Վիքիպեդիա hywiki https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Մեդիա Սպասարկող Քննարկում Մասնակից Մասնակցի քննարկում Վիքիպեդիա Վիքիպեդիայի քննարկում Պատկեր Պատկերի քննարկում MediaWiki MediaWiki քննարկում Կաղապար Կաղապարի քննարկում Օգնություն Օգնության քննարկում Կատեգորիա Կատեգորիայի քննարկում Պորտալ Պորտալի քննարկում Վիքինախագիծ Վիքինախագծի քննարկում Սևագիր Սևագրի քննարկում TimedText TimedText talk Մոդուլ Մոդուլի քննարկում Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1085 8475984 8402949 2022-07-27T16:43:09Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Անգլերեն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] :[[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական լեզվաճյուղ]] ::[[Արևմտագերմանական լեզուներ|Արևմտագերմանական լեզվախումբ]] :::[[Անգլո-ֆրիզյան լեզուներ|Անգլո-ֆրիզյան ենթախումբ]] :::::[[Անգլո-ֆրիզյան լեզուներ|Անգլիական լեզուներ]] ::::::Անգլերեն |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = English language distribution.svg |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = {{legend|#346699|Շրջաններ, որտեղ անգլերենը մայրենի լեզու է մեծամասնության համար}} {{legend|#99ccff|Շրջաններ, որտեղ անգլերենը պաշտոնական լեզու է կամ լայնորեն տարածված է, սակայն հիմնական բնակչության առաջնային լեզուն չէ։}} |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} [[File:EN English Language Symbol ISO 639-1 IETF Language Tag Icon.svg|thumb|EN ([[ISO 639]]-1)]] '''Անգլերեն''' (անգլերեն՝ English), [[Արևմտագերմանական լեզուներ|արևմտագերմանական լեզու]], որով առաջին անգամ խոսել են [[վաղ միջնադարյան Անգլիա]]յում, որն այսօր համարվում է գլոբալ [[լինգվա ֆրանկա]]{{sfn|Crystal|2003a|p=6}}{{sfn|Wardhaugh|2010|p=55}}։ Այն մոտ 60 ինքնիշխան պետությունների [[պաշտոնական լեզու]]ն է, համարվում է [[Միացյալ Թագավորություն|Միացյալ Թագավորության]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Միացյալ Նահանագների]], [[Կանադա]]յի, [[Ավստրալիա]]յի, [[Իռլանդիա]]յի և [[Նոր Զելանդիա]]յի ամենատարածված լեզուն, որով ամենից շատ խոսում են [[Կարիբյան կղզիներ]]ում, [[Աֆրիկա]]յում և [[Հյուսիսային Ասիա]]յում{{sfn|Crystal|2003b|pp=108–109}}։ Այն առավել տարածված երրորդ մայրենի լեզուն է աշխարհում [[մանդարին (լեզու)|մանդարինից]] և [[իսպաներեն]]ից հետո{{sfn|Ethnologue|2010}}։ Անգլերենը երկրորդ՝ լայնորեն ուսումնասիրվող լեզուն է [[ՄԱԿ|Միանցյալ Ազգերի]], [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] և աշխարհի այլ երկրների, ինչպես նաև տարածաշրջանային այլ կազմակերպությունների համար։ Անգլերենը զարգացում է ապրել 1400 տարիների ընթացքում։ Լեզուն վաղ շրջաններում կոչվել է [[հին անգլերեն]] կամ անգլո-սաքսոներեն<ref name=":0">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|11}}</ref>, երբ [[անգլո-ֆրանսիական բարբառներ]]ը Մեծ Բրիտանիա են բերվել [[Անգլոսաքս|Անգլո-Սաքսոնական]] բնակիչների կողմից 5-րդ դարում։ Միջին անգլերենի սկիզբը համարվում է 11-րդ դարը, երբ նորմանդացիները զավթեցին Անգլիան{{sfn|Crystal|2003b|p=30}}։ Վաղ ժամանակակից անգլերենի սկիզբը 15-րդ դարն է, որը հիշվել է տպագրական ներդրումներ բերելով [[Լոնդոն]], [[Քինգ Ջեյմսի Աստվածաշունչ|Քինգ Ջեյմսի Աստվածաշնչի]] տարբերակով, ինչպես նաև ձայնավորների լայն փոփոխություններով<ref>{{cite web|title=''How English evolved into a global language''|url=http://www.bbc.co.uk/news/magazine-12017753|date=դեկտեմբերի 20, 2010|publisher=BBC|accessdate=օգոստոսի 9, 2015}}</ref>։ [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական կայսրության]] աշխարհահռչակ ազդեցության միջոցով ժամանակակից անգլերենը համաշխարհային տարածում գտավ 17-20-րդ դարերի կեսերին։ Անգլերենը դարձավ միջազգային ճառերի առաջատար լեզու, հաղորդակցման հիմնական լեզու է մի շարք տարածաշրջաններում և մասնագիտական ոլորտներում, ինչպիսին է [[գիտություն]]ը և այդ ամենը թերթերի, [[գիրք|գրքերի]], [[հեռագիր|հեռագրի]], [[հեռախոս]]ի, ձայնագրիչների, [[ռադիո]]յի, արբանյակային [[հեռուստատեսություն|հեռուստատեսության]] ու [[համացանց]]ի միջոցով, ինչպես նաև նպաստեց Միացյալ Նահանգների առաջացմանը՝ որպես համաշխարհային գերտերություն{{sfn|The Routes of English|2015}}։ Ժամանակակից անգլերենի մեջ կան քիչ ձևաբանական խոնարհումներ, իսկ շարահյուսությունը ընդհանուր առմամբ անջատ է դիտվում։ Անգլերենի հիմքում [[օժանդակ բայ]]երն են, բարդ ժամանակաձևերի, բայի հիմքերի ու եղանակի ճիշտ շարադասությունը, ինչպես նաև [[Կրավորական սեռ|կրավորական]] կառուցվածքը, [[Հարցական նշան|հարցականի]] ու ժխտականի ձևերը։ Չնայած տարբեր շրջաններում խոսակցական անգլերենի նկատելի փոփոխություններին՝ ցանկացած անգլախոս աշխարհի տարբեր տեղերից ընդունակ է ազատ հաղորդակցման։ Շեշտերի տարբերությունները նկատվում են միայն անգլախոսների հնչյունային և հնչյունաբանական տարբերությունների մեջ, մինչդեռ բարբառները ևս արտացոլում են քերականական և բառային տարբերություններ։ == Պատմություն == Անգլերենը ծագել է [[Հյուսիսային ծով]]ի [[գերմաներեն]]ի այն բարբառի հիման վրա, որը տարածվել է [[Բրիտանական կղզիներ|Բրիտանիայում]] գերմանացի նորաբնակների շնորհիվ, ովքեր եկել էին ներկայիս Նիդերլանդների, հյուսիսարևմտյան Գերմանիայի և Դանիայի տարածքից։ Ենթադրվում է, որ մինչ այդ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] հպատակ Բրիտանիայում բնիկ բնակչությունը խոսել է ընդհանուր բրիտոնական լեզվով՝ [[կելտական լեզուներ]]ի ընտանիքից, միաժամանակ ունենալով լատիներենի ազդեցությունը՝ շնորհիվ 400 տարվա Բրիտանիայում Հռոմեական կայսրության տիրապետությանը։ Այստեղ եկող գերմանական ցեղերից մեկն [[անգլներ]]ն էին, որոնք, Բիդի կարծիքով, ամբողջովին տեղափոխել էին Բրիտանիա։ «Անգլիա» անունը (Engla land՝ անգլերի երկիր) և անգլերենը (Englisc՝ հին անգլերենով) գոյացել են այս ցեղի անունից։ Բայց սաքսոնները, ջութերը և գերմանական այլ ցեղերը՝ Ֆրիսիայի առափնյա տարածքներից, ցածրադիր [[Սաքսոնիա]]յից, Ջութլանդիայից և հարավային [[Շվեդիա]]յից այս դարաշրջանում նույնպես տեղափոխվեցին Բրիտանիա։ Սկզբում հին անգլերենը միմյանցից խիստ տարբերվող բարբառների խումբ էր, որով խոսում էին Անգլիայում բնակվող և տարբեր ծագում ունեցող [[անգլոսաքս]]եր, բայց արևմտյան [[Սաքսոնիա]]յի բարբառը վերջիվերջո գերիշխող ազդեցություն ունեցավ և հենց նրանով էլ գրվեց "[[Բեովուլֆ]]" էպիկական պոեմը։ [[Հին անգլերեն]]ը ավելի ուշ վերափոխվեց երկու ներխուժուման ալիքների պատճառով։ Առաջին ներխուժուման ալիքը հյուսիսային գերմաներեն լեզվով խոսողներն էին, երբ Հաֆդան Ռագնարսսոնը և Իվար Անոսկորը [[VIII դար|VIII]] և [[IX դար]]երում սկսեցին նվաճել և գաղութացնել [[Բրիտանական կղզիներ]]ի հյուսիասյին մասը։ Երկրորդը՝ Անգլիայի նվաճման ժամանակ [[XI դար]]ում ռոմանական լեզվով խոսող հին նորմաններն էին։ Նորմանների լեզուն զարգացավ դառնալով անգլոնորմաներեն, հետո անգլոՖրանսերեն և ներմուծեց հատկապես դատական և պարլամենտական բառերի շերտ։ Հարստացնելով բառապաշարը սկանդինավյան և նորմանական բառերով, այս երկու իրադարձությունները պարզեցրեցին քերականությունը և վերափոխեցին անգլերենը [[փոխառություն]]ներ ունեցող լեզվի, որն զարմանալիորեն պատրաստ էր փոխառելու բառեր տարբեր լեզուններից։ Նորմանական արշավանքից հետո գոյացած անգլերենում լեզվաբանական փոփոխությունները հանգեցրեցին ներկայումս կոչվող [[միջին անգլերեն]]ի, որով գրված ամենահայտնի աշխատանքն է [[Ջեֆրի Չոսեր]]ի «Քենթրբերյան պատմվածքները»։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում [[լատիներեն]]ը որոշ ձևով եվրոպական ինտելեկտուալ կյանքի '''[[լինգվա ֆրանկա]]''', կամ միջէթնիկական շփման լեզու էր. նախ քրիստոնեական եկեղեցու միջին լատիներենը և, ավելի ուշ, [[Վերածնունդ|Վերածննդի]] լատիներենը։ Նրանք, ովքեր գրում էին կամ արտագրում լատինական տեքստեր, սովորաբար ստեղծում էին նոր տերմիններ այդ լեզվով՝ անվանելով իրերը կամ հասկացությունները, որոնք չունեին անգլերենում համարժեք բառեր։ Ժամանակակից անգլերենը, որը ներառում է [[Վիլյամ Շեքսպիր]]ի ստեղծագործությունները և Ջեյմս արքայի [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] տարբերակը, սովորաբար թվագրվում է մոտ [[1550 թվական]]ից ի վեր։ Այնուհետև [[Միացյալ Թագավորություն]]ը դառնալով գաղութային իշխանություն ՝ Բրիտանական կայսրության գաղութների համար անգլերենը ծառայեց որպես '''լինգվա ֆրանկա'''։ Հետգաղութային ժամանակաշրջանում որոշ նորաստեղծ պետություններ, որոնք ունեին բազմաթիվ տեղական լեզուներ, նախընտրեցին շարունակել օգտագործել անգլերենը որպես միջէթնիկական շփման լեզու, կանխելով հնարավոր քաղաքական դժվարությունները, որոնք կառաջանային, եթե նախընտրվեր մեկ տեղական լեզուն մյուսներից։ Բրիտանական կայսրության զարգացման արդյունքում անգլերենը ընդունվեց Հյուսիսային Ամերիկայում, Հնդկաստանում, Աֆրիկայում, Ավստրալիայում և շատ այլ տարածքներում։ Այդ տենդենցը ավելի ակնառու դարձավ [[XX դար]]ի կեսերին [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի որպես գերպերության հայտնվելու հետ։ == Տարածում == Անգլերենը տարածվել է [[Հյուսիսային ծով]]ի [[Գերմաներեն|գերմանական]] այն շրջաններում, այն [[Մեծ Բրիտանիա]] են տարածել գերմանական [[քոչվոր]]ները՝ տարբեր [[աշխարհագրություն|աշխարհագրական]] տեղամասերից, որոնց տեղերում են այժմյան [[Նիդերլանդներ]]ը, հյուսիսարևմտյան [[Գերմանիա]]ն և [[Դանիա]]ն։ Դրա հետ կապված Ռոմանական Բրիտանիայում [[բնիկ]] [[ժողովուրդ]]ը, ինչպես ենթադրվում է, խոսում էր Հիմնային Բրիտոնիկ (Common Brittonic)՝ [[կելտեր|կելտական]] լեզվով, որի մեջ մեծ ազդեցություն ուներ [[լատիներեն]]ի աքրոլեկտալությունը (acrolectal)՝ սկսած Ռոմանական Բրիտանիայի 400-տարեկանից։ Գերմանական այդպիսի [[ցեղ]]երից էին [[անգլեր]]ը, որոնց Բեյդը (Bede) հավատացել էր ամբողջական տարածումը դեպի Մեծ Բրիտանիա։ «Անգլիա» ('England') ավանումը, որը ծագում է «Անգլերի երկիր» (Engla land "Land of the Angles") և Անգլերեն (Old English Englisc) այդ ցեղի անվանումից են ստացվել։ Սակայն [[Սաքսեր]]ը, Յուտերը և Ֆրիզիայի շրջակայքի գերմանական ժողովուրդները, Ստորին [[Սաքսոնիա]]ն, Յուտլանդիան և Հարավային [[Շվեդիա]]ն՝ այս ժամանակաշրջանում նույնպես միաձուլվել են Բրիտանիայի հետ։ {{Անգլերենը որպես պաշտոնական լեզու կիրառող երկրների քարտեզ|state=Մթ ԱՄՆ Կանադա Ավստրալիա Իռլանդիա Նոր Զելանդիա Կարիբյան կղզիներ Աֆրիկա Հյ.Ասիա}} == Հին անգլերեն == [[Պատկեր:Beowulf Cotton MS Vitellius A XV f. 132r.jpg|մինի|Հին անգլերենով գրված [[Բեովուլֆ]] պոեմի նախաբան, ձեռագիր։ Հին անգլերեն՝ "Hƿæt ƿē Gārde/na ingēar dagum þēod cyninga / þrym ge frunon..." Ժամանակակից անգլերեն՝ "Listen! We of the Spear-Danes from days of yore have heard of the glory of the folk-kings..."]] Սկզբնապես Հին Անգլերենը դիալեկտների ամբողջություն էր, վառ արտացոլելով Անգլո-Սաքսոնական ծագումը, սակայն Արևմտյան Սքասոնական [[դիալեկտ]]ը ավելի [[Դոմինանտություն|դոմինանտում]] էր և դրանով էլ հենց գրված է Բեովուլֆի [[բանաստեղծություն]]ները։ Ավելի ուշ Հին Անգլերենը տեղակալվեց երկու ալիքների գալիքներով։ Առաջինը՝ Հյուսիսային գերմանացիների լեզվական տարբերիչներն էին, երբ Հալֆդան Ռանգնարսոնը և Ինվար Բոնլեսը 8-րդ և 9-րդ դարում սկսեցին Բրիտանական [[կղզի]]ների գրավումը և հյուսիսային շրջանների հավաքագրումը։ Երկրորդը՝ Հին Ռոմանական խոսել իմացողներն էին՝ ռոմանական լեզվի միաձուլումը՝ [[11-րդ դար]]ի Անգլիայի դեմ նորմանների դեմ պայքարում։ Նորմաներենը վերածվեց անգլո-նորմաներեն և հետագայում անգլո-[[ֆրանսերեն]]ի և իրենից ներկայացնում է բառեր, որոնք ներգրավվել են [[դատարան]]ի և [[կառավարություն|կառավարության]] դեմ պայքարից հետո։ Ինչպես նաև սկանդինավիական և նորմանդական [[բառարան]]ի տարածումը, այս երկու դեպքերը վերափոխեցին անգլերեն լեզվի [[քերականություն]]ը ավելի դյուրին լեզվի և ազատ նորանոր [[բառ]]երի համար՝ այլ լեզուներից փոխ վերցնելու։ Լեզվական փոփոխությունները Անգլերենի դեպի նորմանական այժմ հայտնի՝ Միջին Անգլերեն, Ջեֆրի Չոսերի (Geoffrey Chaucer)՝ Կանտերբերգյան հեքիաթները ամենահայտնի ստեղծագործություններն են։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում [[լատիներեն]]ը որոշ առումներով եղել է ֆրանկա-եվրապական կյանքի լեզուն։ Սկզբում՝ [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեական]] [[Եկեղեցի|եկեղեցու]]՝ Միջնադարյան լատինը, հետո արդեն վերածնդի ժամանակաշրջանի լատիներենը։ Նրանք, ովքեր լատիներենը փոխադրում էին, հիմնականում նոր տերմինների թարգմանիչներն էին, որպեսզի գոյականների լինեին այն բառերի համար, որոնք անգլերեն համարժեքը չունեին։ == Ժամանակակից անգլերեն == Ժամանականաից անգլերենը, որը ներառում է՝ [[Շեքսպիր|Ուիլիամ Շեքսպիրի]] և Արքա Ջեյմս Վերսիոնի Աստվածաշնչյան (King James Version of the Bible) տարբերակը, հիմնականում ստացվել է [[1550]] թվականներին։ Դրանից հետո Անգլիական Թագավորությունը դարձավ [[գաղութ]]ային թագավորություն, և անգլերենը ծառայում էր որպես [[Ֆրանկական թագավորություն|ֆրանկական]] գաղութների լեզու։ Փոստ-գաղությանին շրջանում՝ նոր ստեղծված ժողովուրդներից որոշները, որոնք ունեին բազմաթիվ բնիկ լեզուներ, որոշեցին օգտագործել անգլերենը որպես ֆրանկական լեզու։ Դրա պատճառն այն էր, որ նրանք փորձում էին խուսափել քաղաքական դժվարություններից, որը կարող էր ծագել որևէ բնիկ լեզվի գերակայությունից մյուսների նկատմամբ։ Բրիտանական թագավորության մեծացման արդյունքում անգլերենը հարմարեցվեց [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում, [[Աֆրիկա]]յում, [[Ավստրալիայ]]ում և այլ շրջաններում։ Այստեղ առաջացավ տենդենցիա, որը ամրապնդվեց [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ում [[20-րդ դար]]ի կեսերին։ == Նշանակություն == Ժամանակակից անգլերենը, որը երբեմն բնութագրվում է ինչպես առաջին համաշխարհային տարածվածություն գտած լեզու<ref>{{cite journal |title=Համաշխարհային անգլերեն՝ պարգև թե՞ անեծք|doi=10.1017/S0266078405002075 |year=2005 |last1=Սմիթ |first1=Ռոսս |journal=English Today |volume=21 |issue=2 |page=56}}</ref><ref name = "Graddol"/>, գերիշխող կամ այլ պարագաներում նույնիսկ պահանջված լեզու է հաղորդակցության, գիտության, ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների, [[բիզնես]]ի, նավագնացության<ref>{{cite web|title=Նավագնացության հաղորդակցության ստանդարտ արտահայտություններ|url=http://www.imo.org/OurWork/Safety/Navigation/Pages/StandardMarineCommunicationPhrases.aspx|publisher=Նավագնացության Միջազգային Կազմակերպություն|accessdate=2011 թ․ հունիսի 2|archive-date=2011 թ․ հոկտեմբերի 3|archive-url=https://web.archive.org/web/20111003233938/http://www.imo.org/OurWork/Safety/Navigation/Pages/StandardMarineCommunicationPhrases.aspx|dead-url=yes}}</ref>, ավիացիայի<ref>{{cite web|title=Լիցենզիա ունեցողների լեզվի իմացությունը․ Ո՞ր լեզվի իմացությունը պետք է նա կատարյալ դրսևորի|url=http://www.icao.int/icao/en/trivia/peltrgFAQ.htm#23|publisher=Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի կազմակերպություն՝ Օդային նավիգացիայի բյուրո|accessdate=2011 թ․ Հունիսի 2}}</ref>, հեռուստատեսության, ռադիոյի և միջազգային հարաբերությունների համար<ref name="triumph">{{cite news |url=http://www.economist.com/world/europe/displayStory.cfm?Story_ID=883997 |title=The triumph of English |accessdate=2007 թ․ մարտի 26 |date=դեկտեմբերի 20, 2001 |publisher=The Economist }}{{subscription}}</ref>։ Նրա տարածումը Բրիտանական կղզիներով պայմանավորված էր Բրիտանական Կայսրության հզորացումով, և 19-րդ դարի վերջին այն իսկապես հասավ համաշխարհային տարածման<ref name="wwenglish">{{cite web|url=http://classic-web.archive.org/web/20070401233529/http://www.ehistling-pub.meotod.de/01_lec06.php|title=Համաշխարհային անգլերեն|accessdate=2007 թ․ Մարտի 26|publisher=_EHistLing|archive-date=2007-04-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20070401233529/http://www.ehistling-pub.meotod.de/01_lec06.php|dead-url=no}}</ref>։ 16-19-րդ դարերում՝ բրիտանական գաղութացմանը զուգընթաց, այն դարձավ ԱՄՆ-ի, [[Կանադա]]յի, [[Ավստրալիա]]յի և [[Նոր Զելանդիա]]յի հիմնական լեզուն։ [[ԱՄՆ]]- ի բարգավաճող տնտեսությունը և նրա մշակութային ազդեցությունը, ինչպես նաև նրա կարգավիճակը որպես հզոր ուժ սկսած [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ]]ից նշանակալից չափով արագացրեց լեզվի տարածումն ամբողջ մոլորակով մեկ<ref name="Graddol">{{cite web |url=http://www.britishcouncil.org/de/learning-elt-future.pdf |format=PDF |title=Անգլերենի ապագան |accessdate=2007 թ․ Ապրիլի 15 |year=1997 |author=Դևիդ Գրաբոլ |publisher=Բրիթիշ Քաունսլ |archive-date=2014 թ․ հունիսի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140628012917/http://www.britishcouncil.org/de/learning-elt-future.pdf |dead-url=yes }}</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ընթացքում անգլերենը փոխարինեց գերմաներենին որպես գերիշխող լեզու Նոբելյան մրցանակակիրների համար<ref>Գրաֆիկա [http://www.idsia.ch/~juergen/scilang.html Անգլերենը փոխարինեց գերմաներենին որպես գերիշխող լեզու Նոբելյան մրցանակակիրների համար]։ Յուրգեն Շմիդհուբերից (2010), [http://www.idsia.ch/~juergen/nobelshare.html Ազգային Նոբելյան մրցանակակիրների զարգացումը 20-րդ դարում] [http://arxiv.org/abs/1009.2634 arXiv:1009.2634v1]</ref>։ Անգլերենը հավասարվեց և հնարավոր է գերազանցեց [[ֆրանսերեն]]ին որպես գերակա լեզու միջազգային հարաբերություններում 19-րդ դարի վերջին կեսին։ Անգլերենի աշխատանքային իմացությունը դարձավ պարտադիր պայման մի շարք բնագավառներում և մասնագիտություններում, ինչպիսիք են բժշկությունը և համակարգչային աշխատանքները՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ մեկ միլիարդ մարդ խոսում է անգլերենով։ Այն նաև [[ՄԱԿ]]-ի վեց պաշտոնական լեզուների շարքում է<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/en/aboutun/languages.shtml |title=ՄԱԿ-ի պաշտոնական լեզուները|publisher=ՄԱԿ |date= |accessdate=2013 թ․ ապրիլի 20}}</ref>։ Անգլերենի զարգանալուն համընթաց անկում նկատվեց մայրենի լեզվի զանազանության մեջ աշխարհի տարբեր ծայրերում։ Նրա ազդեցությունը շարունակում է կարևոր դեր խաղալ լեզվի օգտագործման բնագավառում<ref name="Crystal-LanguageDeath">{{cite book | last = Քրիստալ | first = Դևիդ | authorlink = Դևիդ Քրիստալ | title = Լեզվի կիրառման անկում| publisher = Քեմբրիջի Համալսարանի մամուլ| year = 2002 | doi = 10.2277/0521012716 | isbn = 0-521-01271-6 }}</ref>։ Հակառակ դրան, անգլերենի ներքին բազմազանությունը՝ ներառյալ [[կրեոլ]]ները և [[պիջին]]ները, պոտենցիալ ունեն ստեղծելու տարբեր լեզուներ անգլերենից ժամանակի ընթացքում<ref name="Cheshire">{{cite book | last = Չեշիր | first = Ջեննի | authorlink = Ջեննի Չեշիր | title = Անգլերենն աշխարհում։ Սոցիալական լեզվաբանության հեռանկարները| publisher = Քեմբրիջի Համալսարանի մամուլ| year = 1991 | doi = 10.2277/0521395658 | isbn = 0-521-39565-8 }}</ref>։ Վերջիններս անգլերենի [[բարբառ]]ներ են, որոնք հիմնականում օգտագործվում են [[Կարիբյան ծով]]ի ավազանում։ == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզու]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] * [[Բրիտանական անգլերեն]] == Գրականություն == : {{cite encyclopedia |last1=Abercrombie |first1=D. |last2=Daniels |first2=Peter T. |pages=72–75 |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542048781 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/04878-1 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=Spelling Reform Proposals: English }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- AitkenMcArthur1979 --> : {{cite book |editor1-last=Aitken |editor1-first=A. J. |editor2-last=McArthur |editor2-first=Tom |date=1979 |title=Languages of Scotland |location=Edinburgh |publisher=Chambers |series=Occasional paper – Association for Scottish Literary Studies; no. 4 |isbn=978-0-550-20261-1 |ref=harv}} <!-- Alcaraz-ArizaNavarro2006 --> : {{cite encyclopedia |last1=Alcaraz Ariza |first1=M. Á. |last2=Navarro |first2=F. |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542023518 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/02351-8 |pages=752–759 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=Medicine: Use of English }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- Algeo1999 --> : {{cite book |last=Algeo |first=John |chapter=Chapter 2:Vocabulary |title=Cambridge History of the English Language |volume=IV: 1776–1997 |editor-last=Romaine |editor-first=Suzanne |pages=57–91 |publisher=Cambridge University Press |date=1999 |isbn=978-0-521-26477-8 |doi=10.1017/CHOL9780521264778.003 |ref=harv}} <!-- Ammon2006 --> : {{cite journal |last=Ammon |first=Ulrich |title=Language Conflicts in the European Union: On finding a politically acceptable and practicable solution for EU institutions that satisfies diverging interests |journal=International Journal of Applied Linguistics |volume=16 |issue=3 |pages=319–338 |date=November 2006 |doi=10.1111/j.1473-4192.2006.00121.x |ref=harv}} <!-- Ammon2008 --> : {{cite book |last=Ammon |first=Ulrich |chapter=Pluricentric and Divided Languages |editor1-last=Ammon |editor1-first=Ulrich N. |editor2-last=Dittmar |editor2-first=Norbert |editor3-last=Mattheier |editor3-first=Klaus J. |display-editors = 3 |editor4-last=Trudgill |editor4-first=Peter |title=Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society / Soziolinguistik Ein internationales Handbuch zur Wissenschaft vov Sprache and Gesellschaft |volume=2 |date=2008 |edition=2nd completely revised and extended |publisher=de Gruyter |isbn=978-3-11-019425-8 |chapter-url=http://www.degruyter.com/view/product/19739 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 19 |series=Handbooks of Linguistics and Communication Science / Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft 3/2 |via=[[De Gruyter]] |subscription=yes |ref=harv}} <!-- Annamalai2006 --> : {{cite encyclopedia |last=Annamalai |first=E. |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542046113 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/04611-3 |pages=610–613 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=India: Language Situation }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- Australian Bureau of Statistics2013 official census of Australia --> : {{cite web|author=Australian Bureau of Statistics |title=2011 Census QuickStats: Australia |date=մարտի 28, 2013 |url=http://www.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2011/quickstat/0 |accessdate=2015 թ․ մարտի 25 |ref=harv |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151106221006/http://www.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2011/quickstat/0 |archivedate=2015 թ․ նոյեմբերի 6 |df= }} <!-- Bailey2001--> : {{cite book |last=Bailey |first=Guy |chapter=Chapter 3: The relationship between African American and White Vernaculars |editor-last=Lanehart |editor-first=Sonja L. |title=Sociocultural and historical contexts of African American English |url=https://archive.org/details/socioculturalhis00lane |date=2001 |pages=[https://archive.org/details/socioculturalhis00lane/page/n71 53]–84 |publisher=John Benjamins |series=Varieties of English around the World |isbn=978-1-58811-046-6 |ref=harv}} <!-- Bailey1997 --> : {{cite book |last=Bailey |first=G. |date=1997 |chapter=When did southern American English begin |title=Englishes around the world |pages=255–275 |editor=Edgar W. Schneider |ref=harv}} <!-- Bammesberger1992 --> : {{cite book |last=Bammesberger |first=Alfred |date=1992 |chapter=Chapter 2: The Place of English in Germanic and Indo-European |title=The Cambridge History of the English Language |volume=1: The Beginnings to 1066 |editor-last=Hogg |editor-first=Richard M. |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-26474-7 |pages=26–66 |ref=harv}} <!-- Bao2006 --> : {{cite encyclopedia |last=Bao |first=Z. |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542042577 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/04257-7 |pages=377–380 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=Variation in Nonnative Varieties of English }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- Barry1982 --> : {{cite book |last=Barry |first=Michael V. |chapter=English in Ireland |editor1-last=Bailey |editor1-first=Richard W. |editor2-last=Görlach |editor2-first=Manfred |title=English as a World Language |pages=84–134 |date=1982 |publisher=University of Michigan Press |isbn=978-3-12-533872-2 |ref=harv}} <!-- BauerHuddleston2002 --> : {{cite book |last1=Bauer |first1=Laurie |last2=Huddleston |first2=Rodney |chapter=Chapter 19: Lexical Word-Formation |editor1-last=Huddleston |editor1-first=Rodney |editor2-last=Pullum |editor2-first=Geoffrey K. |title=The Cambridge Grammar of the English Language |date=ապրիլի 15, 2002 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=978-0-521-43146-0 |chapter-url=http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/languages-linguistics/grammar-and-syntax/cambridge-grammar-english-language |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 10 |pages=1621–1721 |laysummary=http://www.ling.ohio-state.edu/~culicove/Publications/CGEL_Review.pdf |laydate=փետրվարի 10, 2015 |ref=harv}} <!-- BaughCable2002 --> : {{cite book |last1=Baugh |first1=Albert C. |last2=Cable |first2=Thomas |title=A History of the English Language |url=https://archive.org/details/historyofenglish02baug |edition=5th |publisher=Longman |date=2002 |isbn=978-0-13-015166-7 |ref=harv}} <!-- Bermudez-OteroMcMahon2006 --> : {{cite book |last=Bermúdez-Otero |first=Ricardo |first2=April |last2=McMahon |date=2006 |chapter=Chapter 17: English phonology and morphology |editor1=Bas Aarts |editor2=April McMahon |title=The Handbook of English Linguistics |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-1-4051-6425-2 |chapter-url=http://www.blackwellreference.com/public/uid=3/tocnode?id=g9781405113823_chunk_g978140511382318 |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 2 |doi=10.1111/b.9781405113823.2006.00018.x |pages=382–410 |ref=harv |archive-url=https://web.archive.org/web/20170403030637/http://www.blackwellreference.com/public/uid=3/tocnode?id=g9781405113823_chunk_g978140511382318 |archive-date=2017 թ․ ապրիլի 3 |dead-url=yes |df=dmy-all }} <!-- BlenchSpriggs1999 --> : {{cite book |last1=Blench |first1=R. |last2=Spriggs |first2=Matthew |title=Archaeology and Language: Correlating Archaeological and Linguistic Hypotheses |pages=285–286 |date=1999 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-11761-6 |url=https://books.google.com/?id=DWMHhfXxLaIC&pg=PA286 |ref=harv}} <!-- Boberg2010 --> : {{cite book |last=Boberg |first=Charles |date=2010 |title=The English language in Canada: Status, history and comparative analysis |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-139-49144-0 |series=Studies in English Language |laysummary=http://muse.jhu.edu/journals/cjl/summary/v056/56.2.brock.html |laydate=ապրիլի 2, 2015 |ref=harv}} <!-- BosworthToller1921 --> : {{cite web |last1=Bosworth |first1=Joseph |authorlink1=Joseph Bosworth |last2=Toller |first2=T. Northcote |title=Engla land |work=[[An Anglo-Saxon Dictionary]] (Online) |date=1921 |url=http://bosworth.ff.cuni.cz/009427 |accessdate=2015 թ․ մարտի 6 |publisher=[[Charles University]] |ref=harv}} * ''Левицкий А. Э., Славова Л. Л.'' Сравнительная типология русского и английского языков: Учебное пособие. — Житомир: Изд-во ЖДУ, 2005. — 204 с . * ''[[Левицкий, Андрей Эдуардович|Левицкий А. Э.]], [[Славова, Людмила Леонардовна|Славова Л. Л.]]'' Сравнительная типология русского и английского языков: Учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений / Мин-во образования и науки Украины, Житомирский гос. ун-т им. И. Франко. — 2-е изд., исправ. и доп. — Киев: Освіта України, 2007. — 272 с. — 300 экз. — == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.lel.ed.ac.uk/research/gsound/Eng/Database/Phonetics/Englishes/Home/HomeMainFrameHolder.htm Accents of English from Around the World (University of Edinburgh)] Sound files comparing how 110 words are pronounced in 50 English accents from around the world * [http://www.dialectsarchive.com/ International Dialects of English Archive - recordings of English dialects and international L2 accents] {{վիքիքաղվածք}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=380}} {{Անգլերենը որպես պաշտոնական լեզու կիրառող երկրների քարտեզ}} {{ՄԱԿ-ի պաշտոնական լեզուներ}} {{Եվրամիության պաշտոնական լեզուներ}} {{Ժամանակակից գերմանական լեզուներ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Անգլերեն]] [[Կատեգորիա:Մշակութային գլոբալացում]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Գերմանական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկյան Սամոայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Անտիգուա և Բարբուդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ավստրալիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բելիզի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բոտսվանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կամերունի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կանադայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆիջիի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գրենադայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գուամի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գայանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հոնկոնգի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Իռլանդիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ճամայկայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Քենիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կիրիբատիի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեսոթոյի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լիբերիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մալավիի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մալայզիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մալթայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մավրիկիոսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նամիբիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նաուրուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նոր Զելանդիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նիգերիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նյուեյի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պակիստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պալաուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պապուա Նոր Գվինեայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ռուանդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սենթ Քիթս և Նևիսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սենթ Լյուսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սենթ Վինսենթ և Գրենադինների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սամոայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սեյշելյան կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սիերա Լեոնեի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սինգապուրի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հարավաֆրիկյան Հանրապետության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հարավային Սուդանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սուդանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆիլիպինների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Փիթքերն կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սողոմոնյան Կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Միացյալ Թագավորության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Տոկելաուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ուգանդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Վանուատուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Զամբիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Զիմբաբվեի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Թայվանի լեզուներ]] tjrviy3fmx5j7ljzfpz7gzehox3n3n6 8475985 8475984 2022-07-27T16:44:10Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Անգլերեն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] :[[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական լեզվաճյուղ]] ::[[Արևմտագերմանական լեզուներ|Արևմտագերմանական լեզվախումբ]] :::[[Անգլո-ֆրիզյան լեզուներ|Անգլո-ֆրիզյան ենթախումբ]] :::::[[Անգլո-ֆրիզյան լեզուներ|Անգլիական լեզուներ]] ::::::Անգլերեն |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = English language distribution.svg |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = {{legend|#346699|Շրջաններ, որտեղ անգլերենը մայրենի լեզու է մեծամասնության համար}} {{legend|#99ccff|Շրջաններ, որտեղ անգլերենը պաշտոնական լեզու է կամ լայնորեն տարածված է, սակայն հիմնական բնակչության առաջնային լեզուն չէ։}} |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} [[File:EN English Language Symbol ISO 639-1 IETF Language Tag Icon.svg|thumb|EN ([[ISO 639]]-1)]] '''Անգլերեն''' (անգլերեն՝ English), [[Արևմտագերմանական լեզուներ|արևմտագերմանական լեզու]], որով առաջին անգամ խոսել են [[վաղ միջնադարյան Անգլիա]]յում, որն այսօր համարվում է գլոբալ [[լինգվա ֆրանկա]]{{sfn|Crystal|2003a|p=6}}{{sfn|Wardhaugh|2010|p=55}}։ Այն մոտ 60 ինքնիշխան պետությունների [[պաշտոնական լեզու]]ն է, համարվում է [[Միացյալ Թագավորություն|Միացյալ Թագավորության]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Միացյալ Նահանագների]], [[Կանադա]]յի, [[Ավստրալիա]]յի, [[Իռլանդիա]]յի և [[Նոր Զելանդիա]]յի ամենատարածված լեզուն, որով ամենից շատ խոսում են [[Կարիբյան կղզիներ]]ում, [[Աֆրիկա]]յում և [[Հյուսիսային Ասիա]]յում{{sfn|Crystal|2003b|pp=108–109}}։ Այն առավել տարածված երրորդ մայրենի լեզուն է աշխարհում [[մանդարին (լեզու)|մանդարինից]] և [[իսպաներեն]]ից հետո{{sfn|Ethnologue|2010}}։ Անգլերենը երկրորդ՝ լայնորեն ուսումնասիրվող լեզուն է [[ՄԱԿ|Միանցյալ Ազգերի]], [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] և աշխարհի այլ երկրների, ինչպես նաև տարածաշրջանային այլ կազմակերպությունների համար։ Անգլերենը զարգացում է ապրել 1400 տարիների ընթացքում։ Լեզուն վաղ շրջաններում կոչվել է [[հին անգլերեն]] կամ անգլո-սաքսոներեն<ref name=":0">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|11}}</ref>, երբ [[անգլո-ֆրանսիական բարբառներ]]ը Մեծ Բրիտանիա են բերվել [[Անգլոսաքս|Անգլո-Սաքսոնական]] բնակիչների կողմից 5-րդ դարում։ Միջին անգլերենի սկիզբը համարվում է 11-րդ դարը, երբ նորմանդացիները զավթեցին Անգլիան{{sfn|Crystal|2003b|p=30}}։ Վաղ ժամանակակից անգլերենի սկիզբը 15-րդ դարն է, որը հիշվել է տպագրական ներդրումներ բերելով [[Լոնդոն]], [[Քինգ Ջեյմսի Աստվածաշունչ|Քինգ Ջեյմսի Աստվածաշնչի]] տարբերակով, ինչպես նաև ձայնավորների լայն փոփոխություններով<ref>{{cite web|title=''How English evolved into a global language''|url=http://www.bbc.co.uk/news/magazine-12017753|date=դեկտեմբերի 20, 2010|publisher=BBC|accessdate=օգոստոսի 9, 2015}}</ref>։ [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական կայսրության]] աշխարհահռչակ ազդեցության միջոցով ժամանակակից անգլերենը համաշխարհային տարածում գտավ 17-20-րդ դարերի կեսերին։ Անգլերենը դարձավ միջազգային ճառերի առաջատար լեզու, հաղորդակցման հիմնական լեզու է մի շարք տարածաշրջաններում և մասնագիտական ոլորտներում, ինչպիսին է [[գիտություն]]ը և այդ ամենը թերթերի, [[գիրք|գրքերի]], [[հեռագիր|հեռագրի]], [[հեռախոս]]ի, ձայնագրիչների, [[ռադիո]]յի, արբանյակային [[հեռուստատեսություն|հեռուստատեսության]] ու [[համացանց]]ի միջոցով, ինչպես նաև նպաստեց Միացյալ Նահանգների առաջացմանը՝ որպես համաշխարհային գերտերություն{{sfn|The Routes of English|2015}}։ Ժամանակակից անգլերենի մեջ կան քիչ ձևաբանական խոնարհումներ, իսկ շարահյուսությունը ընդհանուր առմամբ անջատ է դիտվում։ Անգլերենի հիմքում [[օժանդակ բայ]]երն են, բարդ ժամանակաձևերի, բայի հիմքերի ու եղանակի ճիշտ շարադասությունը, ինչպես նաև [[Կրավորական սեռ|կրավորական]] կառուցվածքը, [[Հարցական նշան|հարցականի]] ու ժխտականի ձևերը։ Չնայած տարբեր շրջաններում խոսակցական անգլերենի նկատելի փոփոխություններին՝ ցանկացած անգլախոս աշխարհի տարբեր տեղերից ընդունակ է ազատ հաղորդակցման։ Շեշտերի տարբերությունները նկատվում են միայն անգլախոսների հնչյունային և հնչյունաբանական տարբերությունների մեջ, մինչդեռ բարբառները ևս արտացոլում են քերականական և բառային տարբերություններ։ == Պատմություն == Անգլերենը ծագել է [[Հյուսիսային ծով]]ի [[գերմաներեն]]ի այն բարբառի հիման վրա, որը տարածվել է [[Բրիտանական կղզիներ|Բրիտանիայում]] գերմանացի նորաբնակների շնորհիվ, ովքեր եկել էին ներկայիս Նիդերլանդների, հյուսիսարևմտյան Գերմանիայի և Դանիայի տարածքից։ Ենթադրվում է, որ մինչ այդ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] հպատակ Բրիտանիայում բնիկ բնակչությունը խոսել է ընդհանուր բրիտոնական լեզվով՝ [[կելտական լեզուներ]]ի ընտանիքից, միաժամանակ ունենալով լատիներենի ազդեցությունը՝ շնորհիվ 400 տարվա Բրիտանիայում Հռոմեական կայսրության տիրապետությանը։ Այստեղ եկող գերմանական ցեղերից մեկն [[անգլներ]]ն էին, որոնք, Բիդի կարծիքով, ամբողջովին տեղափոխել էին Բրիտանիա։ «Անգլիա» անունը (Engla land՝ անգլերի երկիր) և անգլերենը (Englisc՝ հին անգլերենով) գոյացել են այս ցեղի անունից։ Բայց սաքսոնները, ջութերը և գերմանական այլ ցեղերը՝ Ֆրիսիայի առափնյա տարածքներից, ցածրադիր [[Սաքսոնիա]]յից, Ջութլանդիայից և հարավային [[Շվեդիա]]յից այս դարաշրջանում նույնպես տեղափոխվեցին Բրիտանիա։ Սկզբում հին անգլերենը միմյանցից խիստ տարբերվող բարբառների խումբ էր, որով խոսում էին Անգլիայում բնակվող և տարբեր ծագում ունեցող [[անգլոսաքս]]եր, բայց արևմտյան [[Սաքսոնիա]]յի բարբառը վերջիվերջո գերիշխող ազդեցություն ունեցավ և հենց նրանով էլ գրվեց "[[Բեովուլֆ]]" էպիկական պոեմը։ [[Հին անգլերեն]]ը ավելի ուշ վերափոխվեց երկու ներխուժուման ալիքների պատճառով։ Առաջին ներխուժուման ալիքը հյուսիսային գերմաներեն լեզվով խոսողներն էին, երբ Հաֆդան Ռագնարսսոնը և Իվար Անոսկորը [[VIII դար|VIII]] և [[IX դար]]երում սկսեցին նվաճել և գաղութացնել [[Բրիտանական կղզիներ]]ի հյուսիասյին մասը։ Երկրորդը՝ Անգլիայի նվաճման ժամանակ [[XI դար]]ում ռոմանական լեզվով խոսող հին նորմաններն էին։ Նորմանների լեզուն զարգացավ դառնալով անգլոնորմաներեն, հետո անգլոՖրանսերեն և ներմուծեց հատկապես դատական և պարլամենտական բառերի շերտ։ Հարստացնելով բառապաշարը սկանդինավյան և նորմանական բառերով, այս երկու իրադարձությունները պարզեցրեցին քերականությունը և վերափոխեցին անգլերենը [[փոխառություն]]ներ ունեցող լեզվի, որն զարմանալիորեն պատրաստ էր փոխառելու բառեր տարբեր լեզուններից։ Նորմանական արշավանքից հետո գոյացած անգլերենում լեզվաբանական փոփոխությունները հանգեցրեցին ներկայումս կոչվող [[միջին անգլերեն]]ի, որով գրված ամենահայտնի աշխատանքն է [[Ջեֆրի Չոսեր]]ի «Քենթրբերյան պատմվածքները»։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում [[լատիներեն]]ը որոշ ձևով եվրոպական ինտելեկտուալ կյանքի '''[[լինգվա ֆրանկա]]''', կամ միջէթնիկական շփման լեզու էր. նախ քրիստոնեական եկեղեցու միջին լատիներենը և, ավելի ուշ, [[Վերածնունդ|Վերածննդի]] լատիներենը։ Նրանք, ովքեր գրում էին կամ արտագրում լատինական տեքստեր, սովորաբար ստեղծում էին նոր տերմիններ այդ լեզվով՝ անվանելով իրերը կամ հասկացությունները, որոնք չունեին անգլերենում համարժեք բառեր։ Ժամանակակից անգլերենը, որը ներառում է [[Վիլյամ Շեքսպիր]]ի ստեղծագործությունները և Ջեյմս արքայի [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] տարբերակը, սովորաբար թվագրվում է մոտ [[1550 թվական]]ից ի վեր։ Այնուհետև [[Միացյալ Թագավորություն]]ը դառնալով գաղութային իշխանություն ՝ Բրիտանական կայսրության գաղութների համար անգլերենը ծառայեց որպես '''լինգվա ֆրանկա'''։ Հետգաղութային ժամանակաշրջանում որոշ նորաստեղծ պետություններ, որոնք ունեին բազմաթիվ տեղական լեզուներ, նախընտրեցին շարունակել օգտագործել անգլերենը որպես միջէթնիկական շփման լեզու, կանխելով հնարավոր քաղաքական դժվարությունները, որոնք կառաջանային, եթե նախընտրվեր մեկ տեղական լեզուն մյուսներից։ Բրիտանական կայսրության զարգացման արդյունքում անգլերենը ընդունվեց Հյուսիսային Ամերիկայում, Հնդկաստանում, Աֆրիկայում, Ավստրալիայում և շատ այլ տարածքներում։ Այդ տենդենցը ավելի ակնառու դարձավ [[XX դար]]ի կեսերին [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի որպես գերպերության հայտնվելու հետ։ == Տարածում == Անգլերենը տարածվել է [[Հյուսիսային ծով]]ի [[Գերմաներեն|գերմանական]] այն շրջաններում, այն [[Մեծ Բրիտանիա]] են տարածել գերմանական [[քոչվոր]]ները՝ տարբեր [[աշխարհագրություն|աշխարհագրական]] տեղամասերից, որոնց տեղերում են այժմյան [[Նիդերլանդներ]]ը, հյուսիսարևմտյան [[Գերմանիա]]ն և [[Դանիա]]ն։ Դրա հետ կապված Ռոմանական Բրիտանիայում [[բնիկ]] [[ժողովուրդ]]ը, ինչպես ենթադրվում է, խոսում էր Հիմնային Բրիտոնիկ (Common Brittonic)՝ [[կելտեր|կելտական]] լեզվով, որի մեջ մեծ ազդեցություն ուներ [[լատիներեն]]ի աքրոլեկտալությունը (acrolectal)՝ սկսած Ռոմանական Բրիտանիայի 400-տարեկանից։ Գերմանական այդպիսի [[ցեղ]]երից էին [[անգլեր]]ը, որոնց Բեյդը (Bede) հավատացել էր ամբողջական տարածումը դեպի Մեծ Բրիտանիա։ «Անգլիա» ('England') ավանումը, որը ծագում է «Անգլերի երկիր» (Engla land "Land of the Angles") և Անգլերեն (Old English Englisc) այդ ցեղի անվանումից են ստացվել։ Սակայն [[Սաքսեր]]ը, Յուտերը և Ֆրիզիայի շրջակայքի գերմանական ժողովուրդները, Ստորին [[Սաքսոնիա]]ն, Յուտլանդիան և Հարավային [[Շվեդիա]]ն՝ այս ժամանակաշրջանում նույնպես միաձուլվել են Բրիտանիայի հետ։ {{Անգլերենը որպես պաշտոնական լեզու կիրառող երկրների քարտեզ|state=Մթ ԱՄՆ Կանադա Ավստրալիա Իռլանդիա Նոր Զելանդիա Կարիբյան կղզիներ Աֆրիկա Հյ.Ասիա}} == Հին անգլերեն == [[Պատկեր:Beowulf Cotton MS Vitellius A XV f. 132r.jpg|մինի|Հին անգլերենով գրված [[Բեովուլֆ]] պոեմի նախաբան, ձեռագիր։ Հին անգլերեն՝ "Hƿæt ƿē Gārde/na ingēar dagum þēod cyninga / þrym ge frunon..." Ժամանակակից անգլերեն՝ "Listen! We of the Spear-Danes from days of yore have heard of the glory of the folk-kings..."]] Սկզբնապես Հին Անգլերենը դիալեկտների ամբողջություն էր, վառ արտացոլելով Անգլո-Սաքսոնական ծագումը, սակայն Արևմտյան Սքասոնական [[դիալեկտ]]ը ավելի [[Դոմինանտություն|դոմինանտում]] էր և դրանով էլ հենց գրված է Բեովուլֆի [[բանաստեղծություն]]ները։ Ավելի ուշ Հին Անգլերենը տեղակալվեց երկու ալիքների գալիքներով։ Առաջինը՝ Հյուսիսային գերմանացիների լեզվական տարբերիչներն էին, երբ Հալֆդան Ռանգնարսոնը և Ինվար Բոնլեսը 8-րդ և 9-րդ դարում սկսեցին Բրիտանական [[կղզի]]ների գրավումը և հյուսիսային շրջանների հավաքագրումը։ Երկրորդը՝ Հին Ռոմանական խոսել իմացողներն էին՝ ռոմանական լեզվի միաձուլումը՝ [[11-րդ դար]]ի Անգլիայի դեմ նորմանների դեմ պայքարում։ Նորմաներենը վերածվեց անգլո-նորմաներեն և հետագայում անգլո-[[ֆրանսերեն]]ի և իրենից ներկայացնում է բառեր, որոնք ներգրավվել են [[դատարան]]ի և [[կառավարություն|կառավարության]] դեմ պայքարից հետո։ Ինչպես նաև սկանդինավիական և նորմանդական [[բառարան]]ի տարածումը, այս երկու դեպքերը վերափոխեցին անգլերեն լեզվի [[քերականություն]]ը ավելի դյուրին լեզվի և ազատ նորանոր [[բառ]]երի համար՝ այլ լեզուներից փոխ վերցնելու։ Լեզվական փոփոխությունները Անգլերենի դեպի նորմանական այժմ հայտնի՝ Միջին Անգլերեն, Ջեֆրի Չոսերի (Geoffrey Chaucer)՝ Կանտերբերգյան հեքիաթները ամենահայտնի ստեղծագործություններն են։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում [[լատիներեն]]ը որոշ առումներով եղել է ֆրանկա-եվրապական կյանքի լեզուն։ Սկզբում՝ [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեական]] [[Եկեղեցի|եկեղեցու]]՝ Միջնադարյան լատինը, հետո արդեն վերածնդի ժամանակաշրջանի լատիներենը։ Նրանք, ովքեր լատիներենը փոխադրում էին, հիմնականում նոր տերմինների թարգմանիչներն էին, որպեսզի գոյականների լինեին այն բառերի համար, որոնք անգլերեն համարժեքը չունեին։ == Ժամանակակից անգլերեն == Ժամանականաից անգլերենը, որը ներառում է՝ [[Շեքսպիր|Ուիլիամ Շեքսպիրի]] և Արքա Ջեյմս Վերսիոնի Աստվածաշնչյան (King James Version of the Bible) տարբերակը, հիմնականում ստացվել է [[1550]] թվականներին։ Դրանից հետո Անգլիական Թագավորությունը դարձավ [[գաղութ]]ային թագավորություն, և անգլերենը ծառայում էր որպես [[Ֆրանկական թագավորություն|ֆրանկական]] գաղութների լեզու։ Փոստ-գաղությանին շրջանում՝ նոր ստեղծված ժողովուրդներից որոշները, որոնք ունեին բազմաթիվ բնիկ լեզուներ, որոշեցին օգտագործել անգլերենը որպես ֆրանկական լեզու։ Դրա պատճառն այն էր, որ նրանք փորձում էին խուսափել քաղաքական դժվարություններից, որը կարող էր ծագել որևէ բնիկ լեզվի գերակայությունից մյուսների նկատմամբ։ Բրիտանական թագավորության մեծացման արդյունքում անգլերենը հարմարեցվեց [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում, [[Աֆրիկա]]յում, [[Ավստրալիայ]]ում և այլ շրջաններում։ Այստեղ առաջացավ տենդենցիա, որը ամրապնդվեց [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ում [[20-րդ դար]]ի կեսերին։ == Նշանակություն == Ժամանակակից անգլերենը, որը երբեմն բնութագրվում է ինչպես առաջին համաշխարհային տարածվածություն գտած լեզու<ref>{{cite journal |title=Համաշխարհային անգլերեն՝ պարգև թե՞ անեծք|doi=10.1017/S0266078405002075 |year=2005 |last1=Սմիթ |first1=Ռոսս |journal=English Today |volume=21 |issue=2 |page=56}}</ref><ref name = "Graddol"/>, գերիշխող կամ այլ պարագաներում նույնիսկ պահանջված լեզու է հաղորդակցության, գիտության, ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների, [[բիզնես]]ի, նավագնացության<ref>{{cite web|title=Նավագնացության հաղորդակցության ստանդարտ արտահայտություններ|url=http://www.imo.org/OurWork/Safety/Navigation/Pages/StandardMarineCommunicationPhrases.aspx|publisher=Նավագնացության Միջազգային Կազմակերպություն|accessdate=2011 թ․ հունիսի 2|archive-date=2011 թ․ հոկտեմբերի 3|archive-url=https://web.archive.org/web/20111003233938/http://www.imo.org/OurWork/Safety/Navigation/Pages/StandardMarineCommunicationPhrases.aspx|dead-url=yes}}</ref>, ավիացիայի<ref>{{cite web|title=Լիցենզիա ունեցողների լեզվի իմացությունը․ Ո՞ր լեզվի իմացությունը պետք է նա կատարյալ դրսևորի|url=http://www.icao.int/icao/en/trivia/peltrgFAQ.htm#23|publisher=Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի կազմակերպություն՝ Օդային նավիգացիայի բյուրո|accessdate=2011 թ․ Հունիսի 2}}</ref>, հեռուստատեսության, ռադիոյի և միջազգային հարաբերությունների համար<ref name="triumph">{{cite news |url=http://www.economist.com/world/europe/displayStory.cfm?Story_ID=883997 |title=The triumph of English |accessdate=2007 թ․ մարտի 26 |date=դեկտեմբերի 20, 2001 |publisher=The Economist }}{{subscription}}</ref>։ Նրա տարածումը Բրիտանական կղզիներով պայմանավորված էր Բրիտանական Կայսրության հզորացումով, և 19-րդ դարի վերջին այն իսկապես հասավ համաշխարհային տարածման<ref name="wwenglish">{{cite web|url=http://classic-web.archive.org/web/20070401233529/http://www.ehistling-pub.meotod.de/01_lec06.php|title=Համաշխարհային անգլերեն|accessdate=2007 թ․ Մարտի 26|publisher=_EHistLing|archive-date=2007-04-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20070401233529/http://www.ehistling-pub.meotod.de/01_lec06.php|dead-url=no}}</ref>։ 16-19-րդ դարերում՝ բրիտանական գաղութացմանը զուգընթաց, այն դարձավ ԱՄՆ-ի, [[Կանադա]]յի, [[Ավստրալիա]]յի և [[Նոր Զելանդիա]]յի հիմնական լեզուն։ [[ԱՄՆ]]- ի բարգավաճող տնտեսությունը և նրա մշակութային ազդեցությունը, ինչպես նաև նրա կարգավիճակը որպես հզոր ուժ սկսած [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ]]ից նշանակալից չափով արագացրեց լեզվի տարածումն ամբողջ մոլորակով մեկ<ref name="Graddol">{{cite web |url=http://www.britishcouncil.org/de/learning-elt-future.pdf |format=PDF |title=Անգլերենի ապագան |accessdate=2007 թ․ Ապրիլի 15 |year=1997 |author=Դևիդ Գրաբոլ |publisher=Բրիթիշ Քաունսլ |archive-date=2014 թ․ հունիսի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140628012917/http://www.britishcouncil.org/de/learning-elt-future.pdf |dead-url=yes }}</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ընթացքում անգլերենը փոխարինեց գերմաներենին որպես գերիշխող լեզու Նոբելյան մրցանակակիրների համար<ref>Գրաֆիկա [http://www.idsia.ch/~juergen/scilang.html Անգլերենը փոխարինեց գերմաներենին որպես գերիշխող լեզու Նոբելյան մրցանակակիրների համար]։ Յուրգեն Շմիդհուբերից (2010), [http://www.idsia.ch/~juergen/nobelshare.html Ազգային Նոբելյան մրցանակակիրների զարգացումը 20-րդ դարում] [http://arxiv.org/abs/1009.2634 arXiv:1009.2634v1]</ref>։ Անգլերենը հավասարվեց և հնարավոր է գերազանցեց [[ֆրանսերեն]]ին որպես գերակա լեզու միջազգային հարաբերություններում 19-րդ դարի վերջին կեսին։ Անգլերենի աշխատանքային իմացությունը դարձավ պարտադիր պայման մի շարք բնագավառներում և մասնագիտություններում, ինչպիսիք են բժշկությունը և համակարգչային աշխատանքները՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ մեկ միլիարդ մարդ խոսում է անգլերենով։ Այն նաև [[ՄԱԿ]]-ի վեց պաշտոնական լեզուների շարքում է<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/en/aboutun/languages.shtml |title=ՄԱԿ-ի պաշտոնական լեզուները|publisher=ՄԱԿ |date= |accessdate=2013 թ․ ապրիլի 20}}</ref>։ Անգլերենի զարգանալուն համընթաց անկում նկատվեց մայրենի լեզվի զանազանության մեջ աշխարհի տարբեր ծայրերում։ Նրա ազդեցությունը շարունակում է կարևոր դեր խաղալ լեզվի օգտագործման բնագավառում<ref name="Crystal-LanguageDeath">{{cite book | last = Քրիստալ | first = Դևիդ | authorlink = Դևիդ Քրիստալ | title = Լեզվի կիրառման անկում| publisher = Քեմբրիջի Համալսարանի մամուլ| year = 2002 | doi = 10.2277/0521012716 | isbn = 0-521-01271-6 }}</ref>։ Հակառակ դրան, անգլերենի ներքին բազմազանությունը՝ ներառյալ [[կրեոլ]]ները և [[պիջին]]ները, պոտենցիալ ունեն ստեղծելու տարբեր լեզուներ անգլերենից ժամանակի ընթացքում<ref name="Cheshire">{{cite book | last = Չեշիր | first = Ջեննի | authorlink = Ջեննի Չեշիր | title = Անգլերենն աշխարհում։ Սոցիալական լեզվաբանության հեռանկարները| publisher = Քեմբրիջի Համալսարանի մամուլ| year = 1991 | doi = 10.2277/0521395658 | isbn = 0-521-39565-8 }}</ref>։ Վերջիններս անգլերենի [[բարբառ]]ներ են, որոնք հիմնականում օգտագործվում են [[Կարիբյան ծով]]ի ավազանում։ == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզու]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] * [[Բրիտանական անգլերեն]] == Գրականություն == : {{cite encyclopedia |last1=Abercrombie |first1=D. |last2=Daniels |first2=Peter T. |pages=72–75 |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542048781 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/04878-1 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=Spelling Reform Proposals: English }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- AitkenMcArthur1979 --> : {{cite book |editor1-last=Aitken |editor1-first=A. J. |editor2-last=McArthur |editor2-first=Tom |date=1979 |title=Languages of Scotland |location=Edinburgh |publisher=Chambers |series=Occasional paper – Association for Scottish Literary Studies; no. 4 |isbn=978-0-550-20261-1 |ref=harv}} <!-- Alcaraz-ArizaNavarro2006 --> : {{cite encyclopedia |last1=Alcaraz Ariza |first1=M. Á. |last2=Navarro |first2=F. |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542023518 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/02351-8 |pages=752–759 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=Medicine: Use of English }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- Algeo1999 --> : {{cite book |last=Algeo |first=John |chapter=Chapter 2:Vocabulary |title=Cambridge History of the English Language |volume=IV: 1776–1997 |editor-last=Romaine |editor-first=Suzanne |pages=57–91 |publisher=Cambridge University Press |date=1999 |isbn=978-0-521-26477-8 |doi=10.1017/CHOL9780521264778.003 |ref=harv}} <!-- Ammon2006 --> : {{cite journal |last=Ammon |first=Ulrich |title=Language Conflicts in the European Union: On finding a politically acceptable and practicable solution for EU institutions that satisfies diverging interests |journal=International Journal of Applied Linguistics |volume=16 |issue=3 |pages=319–338 |date=November 2006 |doi=10.1111/j.1473-4192.2006.00121.x |ref=harv}} <!-- Ammon2008 --> : {{cite book |last=Ammon |first=Ulrich |chapter=Pluricentric and Divided Languages |editor1-last=Ammon |editor1-first=Ulrich N. |editor2-last=Dittmar |editor2-first=Norbert |editor3-last=Mattheier |editor3-first=Klaus J. |display-editors = 3 |editor4-last=Trudgill |editor4-first=Peter |title=Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society / Soziolinguistik Ein internationales Handbuch zur Wissenschaft vov Sprache and Gesellschaft |volume=2 |date=2008 |edition=2nd completely revised and extended |publisher=de Gruyter |isbn=978-3-11-019425-8 |chapter-url=http://www.degruyter.com/view/product/19739 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 19 |series=Handbooks of Linguistics and Communication Science / Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft 3/2 |via=[[De Gruyter]] |subscription=yes |ref=harv}} <!-- Annamalai2006 --> : {{cite encyclopedia |last=Annamalai |first=E. |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542046113 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/04611-3 |pages=610–613 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=India: Language Situation }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- Australian Bureau of Statistics2013 official census of Australia --> : {{cite web|author=Australian Bureau of Statistics |title=2011 Census QuickStats: Australia |date=մարտի 28, 2013 |url=http://www.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2011/quickstat/0 |accessdate=2015 թ․ մարտի 25 |ref=harv |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151106221006/http://www.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2011/quickstat/0 |archivedate=2015 թ․ նոյեմբերի 6 |df= }} <!-- Bailey2001--> : {{cite book |last=Bailey |first=Guy |chapter=Chapter 3: The relationship between African American and White Vernaculars |editor-last=Lanehart |editor-first=Sonja L. |title=Sociocultural and historical contexts of African American English |url=https://archive.org/details/socioculturalhis00lane |date=2001 |pages=[https://archive.org/details/socioculturalhis00lane/page/n71 53]–84 |publisher=John Benjamins |series=Varieties of English around the World |isbn=978-1-58811-046-6 |ref=harv}} <!-- Bailey1997 --> : {{cite book |last=Bailey |first=G. |date=1997 |chapter=When did southern American English begin |title=Englishes around the world |pages=255–275 |editor=Edgar W. Schneider |ref=harv}} <!-- Bammesberger1992 --> : {{cite book |last=Bammesberger |first=Alfred |date=1992 |chapter=Chapter 2: The Place of English in Germanic and Indo-European |title=The Cambridge History of the English Language |volume=1: The Beginnings to 1066 |editor-last=Hogg |editor-first=Richard M. |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-26474-7 |pages=26–66 |ref=harv}} <!-- Bao2006 --> : {{cite encyclopedia |last=Bao |first=Z. |encyclopedia=Encyclopedia of language & linguistics |editor1-last=Brown |editor1-first=Keith |date=2006 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-08-044299-0 |chapter-url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B0080448542042577 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 6 |doi=10.1016/B0-08-044854-2/04257-7 |pages=377–380 |laysummary=http://www.elsevier.com/books/encyclopedia-of-language-and-linguistics-14-volume-set/brown/978-0-08-044854-1 |laydate=փետրվարի 6, 2015 |ref=harv|chapter=Variation in Nonnative Varieties of English }}{{Subscription or libraries|sentence|via=[[ScienceDirect]]}} <!-- Barry1982 --> : {{cite book |last=Barry |first=Michael V. |chapter=English in Ireland |editor1-last=Bailey |editor1-first=Richard W. |editor2-last=Görlach |editor2-first=Manfred |title=English as a World Language |pages=84–134 |date=1982 |publisher=University of Michigan Press |isbn=978-3-12-533872-2 |ref=harv}} <!-- BauerHuddleston2002 --> : {{cite book |last1=Bauer |first1=Laurie |last2=Huddleston |first2=Rodney |chapter=Chapter 19: Lexical Word-Formation |editor1-last=Huddleston |editor1-first=Rodney |editor2-last=Pullum |editor2-first=Geoffrey K. |title=The Cambridge Grammar of the English Language |date=ապրիլի 15, 2002 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=978-0-521-43146-0 |chapter-url=http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/languages-linguistics/grammar-and-syntax/cambridge-grammar-english-language |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 10 |pages=1621–1721 |laysummary=http://www.ling.ohio-state.edu/~culicove/Publications/CGEL_Review.pdf |laydate=փետրվարի 10, 2015 |ref=harv}} <!-- BaughCable2002 --> : {{cite book |last1=Baugh |first1=Albert C. |last2=Cable |first2=Thomas |title=A History of the English Language |url=https://archive.org/details/historyofenglish02baug |edition=5th |publisher=Longman |date=2002 |isbn=978-0-13-015166-7 |ref=harv}} <!-- Bermudez-OteroMcMahon2006 --> : {{cite book |last=Bermúdez-Otero |first=Ricardo |first2=April |last2=McMahon |date=2006 |chapter=Chapter 17: English phonology and morphology |editor1=Bas Aarts |editor2=April McMahon |title=The Handbook of English Linguistics |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-1-4051-6425-2 |chapter-url=http://www.blackwellreference.com/public/uid=3/tocnode?id=g9781405113823_chunk_g978140511382318 |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 2 |doi=10.1111/b.9781405113823.2006.00018.x |pages=382–410 |ref=harv |archive-url=https://web.archive.org/web/20170403030637/http://www.blackwellreference.com/public/uid=3/tocnode?id=g9781405113823_chunk_g978140511382318 |archive-date=2017 թ․ ապրիլի 3 |dead-url=yes |df=dmy-all }} <!-- BlenchSpriggs1999 --> : {{cite book |last1=Blench |first1=R. |last2=Spriggs |first2=Matthew |title=Archaeology and Language: Correlating Archaeological and Linguistic Hypotheses |pages=285–286 |date=1999 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-11761-6 |url=https://books.google.com/?id=DWMHhfXxLaIC&pg=PA286 |ref=harv}} <!-- Boberg2010 --> : {{cite book |last=Boberg |first=Charles |date=2010 |title=The English language in Canada: Status, history and comparative analysis |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-139-49144-0 |series=Studies in English Language |laysummary=http://muse.jhu.edu/journals/cjl/summary/v056/56.2.brock.html |laydate=ապրիլի 2, 2015 |ref=harv}} <!-- BosworthToller1921 --> : {{cite web |last1=Bosworth |first1=Joseph |authorlink1=Joseph Bosworth |last2=Toller |first2=T. Northcote |title=Engla land |work=[[An Anglo-Saxon Dictionary]] (Online) |date=1921 |url=http://bosworth.ff.cuni.cz/009427 |accessdate=2015 թ․ մարտի 6 |publisher=[[Charles University]] |ref=harv}} * ''Левицкий А. Э., Славова Л. Л.'' Сравнительная типология русского и английского языков: Учебное пособие. — Житомир: Изд-во ЖДУ, 2005. — 204 с . * ''[[Левицкий, Андрей Эдуардович|Левицкий А. Э.]], [[Славова, Людмила Леонардовна|Славова Л. Л.]]'' Сравнительная типология русского и английского языков: Учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений / Мин-во образования и науки Украины, Житомирский гос. ун-т им. И. Франко. — 2-е изд., исправ. и доп. — Киев: Освіта України, 2007. — 272 с. — 300 экз. — == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.lel.ed.ac.uk/research/gsound/Eng/Database/Phonetics/Englishes/Home/HomeMainFrameHolder.htm Accents of English from Around the World (University of Edinburgh)] Sound files comparing how 110 words are pronounced in 50 English accents from around the world * [http://www.dialectsarchive.com/ International Dialects of English Archive - recordings of English dialects and international L2 accents] {{վիքիքաղվածք}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=380}} {{Անգլերենը որպես պաշտոնական լեզու կիրառող երկրների քարտեզ}} {{ՄԱԿ-ի պաշտոնական լեզուներ}} {{Եվրամիության պաշտոնական լեզուներ}} {{Ժամանակակից գերմանական լեզուներ}} [[Կատեգորիա:Անգլերեն]] [[Կատեգորիա:Մշակութային գլոբալացում]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Գերմանական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկյան Սամոայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Անտիգուա և Բարբուդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ավստրալիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բելիզի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բոտսվանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կամերունի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կանադայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆիջիի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գրենադայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գուամի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գայանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հոնկոնգի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Իռլանդիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ճամայկայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Քենիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կիրիբատիի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեսոթոյի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լիբերիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մալավիի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մալայզիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մալթայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մավրիկիոսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նամիբիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նաուրուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նոր Զելանդիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նիգերիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նյուեյի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պակիստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պալաուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պապուա Նոր Գվինեայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ռուանդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սենթ Քիթս և Նևիսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սենթ Լյուսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սենթ Վինսենթ և Գրենադինների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սամոայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սեյշելյան կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սիերա Լեոնեի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սինգապուրի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հարավաֆրիկյան Հանրապետության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հարավային Սուդանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սուդանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆիլիպինների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Փիթքերն կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Սողոմոնյան Կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Միացյալ Թագավորության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիների լեզուներ]] [[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Տոկելաուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ուգանդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Վանուատուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Զամբիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Զիմբաբվեի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Թայվանի լեզուներ]] 0geyvm9n9416t7wepj87ztcjvwy1nu3 0 1143 8476180 8463966 2022-07-28T05:59:31Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki {{Աուդիո հոդված|Hy-Փիլիսոփայություն (Philosophy).ogg|հունիսի 20, 2019|6373207}} {{Տեղեկաքարտ Փիլիսոփա}} [[Պատկեր:Philly Thinker.JPG|thumb|200px|[[Օգյուստ Ռոդեն]]ի «[[Մտածողը]]» ({{lang-fr|Le Penseur}}) քանդակը, որ հաճախ համարվում է փիլիսոփայության խորհրդանիշը<ref>D. Bob Gowin, Marino C. Alvarez The Art of Educating with V Diagrams. - Cambridge University Press, 2005, էջ 52: ISBN 052184343X</ref>]] [[Պատկեր:Huike thinking.jpg|190px|մինի|[[Բուդդայական փիլիսոփայություն|Բուդդայական փիլիսոփա]] Հուիկեն՝ մտորումների մեջ։ Չինացի արվեստագետ Շի Քեի փորագրություն, 10-րդ դար]] [[Պատկեր:Almeida Júnior - Moça com Livro.jpg|190px|մինի|«Յուրաքանչյուր մարդ երբեմն զբաղվում է փիլիսոփայությամբ» <br />[[Ժոզե Ֆեռաս դե Ալմեյդա Ժունիոր|Ալմեյդա Ժունիոր]]ի «Գրքով աղջիկը» նկար, 19-րդ դար]] '''Փիլիսոփայություն''', գիտություն իմացության և կեցության ընդհանուր սկզբունքների և օրինաչափությունների մասին։ Ձգտում է պարզաբանել ամբողջ կեցության ընդհանուր կապը և միավորել մարդկային գիտելիքի բոլոր ոլորտները։ Փիլիսոփայությունը կարելի է համարել որոշակի [[աշխարհայացք]] և աշխարհըմբռնում, որն ունի նաև մեթոդաբանական գործառնություններ։ «Փիլիսոփայություն» ({{lang-grc|φιλοσοφία}}) բառն ունի հունական ծագում։ Այն առաջացել է հունարեն «սիրել» և «իմաստություն» բառերից։ Այսինքն՝ փիլիսոփայություն թարգմանաբար նշանակում է «իմաստության հանդեպ սեր»<ref name="krugosvet">[http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/filosofiya/FILOSOFIYA.html Философия] // Кругосвет</ref><ref name="noveyshiy">[http://www.terme.ru/dictionary/175/word/filosofija Философия] // Новейший философский словарь. / Гл. ред. А. А. Грицанов. — 3-е изд., исправл. — Мн.: Книжный Дом. 2003.— 1280 с. — (Мир энциклопедий).</ref><ref>[http://www.answers.com/main/ntquery?s=Philosophy Philosophy // Philosophy Dictionary; Philosophy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141102190916/http://www.answers.com/main/ntquery?s=Philosophy |date=2014-11-02 }} // Columbia Encyclopedia</ref>։ Հայ մատենագրության մեջ «փիլիսոփայություն» եզրույթին զուգահեռ գործածվել է նաև «իմաստասիրություն» բառը։ Փիլիսոփայությունը սկիզբ է առել մ.թ.ա. 7-րդ դարում։ Դա կարելի էր համարել աշխարհը ռացիոնալ կերպով իմաստավորելու փորձ, որը գալիս էր փոխարինելու աշխարհի մասին նախկին դիցաբանական պատկերացումներին։ Փիլիսոփայություն բառն առաջին անգամ գործածել է [[Պյութագորաս]]ը, որը գտնում էր, որ իմաստությունը միայն աստվածներին է բնորոշ, իսկ մարդը կարող է միայն ձգտել իմաստության և սիրել այն։ Սկզբնական շրջանում փիլիսոփայության ոլորտն ընդգրկում էր ուսմունքներ [[տիեզերք]]ի առաջացման և կառուցվածքի մասին ([[կոսմոգոնիա]], [[տիեզերագիտություն]]), աստվածների մասին ([[թեոգոնիա]])։ Այնուհետև փիլիսոփայությունը սկսեց ներառել ուսմունքներ կեցության հիմնական հասկացությունների մասին ([[գոյաբանություն]]), ճանաչողության ակունքների և սահմանների մասին ([[իմացաբանություն]]), մտածողության ձևերի և մեթոդների մասին ([[տրամաբանություն]]), մարդկային հոգու մասին ([[հոգեբանություն]]), բարոյականության էության ([[էթիկա]]) և գեղեցիկի մասին ([[էսթետիկա]])։ Վերոհիշյալ ուղղությունները հետագայում վերածվեցին առանձին գիտությունների։ Փիլիսոփայության պատմության ընթացքում նրա խնդիրների թվում են եղել երկրի և հասարակության զարգացումը, [[Ճանաչողություն|ճանաչողության]] և [[Մտածողություն|մտածողության]] գործընթացների, նաև բարոյական արժեքների ուսումնասիրությունը։ Փիլիսոփայական հարցերի թվին են դասվում՝ «Կճանաչե՞նք աշխարհը», «Գոյություն ունի՞ Աստված», «Ի՞նչ է բարին», «Ո՞վ է մարդը», «Ի՞նչն է առաջնային. մատերիա՞ն, թե՞ գիտակցությունը» և այլ հարցեր{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=2—6}}{{sfn|Спиркин|1977}}։ Երբեմն փիլիսոփայությունը սահմանում են ավելի նեղ՝ որպես որոշակի ուսումնասիրման առարկա ունեցող գիտություն{{sfn|Спиркин|1977}}, սակայն այդպիսի մոտեցումն առարկության է արժանանում ժամանակակից փիլիսոփաների շրջանում, որոնք պնդում են, որ փիլիսոփայությունն ավելի շատ իրենից ներկայացնում է [[աշխարհայացք]], գոյություն ունեցող ամեն ինչին ընդհանուր քննադատական մոտեցում, որը կիրառելի է յուրաքանչյուր օբյեկտի ու հայեցակարգի համար{{sfn|Craig|2005}}{{sfn|Audi|2006}}։ Այդ իմաստով, յուրաքանչյուր մարդ երբեմն զբաղվում է փիլիսոփայությամբ{{sfn|Craig|2005}}։ Փիլիսոփայությունը, փաստորեն, գոյություն ունի տարբեր փիլիսոփայական ուսմունքների տեսքով, որոնք կարող են հակասել, բայց դրա հետ մեկտեղ՝ լրացնել միմյանց<ref>''Ойзерман Т. И.'' Философия как история философии.: Алетейя, 1999. — ISBN 5-89329-067-4</ref>։ Փիլիսոփայությունը ներառում է մի շարք ոլորտներ, սկսած՝ [[մետաֆիզիկա]]յից, [[իմացաբանություն]]ից, [[բարոյագիտություն]]ից, [[էսթետիկա]]յից, [[քաղաքական փիլիսոփայություն|քաղաքական]] ու [[գիտության փիլիսոփայություն]]ից մինչև՝ [[դիզայնի փիլիսոփայություն|դիզայնի]] և [[կինոյի փիլիսոփայություն]]։ Ճանաչողության այն ոլորտները, որոնց համար ստացվում է մշակել պարզ և աշխատող մեթոդաբանություն, առանձնանում են փիլիսոփայությունից՝ որպես առանձին դիսցիպլիններ, օրինակ՝ ժամանակին փիլիսոփայությունից առանձնացել է [[ֆիզիկա]]ն, [[կենսաբանություն]]ը, [[հոգեբանություն]]ը{{sfn|Craig|2005}}{{sfn|Губский и др.|2005}}։ == Փիլիսոփայության էություն == Սոցիալալական էակը, նորմայում ունի համակարգված կենսական-պրակտիկ աշխարհընկալում<ref>См., например: ''Данильян О. Г., Тараненко Е. М.'' [http://www.maphilosophie.ru/bachelors/taranenko_-_filosofiya.pdf ФИЛОСОФИЯ]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot}}. — М.: ЭКСМО, 2005. — С. 12—14. — ISBN 5-699-08775-3.</ref>։ Որպես կանոն, դա ձևավորվում է տարերայնորեն, հիմնվելով [[Ավանդույթ|նախորդ սերունդների փորձի]] վրա։ Սակայն մարդն իր կյանքի ընթացքում կարող է հանդիպել խնդիրների, որնք իր աշխարհայացքը չի կարող հաղթահարել։ Դրանց լուծման համար, ինչպես՝ առանձին մարդու, այնպես էլ հասարակության մակարդակում, կարող է պահանջվել աշխարհին վերաբերվելու ավելի բարձր քննադատական-ռեֆլեկտիվ մակարդակ<ref>[http://iphlib.ru/greenstone3/library/collection/newphilenc/document/HASH8a5332a5622574015c348a Философия в Новой философской энциклопедии]</ref>։ Այդ մակարդակում է գտնվում փիլիսոփայությունը։ Փիլիսոփայության կոնկրետ սահմանումը արդեն հանդիսանում է փիլիսոփայական բաց հարց{{sfn|Audi|2006}}։ Դա կապված է նրա հետ, որ փիլիսոփայության ուսումնասիրման առարկան կոնկրետացված չէ՝ փիլիսոփայություն ուսումնասիրում է ամեն ինչ, այդ թվում նաև իմացության մեթոդոլոգիան ([[իմացաբանություն|իմացաբանության]] սահմաններում)։ Փիլիսոփայական տարբեր դպրոցներ, որոնք կազմավորվել են փիլիսոփայության գոյության ընթացքում, հաճախ տարբերվել են իրարից իմացության մեթոդոլոգիայով, և այդ կերպ, այդ դպրոցներից յուրաքանչյուրի ներսում կարելի է տալ փիլիսոփայության ինքնության յուրովի սահմանումը։ Այդ պատճառով փիլիսոփայության սահմանումը որոշակի իմաստով փոփոխվել է ժամանակի ընթացքում{{sfn|Oxford|2005|p=702}}։ Մյուս կողմից, փիլիսոփայության մեջ կա մի կարևոր համախմբող սկզբունք՝ ցանկացած փիլիսոփայական դատողություն, ինչքան էլ անսպասելի լինեն դրա հետևանքները, կառուցվում է [[ռացիոնալ եղանակ]]ով՝ [[իմաստ]]ավորված, որոշակի մտածողական սկզբունքներով, օրինակ՝ [[տրամաբանություն]]ը։ Դատողության ռացիոնալությունը տարբերում է փիլիսոփայական [[մտածողություն]]ը [[դիցաբանություն|դիցաբանական]] և [[կրոն]]ական մտածողությունից, որոնք ենթադրում են [[սուպրանատուռալիզմ]]ն ու [[գերբնական]]ը, այսինքն՝ [[իռացիոնալ]]ը{{nobr|{{sfn|Алексеев, Панин|2005|loc=Глава I}}{{sfn|Росенко|1999|loc=§ 4}}{{sfn|Russell, т.1|1993|с=7}}}}։ Այնուամենայնիվ, սա չի նշանակում, որ փիլիսոփայությունը չի կարող գոյություն ունենալ, օրինակ, կրոնի հետ զուգահեռ։ Ընդհակառակը, հանդիպել են իրավիճակներ, երբ որևէ կրոն ընդունվել է ինչ-որ փիլիսոփայական համակարգի նախադրյալ, և փիլիսոփայական ռացիոնալ գաղափարախոսությունը կիրառվել է գիտության այն ոլորտների զարգացման համար, որոնք չէին տարածվում այդ կրոնի [[Կանոն (եկեղեցական)|կանոն]]ների վրա{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=394—395}}։ Օրինակ՝ հին [[հնդկաստան|հնդկական]] փիլիսոփայությունը մեկնաբանել է [[Վեդաներ]]ը, իսկ միջնադարյան [[եվրոպա]]կան փիլիսոփաները ([[Օգոստինոս Երանելի]], [[Թովմա Աքվինացի]] և ուրիշներ) մեկնաբանեցին [[Աստվածաշունչ]]ը։ Տարածված են նաև այն դեպքերը, երբ փիլիսոփայական մտածողությունը կիրառվել է որևէ կրոնի արդարությունը, կամ ավելի ընդհանրացված՝ Աստծո գոյությունը ապացուցելու նպատկով։ Օրինակ՝ [[քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] ջատագովները փորձում էին ռացիոնալ կերպով հիմնավորել այս կրոնը։ Տրամաբանությունից բացի՝ փիլիսոփայական մտածողության ևս մեկ վարվելաձև ապահովում է դրա ամբողջականությունը։ Փիլիսոփայական ցանկացած նոր ուղղություն, ցանկացած նոր գաղափար կամ փիլիսոփայական դպրոց իրեն համեմատում է իրեն նախորդող փիլիսոփայական համակարգերի հետ, ներկայացնելով դրանց քննադատական վերլուծություն՝ իր իսկ նոր համակարգի սահմաններում{{sfn|Gasché|2006|pp=12—13}}։ Օրինակ՝ [[Իմանուիլ Կանտ]]ի հայտնի աշխատությունը՝ «[[Զուտ բանականության քննադատություն]]»-ը, պարունակում է ռացիոնալիզմի ու էմպիրիզմի քննադատական վերլուծությունը։ Այս կերպ՝ տրամաբանությունն ու քննադատական վերլուծությունը հանդիսանում են փիլիսոփայական մտածողության հիմքն ու ապահովում են դրա ամբողջականությունը։ Դրա հետ մեկտեղ փիլիսոփայության հասկացության աղոտությունը հանդիսանում է դրա բնորոշ գիծը և առանձնացնում այն գիտություններից։ Եթե փիլիսոփաներին հաջողվում է նոր արդյունավետ իմացության մեթոդոլոգիայի մշակման շնորհիվ առաջընթաց ապրել, ապա այդ ոլորտը առանձնացվում է փիլիսոփայությունից և դառնում ինքնուրույն գիտական ճյուղ։ Այդպես, իմացության գիտական մեթոդոլոգիայի հաջողակ կիրառումը տարբեր կարգերի բնական օբյեկտներին փիլիսոփայությունից վերջնականապես առանձնացրեց բնական փիլիսոփայության ճյուղը, որը հետագայում բաժանվեց մի շարք [[բնական գիտություններ]]ի{{sfn|Craig|2005}}{{sfn|Росенко|1999|loc=§ 3}}Օրինակ [[Իսահակ Նյուտոն]]ը՝ գրել է իր հիմանական «[[Բնական փիլիսոփայության մաթեմատիկական սկզբունքներ]]ը» աշխատությունը, իր սեփական պատկերացմամբ լինելով փիլիսոփա, իսկ ներկայումս նա հայտնի է որպես ֆիզիկոս ու մաթեմատիկոս։ Անգլալեզու ամբողջ գիտությունը առ այսօր փիլիսոփայության հետ «բարեկամական» կապեր է պահպանում, օրինակ՝ դրա բոլոր ճյուղերում բարձրագույն գիտական աստիճանը կրում է «[[Փիլիսոփայության դոկտոր]]» անվանումը([[անգլ.]] Ph. D){{sfn|Moore, Gruber|2005|p=2}}։ === Փիլիսոփայության բաժիններ === [[Պատկեր:Systematic Philosophy (hy).svg|541x541px|մինի|Փիլիսոփայության դասական բաժանումն առարկաների՝ լրացված ժամանակակից բաժիններով]] Փիլիսոփայության հասկացության հետագա կոնկրետացումն անցնում է դրա տարբեր բաժինների նկարագրմանը{{sfn|Audi|2006}}։ Փիլիսոփայությունը ստորաբաժանվում է երկու հիմնական չափումներով. ըստ ուսումնասիրման առարկայի և ըստ «տեսակների», այսինքն՝ բազմաթիվ դպրոցների ու հայեցակարգերի։ Առաջին եղանակն ընդգծում է փիլիսոփայության կիրառման ոլորտները։ Բնական է, որ այդպիսի բաժանումը կարելի է կատարել տարբեր ձևերով{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=10—11}}։ Այդպիսի սեգմենտացիայից ամենախոշորը հանդիսանում է փիլիսոփայության բաժանումն ըստ [[մետաֆիզիկա]]յի (գոյության հարցերը), [[էպիսփեմոլոգիա]]յի (իմացության հարցերը) և [[աքսիոլոգիա]]յի (բարոյականության ու արժեքների հարցերը){{sfn|Oxford|2005|p=702}}։ Այլ, ավելի դասական ձևով, բացի վերը նշված 3 ոլորտներից՝ որպես առանձին առարկաներ ընդունվում են նաև [[տրամաբանություն]]ը (փիլիսոփայական կանգուն գաղափարախոսության կատարելագործումը) ու [[փիլիսոփայության պատմություն]]ը (անցյալի փիլիսոփայական դրույթների քննադատական վերլուծությունը){{sfn|Audi|2006}}։ Արիստոտելի ժամանակ ի հայտ է գալիս փիլիսոփայության բաժանումը՝ տեսականի, պրակտիկի և բանաստեղծականի (ստեղծագործական)<ref>Метафизика (Аристотель)|''Метафизика'' 1025 b25</ref>։ Երկրորդ եղանակը ընդգծում է փիլիսոփայական բազմաթիվ դպրոցներն ու մեթոդոլոգիաները։ Այդպիսի ամենախոշոր բաժանումը հանդիսանում է, մի սեգմենտի մեջ օրինակ ամբողջ արևմտյան փիլիսոփայության, այսինքն անտիկ փիլիսոփայության ու Արևմտյան [[Եվրոպա]]յում ու [[ԱՄՆ]]-ում հետագայում ձևավորված բոլոր փիլիսոփայական դպրոցների ու ուղղությունների, ինչպիսիք են [[գերմանիա|գերմանական]] կամ [[ֆրանսիա]]կան փիլիսոփայությունը, ներառումը։ Պատմականորեն, լեզվական ու տարածական արգելքների հետևանքով, բազմաթիվ փիլիսոփայական դպրոցներ հայտնվում էին կոնկրետ երկրների ու ժողովուրդների սահմաններում, ինչպիսիք են օրինակ՝ հին հունական, չինական կամ գերմանական փիլիսոփայությունը։ 17-րդ դարից սկսած, գլոբալիզացման աստիճանական զարգացման հետ զուգընթաց, ազգային ու աշխարհագրական տարբերությունները կորցրին իրենց կարևորությունը, և փիլիսոփայական տարբեր ուղղություններ, դառնալով միջազգային, ստանում էին աշխարհագրությանը և մշակույթին չամրագրված անվանումներ, ինչպիսիք են օրինակ՝ [[մարքսիզմ]]ը, [[էկզիստենցիալիզմ]]ը և ուրիշներ։ Դրա հետ միասին այսօր դեռ պահպանվում են որոշակի մշակութային-լեզվական տարբերություններ, որոնք ձևավորում են տարբեր փիլիսոփայական ուղղություններ։ Այդպիսի տարբերություններից կարևորագույնն է ժամանակակից փիլիսոփայության բաժանումը մայրցամաքային փիլիսոփայության, որը ներառում է հիմնականում ֆրանսիացի ու գերմանացի փիլիսոփաների աշխատությունները, և վերլուծական փիլիսոփայության, որը զարգանում է հիմնականում անգլիալեզու երկրներում{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=159—160}}։ == Փիլիսոփայության բաժանումն ըստ ուսումնասիրվող առարկայի == === Տրամաբանություն === {{հիմնական|Տրամաբանություն}} Քանի որ փիլիսոփայությունը կազմված է ռացիոնալ դատողություններից, տրամաբանությունը հանդիսանում է դրա առաջնային ատրիբուտը։ Փիլիսոփայական բազմաթիվ համակարգերի վերլուծության, դրանց՝ իրար հետ համեմատման համար անհրաժեշտ է կատարել փիլիսոփայական բազում պնդումների ու տեսությունների քննադատական վերլուծություն։ Այն պատճառով, որ մարդկային մտածողությունը ձևավորվում է բառացիորեն, տրամաբանությունը սերտ կապված է տեքստերի ու լեզուների վերլուծության հետ։ Այն ձևակերպում է բառային դատողությունները և որոշում դրա ձևերը, որոնք ընդունելի են վերլուծության համար։ Դատողության տրամաբանական ֆորմալացման առաջին քայլը դարձավ [[սիլլոգիզմ]]ների, կամ տեսակի դատողությունների ի հայտ գալը. :: ''(1) Բոլոր կենդանիները մահկանացու են. (2) փիղը կենդանի է. հետևաբար՝ (3) փիղը մահկանացու է։'' [[Սիլլոգիզմ]]ների ճիշտ կիրառումը բացում է ապացուցական դատողությունների ճանապարհը փիլիսոփայության, մաթեմատիկայի, բնական գիտությունների կամ դեդուկտիվ մտածելակերպի ձևավորման մեջ{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=70—71}}։ Իր թվացյալ հեշտության հետ մեկտեղ, սիլլոգիզմների տարանջատումը մարդկային սովորական խոսքից տեղի է ունեցել ոչ մի անգամից և ոչ ամենուր։ Դրանց տարանջատումը, որպես ապացույցի տեսակի, խթանվել է փիլիսոփայության և մաթեմատիկայի կապակցումից, որը տարածված էր Հին [[Հունաստան]]ում։ Սիլլոգիզմի և տրամաբանական պարզագույն համակարգի հասկացության առաջին պաշտոնական շարադրանքը պատկանում է [[Արիստոտել]]ին։ Նրա տրամաբանությունը մնում էր անփոփոխ շուրջ 2 հզ. տարի, մինչև 20-րդ դարի սկիզբը, երբ մաթեմատիկայի և վերլուծական փիլիսոփայության հետազոտությունները ճանապարհ հարթեցին տրամաբանության զարգացման համար։ Ձևավորվեց «առաջին կարգի տրամաբանություն» կամ «պրեդիկատների տրամաբանություն», որը ներկա պահին լավ է ուսումնասիրված։ Սակայն, պարզվում է, որ փիլիսոփայության պնդումների, առավել ևս մարդկային բնական ամբողջական խոսքի վերլուծության համար անհրաժեշտ է ավելի բարձր դասերի տրամաբանությունների ու մոդալ տրամաբանության, մասնավորապես՝ երկրորդ կարգի տրամաբանության կիրառումը։ Բացի այդ, ֆորմալ նշանային լեզվի ու [[մարդ]]կային բնական լեզվի փոխկապակցվածությունը հետազոտում է տրամաբանական սեմանտիկան և սեմիոտիկան։ Այս գաղափարները՝ ավելի բարձր դասերի բարոյական տրամաբանության հետ միասին շարունակում են մնալ ակտիվ միջգաղափարային հետազոտությունների ոլորտ։ Ժամանակակից տրամաբանությունը կազմված է արդիական, խոր մաթեմատիկական համակարգերից, որոնք ուսումնասիրվում են [[փիլիսոփա]]ների, [[մաթեմատիկոս]]ների, [[լեզվաբան]]ների, վերջերս նաև՝ [[ծրագրավորող]]ների և լուծման տեսության և արհեստական բանականության ոլորտի մասնագետների կողմից։ Այդպես՝ տրամաբանությունը հանդիսանում է ինչպես ամենահին, այդպես էլ ամենաժամանակակից գաղափարը{{sfn|Oxford|2005|pp=536—537}}{{sfn|Priest|2000|pp=xi—xii,94—101}}{{sfn|Бочаров|2010}}։ === Մետաֆիզիկա === [[Պատկեր:Universum.jpg|thumb|200px|«Միջնադարյան փիլիսոփայություն, երկնքի վարագույրից այն կողմը նայողը», փորագրություն [[Կամիլ Ֆրամարիոն]]ի գրքից, 1888 թ.]] {{հիմնական|Մետաֆիզիկա}} Մետաֆիզիկան փիլիսոփայության ամենավերացական բաժինն է, որն ուսումնասիրում է առավել հիմնարար, «հավերժական» հարցեր՝ կապված իրականության հետ։ Այդ հիմնարար հարցերի թվում առանձնանում են կեցության հետ կապված հարցերը, մետաֆիզիկայի այդ բաժինը կոչվում է «[[օնտոլոգիա]]»։ Կեցության հետ կապված հարցերից են հետևյալները. «Ի՞նչն իրականում գոյություն ունի», «Ի՞նչ է նշանակում գոյություն», «Ի՞նչն է գոյությունը դարձնում հնարավոր»։ Ավելի գործնական հարցերից են՝ «Ինչու՞ գոյություն ունի աշխարհը», «Մեկ աշխա՞րհ գոյություն ունի», «Ի՞նչ է տարածությունը», «Ի՞նչ է ժամանակը» և այլն։ ''Օնտոլոգիա'' ու ''մետաֆիզիկա'' հասկացությունները երբեմն օգտագործվում են որպես հոմանիշներ, սակայն գոյություն ունեն մետաֆիզիկական հարցեր, որոնք ուղղակի կապ չունեն կեցության հետ։ Այդպիսի խնդիրներից են մասի ու ամբողջի փոխհարաբերությունների, պատճառի ու հետևանքի փոխկապվածության, ազատ կամքի վերաբերյալ հարցերը և այլն։ Այդ հարցերն ավելի շուտ վերաբերում են մետաֆիզիկային, ոչ թե օնտոլոգիային{{sfn|Inwagen|2008}}{{sfn|Oxford|2005|p=590}}։ Հաճախ փիլիսոփայական համակարգը կառուցվում է որոշակի դավանանքի շուրջ, որն այն փորձում է ռացիոնալացնել։ Օրինակ, [[Քրիստոնեական փիլիսոփայություն|քրիստոնեական]] և [[Իսլամական փիլիսոփայություն|իսլամական փիլիսոփայության]] սահմաններում կատարվել են [[Աստված|Աստծո]] գոյությունն ապացուցելու փորձեր։ Օնտոլոգիայի այն բաժինը, որը ձգտում է այդ ձևով ռացիոնալացնել [[կրոն]]ը, կոչվում է ռացիոնալ կամ բնական աստվածաբանություն։ Նմանապես, ռացիոնալ հոգեբանություն է կոչվում օնտոլոգիայի այն մասը, որը կառուցվում է հոգու՝ նյութական աշխարհից առանձին գոյություն ունենալու համոզմունքից։ Ավելի ընդհանուր առումով՝ ցանկացած կոսմոլոգիայի ռացիոնալիզացումը կոչվում է «ռացիոնալ կոսմոլոգիա»{{sfn|Inwagen|2008}}{{sfn|Oxford|2005|pp=593—597}}։ 20-րդ դարի մի շարք փիլիսոփայական ուղղություններ կասկածի տակ դրեցին մաքուր մետաֆիզիկայով զբաղվելու անհրաժեշտության հարցը։ Օրինակ, [[Պոզիտիվիզմ|պոզիտիվիստների]], հատկապես՝ [[տրամաբանական պոզիտիվիզմ|տրամաբանական պոզիտիվիստների]], ինչպես նաև այլ բնական գիտությունների բազմաթիվ մասնագետների կարծիքով, իմաստ ունի հետազոտել միայն այն հարցերը, որոնց համար իրական է վերիֆիկացման չափանիշը։ «Հավերժական հարցերի» մեծամասնությունը այսպիսի չափանիշներին չի բավարարում, ուստի մաքուր վիճակում դրանց քննարկումն անիմաստ է։ Մյուս կողմից՝ [[Պոստստրուկտուրալիզմ|պոստստրուկտուրալիստները]], որոնք ունեն գիտության ու վերիֆիկիցացիայի մասին հակառակ պատկերացում, նույնպես քննադատում են մետաֆիզիկայի իմաստավորությունը, շարունակելով [[Մարտին Հայդեգեր|Հայդեգերի]] և [[Նիցշե]]ի համոզմունքը՝ համարելով և՛ մետաֆիզիկան և՛ ընդհանրապես փիլիսոփայությունը, և՛ բնական գիտությունները միայն «արևմտյան գիտակցության ժամանակավոր խոտորում»{{sfn|Oxford|2005|p=593}}{{sfn|Доброхотов|2010}}{{sfn|Kritzman|2008|p=93}}։ Քննադատների կարծիքների այսպիսի ցրվածությունը թողնում է մետաֆիզիկային խուսավարման լայն տարածք, և ընդհանրապես վերջին հարյուր տարվա ընթացքում հետաքրքրությունը դեպի մետաֆիզիկան աճում է{{sfn|Oxford|2005|p=593}}{{sfn|Доброхотов|2010}}։ Մետաֆիզիկական հետազոտությունները կատարվում են փիլիսոփայական տարբեր ոլորտներում, օրինակ՝ գիտության, լեզվի, մշակույթի փիլիսոփայության մեջ։ Ժամանակակից մետաֆիզիկան իրենից ներկայացնում է մասնագիտացած գաղափարախոսություն, որտեղ կատարվում են որոշ պատասխանելի հարցերի՝ «հավերժական» հարցերից տարանջատման փորձեր{{sfn|Inwagen|2008}}{{sfn|Oxford|2005|p=590}}։ === Բարոյական և քաղաքական փիլիսոփայություն === [[Էթիկա]]ն կամ բարոյական փիլիսոփայությունը առաջնապես վերաբերում է ապրելու լավագույն ուղին գտնելուն և երկրորդայինը՝ թե արդյոք այս հարցը կարող է ստանալ պատասխան։ Էթիկայի հիմնական ճյուղերն են՝ մետաֆիզիկան, նորմատիվ էթիկան և պրակտիկ էթիկան։ Մետաֆիզիկան վերաբերում է էթիկական մտքի բնությանը, ինչպիսիք են՝ լավ և վատ բառերի ծագումը և տարբեր էթիկական համակարգերում համեմատական բառերի ծագումները, արդյոք նրանք բացարձակ ճշմարտություն են և թե ինչպես այդ ճշմսրտությունները կարող են իմացվել։ Նորմատիվ էթիկան ավելի շատ վերաբերում է այն հարցերին, որոնք զբաղվում են այն հարցերով, թե ինչպես մարդ պետք է գործի և որն է գործելու ճիշտ եղանակը։ Այստեղ միահյուսվում են բազմաթիվ էթիկական տեսություններ։ Ամենավերջինը՝ պրակտիկ [[էթիկա]]ն ներխուժում է տեսություն խորքերը և մտնում էթիկական պրակտիկայի իրական աշխարհ, ինչպիսիք են՝ արդյոք ճիշտ է աբորտը՝ հղիության ընդհատումը։ Այն նաև փոխկապակցված է բարոյականության գաղափարի հետ, և այդ երկուսը շատ հաճախ անփոխարինելի են։ [[Պատկեր:Jeremy Bentham by Henry William Pickersgill detail.jpg|thumb|[[Ջերեմի Բենթհեմ]]]] Ժամանակակից շրջանում մի բանավեճ էր սկսվել [[կոնսենկենտալիզմ]]ի (գործողությունները բարոյապես գնահատվում են միայն վերջնական արդյունքներից ելնելով) և [[դեոնտոլոգիա]]յի (գործողությունները բարոյապես գնահատվում են միայն ելնելով անհատների պարտականություններից և այն մարդու իրավունքներից, ում վերաբերում է տվյալ գործողությունը, կամ էլ երկուսը միասին)։ Բանավեճը գրավել էր էթիկան ուսումնասիրողների ուշադրությունը։ Զերեմի Բենթամը և Զոն [[Ստյուարտ Միլ]]ը հայտնի են ուտիլիտարիզմը պրոպագանդելով, որը մի գաղափար է այն մասին, որ մեծամասնության համար ամենամեծ երջանկության հասնելը հիմնական բարոյական օրենքն է։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, ինչ նրանք առաջ էին մղում իրենց գաղափարը, նրանք նաև պրոպագանդում էին կոնսենկենտալիզմի ավելի լայն հասկացությունը՝ տեսությունը։ Կոնսենկենտալիզմին հակառակ դիրք ընդունելով՝ [[Էմանուել Կանտ]]ը համաձայն չէր, որ բարոյական սկզբունքները պարզապես բանականության արդյուքներն են։ Կանտը համոզված էր, որ արդյունքների միաձուլումը բարոյական մտածելակերպի մեծ սխալ էր, սկսած այն բանից, ինչ այն մերժում էր պրակտիկ ասացվածքների անհրաժեշտությունը կամքը կառավարելու գործում։ Ըստ նրա՝ մտածելակերպը պահանջում է, որ մենք համաձայնեցնենք մեր գործերը բնագավառային ցուցումներին, որը բացարձակապես պարտականություն է։ 20-րդ դարի ականավոր դեոնտոլոգիստ Ու. Դ. Ռոսսը վիճում էր պարտականության ավելի թեթև ձևերի համար, որոնք կոչվում էին prima facie պարտականություններ։ Արդեն կատարված աշխատանքները շեշտել են անհատականության դերն էթիկայում. մի շարժում, որը հայտնի է aretaic turn անունով։ Այս շարժման լարված մասը հաջորդեց [[Բեռնարդ Ուիլիամս]]ի աշխատանքներին։ Նա նկատեց, որ կոնսենկենտալիզմի և դեոնտոլոգիայի խիստ կանոնները պահանջում էին, որ մարդիկ գործեն արդար։ Ուիլիամսը վիճում էր, որ այն պահանջում է, որ մարդիկ թողնեն իրենց անձնական ծրագրերը, և այդուհետև իրենց սեփական ազնվությունն ի վիճակի է համարվել բարոյական։ G.E.M. Anscombe-ն, մի ազդեցիկ թերթ, «Ժամանակակից բարոյական փիլիսոփայություն»-ը ([[1958]] թվական) վերակենդանացրել են արժեքային էթիկան որպես ընտրում, որն ըմբռնվել է որպես [[Կանտիզմ]]ի և կոնսենկենտալիզմի ամրագրված դիրքեր։ Արեատիկ առաջընթացները ոգեշնչված էին մասնավորապես արժեքների հնագույն ըմբռնումների հետազոտություններից։ Օրինակ՝ Արիստոտելյան էթիկան պահանջում է, որ մարդիկ հետևեն Արիստոտելյան միջինին կամ պահպանեն երկու գործոնների հավասարակշռությունը. [[Կոնֆուցիոս]]ի [[էթիկա]]ն կողմ է, որ արժեքները մեծապես բաղկացած են այլ մարդկանց հետ ներդաշնակություն ապահովելու ձգտումից։ Արժեքային էթիկան, ընդհանրապես, մինչ այժմ հավաքել է բազմաթիվ աջակիցներ և ապացուցվել ու պաշտպանվել է այնպիսի փիլիսոփաների կողմից, ինչպիսիք են՝ [[Ֆիլիպպա Ռութ]]ը, Ալասդայր Մաքլնթայրը և [[Ռոսալինդ Հարսդոուս]]ը։ [[Պատկեր:Thomas Hobbes (portrait).jpg|մինի|[[Թոմաս Հոբս]]]] Քաղաքական փիլիսոփայությունը կառավարության ուսումնասիրությունն է և անհատների, ինչպիսիք են՝ ցեղերը և ընտանիքները, և հասարակությունների միջև հարաբերությունները՝ ներառյալ պետությունը։ Այն ներառում է հարցեր, որոնք վերաբերում են արդարադատությանը, օրենքին, սեփականությանը և քաղաքացիների իրավունքներին ու պարտականություններին։ Քաղաքականությունը և էթիկան ավանդապես փոխներկապակցված են, քանզի երկուսն էլ առաջ են քաշում այն հարցը, թե որն է լավը, և թե ինչպես մարդիկ պետք է ապրեն։ Դեռ հին ժամանակներից, նույնիսկ դրանից բավականին առաջ արդարադատության արմատները քաղաքականության հեղինակության համար անխուսափելիորեն կապված են մարդու բնության վերաբերյալ հայացքներին։ «Հանրապետությունում» [[Պլատոն]]ը ներկայացրել է մի վարկած, որ կատարյալ հասարակությունը պետք է կառավարվի փիլիսոփա-արքաների դեսպանի կողմից, քանզի փիլիսփոաներից լավագույնները ամենալավն են տիրապետում լավը ճանաչելու կարողությանը։ Նույնիսկ [[Պլատոն]]ը, այնուամենայնիվ, պահանջում էր փիլիսոփաներից իրենց ճանապարհը հարթել աշխարհում իրենց կառավարման սկզբից շատ տարիներ առաջ՝ հիսուն տարեկան հասակում։ [[Արիստոտել]]ի համար մարդիկ քաղաքական էակներ են, այսինքն՝ հասարակական էակներ, և կառավարությունները ստեղծված են հասարակության համար լավը առաջնորդելու համար։ [[Արիստոտել]]ն առաջադրում էր, որ ինչ պետությունը հասարակության ամենաբարձր մասն էր, այն միտում ուներ ձգտելու դեպի ամենալավը։ [[Արիստոտել]]ը քաղաքական ուժը դիտարկում էր որպես արժանիքներում և փորձում բնական անհավասարությունների արդյունք։ Այս տարբերությունների պատճառով նա կողմ էր ունակության և արժեքայնության արիստոկրատիային։ Արիստոտելի համար անհատը չի կարող լինել ամբողջական, եթե չապրի հասարակությունում։ Նրա Նիկոմաշեանը և Քաղաքականությունը աշխատությունները գրված են հենց այդ նկատառումներով։ Առաջին գիրքը ուղղված է մարդկային արժեքներին (կամ հիասքանչություններին)՝ որպես քաղաքացի. Երկրորդը վերաբերում է կառավարության ճիշտ ձև ընտրելուն՝ ոգեշնչելու համար քաղաքացիներին լինել մարդկային արժեքներով հարուստ, իսկ այնուհետև՝ կատարյալ։ Երկու գրքերն էլ քաղաքական կյանքում արդարության կարևոր դեր են խաղում։ Նիկոլաս Կուսանցին վաղ XV դարում վերակենդանացրեց Պլատոնյան մտքերը։ Նա առաջ մղեց դեմոկրատիայի գաղափարը [[Միջնադարյան Եվրոպա]]յում և իր գրություններում, և [[Ֆլորենցիա]]յի Խորհրդի կազմակերպությունում։ Չհետևելով Արիստոտելին և Հոբբեսյան ավանդույթին՝ Կուսանցին մարդկանց տեսնում էր հավասար և աստվածային (քանզի մարդը ստեղծվել է Աստծու պատկերով), այսպիսով դեմոկրատիան պետք է լիներ միակ ճիշտ կառավարման ձևը։ Կուսանցու հայացքները համարվում են Իտալական Ռենեսեանսի փայլատակումները, որոնց ջանքերով է աճել «Ազգ-Պետությունների» գաղափարը։ [[Պատկեր:G.W.F. Hegel (by Sichling, after Sebbers).jpg|մինի|[[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել]]]] Ավելի ուշ [[Նիկոլո Մաքիավելի|Մաքիավելի]]ն ժխտեց [[Արիստոտել]]ի և [[Թոմաս Աքվինացի|Թոմաս Աքվինացու]] տեսությունները և համարեց դրանք անիրական։ Կատարյալ միապետությունը բարոյական արժեքների միձուլումն է. բավական է, ինչ միապետն անում է այն, ինչ հաջողված է և անհրաժեշտ, ավելին է, թե ինչն է բարոյապես գովելի։ [[Թոմաս Հոբս]]ը նաև համաձայն չէր Արիստոտելի տեսության մի շարք տարրերի հետ։ Նրա համար մարդկային բնությունն իր էությամբ հակահասարակական է. մարդիկ իրենց էությամբ եսասեր են, և այս եսասիրությունը՝ [[էգոիզմ]]ը, ավելի է դժվարացնում կյանքը։ Ավելին՝ Հոբսը գտնում էր, որ չնայած մարդկանց միջև կան բնական անհավասարություններ, դրանք չնչին են, սկսած այն բանից, որ ոչ մի յուրահատուկ տաղանդ կամ մարդկային արժեք, որով կարող է օժտված լինել մարդ, չի կարող ապահովագրել անձին ուրիշներից հասցվող վնասներից։ Այս ամենից ելնելով՝ Հոբսը եզրակացրեց, որ պետությունն առաջանում են հասարակությունը պետական հատկություններից բարձրացնելու մասին հասարակ բանավեճից։ Սա կարող է կատարվել միապետության կառավարող մարմինների կողմից, որոնց կամ ում տրված են հասարակությունը կառավարելու ամբողջ ուժը, և որն ի վիճակի է խուճապ և տերորի վախ ներշնչել վերջինիս ենթակառուցվածքներում։ [[Պատկեր:Painting of David Hume.jpg|մինի|[[Դևիդ Հյում]]]] [[Լուսավորիչներ]]ը դժգոհ էին քաղաքական փիլիսոփայության գոյություն ունեցող տեսություններով, որոնք թվում էր, թե մեկուսացնում կամ արհամարհում էին դեմոկրատական պետության հնարավոր գոյությունը։ [[Ժան Ժակ Ռուսո]]ն այն մարդկանց շարքերում էր, որոնք կողմ էին տեսությունների ժխտմանը. Նա աջակցում էր Հոբսին, պնդելով, որ մարդը բնությունից « ազնիվ դաժանության » մի տեսակ է, և որ հասարակությունն ու սոցիալ կապերը խեղաթյուրում են այդ բնությունը։ Մեկ այլ քննադատ էր [[Ջոն Լոկ]]ը։ Կառավարության մասին իր երկրորդ աշխատությունում նա համաձայնում է Հոբսի հետ, որ ազգ-պետությունն ազդեցիկ գործիք է մարդկությունը փրկելու համար պետության անհաջող գաղափարից, բայց նա կարծում էր, որ միապետը պետք է դառնա տհաճ հաստատություն՝ համեմատած համեմատականորեն ճշգրիտ, բայց չկառավարվող բնական վիճակի հետ։ Հետևելով փաստ-արժեքային տարբերության տեսությանը՝ շնորհիվ [[Հյում Դևիդ]]ի և իր աշակերտ [[Ադամ Սմիթ]]ի ազդեցության, հետաքրքրությունը մարդկային բնության նկատմամբ քաղաքական արդարացման համար թույլ էր։ Այնուամենայնիվ, շատ քաղաքական փիլիսոփաներ՝ հատկապես ռեալիստները, մինչ այժմ օգտագործում են մարդկային բնությունը որպես հիմք իրենց բանավեճերի համար։ [[Մարքսիզմ]]ն առաջացել է [[Կարլ Մարքս]]ի և [[Ֆրիդրիխ Էնգելս]]ի աշխատանքներից։ Նրանց այն գաղափարը, որ կապիտալիզմը հիմնված է աշխատողների շահագործման վրա և պատճառ է հանդիսանում մարդկանց՝ իրենց բնությունից օտարացման, պատմական մատերիալիզմի, նրանց հայացքների հասարակական դասերի մասին և այլն, ազդել են տեսության տարբեր բնագավառների վրա, ինչպիսիք են՝ սոցիոլոգիան, տնտեսագիտությունը և քաղաքականությունը։ [[Մարքսիզմ]]ը ներշնչել է [[կոմունիզմ]]ի մարքսիստական դպրոցին, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել 20-րդ դարի պատմության վրա։ === Բնության փիլիսոփայություն և իմացության տեսություն === {{Տես նաև|Բնափիլիսոփայություն|Իմացաբանություն|Գիտության փիլիսոփայություն}} Տեսական փիլիսոփայությունը ներառում է բնության [[ճանաչողություն]]ը և հենց՝ ճանաչողությունը։ Առաջին տեսակին, ավանդաբար, պատկանում է [[բնափիլիսոփայություն]]ը, սակայն դրա զգալի մասը 17-18-րդ դարերում, գիտական մեթոդի ճյուղավորման հետևանքով, առանձնացավ փիլիսոփայությունից և միացավ բնական գիտություններին՝ [[ֆիզիկա]]յին, [[քիմիա]]յին, [[Աստղագիտություն|աստղագիտության]]ը, [[կենսաբանություն|կենսաբանությանը]]։ Այնուամենայնիվ, բնության մի մասը, որը կապված է մարդու բնույթի հետ շարունակում է մնալ փիլիսոփայական հետազոտությունների շրջանակներում, քանի որ արդի ժամանակներում այդ հարցերին մոտենալու ճանապարհներ դեռևս չկան։ Այդ պատճառով [[գիտակցության փիլիսոփայություն|գիտակցության]], [[լեզվի փիլիսոփայություն]]ը և [[նշանագիտություն]]ը՝ որպես փիլիսոփայության դիսցիպլիններ, շարունակում փնտրել են մարդու գլխում կատարվող և մարդու մտածողության հեր կապված գործընթացների, որոնք հիմնականում արտահայտվում են բնական լեզուների միջոցով, հասկանալու ճանապարհը{{sfn|Moore, Gruber|2005|p=10}}{{sfn|Росенко|1999|loc=§ 3}}։ Տեսական փիլիսոփայության երկրորդ կատեգորիան ուսումնասիրում է հենց իմացական գործընթացը։ Փիլիսոփայության այն հիմնական ոլորտը, որն իր առաջ դնում է «Ինչպե՞ս ենք մենք որևէ բան իմանում» և «Արդյո՞ք մենք դա գիտենք» հարցերը, հանդիսանում է [[իմացաբանություն]]ը (երբեմն կոչվում է «գնոսեոլոգիա»)։ Արդի ժամանակներում դրա հիմնական բաժինը, որը կենտրոնացրել է իր մեջ հետազոտական գործունեությունը, հանդիսանում է [[գիտության փիլիսոփայություն]]ը, որը վերլուծում է գիտական մեթոդի պրակտիկան և փորձում գտնել հետևյալ հարցերի պատասխանը. «Ինչպե՞ս է աշխատում գիտական մեթոդը», «Կարելի՞ է արդյոք ֆորմալացնել գիտական մեթոդը», «Արդյո՞ք գիտական մեթոդն իրոք աշխատում է»{{sfn|Oxford|2005|pp=260—265}}։ Գիտության փիլիսոփայության հիմնական դիրքը՝ [[մայրցամաքային փիլիսոփայություն|մայրցամաքային փիլիսոփայության]] սահմաններում, այսօր խիստ տարբերվում է համարժեք ոլորտի՝ [[վերլուծական փիլիսոփայություն|վերլուծական փիլիսոփայության]] սահմաններում ունեցած դիրքերից։ Գիտության փիլիսոփայությունն, իր հերթին, բաժանվում է [[մաթեմատիկայի փիլիսոփայությու|մաթեմատիկական]], [[ֆիզիկայի փիլիսոփայություն|ֆիզիկական]], [[կենսաբանության փիլիսոփայություն|կենսաբանական]], [[տնտեսագիտության փիլիսոփայություն|տնտեսագիտական]] և այլ փիլիսոփայությունների{{sfn|Oxford|2005|p=990}}։ Իմացական գործընթացի հետազոտման մեջ ևս մեկ կարևոր կետ է ինքնին փիլիսոփայության ուսումնասիրությունը։ Փիլիսոփայության և տիպիկ գիտությունների տարբերությունը հանդիսանում է ինքն իրեն վերաբերող մետա-դիրքի անցման մեջ։ Մետափիլիսոփայությունը ուսումնասիրում է փիլիսոփայությունը կողքից։ Այդ տիպի ամենակարևոր և առավել մշակված ճյուղը համարվում է [[մետաէթիկա]]ն, որը զբաղեցնում է էթիկայից կողմնակի դիրք{{sfn|Oxford|2005|pp=589, 986}}։ === Գործնական փիլիսոփայություն։ Աքսիոլոգիա === [[Պատկեր:Wat Tha Thanon 01.jpg|200px|մինի|Պարինիրվանա, [[բուդդայական փիլիսոփայություն|բուդդայական փիլիսոփայության]] տեսնակյունից բարձրագույն երջանկություն։ Ժամանակակից նկար՝ [[Թաիլանդ]]ի Ուտերադիտի գավառի տաճարում]] {{Տես նաև|Բարոյագիտություն|Էսթետիկա|Պատմության փիլիսոփայություն|Սոցիալական փիլիսոփայություն}} Գործնական փիլիսոփայությունը փաստացիորեն իրենից ներկայացնում է [[բարոյագիտություն|բարոյագիտության]] տարբեր ասպեկտներ։ Բարոյագիտությունը, լայն իմաստով, առաջին հերթին ուսումնասիրում է մարդու դերն աշխարհում, փորձում է պատասխանել այն հարցերին, թե ինչ է [[երջանկություն]]ը։ Բարոյագիտությունն ուսումնասիրում է՝ [[Բարի|բարու]] և [[չար]]ի հրացերը, [[Արդարություն|արդարության]] գաղափարը, փնտրում է մարդու կյանքի իմաստ։ Այս ընդհանուր խնդրից առանձնանում են ավելի հստակ դիսցիպլիններ{{sfn|Oxford|2005|pp=622—631}}{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=250—251}}։ [[Քաղաքական փիլիսոփայություն]]ն ուսումնասիրում է գոյություն ունեցող տարբեր քաղաքական համակարգեր և ստեղծում է նորը։ [[Իրավունքի փիլիսոփայություն]]ն ուսումնասիրում է, լայն իմաստով, այս կամ այն օրենսդիր սկզբունքների հետևանքները։ [[Պատմության փիլիսոփայություն]]ն ուսումնասիրում է պատմությունը՝ նրանում որևէ ընդհանուր սկզբունքի բացահայտման նպատակով, որը հնարավոր կլիներ օգտագործել աշխարհը բարելավելու նպատակով։ Իսկ [[էսթետիկա]]ն ձգտում է հասկանալ, թե ինչ է «գեղեցիկը»։ Իր մեջ ավելի հստակ դիսցիպլիններ է ներառում [[Արժեքաբանություն|աքսիոլոգիան]], որը մշակում է առանցքային մարդկային արժեքներ։ [[Կրոնի փիլիսոփայություն]]ն ուսումնասիրում է կրոնի և մարդու հարաբերակցությունը։ [[Կրթության փիլիսոփայություն]]ն ուսումնասիրում է կրթության զարգացման և այլ հարցեր{{sfn|Oxford|2005|pp=986—989}}։ Երկրագնդի որոշ անկյուններում գործնական փիլիսոփայությունը զարգացել է ավելի շուտ, քան՝ տեսական փիլիսոփայությունը, մետաֆիզիկան կամ տրամաբանությունը։ Օրինակ, հին [[չինական փիլիսոփայություն]]ը ամբողջապես ուսումնասիրում էր միայն էթիկայի և քաղաքական փիլիսոփայության հարցերը։ == Փիլիսոփայության պատմություն == === Փիլիսոփայության առաջացումը։ Անտիկ փիլիսոփայություն === Փիլիսոփայության և ռացիոնալ փիլիսոփայական մտածելակերպի առաջացումը սկսեց գրեթե միաժամանակ VII-VI դդ.-ում մ.թ.ա.՝ [[երկիր մոլորակ]]ի տարբեր վայրերում. [[Չինաստան]]ում, [[Հնդկաստան]]ում և միջերկրյան հունական գաղութներում։ Հնարավոր է, որ այդ կամ նույնիսկ ավելի վաղ ժամանակաշրջանի այլ քաղաքակրթություններ արդեն օգտագործում էին փիլիսոփայական մտածելակերպը, սակայն իրենց աշխատանքները անհայտ են։ Առանձին ոչ փիլիսոփա ուսումնասիրողները երբեմն հնագույն փիլիսոփայությանն են վերագրում [[առակ]]ների ու [[աֆորիզմ]]ների հավաքածուները, որոնք ժառանգվել են [[Հին Եգիպտոս]]ից ու [[Միջագետք]]ից։ Չնայած դրան, այս ներառումը չի ընդունվում փիլիսոփայական գրականությունում<ref>[http://esxatos.com/armstrong-istoki-hristianskogo-bogoslovia Армстронг, Артур Хилари - Истоки христианского богословия - богословие<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>։ Սրա հետ մեկտեղ՝ նաև այդ քաղաքակրթությունների ազդեցությունը հունականի վրա, վաղ հույն փիլիսոփաների աշխարհայացի ձևավորման վրա<ref>Чанышев А. Н. Эгейская предфилософия. М., 1970. С. 198. [http://plato.spbu.ru/RESEARCH/sav/s_ch3.pdf с. 39]</ref>։ Փիլիսոփայության առաջացման ու զարգացման ընդհանուրը՝ փիլիսոփայական դպրոցների ձևավորումն է, որոնք կազմված են եղել ինչ-որ կոնկրետ գաղափարի կողմնակիցներից։ Գրեթե բոլոր մարզերում այդ կողմնակիցների ներդրումը վերագրվում էր դպրոցի հիմնադրին կամ դպրոցին։ [[Հնդկական փիլիսոփայություն|Հնդկական]] ու [[Հունական փիլիսոփայություն|հունական]] փիլիսոփայության առաջացումը տեղի է ունեցել նման սխեմայով, չնայած հնդականը զարգանում էր էապես ավելի դանդաղ։ [[Չինական փիլիսոփայություն]]ը, որի զարգացումը խոչընդհոտվում էր հասարակության պահպանողական հասարակական ու քաղաքական կառուցվածքով, զարգանում էր ավելի դանդաղ։ Նրա լավ մշակված թեմաներից են եղել միայն բարոյագիտությունն ու քաղաքական փիլիսոփայությունը։ ==== Փիլիսոփայությունը Փոքր Ասիայում ==== Միլեթյան մատերիալիստական դպրոց։ Ձևավորվել է Միլեթ քաղաքում ժամանակակից Մալաթիա, մ․թ․ա․ 6-րդ դարում։ Հանդիսացել է կրոնա-առասպելական մտածողության հակընդեմը, Միլեթյան դպրոցի հիմնադիրն է Թալեսը, շարունակողներն են Անաքսիմանդրոսը, Անաքսիմենեսը։ Բնության նախահիմք էին համարում որևէ կոնկրետ նյութական ջուր, կրակ ապեյրոն, օդ, իսկ որակական բազմազանությունը այդ նախահիմքի տարբեր դրսևորումներն են։ Միլեթյան դպրոցի ուսմունքին V դարից սկսած անդրադարձել են հայ մտածողները, շեշտելով նյութական սուբստանցի մշտական գոյության մասին դրույթը, որը կրոնա-իդեալիստական դիրքերից քննադատել են Եղիշեն, Հովհաննես Իմաստասերը, Հովհաննես Երզնկացին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշներ։ ==== Փիլիսոփայությունը Հին Հունաստանում ==== ===== Վաղ հունական փիլիսոփայություն ===== {{see also|Սոփեստներ|Դասական փիլիսոփայություն}} Հունական փիլիսոփայությունը սկիզբ է առնում Ք.ա. 6-րդ դարի սկզբից։ Արևմտյան փիլիսոփայության արմատները, ռացիոնալ [[Միտք|մտածողության]] և հենց «փիլիսոփայություն» բառի առաջացման ակունքները կապված են մի շարք մտածողների և նրանց դպրոցների հետ, որոնք առաջացել են Հունաստանում։ Այդ բոլոր փիլիսոփաներն անվանվում են մինչ սոկրատեսականներ, այսինքն` [[Սոկրատես]]ին նախորդողներ։ Ամենահայտնիների թվին են պատկանում` [[Թալես Միլեթացի]]ն, [[Դեմոկրիտես]]ը, [[Պյութագորաս]]ը և [[Զենոն Էլեացի]]ն։ Մինչ սոկրատեսականներն իրենց առջև դնում էին [[մետաֆիզիկա]]կան հարցեր, ինչպիսիք էին` «Ի՞նչ է [[կեցություն]]ը», «Իրականությունում գոյություն ունե՞ն օբյեկտների միջև սահմաններ» կամ «Օբյեկտներն իրականությունում փոխվու՞մ են», նաև ստեղծեցին մի քանի, միմյանց հակասող, աշխարհի մոդելներ`մասնակիորեն պատասխանող այդ հարցերին։ Այդ մոդելների գլխավոր արժեքը կայանում է գիտելիք ստանալու նոր ձևում. ռացիոնալ տեսականացում` կապված [[Էմպիրիզմ|էմպիրիկ]] դիտարկումների հետ{{sfn|Osborne|2004|pp=xv—xvii}}{{sfn|Robinson (Presocratics)|1999}}։ Թալեսն առաջին փիլիսոփան էր, ով օգտագործեց [[ռեդուկցիոնիզմ]]ը. փորձելով շրջապատող բարդ աշխարհից դուրս բերել ինչ-որ պարզ օրենքներ կամ բաղադրիչներ։ Այս մեթոդը, հետագա 200 տարիների ընթացքում, կրկնվում էր շատ մինչ սոկրատեսականների, մասնավորապես` Դեմոկրիտեսի և [[Լևկիպոս]]ի. ատոմիզմի կոնցեպցիայի հեղինակների կողմից, որը դարձավ շատ արժեքավոր, և հետևաբար, գիտական հայեցակարգ, որն օգտագործվում է մինչ այսօր{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=20, 29—31}}։ Մինչ սոկրատեսականների արժանիքներից է նաև տրամաբանության կատարելագործումը, որը նրանց կողմից մշակվում է ոչ միայն փիլիսոփայության, այլև մաթեմատիկական մակարդակում։ Պատահական չէ, որ տարրական մաթեմատիկայի և [[Երկրաչափություն|երկրաչափության]] շատ ձեռքբերումներ նույնպես կապված են մինչ սոկրատեսականների անվան հետ{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=20}}։ Մինչ սոկրատեսականները հիմք հանդիսացան դասական անտիկ փիլսոփայության համար{{sfn|Osborne|2004|pp=133—135}}։ Պյութագորասն առաջինն էր, ով օգտագործեց «փիլիսոփայություն» բառը, չնայած դեռևս ավելի լայն իմաստով, այլ ոչ` որպես տերմին{{sfn|Robinson (Presocratics)|1999}}։ Հին հունական փիլիսոփաների ավելի վաղ խմբից [[սոփեստներ]]ը [[սկեպտիցիզմ]]ով էին մոտենում մինչ սոկրատեսակններին, որոնք ձգտում էին գտնել իրենց հարցերի ճշգրիտ պատասխանները{{sfn|Russell, т.1|1993|с=93}}։ Սոփեստներն ընդունում էին [[հարաբերականապաշտություն]] (ռելյատիվիզմ), հավատում էին ճշմարտության հարաբերականությանը և սկսեցին հանդիսավոր և վստահ պաշտպանել ցանկացած տեսակետ։ Չնայած նրան, որ սոփեստները բազմիցս քննադատում էին ավելի վաղ ժամանակների հույն փիլիսոփաներին, նրանք մեծ ներդրում ունեցան տրամաբանության ու [[Հռետորություն|հռետորության]] զարգացման մեջ{{sfn|Зайцев|2010}}{{sfn|Robinson (Sophists)|1999}}։ ===== Դասական հունական փիլիսոփայություն ===== [[Պատկեր:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|200px|մինի|[[Պլատոն]]ն ու [[Արիստոտել]]ը. հատված [[Ռաֆայել Սանտի|Ռաֆայելի]] «[[Աթենական դպրոց (Ռաֆայել)|Աթենական դպրոց]]ի» ֆրեսկոյից, Վատիկանի առաքելական պալատ։ <br />Պլատոնը (ձախից) ցույց է տալս երկինքը` որպես գիտության աղբյուր`համաձայն իր [[գաղափարի տեսություն|գաղափարի տեսության]], իսկ Արիստոտելը (աջից) ցույց է տալիս գետինը` ցուցադրելով իր գիտելիքի [[Էմպիրիզմ|էմպիրիկ]] եղակակով ստացման հավատարմությունը]] {{main|Սոկրատես|Պլատոն|Արիստոտել}} Դասական հունական փիլիսոփյությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել համաշխարհային մշակույթի վրա։ Այդ փիլիսոփայությունը հիմնականում կապված է 3 մարդկանց. [[Սոկրատես]]ի, նրա աշակերտ` [[Պլատոն]]ի, և իր հերթին Պլատոնի աշակերտ` [[Արիստոտել]]ի անունների հետ։ Սոկրատեսի ներդրումը հիմնականում կապված է նրա մեթոդի հետ, որը կայանում է փիլիսոփայական հարցի ներկայացմամբ` սկզբում երկու միմյանց հետ չհամաձայնող փիլիսոփաների երկխոսությամբ, որոնցից մեկն, ի վերջո, սպառելով իր հակափաստարկները, համաձայնում է իր հակառակորդի հետ։ Սոկրատեսի մեթոդը հանդիսանում է այլ Ֆորմալ քննադատական վերլուծության փիլսոփայական հայեցակարգի նախատրպը և օգտագործվում է Պլատոնի կողմից, ով հրատարակեց իր ստեղծագործությունները` երկխոսության տեսքով{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=35—37}}{{sfn|Лосев|1994}}։ Իրենց հերթին Պլատոնն ու Արիստոտելը աշխարհի ամնեահեղինակավոր մարդկանց թվում են{{sfn|Асмус|1975|с=5}}{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=34}}{{sfn|Лосев, Тахо-Годи|2005|с=179, 345}}։ Պլատոնի հիմնական արժանիքն ընկած է գաղափարների տեսության մեջ, որը ձևակեպված է նրա ամենահայտնի «[[Պետություն (Պլատոն)|Պետություն]]» երկխոսության մեջ։ Գաղափարների տեսությունում Պլատոնը նյութական օբյեկտները հակադրում է իդեալական «ձևերին» կամ այդ օբյեկտների «գաղափարներին», որոնք գոյություն ունեն ինչ-որ բարձրագույն աշխարհում։ Պլատոնի փիլիսոփայությունում նյութական օբյեկտները բացառապես իդեալական ձևերի անբավարար նմանություններ են, ուղարկված վերևից, նման` «Քարանձավի առասպելի» իրական օբյեկտների ստվերներին{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=37}}։ Այդպիսով Պլատոնը ձևակերպել է փիլիսոփայության այլ ուղղություն, որը հետագայում անվանեցին` [[իդեալիզմ]]{{sfn|Лосев, Тахо-Годи|2005|с=164—165}}։ Պլատոնի աշխատանքներում գաղափարների հարստությունը, իդեալիզմի ուղղության ձևավորման հետ միասին, Պլատոնի փիլիսոփայությունը դարձրին այնքան նշանակալի, որ 20-րդ դարի փիլիսոփաներից մեկը` [[Ալֆրեդ Նորթ Ուայտհեդ|Ալֆրեդ Նորթ Ուայտհեդը,]] ամբողջ [[արևմտյան փիլիսոփայություն]]ը անվանեց «Պլատոնի գրառումների շարք»։ Պլատոնի փիլիսոփայությունը ստացել է «պլատոնականություն» անվանումը և մի քանի դար զարգացել է որպես ինքնուրույն ուղղություն, հետագայում վերափոխվելով` [[Նեոպլատոնականություն|նեոպլատոնականության]]։ Համաշխարհային մշակույթում Արիստոտելի ձեռքբերումները փոքր-ինչ այլ բնույթ ունեն։ Արիստոտելը համակարգեց Հունաստանում կուտակված փիլիսոփայական գիտելիքները նոր ձևով, որը հիմք հանդիսացավ [[գիտական գրականություն|գիտական գրականության]] համար։ Նրա աշխատանքները ներառում էին [[Տրամաբանություն|տրամաբանության]], [[մետաֆիզիկա]]յի, [[Բարոյագիտություն|բարոյագիտության]], [[Հռետորություն|հռետորության]], ինչպես նաև` [[Բնափիլիսոփայություն|բնափիլսոփայության]]. [[Տիեզերագիտություն|տիեզերագիտության]], [[ֆիզիկա]]յի, [[Կենդանաբանություն|կենդանաբանության]] հաջորդական ներկայացում։ Արիստոտելի աշխատանքները համարվում են [[Անտիկ հունական փիլիսոփայություն|անտիկ հունական փիլիսոփայության]] հիմանկան էությունը (կվինտ-էսենցիան){{sfn|Russell, т.1|1993|с=180—182}}։ Նա կիրառման մեջ մտցրեց մի շարք տերմիններ, որոնք ընդգրկվեցին գրեթե բոլոր լեզուներում, ներառելով այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են՝ «[[կատեգորիաներ]]», «[[սահմանում]]», «[[մտահանգում]]», «[[սուբստանց]]», «[[դիալեկտիկա]]» և այլն{{sfn|Oxford|2005|p=51}}{{sfn|Алексеев, Панин|2005|loc=Глава VII}}։ Արիստոտելը մի քանի դար շարունակ վայելում էր անսասան իշխանություն [[Եվրոպա]]յում և [[Մերձավոր Արևելք]]ում, որտեղ նրան անվանում էին «Ուսուցիչ»{{sfn|Фролова|1998}}։ Նյութի համակարգմանը զուգահեռ Արիստոտելը ձևակերպեց իր սեփական փիլիսոփայական օրինակների ցանկը ([[պարադիգմա (փիլսոփայություն)|պարադիգմա]]ն)՝ արտահայտված, մասնավորապես, չորս պատճառների և ունիվերսալի տեսության ուսմունքում, որն էապես տարբերվում էր Պլատոնի փիլիսոփայությունից։ Արիստոտելը կարծում էր, որ գիտելիք կարելի է ստանալ դիտարկման և փորձի միջոցով, իսկ Պլատոնը՝ հետևելով Սոկրատեսին, կարծում էր, որ բոլոր գիտելիքներն արդեն գոյություն ունեն և մարդը դրանք «հիշում» է, այլ ոչ թե՝ ձեռք բերում։ Արիստոտելի փիլիսոփայությունը ստացել է [[արիստոտելականություն]] անվանումը և մի քանի դար շարունակ կիրառվել է Եվրոպայում և Մերձավոր Արևելքում{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=64, 68—70}}։ ===== Հելլենիստական փիլիսոփայություն ===== {{Հիմնական|Հելլենիստական փիլիսոփայություն}} [[Պլատոն]]ից և [[Արիստոտել]]ից հետո Հունաստանում, ապա Հռոմեական կայսրությունում իրենց զարգացումն էին շարունակում մի քանի փիլիսոփայական դպրոցներ և ուղղություններ հունական փիլիսոփայության հիմքի վրա՝ ներառյալ [[նեոպյութագորասականություն]]ը, [[պլատոնականություն]]ը, ինչպես նաև [[Պերիպատետիկյան դպրոց|Պերիպետիկոսները]], որոնք շարունակում էին Արիստոտելի փիլիսոփայությունը{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=75—77}}։ [[Սկեպտիցիզմ|Սկեպտիկները]] արտահայտում և մշակում էին սոփեստների՝ աշխարհի մասին ճշմարիտ իմացության տիրապետման անհնարինության գաղափարները{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=81—82}}։ Այս շրջանի նոր միտումների կողքին առանձնանում է [[ստոիցիզմ]]ը՝ բարոյագիտական հայեցակարգ, որը նմանություն ունի չինական [[Դաոսականություն|դաոսականության]] հետ, և որը նույնացնում էր աշխարհում ներդաշնակության աղբյուրը իրերի բնական դասավորության յուրացման հետ և հետևաբար՝ խորհուրդ տալիս ստոյիկորեն հանդուրժել ճակատագրի բոլոր շրջադարձերը<ref>Moore, Bruder, 2005, pp. 502-503, G17</ref><ref>Russell, հատ.1, 1993, pp. 270-287</ref>։ Այս ժամանակաշրջանի մյուս կարևոր ուղղությունը [[նորպլատոնականություն]]ն էր։ Այս շրջանի հայտնի փիլիսոփա իդեալիս նորպլատոնական [[Պլոտինոս]]ը (Ք. հ. 3-րդ դար) ժխտում էր Աստծո մարդակերպությունը, պնդելով, որ այդ կերպով Աստված, որը պիտի ամենազոր լիներ, մարդանմանության արդյունքում ձեռք կբերեր սահմանային հնարավորություններ։ Որպես հետևանք՝ նորպլանոնականության մեջ տեղի ունեցավ զուգամիտություն ամենազոր միաստվածության և գաղափարների աշխարհի կամ Պլատոնի ձևի միջև, որը հնարավոր դարձրեց Պլատոնի գաղափարների՝ քրիստոնեության և այլ մենաստվածային կրոնների հետ մասնակի միավորումը<ref>Moore, Bruder, 2005, pp. 77-78</ref>։ ==== Փիլիսոփայությունը Հին Հնդկաստանում ==== {{Main|Հնդկաստանի փիլիսոփայություն}} [[Պատկեր:Gandhara Buddha (tnm).jpeg|200px|մինի|[[Բուդդա]]յի արձանը, Գանդհարա Ք.ա. I դար]] Հին հնդկական փիլիսոփայությունը ծնվել է [[Վեդաներ]]ի մեկնաբանումների ավանդույթից, [[հինդուիզմ]]ի ավանդույթների հնագույն տեքստերից։ Հնդկական փիլիսոփայության ծնունդի ժամանակաշրջանը անվիճելի հարց չէ։ Ուսումնասիրողների մի մասը թվագրում են այն մ.թ.ա. VIII-VI դարերում՝ Ուպանիշադների գրման ժամանակ, որոնք վեդաների ուսումնասիրության մասին հնագույն ժողովածուներն են{{sfn|Oxford|2005|p=428}}։ Նրանք համարում էին, որ Ուպանիշադներն արդեն փիլիսոփայական աշխատություններ էին։ Ավելի պահպանողական մոտեցման համաձայն՝ մասնավորապես փիլիսոփայության ծնունդը Հնկաստանում թվագրվում է մ.թ.ա. V-IV դարերում, որն իր հերթին հանդիսանում է շրամանյան ժամանակաշրջանը{{sfn|Шохин|2007|с=24, 33}}{{sfn|Potter|2006}}{{sfn|Hamilton|2001|pp=18—19}}։ Այդ ժամանակ թափառական քահանաները, շրամանները սկսեցին հաստատել Վեդաների ճշմարտացիության կասկածի միտումը, որը հրահրեց կրոնական բանավեճ և բերեց փիլիսոփայության տարբեր ճյուղերի առաջացմանը։ Հինդուիզմի առավել աչքի ընկնող քննադատներից են, առաջին հերթին, [[Բուդդա]]ն, ինչպես նաև նրա ժամանակակից Աջիտա Կեսակամբալան, որի ժառանգությունում նկատվում է մատերիալիզմ՝ ավելի հստակ արտահայտված, քան [[Դեմոկրիտ]]ինը{{sfn|Шохин|2007|с=249—250}} և Պակուդհա Կաչչայանինը, որոնք իրենց հաջորդներին ծանոթացնում էին ռեդուկցիոնիզմին և ռեալիզմին{{sfn|Шохин|2007|с=111—119}}, և որը հետագայում դարձավ հին հնդիկ փիլիսոփաներին հատուկ{{sfn|Шохин|2010}}։ Հին հնդկական ավանդույթներում նկատվում է սոֆիստների ուղղությունը՝ Լոկայատան, որոնց բանավեճի ավանդույթը նպաստել է փիլիսոփայական խմբակների առաջացմանը{{sfn|Шохин|2007|с=89}}։ Հետագայում՝ մ.թ.ա. IV – մ.թ. II դարերում, Հնդկաստանում ձևավորվում են դարշանները՝ փիլիսոփայակն դպրոցներ, որոնք բաժանվում են երկու խմբի, որոնցից առաջինները Վեդաները համարում են ճշմարիտ տեղեկությունների աղբյուր, իսկ մյուսները ժխտում են նրանց ճշմարտացիությունը։ Առաջին խմբին պատկանում են [[հինդուիզմ]]ի փիլիսոփայության վեց դասական դպրոց՝ սանկյա, յոգա, նյաա, վայշեշիկա, միմանսա և վեդանտա։ Երկրորդ խմբին են պատկանում լոկայատան, բուդդայականության վաղ դպրոցները, ջայնիզմի դպրոցը և այլն{{sfn|Oxford|2005|p=428—431}}։ Հնդկական փիլիսոփայականության ընդհանուր յուրահատկությունն էր կապվածությունը վառ արտահայտվող ռեալիզմի դպրոցներին՝ համադրված էպիստեմոլոգիայի հետաքրքրությամբ՝ ճանաչման միջոցների վավերականությամբ{{sfn|Зильберман, Пятигорский|1972}}։ Հին հնդկական փիլիսոփայությունն իր կազմով անցել է այն նույն էտապները, ինչ հունականը, սակայն այն տևել է նշանակալիորեն դանդաղ, որը ենթադրվում է, որ կարող է կապված լինել, որ հնդիկ փիլիսոփաների քննարկման տրամաբանությունը կապված է եղել լեզվաբանությանը, այլ ոչ թե մաթեմատիկային, ինչպես մինչ սոկրատեսականների մոտ{{sfn|Шохин|2007|с=256}}{{sfn|Шохин|2004|с=237}}։ Հին հնդկական սիլլոգիան՝ հետևաբանությունը սովորաբար կազմված էր հինգ և ավելի մակարդակներից՝ հակառակ դասական երեք մակարդակներին{{sfn|Шохин|2010}}, և հիմնավորումները դիտվում էին որպես համոզման մարտավարություն, և ոչ թե ապացույցներ{{sfn|Шохин|2007|с=259}}։ Հին հնդկական փիլիսոփայությունը ուսումնասիրել է բազմաթիվ հարցեր, որոնք վերաբերում էին տրամաբանությանը{{sfn|Шохин|2004|с=242—246}}, առաջադրել է հասկացություններ հիմնականում փիլիսոփայության վերաբերյալ, իսկ վաղ բուդդիզմի որոշ գծերում անցել է փիլիսոփայական հարցերի լուծմանը, որոնք եվրոպական փիլիսոփայությունը ուսումնասիրել է միայն [[նոր շրջան]]ում{{sfn|Шохин|2007|с=260—261}}։ Միևնույն ժամանակ [[Հնդկաստան]]ում փիլիսոփայական հիմնավորման տրամաբանությունը չի հասել Արիստոտելյան մակարդակին մինչև 20-րդ դարի սկիզբը{{sfn|Шохин|2004|с=242}}, և [[Հնդկաստան]]ում նույնիսկ զարգացած բուդդիզմի ավանդույթներում չեն ստեղծվել տեքստեր՝ նման պլատոնյաններին և արիստոտելյաններին, որոնք կարեղ էին դառնալ ավելի ակնառու փիլիսոփայական դպրոցների միջուկը, որոնք նման էին հնագույն դպրոցներին{{sfn|Шохин|2004|с=254—255, 279}}, և այդ կերպ հնդկական փիլիսոփայությունն անցել է հունականի անցած ճանապարհի մոտ կեսը{{sfn|Шохин|2004|с=235, 254}}։ Հետագայում Հնդկաստանում բուդդիզմի և ջայնիզմի գերադասումը հնարավոր է հանդիսացել է հնդկական փիլիսոփայական դպրոցների բազմազանության նվազեցման պատճառը և ազդել է նրանց զարգացման մակարդակի վրա{{sfn|Шохин|2004|с=235, 254}}։ ==== Փիլիսոփայությունը Հին Չինաստանում ==== [[Պատկեր:Confucius Tang Dynasty.jpg|120px|մինի|[[Կոնֆուցիոս]], փրագրություն. [[Թան դինաստիա]]յի ժամանակաշրջան]] [[Պատկեր:Zhang Lu-Laozi Riding an Ox.jpg|120px|մինի|[[Լաո Ցզի]], փորագրություն. [[Մին դինաստիա]]յի ժամանակաշրջան]] Չնայած չինական դասական գրվածքները նկարագրում են «հարյուր դպրոցների» շրջանը, որն էլ հենց հանդիսանում է [[Չինաստան]]ում{{sfn|Wing-Tsit Chan|2006}} փիլիսոփայության ծնունդը՝ պատմական և լեզվագիտական տվյալները վկայում են այն մասին, որ իրականում այդ դպրոցները նշանակալից չափով ավելի քիչ էին, ընդ որում՝ [[Կոնֆուցիոս]]ի տեսությունն առաջացել է առաջինը մ.թ.ա. VI-V դարերում, իսկ մնացած դպրոցները, որոնցից ամենահայտնիներն էին [[Դաոսականություն|դաոսականության]] և լեգիզմի դպրոցները, ստեղծվել և զարգացել են՝ ձևավորելով իրենց իսկ տեսությունները արդեն կոնֆուցիզմի հետ համատեղելով{{sfn|Кобзев|2010}}{{sfn|Oxford|2005|p=137}}։ Մասնավորապես, դաոսականության հիմնադիր լեգենդար [[Լաո Ցզի]]ի գրությունները ստեղծվել են [[Կոնֆուցիոս]]ից հետո{{sfn|Kohn|2000|p=4}}։ Չինական փիլիսոփայության տարբերիչ հատկությունն է նրանում պրակտիկ փիլիսոփայության, հատկապես [[էթիկա]]յի և քաղաքական փիլիսոփայության գերակշռումը։ Չինացի փիլիսոփաներին առաջին հերթին մի հարց էր հուզում, թե ինչպիսին պետք է լինի կատարյալ քաղաքացին և կատարյալ կառավարիչը, որն անհրաժեշտ է ներդաշնակությունը և հասարակությունում կամ երկրում կարգուկանոն պահպանելու համար{{sfn|Kwong-loi Shun|2006}}{{sfn|Chad Hansen Shun|2006}}։ Մեծ մասամբ այն կապված է մի կողմից նրանով, որ այդ ժամանակաշրջանի չինական հասարակությունը նոր էր վերապրել քաղաքական ցնցումների մի շարք և փորձում էր վերանայել պետության քաղաքական տեսքը{{sfn|Oxford|2005|p=137}}{{sfn|Wing-Tsit Chan|2006}}, իսկ մյուս կողմից՝ նրանով, որ գրագիտությունը և որպես արդյունք՝ փիլիսոփայությամբ զբաղվելու հնարավորությունը [[Չինաստան]]ում կախվածության մեջ էր գտնվում հասարակության աստիճանակարգումից։ Փիլիսոփաներն այդ ձևով դառնում էին քաղաքական գործիչներին և պաշտոնյաներին մոտ, սակայն մեկուսացված էին հասարակության մյուս շերտերից{{sfn|Бурова, Титаренко|1972}}։ Չինական փիլիսոփայության ձևավորման ժամանակաշրջանում մի շարք փիլիսոփայական դպրոցներ առաջադրել էին [[մետաֆիզիկա]]յի, իմացաբանության և բնափիլիսոփայության հարցեր, որոնք մասնավորապես վերաբերում էին մոիզդներին և ին յան ցզյային, սակայն այս աշխատանքը լուրջ առաջարկություն չի ստացել։ Մի կողմից, [[Չինաստան]]ում փիլիսոփաները սկսեցին հետապնդվել լրջորեն, իսկ մյուս կողմից՝ [[Չինաստան]]ում սկսեց գերիշխել Կոնֆուցիոսի փիլիսոփայությունը, որը մեծագույն ուշադրություն էր հատկացնում [[էթիկա]]յին վերաբերող հարցերին, իսկ կենցաղին վերաբերող հարցերին ապավինում էին ավանդական չինական առասպելաբանությանը, ընդ որում՝ գիտելիքի լավագույն աղբյուրներն էին հնագույն գրվածքները։ Ավելին՝ [[Հան դինաստիա]]յի ժամանակաշրջանում՝ III դարից սկսած, [[կոնֆուցիականություն|կոնֆուցիականությանը]] դե ֆակտո տրվեց կրոնի կարգավիճակ, և փիլիսոփայությունը [[Չինաստան]]ում հարկադրված էր զարգանալ կոնֆուցիական կանոնին համատեղ{{sfn|Кобзев|2010}}{{sfn|Бурова, Титаренко|1972}}{{sfn|Bo Mou|2006}}։ ==== 4-16-րդ դարերի համաշխարհային փիլիսոփայություն ==== Համեմատած նախորդ դարերի հետ, 4-16-րդ դարերում փիլիսոփայությունը ավելի դանդաղ էր զարգանում։ [[Եգիպտոս]]ում և [[Մերձավոր Արևելք]]ում դա մասամբ կապված էր Արիստոտելի և Պլատոնի տեքստերի կանոնականացման հետ, իսկ մասամբ էլ՝ այդ շրջաններում [[Միաստվածություն|միաստվածության]] գերակշռման հետ{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=77}}։ 11-րդ դարի [[Կաթոլիկություն|կաթոլիկ]] վանական [[Պիտեր Դամիան]]ի «Փիլիսոփայությունը աստվածաբանության ծառան է»<ref>[[Patrologia Latina|1867, PL]] 145, p. 603</ref> բանաձևը դարձավ «թևավոր խոսք» այդ ժամանակաշրջանի փիլիսոփայության զարգացման հատկանիշների շրջանում{{sfn|Неретина|2010}}։ [[Հնդկաստան]]ում փիլիսոփայական մտքի զարգացումը երբեք արագ տեմպով չէր ընթանում, իսկ Ք. ա. 3-րդ դարում [[Բուդդայականություն|բուդդայականության]] լայն տարածումը բացասաբար ազդեց փիլիսոփայական հայեցակարգերի բազմազանության վրա։ [[Չինաստան]]ում փիլիսոփայության զարգացմանը խոչընդոտում էր փիլիսոփաների նկատմամբ հետապնդումները{{sfn|Бурова, Титаренко|1972}}։ Ընդհանուր առմամբ, ամբողջ հազարամյակի ընթացքում, քաղաքակիրթ աշխարհի փիլիսոփայությունը, գրեթե լիովին, հայտնվեց 6 անձի աշխարհհայացքի ազդեցության տակ. Պլատոն, Արիստոտեի, Կոնֆուցիոս, [[Բուդդա]], [[Մուհամմադ]], [[Հիսուս|Քրիստոս]]։ Եվրոպական փիլիսոփայությունը, հեռանալով անտիկ փիլիսոփայությունից, սերտաճեց քրիստոնեական աստվածաբանություն հետ։ ==== Քրիստոնեական փիլիսոփայություն ==== Այն տարածքներում, որտեղ քրիստոնյաներ էին, փիլիսոփայությունը դանդաղ էր զարգանում, կապված այն բանի հետ, որ այդտեղ ենթարկվում էին որոշակի վարդապետության{{sfn|Чанышев|1991|4—6}}։ Քրիստոնեական փիլսոփայության սկզբնական փուլը (մինչ 4-րդ դար) բնութագրվում է քրիստոնեության ռացիոնալ հիմնավորման փորձով։ Այդ շարջանում փիլիսոփայությունը կոչվում է՝ «[[հայրաբանություն]]», իսկ նրա ամենավառ կերպարը համարվում է [[Ավրելիոս Օգոստինիոս]]ը, ով ինտեգրացրեց նեոպլատոնականությունն ու քրիստոնեությունը՝ նեոպլատոնականությունից հեռացնելով այն ամենը ինչը հակասում էր [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչին]]։ Քրիստոնեական փիլիսոփայության ավելի վաղ շրջանը կոչվում է «[[սխոլաստիկա]]», որը բնութագրվում է կրոնական կազմակերպություններում փիլիսոփայակն դպրոցների ձևավորմամբ, որոնք կատարում էին եկեղեցու տարբեր հանձնարարություններ։ Այդ շրջանի ամենահայտնի փիլիսոփան [[Թովմա Աքվինացի]]ն էր, ով կատարելով այդպիսի հանձնարարություն, միավորեց քրիստոնեությունն ու [[արստոտելականություն]]ը։ Թովմա Աքվինացու փիլիսոփայությունն առ այսօր էլ [[Կաթոլիկություն|Կաթոլիկ եկեղեցու]] համար համարվում է «պաշտոնական»՝ դասավանդվելով [[քոլեջ]]ներում և [[սեմինարիա]]ներում։ Թովմա Աքվինացին հայտնի է նաև Աստծո գոյության իր 5 ապացույցներով{{sfn|Алексеев, Панин|2005|loc=Глава VII}} {{sfn|Moore, Bruder|2005|p=79—80, 86—91}}։ ==== Փիլիսոփայությունը Մերձավոր Արևելքում ==== {{Հիմնական|Իսլամական փիլիսոփայություն|Հրեական փիլիսոփայություն}} [[Պատկեր:Sughrat.jpg|մինի|«[[Սոկրատես]]ն աշակերտների հետ», 13-րդ դար]] Իսլամական փիլիսոփայության հղացումը թվագրվում է VIII-IX-րդ դդ.։ [[Իսլամ]]ի առաջին հայտնի փիլիսոփաներից մեկը՝ [[Ալ Քինդի]]ն ծանոթ էր [[Արիստոտել]]ի և [[Պլատոն]]ի աշխատանքներին, տվել է [[Ալլահ]]ի [[Նորպլատոնականություն|«նորպլատոնական»]] սահմանումը՝ որպես բացարձակ և անդրանցական գոյություն, իսկ հետո դարձել է [[արիստոտել]]ականության հետևորդ։ Փորձերը նորպլատոնականության և արիստոտելականության միաժմանակյա միավորումը իսլամում բնորոշ էին Ալ Քինդիի հետևորդների շրջանում, որոնցից առավել հայտնի էին [[Ավիցեննա]]ն և [[Իբն Ռուշդ]]ը<ref>Moore, Bruder, 2005, p. 500-501</ref>։ Բնութագրական է, որ Արիստոտելի աշխատանքները լավագույնս արաբական թարգմանությամբ պահպանվել են արևելքում, քան միջնադարյան Եվրոպայում, իսկ որոշ քննախոսություններ պահպանվել են արաբերենից լատիներեն թարգմանության շնորհիվ<ref>Ֆրոլովա 1998</ref>։ Իսլամական փիլիսոփայության հիմնախնդիրներից մեկը մի քանի դարերի ընթացքում իսլամի [[Կանոն (եկեղեցական)|կանոնների]] և հոգևոր իսլամական աղանդների համադրումն էր։ Շատ իսլամական փիլիսոփաներ փորձեր էին կատարում նպատակահարմարորեն սատարել կանոնը, միայն թե հիմնական կրոնական ուղղությունը [[սուֆիզմ]]ն էր, որը 13-րդ դարից առանձնացավ որպես իսլամի առանձին ճյուղ։ Սուֆիզմը շատ գծերով մոտ էր նորպլատոնականությանը և պարունակում էր [[թեոսոֆիա]]յի տարրեր։ Վերջապես միայն 16-րդ դարում պարսիկ փիլիսոփա [[Մոլլա Սադրա]]ն կատարեց արիստոտելականության, նորպլատոնականության և իսլամի համադրում, և նրա փիլիսոփայությունը դարձավ առավել ազդեցիկ համադրույթը իսլամում մինչև ներկա ժամանակ<ref>Moore, Bruder, 2005, p. 500</ref><ref>Ali, Leaman, 2007, p. 146</ref>։ [[Հուդայականություն|Հուդայականության]]՝ փիլիսոփայություն դառնալը պայմանավորված էր մի կողմից իսլամական փիլիսոփայության, մյուս կողմից արիստոտելականության և նորպլատոնականության ազդեցությամբ։ Որոշ մտածողներ հուդայականության հետևորդներից փորձել են համապատասխանեցնել այդ դրույթները հուդայականության հետ, ինչպես [[Սաադիա Գաոն]]ը, ով փորձում էր ստեղծել հրեական քալամ իսլամական [[քալամ]]ի նմանությամբ, և [[Մայմոնիդ]]ը<ref>Sirat, 2003, էջ 39-97, 242-310</ref>։ ==== Փիլիսոփայությունը Հնդկաստանում և Հեռավոր Արևելքում ==== {{Տես|Բուդդայական փիլիսոփայություն}} [[Հնդկաստան]]ում փիլիսոփայության զարգացումը մշտապես տեղի է ունեցել հարաբերականորեն դանդաղ։ Ծանրացուցիչ գործոնը Ք. հ. 3-րդ դարում Հնդկաստանում լայն տարածում գտած [[բուդդայականություն]]ն էր, որի դրույթներում չէր ողջունվում հարցերի վճռական պատասխանները, որը բացասական ազդեցություն ունեցավ փիլիսոփայական [[Տրամաբանություն|տրամաբանության]] զարգացման հարցում<ref>Шохин, 2007, էջ 259-264</ref>։ Այնուամենայնիվ, 8-րդ դարում մուսուլմանների՝ Հնդկաստան կատարած արշավանքները և [[հինդուիզմ]]ի վերածնունդը 13-րդ դարում սրեցին թե՛ աստվածաբանական, և թե՛ փիլիսոփայական բանավեճերը, և 16-րդ դարից Հնդկաստանում հաշվվում են մոտ 600 աշխատություն, որոնք կարելի է համարել փիլիսոփայական։ Դիտարկվում են քննվող փիլիսոփայական հարցերի և դրանց՝ Հնդկաստանում և Եվրոպայում նրանց ժամանակակիցների՝ քրիստոնեական փիլիսոփա-սխոլաստիկների պատասխանների տարբերակների զուգահեռները<ref>Шохин, 1998</ref>։ III-V-րդ դդ. [[Չինաստան]]ում բուդդայականության տարածումը բերեց բուդդայականության առանձին, չինական ճյուղի՝ չան-բուդդիզմի առաջացմանը, որը համակցում էր իրենում ավանդական հնդկական բուդդայական դպրոցներից մեկը՝ [[Մահայանա]]ն և չինական [[դաոսականություն]]ը<ref name="Տկաչենկո, 1998">Տկաչենկո, 1998</ref>։ Հենց չան-բուդդայականությունը տարածում գտավ [[Ճապոնիա]]յում, Կորեայում, Վիետնամում և Հեռավոր արևելքի այլ երկրներում, որտեղ ստացավ «ձեն-բուդդիզմ» անվանումը։ Ճապոնիայում [[կոնֆուցիականություն|կոնֆուցիականության]] և ձեն-բուդդայականության համակցումը դրված է [[սամուրայ]]ների փիլիսոփայության հիմքում։ Բուդդայականությունը Չինաստան բերեց ավելի զարգացած տրամաբանական և կատեգորիալ համակարգ, քան այն, որը կիրառում էին հին չինական փիլիսոփաները, միայն թե 9-րդ դարից բուդդայական փիլիսոփայության ազդեցությունը Չինաստանում նվազում է և տեղի է ունենում վերադարձ թեթևակի ձևափոխված կոնֆուցիականության, որն ստանում է «[[նորկոնֆուցիականություն]]» անվանումը<ref name="Տկաչենկո, 1998"/>։ ==== Վերածննդի փիլիսոփայություն ==== [[Վերածնունդ]]ը միջին դարերի և ժամանակակից մտածելակերպերի միջև մի ժամանակաշրջան էր, երբ դասական տեքստերի վերականգնումը օգնեց տրամաբանական տեխնիկական գիտությունների, [[մետաֆիզիկա]]կան և աստվածաբանական փիլիսոփայական հետաքրքրությունները դարձնել բարոյականության մեջ ընտրողական հետաքրքրություններ, [[բանասիրություն]] ու [[միստիցիզմ]]։ Ընդհանուր առմամբ դասական և մարդասեր արվեստների ուսումնասիրույթունը, ինչպիսիք են [[պատմություն]]ը կամ [[գրականություն]]ը, հետազոտական հետաքրքրություն ձեռք բերեցին մինչ այժմ [[Քրիստոնեություն|Քրիստոնեությանը]] անհայտ մի ձգտման՝ հումանիզմի հանդեպ։ Մետաֆիզիկայի ու տրամաբանության հանդեպ միջնադարյան հետաքրքրությունները փոխելով հումանիստները հետևեցին [[Ֆրանչեսկո Պետրարկա]]յի՝ մարդու կառուցման և փիլիսոփայական արժանիքներին։ Դասական փիլիսոփայության ուսումնասիրումը նույնպես զարգացել է 2 նոր ուղով։ Մի կողմից, [[Արիստոտել]]ի ուսումնասիրությունը փոխվեց՝ [[Ավերոյիզմ]]ի ազդեցության ներքո։ Այս ավերոյիզմի կողմ արիստոտելականների և ավելի օրթոդոքս կաթոլիկ արիստոտելականների, ինչպիսիք էին [[Ալբերտուս Մագնուս]]ը և Թովմա Աքվինացին, միջև անհամաձայնությունները ի վերջո բերեցին հումանիստական արիստոտելիզմի ձևավորմանը վերածննդի ժամանակ։ [[Վերածննդի դարաշրջանի փիլիսոփայություն|Վերածննդի դարաշրջանի փիլիսոփայության]] հիմք է հանդիսանում [[հումանիզմ]]ը, որն իր արմատներով տանում է դեպի իտալական [[պրոտոռենեսանս]]ի հայեցակարգ՝ ունենալով մարդակենտրոն բնույթ. «աշխարհ-մարդ»։ Հումանիստներն, ովքեր «պրոֆեսիոնալ փիլիսոփաներ» չէին, եվրոպական կաթոլիկ հաստատություններում ստանալով գիտական աստիճան, կարծում էին, որ փիլիսոփայությունը չի կարող քննարկել միայն աստվածայինը, այլ պետք է հետաքրքվի նաև երկրային գործերով, նախ և առաջ մարդկանցով{{sfn|Горфункель|1980|с=15—41}}{{sfn|Шестаков|2007|с=47—48}}։ Առաջին հայտնի հումանիստ փիլիսոփաներին էին [[Նիկոլայուս Կուզանեցի]]ն և [[Միշել դը Մոնտեն]]ը։ Սկզբում հումանիստները հանդես էին գալիս հենց ընդդեմ սխոլաստիկայի, այլ ոչ թե եկեզեցու, Եվրոպայում վերածննդի փիլիսոփայական մտքի էվոլյուցիան հակասություն առաջացրեց քրիստոնեական դոգմայի միջև։ [[Էսթետիկա]]յի, [[Բնափիլիսոփայություն|բնափիլսոփայության]] և [[Գիտություն|գիտության]] զարգացումը՝ կապված, մասնավորապես, [[Միքելանջելո]]յի, [[Լեոնարդո դա Վինչի]]ի և [[Նիկոլայ Կոպեռնիկոս]]ի անվան հետ, զուգակցվելով այդ ժամանակաշրջանի [[Հռոմի Պապ]]երի անբարո կյանքի հետ մտավորականների մեծ շերտի մոտ արժեզրկում էր Կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությունը։ Մնալով հավատացյալ քրիստոնյաներ, շատ մտավորականներ կասկածի տակ դրեցին [[Վատիկան]]ի հեղինակությունը, Եվրոպայի տարբեր անկյուններում սկսվեցին [[Ռեֆորմացիա]]ներ։ Վերածննդի դարաշրջանի փիլիսոփաները դադարեցին վստահել պաշտանական եկեղեցական փիլիսոփայությանը և սկսեցին փնտրել գիտության այլ աղբյուրներ՝ առաջին հերթին դառնալով մոռացված դասական փիլիսոփաներին{{sfn|Russell, т.2|1993|с=7—20}}{{sfn|Горфункель|1980|с=100—122, 344—359}}։ === Նորագույն դարաշրջանի փիլիսոփայություն === [[Պատկեր:LifeAndWorksOfConfucius1687.jpg|180px|մինի|[[Կոնֆուցիոս]]ի քառագրքի լատիներեն թարգմանությունը, [[Փարիզ]], 1687 թվական]] 17-րդ դարից սկսած փիլիսոփայությունը բուռն զարգացում է ապրում և աշխարհը հարստանում է բազմաթիվ փիլիսոփայական հայեցակարգերով և մոտեցումներով։ Սուրբ գրությունները՝ որպես գիտության հիմնական աղբյուր, մի կողմ մղվեցին և փիլիսոփաները նորից վերադարձան փիլիսոփայական հիմնական հարցերին։ Եվրոպայում, սկսած Վերածննդի դարաշրջանից, թարգմանվում և համակարգվում էին անտիկ փիլիսոփաների պահպանված աշխատանքները{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=99—100}}։ Որպես արևմտյան փիլիսոփայության վաղ ժամանակակից շրջան նշվում են 17-րդ ու 18-րդ դարերը, որոնցից վերջինը հաճախ կոչվում է [[լուսավորության ժամանակաշրջան]]։ Ժամանակակից փիլիսոփայությունը տարբերվում է նախորդողներից իր աճող տարբերության ավանդական մարմիններից, ինչպիսիք են եկեղեցին, ակադեմիան ու [[արիստոտելականություն]]ը։ Կենտրոնանում են ավելի շատ գիտելիքի հիմունքները, [[մետաֆիզիկա]]կան համակարգված կառուցումը և ժամանակակից ֆիզիկայի առաջացումը՝ [[բնափիլիսոփայություն]]ից։ Այս ժամանակաշրջանի այլ գլխավոր թեմաներից են մտքի էությունը և դրա կապվածությունը մարմնին, նոր բնական գիտությունների հետևանքները ավանդական աստվածաբանական թեմաներին, ինչպիսիք են ազատ կամքն ու Աստվածը և աշխարհիկ հիմքերի հետևանքները բարոյական և քաղաքական փիլիսոփայությունների համար։ Այս նորամուծությունները սկզբում մասնակիորեն միակցվել են [[Ֆրենսիս Բեկոն]]ի գիտելիքների ընդլայման նոր, փորձառական ծրագրի կանչին և շուտով հիմնել են [[Ռենե Դեկարտ]]ի մեխանիկական ֆիզիկայի և ռացիոնալիստական մետաֆիզիկայի շատ ազդեցիկ տեսակ։ [[Թոմաս Հոբես]]ը առաջինն էր, ով այս մեթոդը համակարգված կիրառեց քաղաքական փիլիսոփայությունում։ Նա նաև ժամանակակից քաղաքական փիլիսոփայության հիմնադիրներից է։ Վաղ ժամանակակից փիլիսոփայության ուսումնասիրական առաջատարներն էին [[Ռենե Դեկարտ|Դեկարտը]], [[Բենեդիկտ Սպինոզա|Սպինոզան]], [[Լայբնից Գոթֆրիդ Վիլհելմ|Լայբնիցը]], [[Ջոն Լոկ|Լոկը]], [[Ջորջ Բերկլի|Բերկլին]], [[Դեյվիդ Հյում|Հյումը]] և [[Իմանուիլ Կանտ|Կանտը]], չնայած փիլիսոփայությանն ավելի ազդեցիկ հավելումներ են կատարել այդ ժամանակաշրջանի մտածողները, ինչպիսիք են [[Գալիլեո Գալիլեյ|Գալիլեյը]], [[Պիեր Գասենդի|Գասենդին]], [[Թոմաս Ռեյդ|Ռեյդը]], [[Բլեզ Պասկալ|Պասկալը]], [[Իսահակ Նյուտոն|Նյուտոնը]], [[Քրիստիան Ուոլֆ|Ուոլֆը]], [[Շառլ Լուի Մոնթեսքյո|Մոնթեսքյոն]], [[Նիկոլա Մալեբրանխե|Մալեբրանխեն]], [[Պիեր Բեյլ|Բեյլը]], [[Ադամ Սմիթ|Սմիթը]] և [[Ժան դ'Ալեմբեր]]ը։ [[Ժան Ժակ Ռուսո]]ն կարևոր դեր էր խաղում լուսավորության դեմ շարժման նախաձեռնության ժամանակ։ Վաղ ժամանակակից շրջանի մոտավոր ավարտը հաճախ նշվում է Կանտի համակարգված փորձերով սահմանել մետաֆիզիկան, արդարացնել գիտելիքները և համաձայնեցնել այս երկուսը բարոյականությամբ ու ազատությամբ։ ==== XIX դարի փիլիսոփայություն ==== Ուշ ժամանակակից փիլիսոփայության սկիզբը սովորաբար համարում են [[Իմանուիլ Կանտ|Կանտի]] փիլիսոփայությունից հետո՝ XIX դարի սկզբին։ [[Գերմանական փիլիսոփայություն]]ը լայն ազդեծություն ունեցավ այդ դարում, փորձելով գերմանական համալսարանային համակարգը տիրապետող դարձնել։ [[Գերմանական իդեալիստներ]]ը, ինչպիսիք են [[Յոհան Գոտլիբ Ֆիխտե]]ն, [[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել]]ը և [[Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Ժոզեֆ Շիլինգ]]ը, վերափոխեցին Կանտի աշխատանքը, ասելով, որ աշխարհը կազմված է ռացիոնալ կամ մտածողության նման գործընթացներից, և որպես այդպիսին լիովին հասկավող է։ [[Արթուր Շոպենհաուեր]]ը այս աշխարհակազմական գործընթացը նշում է որպես ապրելու ոչ բնական ցանկություն, որի վրա ազդել է ուշ XIX-րդ և վաղ XX դարերի մտածողությունը, որի օրինակ են [[Ֆրիդրիխ Նիցշե]]ի ու [[Զիգմունդ Ֆրոյդ]]ի աշխատանքները։ Հեգելի մահից հետո՝ [[1831]] թ.-ին, XIX դարի փիլիսոփայությունը շրջվեց իդեալիզմի դեմ՝ դառնալով կողմնակից փիլիսոփայական բնականության բազմազանության, որի օրինակ է [[Օգյուստ Կոնտ]]ի [[պոզիտիվիզմ]]ը, [[Ջոն Միլ]]ի [[էմպիրիզմ]]ը և [[Կառլ Մարքս]]ի [[մատերիալիզմ]]ը։ XX դարում փիլիսոփայության զարգացման համար տարբեր մտքեր արտահայտած փիլիսոփաները հետևալն են՝ * [[Գոթլոբ Ֆրիջ]] և [[Հենրի Սիջուիգ]], ում տրաբանության և բարոյագիտության աշխատանքը [[վերլուծական փիլիսոփայություն|վերլուծական փիլիսոփայության]] համար հիմք է դարձել։ * [[Չարլզ Սանդերս Պիրս]] և [[Վիլյամ Ջեյմս]], ով հիմնադրել է [[պրագմատիզմ]]ը։ * [[Սյորեն Կիերկեգոր]] և [[Ֆրիդրիխ Նիցշե]], ում աշխատանքները հիմք դարձան գոյատևության և [[հետ-ստրուկտուրալիզմ]]ի համար։ ===== Ֆրանսիական լուսավորչություն ===== {{see also|Լուսավորության դարաշրջան}} XVIII դարում [[Հումանիզմ|հումանիստների]] սկսած գործը [[Ֆրանսիա]]յում իր շարունակությունը գտավ [[Քաղաքական փիլիսոփայություն|քաղաքական փիլիսոփայության]] ու [[էթիկա]]յի մեջ։ Այդ ժամանակաշրջանի ֆրանսիական իշխանությունն ավելի ճնշող էր հարևան [[Գերմանիա]]յի, [[Հոլանդիա]]յի կամ [[Անգլիա]]յի հետ համեմատած, ինչը ֆրանսիացի ազդեցիկ շատ փիլիսոփաների ստիպեց բողոքել, կասկածի տակ առնել և՛ եկեղեցու, և՛ պետության հեղինակությունը էթիկայի ու բարոյականության հարցում։ [[Մոնտեսքյու]]ն հրատարակեց քաղաքական փիլիսոփայության վերաբերյալ մի շարք աշխատություններ, որոնցում հիմնավորում էր իշխանության բաժանման արդյունավետությունը. Անգլիայում արդեն իշխանությունը բաժանված էր, և այն նկարագրվել էր [[Ջոն Լոկ]]ի կողմից։ [[Վոլտեր]]ը քննադատեց քրիստոնեությունը, իսկ [[Ժան Ժակ Ռուսո]]ն իր՝ «Հասարակական պայմանագրի մասին, կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքները» (1762) աշխատության մեջ զարգացրեց հասարակական պայմանագրի գաղափարը և շարադրեց ուղղակի [[դեմոկրատիա]]յի սկզբունքները։ Այս փիլիսոփաների աշխատությունները մեծ ազդեցություն ունեցան հասարակական-քաղաքական կյանքի վրա. դրանք դարձան [[Ֆրանսիական հեղափոխություն|Ֆրանսիական հեղափոխության]] գաղափարախոսության հիմնական մասը, ինչպես նաև ընկած էին [[ԱՄՆ Սահմանադրություն|ԱՄՆ սահմանադրության]] հիմքում<ref>Richard H. Popkin The French Enlightment // Richard H. Popkin The Columbia History of Western Philosophy. - New York: Columbia University Press, 1999, էջ 462-471։ - ISBN 0-231-10128-7:</ref><ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., Mc Graw Hill, 2005, էջ 323-329։ ISBN 0-07-287603-4</ref>։ ===== Մատերիալիզմ և իդեալիզմ ===== Փիլիսոփայության հիմնական հարցերից մեկը մեր գիտակցության ու շրջակա աշխարհի փոխհարաբերության բնույթի բացատրությունը։ Փիլիսոփայության զարգացման սկզբնական շրջանում առաջ քաշված երկու հայեցակարգերը՝ մատերիալիզմն ու իդեալիզմը, նոր ժամանակներում ստացան իրենց անվանումներն ու սահմանումները և շարունակեցին զարգանալ։ Մատերիալիզմը, որի հիմքերը նկատվում են ատոմիստների մոտ ու հին հնդկական լոկայատա ուսմունքում, սահմանվեց [[Թոմաս Գոբս]]ի կողմից։ [[Ջոն Լոկ]]ը, սակայն, առանձնակի ուշադրություն է հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ մարդը ոչ այնքան անմիջականորեն շփվում է շրջակա աշխարհի հետ, որքան ընկալում է այն իր ընկալիչների պրիզմայի միջոցով։ [[Ջորջ Բերկլի]]ն Լոկի փաստարկները հասցնում է բացարձակության. մարդու աշխարհը կազմված է իր զգացմունքներից ու գաղափարներից, ոչ թե նյութական օբյեկտներից<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas. - 6th edition. - Mc Graw Hill, 2005, էջ 109-110, 117-119։ ISBN 0-07-287603-4</ref>։ Ձևավորվեցին նաև երկրորդական մի շարք հայեցակարգեր։ [[Ռենե Դեկարտ]]ն իր փիլիսոփայությամբ փորձում էր բացատրել իդեալական ու նյութական աշխարհների գոյությունը։ Նրա հայեցակարգը, որ մոտ էր [[Պլատոն]]ի գաղափարների տեսությանը, ստացավ «դուալիզմ» անվանումը։ Մյուս կողմից [[Սպինոզա]]ն կարծում էր, որ ողջ աշխարհը բաղկացած է առաջնային «սուբստանցներից», որ էլ հենց «աստված» և որն էլ ձևավորում է նյութական օբյեկտներն ու մարդկային գիտակցությունն իդեալական օբյեկտներով։ Այսպիսով՝ նյութական ու իրական աշխարհները դառնում են նույն երևույթի երկու դրսևորումներ։ Վերջապես, [[Գոտֆրիդ Վիհելմ Լեյբնից|Լեյբնիցը]], ով փիլիսոփայություն բերեց «իդեալիզմ» տերմինը, XVIII դարի սկզբում ձևավորեց մի հայեցակարգ, որ այսօր իր արտահայտությունն է գտել միջուկային ֆիզիկայում։ Լեյբնիցը կարծում էր, որ բոլոր օբյեկտների հիմքը նյութական ատոմներն են<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas. - 6th edition. - Mc Graw Hill, 2005, էջ 103-104։ ISBN 0-07-287603-4</ref>։ ===== Էմպիրիզմ և ռացիոնալիզմ ===== Աստվածաշնչի՝ որպես վստահելի աղբյուր, առավել ևս՝ որպես միակ ճշմարիտ աղբյուր չլինելու գիտակցումն սկիզբ դրեց [[Իմացաբանություն|իմացաբանական]] լուրջ բանավեճի։ «Որտեղի՞ց մենք գիտենք ինչ-որ բան», - իրենք իրենց հարց էին տալիս նոր ժամանակների փիլիսոփաները։ Այդ հարցն արդիական էր նաև անտիկ դարերում։ Մինչ Սոկրատն ապրած փիլիսոփաները, որոնք մեծ մասամբ ռացիոնալիստներ էին, ենթադրում էին, որ աշխարհը կարելի է հասկանալ մտածողության միջոցով։ Մտածելով բավական երկար ու ճիշտ՝ կարելի է հասնել իսկական ու անհերքելի ճշմարտությունների, օրինակ, բացահայտել, որ <math>2+2=4</math>, կամ [[Պյութագորասի թեորեմ]]ը։ Դեռ անտիկ ժամանակներում ռացիոնալիստներին մերժեցին սկեպտիկ-սոփեստները։ Ռացիոնալիզմի խոր ուսումնասիրությունները կատարեց [[Ռենե Դեկարտ]]ը, ով «չար դևի» (գոյ, որ կարող էր խաբել մարդու բոլոր զգայարանները) հայեցակարգի միջոցով ցույց տվեց, որ շրջակա միջավայրի վերաբերյալ միակ գիտելիքը, որ կարելի է ստանալ բացառապես ռացիոնալ եղանակով, հետևյալն է. «[[Cogito ergo sum|Ես մտածում եմ, ուրեմն՝ ես գոյություն ունեմ»]]։ Մյուս բոլոր հետևությունները կարող են սխալ լինել<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., - Mc Graw Hill, էջ 104-107։ ISBN 0-07-287603-4:</ref><ref>Բ. Ռասել, Արևմտյան փիլիսոսոփայության պատմություն = The History of Western Philosophy, Մոսկվա, 1993, հ. II, էջ 80-85։ ISBN 5-87214-012-6</ref>։ Դեկարտի հայեցակարգն իր արտահայտություն է գտել, օրինակ, «[[Մատրիցա (ֆիլմ)|Մատրիցա»]] ֆիլմում։ [[Բենեդիկտ Սպինոզա|Սպինոզան]] ու [[Գոթֆրիդ Վիլհելմ Լայբնից]]ը ռացիոնալիստական հայացքներ ունեին, իսկ [[Ջոն Լոկ]]ն ու [[Ջորջ Բերկլի]]ի կարծում էին, թե ողջ ճանաչողությունը տեղի է ունենում սոսկ զգայությունների միջոցով՝ էմպիրիկ եղանակով։ Էմպիրիզմի զարգացման գործում առավելագույն ներդրում է ունեցել [[Դեյվիդ Հյում]]ը, ով իր աշխատություններում ցույց է տվել, որ մարդկության ողջ գիտելիքները հիմնված են երևույթների դիտարկումների ընդհանրացումների, այսինքն՝ ինդուկտիվ եզրահագումների վրա։ Հյումը սահմանեց ինդուկցիայի խնդիրը. ինդուկտիվ մտածողությունը, ի տարբերություն դեդուկտիվ մտածողության, չունի ռացիոնալ հիմքեր։ Այլ կերպ ասած՝ ոչ մի «ռացիոնալ» հիմք չկա ենթադրելու, թե վաղն արևը կծագի միայն այն պատճառով, որ այն ծագել է նախորդ բոլոր օրերին<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., - Mc Graw Hill, էջ 134-138։ ISBN 0-07-287603-4:</ref><ref>Harry M. Bracken George Berkeley // Richard H. Popkin The Columbia History of Western Philosophy. - New York: Columbia University Press, 1999, էջ 445-452։ - ISBN 0-231-10128-7.</ref>։ ===== Իմանուիլ Կանտ ===== [[Պատկեր:Kant Kritik der reinen Venunft 1781.jpg|մինի|«Զուտ բանականության քննադատության» առաջին հրատարակության տիտղոսաթերթը, 1781 թ.]] {{հիմնական|Իմանուիլ Կանտ}} Շատերի կարծիքով՝ Իմանուիլ Կանտը պատկանում է այն փիլիսոփաների թվին, ովքեր նույն մակարդակի վրա են գտնվում [[Պլատոն]]ի ու [[Արիստոտել]]ի հետ<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., Mc Graw Hill, 2005, 600 էջ, էջ 139:- ISBN 0-07-287603-4:</ref><ref>The Oxford companion to philosophy / Ted Honderich, Oxford University Press, 2005, 1060 էջ, էջ 466։ - ISBN 0-19-926479-1:</ref>։ Նրա փիլիսոփայական աշխատությունները, այդ թվում՝ փիլիսոփայությանը նվիրված ամենահայտնի գրքերից մեկը՝ «Զուտ բանականության քննադատությունը», փիլիսոփայության մեջ սահմանեցին խորը քննադատական վերլուծության նոր չափանիշներ։ Կանտի փիլիսոփայությունը՝ նախ որպես ''կանտականություն'', ապա որպես ''նեոկանտականություն'', մեծ ազդեցություն ունեցավ եվրոպական փիլիսոփայական մտքի վրա։ «Զուտ բանականության քննադատությունը» աշխատության մեջ Կանտն անդրադառնում է [[ռացիոնալիզմ]]ի ու [[էմպիրիզմ]]ի խնդրին, շարադրում նախկին մոտեցումների իր քննադատությունը ու առաջ քաշում ճանաչողության իր հայեցակարգը, որ միավորում է ռացիոնալիզմն ու էմպիրիզմը։ Ներշնչված Կոպեռնիկոսի՝ աստղագիտության ոլորտում իրականացրած հեղափոխությամբ՝ Կանտը մտադրվում է հեղափոխություն կատարել փիլիսոփայության մեջ<ref>Karl Ameriks Immanuel Kant // Richard H. Popkin The Columbia History of Western Philosophy. - New York: Columbia University Press, 1999, էջ 494-502։ - ISBN 0-231-10128-7.</ref>։ Կանտը ճանաչողության առարկաները բաժանում է երկու խմբի՝ «[[ֆենոմեն]]ներ» ու «[[ինքնին իրեր]]» ({{lang-la|noumena}})։ «Ինքնին իրերի» վերաբերյալ պնդումները (օրինակ՝ «Աստված գոյություն ունի»), ըսկ Կանտի, հնարավոր չէ ստուգել փորձնական ճանապարհով։ Կանտը կարծում էր, որ մարդուն տրված չեն այդպիսի առարկաներ, և նա ի վիճակի չէ դրանց մասին տեսական գիտելիքներ ստանալ։ Մյուս կողմից, ըստ Կանտի, մարդը, օգտագործելով բանականությունը, իմաստավորում է զգայության միջոցով ստացած տվյալները. դրանք ընկալում է ժամանակի ու տարածության մեջ, խմբավորում (բաժանում առանձին կատեգորիաների), ֆենոմենին տալիս պատճառականություն։ Այսպիսով՝ ճանաչողությունը, Կանտի կարծիքով, չի սահմանափակվում միայն ընկալմամբ, այլ իրենից ներկայացնում է էմպիրիկի ու ռացիոնալի համակցություն<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., Mc Graw Hill, 2005, 600 էջ, էջ 140-142:- ISBN 0-07-287603-4:</ref><ref>The Oxford companion to philosophy / Ted Honderich, Oxford University Press, 2005, 1060 էջ, էջ 467։ - ISBN 0-19-926479-1:</ref>։ Կանտի փիլիսոփայությունը առանձնացնում է իրական օբյեկտները, որոնք էլ հենք «ինքնին իրերն» են ու անհասկանալի, և մարդկային գիտակցության մեջ առկա դրանց արտացոլումները, որոնք համակցված են մարդկային բանականության պրիզմայի միջոցով։ Կանտի փիլիսոփայությունն անպատասխան է թողնում ճանաչման օբյեկտիվության հարցը, քանզի ֆենեմոնների խմբավորումն ու համակցումը կարող են լինել սուբյեկտիվ<ref>Բ. Ռասել, Արևմտյան փիլիսոսոփայության պատմություն = The History of Western Philosophy, Մոսկվա, 1993, հ. II, էջ 218-219։ ISBN 5-87214-012-6</ref><ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., Mc Graw Hill, 2005, 600 էջ, էջ 142-143:- ISBN 0-07-287603-4:</ref>։ Այդ հարցն էլ ընկած է ժամանակակից փիլիսոփայության՝ երկու ճյուղերի բաժանվելու հիմքում։ [[Մայրցամաքային փիլիսոփայություն]]ը պաշտպանում է բացարձակ իդեալիզմի գաղափարը։ [[Հեգել]]ը աշխարհը ներակայցնում է որպես համակարգ՝ արտահայտված համակցումների ու խմբավորումների միջոցով։ Այդպիսի աշխարհում, օրինակ, տարբեր (այդ թվում՝ ռացիոնալ) քննարկումների միջոցով կարելի է կատարել վերահամակցումներ, վերախմբավորումներ՝ առանձնացնելով փիլիսոփայական նորանոր հայեցակարգեր<ref>Charles E. Scott Continental Philosophy at the Turn of the Twenty-First Century // Richard H. Popkin The Columbia History of Western Philosophy. - New York: Columbia University Press, 1999, էջ 745-753։ - ISBN 0-231-10128-7.</ref><ref>Simon Critchley Continental Philosophy: A Very Short Introduction. - Oxford University Press, 2001, էջ 18-19:- ISBN 0-19-285359-7</ref>։[[Վերլուծական փիլիսոփայություն]]ը, սկզբում շարունակելով բրիտանացի էմպիրիկների փիլիսոփայությունը, ենթադրում է կատարված ամեն խմբավորման ու իրական աշխարհի միջև առկա հետադարձ կապի որոնում։ Վերլուծական փիլիսոփայությունն, այսպիսով, ավելի մեծ ուշադրություն է դարձնում դատողության տրամաբանության խստությանը և մասամբ մոտենում է [[գիտական մեթոդ]] օգտագործող գիտակարգերին<ref>Avrum Stroll Twentieth-Century Analytic Philosophy // Richard H. Popkin The Columbia History of Western Philosophy. - New York: Columbia University Press, 1999, էջ 604-666։ - ISBN 0-231-10128-7:</ref> ===== Գերմանական իդեալիզմ ===== [[Իդեալիզմ]]ի տեսակները տարածվել են փիլիսոփայության մեջ 18 դարից XX դարի սկզբներին։ Տրանսցենդենտալ իդեալիզմը, որի կողմնակիցը [[Էմանուել Կանտ]]ն էր, արտահայտում էր այն տեսակետը, որ ոչ ամեն ինչն է հասկանալի, քանի որ կան բաներ, որոնք չեն կարող օբյեկտիվ դատողություն ստանալ։ Կանտը գրեց իր «Թույլ պատճառի քննադատությունը», որպեսզի հաշտեցնի հակառակ մոտեցումները՝ [[ռացիոնալիզմ]]ը և [[էմպիրիզմ]]ը, և ստեղծի նոր հիմք մետաֆիզիկան ուսումնասիրելու համար։ Կանտը իր այս աշխատանքի միջոցով ցանկանում էր տեսնել, թե ինչ գիտենք մենք և կենտրոնանալ, թե մեր գիտեցածից ինչն է ճիշտ, այսինքն՝ թե ինչպես գիտենք դա։ Հիմնական թեմաներից մեկն այն էր, որ կան իրականության հիմնարար առանձնահատկություններ, որ մեր գիտելիքներից բացակայում են, մարդկանց կարողությունների բնական սահմանափակման պատճառով։ Չնայած Կանտը պահեց աշխարհի այն նպատակային գիտելիքները, որոնք պահանջում էին օգտագործել բանականությանը հարկադրել հայեցակարգային կամ կատեգորիկ դաշտը, մաքուր զգայական տվյալների միջոցով։ Դաշտը, որ ներառում էր տարածությունը և ժամանակը անկախ մեզանից։ Նա նշեց, որ մեզանից անկախ բաները, անկախ են նաև մեր դատողություններից և ընկալումներից։ Այդ պատճառով էլ նա ամեն պարզ իմաստով իդեալիստ չէր։ Կանտի մեզանից անկախ բաների տեսությունը հակասական է և բավականին բարդ։ Շարունակելով Կանտի գործը՝ [[Յոհան Գոթլիբ Ֆիխտե]]ն և [[Ֆրիդրիխ Շելինգ]]ը ազատվեցին անկախ աշխարհի գույության մասին իրնեց գաղափարենրին և ստեղծեցին ամեն ինչը հաղթահարող իդելաիստական փիլիսոփայություն{{sfn|Moore, Bruder|2008|p=36}}։ Գերմանական իդեալիզիմի ամենահատկանշական գործերից է [[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրխ Հեգել]]ի, [[1807]] թվականին գրված Հոգու [[ֆենոմենոլոգիա]]ն է։ Հեգելը ընդունում էր, որ իր գաղափարները նոր չեն, բայս ըստ նրա ամբողջ նախորդ փիլիսոփայությունը թերի էր։ Հեգելի նպատակն էր ճիշտ ավարտել նրանց աշխատանքը։ Հեգելը պնդում էր, որ փիլիսոփայության 2 նման նպատակներն էին՝ ցույց մարդկային փորձի ակնհայտ հակսությունները տալը (որոնք առաջանում են օրինակ՝ ենթադրյալ հակասություններից դուրս՝ «լինելու» և «չլինելու» միջև) և միաժամանակ լուծել կամ ցույց տալ այդ հակասությունների համատեղելիությունը (լինելը» թե «չլինելը» լուծվում է «դառնալով»)։ Հակասությունների ընդունման և համատեղման այս մեթոդը կոչվում է «Հեգելյան Դիալեկտիկա»<ref>Фролов И. и др. Введение в философию. Глава 5. Философия Нового времени: наукоцентризм</ref>։ Փիլիսոփաներ, որնոք ներշնչված էին Հեգելով, այդ թվում նաև Լյուդվիգ Անդրեաս Ֆուրիբախը, ով կենտրոնացել է մարդկանց այս աշախարհում ինչ-որ բաներ առանց իրնեց հատկանիշների հետ համամետաելու, ընդունել չկարողանալու մեջ։ XX դարի քիչ փիլիսոփաներ են ընդունել իդեալիզմը։ Սակայն էլ ավելի քիչ մարդիկ են ընդունել Հագլեյան դիալեկտիկան։ Էմանուել Կանտի «Կոպեռնիկոսի հեղաշրջումը» նույնպես կարևոր հասկացողություն է ներկայիս փիլիսոփայութան մեջ։ == Փիլիսոփայությունը Հայաստանում == === Փիլիսոփայության Դավիթ Անհաղթի սահմանումներ === Հայ նշանավոր փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթը իր «Սահմանք իմաստասիրության» երկում տալիս է փիլիսոփայության հետևյալ վեց սահմանումները. # Փիլիսոփայությունը գիտություն է գոյի մասին։ # Փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին։ # Փիլիսոփայությունը խորհրդածություն է մահվան մասին։ # Փիլիսոփայությունը Աստծուն նմանվելն է ըստ մարդկային կարողության։ # Փիլիսոփայությունը արվեստների արվեստն է և գիտությունների գիտությունը։ # Փիլիսոփայությունը սեր է իմաստության (ճշմարտության) հանդեպ<ref>Է. Ա. Կյուրեղյան, Փիլիսոփայություն (ուսումնական ձեռնարկ), Երևան, 2004, էջ 41</ref>։ == Փիլիսոփայությունը Ռուսաստանում == [[Պատկեր:Who is to Blame 1905.jpg|մինի|[[Ալեքսանդր Գերցեն]]ի «Ո՞վ է մեղավոր» աշխատության տիտղոսաթերթը]] [[Պատկեր:What is to be Done.jpg|մինի|[[Նիկոլայ Չերնիշևսկի|Չերնիշևսկու]] «Ի՞նչ անել» աշխատության տիտղոսաթերթը]] «Ռուսական փիլիսոփայություն» ասելով կարելի է հասկանալ ինչպես ազգային հատուկ փիլիսոփայությունը, որ զարգացել է ռուսական մշակույթին զուգահեռ<ref>Վ. Զենկովսկի, Ռուսական փիլիսոփայության պատմություն, Մոսկվա, 2001, էջ 23։ ISBN 5-8291-0127-0:</ref>, այնպես էլ Ռուսաստանի տարածքում (պատմական Ռաւսաստանում ու ԽՍՀՄ-ում) ապրած տարբեր փիլիսոփաների աշխատությունների ընդհանրությունը<ref name="Donald M 2006">Վ. Մարչենկով, Ռուսական փիլիսոփայություն // Donald M. Borchert Encyclopedia of Philosophy, 2006, հ. 8, էջ 564-579։ - ISBN 0-02-865788-8:</ref>։ Փիլիսոփայակն բուն գործունեությունը Ռուսաստանում սկսվել է XVIII դարի կեսերին։ Մինչ [[Պետրոս I]]-ի բարեփոխումները Ռուսական պետությունը մեկուսացված էր ինչպես անտիկ փիլիսոփայության ժառանգությունից, այնպես էլ արևմտյան փիլիսոփայությունից։ Ռուսաստանի՝ մինչև XVIII դարն ընկած պատմությունը երբեմն անվանում են «ռուսական փիլիսոփայության նախաբան»<ref>Ն. Լոսկի, Ռուսական փիլիսոփայության պատմություն, Մոսկվա, 1991, էջ 4-8։ ISBN 5-265-02255-4:</ref>։ XVIII դարում Ռուսաստանում«Կիևյան-Մոգիլյան ակադեմիա» ազգային համալսարանի միջոցով հաղորդակից են դառնում համաշխարհային փիլիսոփայությանը։ Այդ համալսարանի շրջանավարտների շարքում են ռուս առաջին փիլիսոփաները՝ Ֆեոֆան Պրոկոպովիչը և Գրիգորի Սկովորոդան<ref>Ն. Լոսկի, Ռուսական փիլիսոփայության պատմություն, Մոսկվա, 1991, էջ 5։ ISBN 5-265-02255-4:</ref>։ XIX դարում փիլիսոփայությունը Ռուսաստանում ծաղկում է ապրում, և ձևավորվում են փիլիսոփայական ինքնուրույն ուղղություններ։ ХIX դարի կեսերը համարվում են «ռուսական փիլիսոփայության ոսկեդա», իսկ ХIX դարի վերջերն ու XX դարի սկիզբը՝ «ռուսական փիլիսոփայության արծաթե դար»<ref name="Donald M 2006"/>։ Ռուսական փիլիսոփայության բնութագրական առաջին առանձնահատկությունը նրա՝ համեմատաբար ուշ շրջանում ձևավորվելն է. այն բխում էր ոչ թե անտիկ փիլիսոփայությունից, ինչպես եվրոպական փիլիսոփայությունը, այլ արևմտյան փիլիսոփայության ազդեցությամբ։ Փիլիսոփայությունը Ռուսաստան է ներթափանցում նոր ժամանակների փիլիսոփայությանը հատուկ սեկուլյարիզացիայի գաղափարներին զուգահեռ և ռուս փիլիսոփաներին աագ բաժանում է երկու խմբի՝ արևմտամետներ, որոնք կողմ էին այդ գաղափարներին, և սլավոնամետներ, ովքեր կոչ են անում պահպանել ռուսական ազգային ու, առաջին հերթին, ուղղափառ եկեղեցական ավանդույթները։ Այս բաժանումը տևեց ողջ XIX դարի ընթացքում։ Պետությունն իր մասնակցությունն ուներ այս հակամարտությանը՝ գրաքննության ենթարկելով «խռովարար մտքերը» և վնասակար փիլիսոփաներին աքսորելով [[Սիբիր]]։ Արևմտամետներից էին, օրինակ, Պյոտր Չադեևը, Միխայիլ Բակունինը, [[Ալեքսանդր Հերցեն]]ը, [[Նիկոլայ Չերնիշևսկի]]ն, Վիսարիոն Բելինսկին, Նիկոլայ Ստանկևիչը, Տիմոֆեյ Գրանովսկին, Նիկոլայ Օգարյովը, Վասիլի Բոտկինը, Եվգենի Կորշը։ Սլավոնամետներ էին Ալեքսեյ Խոմյակովը, Իվան Կիրեևսկին, Վլադիմիր Սոլովյովը, Կոնստանտին Ակսակովը, Յուրի Սամարինը<ref>Վ. Զենկովսկի, Ռուսական փիլիսոփայության պատմություն, Մոսկվա, 2001, էջ 35-38։ ISBN 5-8291-0127-0:</ref><ref>Պ. Ալեքսեև, Ա. Պանին, Փիլիսոփայություն, 3-րդ հրատ., Մոսկվա, 2005։ ISBN 5-482-00002-8</ref>։ Ռուսական փիլիսոփայության երկրորդ առանձնահատկությունը նրա մարդակենտրոնությունն էր։ Ռուսաստանի փիլիսոփաների աշխատությունների թեման մարդն է, նրա ճակատագիրն ու ազատությունը, նրա կյանքի իմաստը։ Ազատության հարցը արդիական էր հատկապես XVIII-XIX դարերում ռուսական ինկքնակալության պայմաններում։ Այդ պատճառով էլ ռուս փիլիսոփաների աշխատություններում գերակշռում են էթիկային, քաղաքական փիլիսոփայությանը, պատմության փիլիսոփայությանն ու կրոնի փիլիսոփայությանը նվիրված ուսումնասիրությունները։ Ռուսական փիլիսոփայությունը որքան ռեասլիըական, նույնքան էլ ուտոպիական է ու նպատակ ունի փոխել աշխարհը։ Եվ պատահական չէ, որ Ռուսաստանում գերակշռել են սոցիալական պրակտիկային նվիրված տեսություններ, ինչպիսիք են, օրինակ, մարքսիզմն ու անարխիզմը<ref>Վ. Զենկովսկի, Ռուսական փիլիսոփայության պատմություն, Մոսկվա, 2001, էջ 21-22։ ISBN 5-8291-0127-0:</ref>։ XIX դարի վերջին ու XX դարի սկզբին Ռուսաստանի փիլիսոփաները մեծ ներդրում են կատարում փիլիսոփայական տարբեր ուղղությունների զարգացման մեջ։ Ասվածն առաջին հերթին վերաբերում է [[անարխիզմ]]ին ([[Միխայիլ Բակունին]], [[Պյոտր Կրոպոտկին]]), [[մարքսիզմ]]ին ([[Գեորգի Պլեխանով]]) ու [[կոսմիզմ]]ին ([[Վլադիմիր Վերնադսկի]], Կոնստանտին Ցիլկովսկի, Նիկոլայ Ֆյոդորով)։ ХХ դարի 30-ական թթ. «գիտական կոմունիզմի» դոգմատավորումից հետո Ռուսաստանում (ԽՍՀՄ) փիլիսոփայության զարգացումը կասեցվում է, բազմաթիվ փիլիսոփաներ սպանվում են կամ բանտարկվում։ «Խրուշչովյան հալոցքը» բերեց գրաքննության որոշակի թուլացում, որոշակի գործունեություն ծավալեցին փիլիսոփաներ Մերաբ Մամարդիշվիլին ու Էվալդ Իլենկովը, սակայն փիլիսոփայությայն բնականոն զարգացումը վերսկսվեց միայն ԽՍՀՄ-ի անկումից հետո։ Ներկայումս պետությունը չի խոչընդոտում փիլիսոփաների գործունեությունը<ref name="Donald M 2006"/>։ === Մայրցամաքային փիլիսոփայություն === Կոնտինենտալ կամ մայրցամաքային փիլիսոփայությունը բնորոշում է ժամանակակից եվրոպական փիլիսոփայության երկու հիմնական ավանդույթներից մեկը։ Այս եզրույթը տարբերակում է մայրցամաքային եվրոպայի փիլիսոփայությունը անգլոամերիկյան կամ Անալիտիկ փիլիսոփայությունից, քանի որ այն ժամանակ, երբ սկսվեց տարբերակվել (20-րդ դարի երկրորդ կեսին) կոնտինենտալ փիլիսոփայությունը դոմինանտ ոճն էր, մինչդեռ անգլիական փիլիսոփայությունը գերակշռում էր առավելապես անգլախոս երկրներում։ === Մայրցամաքային փիլիսոփայության քննադատություն === Շատ քննադատներ նշում են, որ մայրցամաքային փիլիսոփայության ասպարեզին բնորոշ են ինչպես բարոյագիտական, այնպես էլ մեթոդաբանական [[հարաբերապաշտություն]]ը, և որպես հետևանք՝ «պատուհանը», բացը աշխարհի իրականության հետ։ Օրինակ՝ փիլիսոփայության մեջ վերլուծական ավանդույթների ներկայացուցիչները քննադատում էին մայրցամաքային փիլիսոփաներին նրա համար, որ մայրցամաքային փիլիսոփայության ներսում ցանկացած ուղղության գաղափար պտտվում է, հիմնված է իր շուրջը, առանց շրջակա աշխարհի հետ կապի, որ հնարավորություն չի տալիս գնահատել այս կամ այն ուղղության արժեքը ընդհանուր առարկայական համատեքստում<ref>Scott, 1999</ref>։ Փիլիսոփայության քննադատական դպրոցի հայտնի ներկայացուցիչ [[Բերտրան Ռասել]]ը ցույց է տվել մայրցամաքային մտածողության բարոյագիտական հարաբերապաշտությունը, որը, հետևելով հեգելյան տրամախոսությանը, հանգեցրեց հասարակության համար կազմալուծիչ փիլիսոփայական մտքի «լիբերալ» շղթայի. [[Ջերեմի Բենթամ|Բենթամ]] → [[Դավիթ Ռիկարդո|Ռիկարդո]] → [[Կառլ Մարքս|Մարքս]] → [[Իոսիֆ Ստալին|Ստալին]] և [[Յոհան Գոտլիբ Ֆիխտե|Ֆիխտե]] → [[Ջորջ Բայրոն|Բայրոն]] → [[Թոմաս Քարլայլ|Քարլայլ]] → [[Ֆրիդրիխ Նիցշե|Նիցշե]] → [[Ադոլֆ Հիտլեր|Հիտլեր]]<ref>Ռասելի այս անցումը բացակայում նրա գրքերի ռուսերեն թարգմանություններից շատերում, քանի որ հեռացվում էր խորհրդային գրաքննության կողմից և կարելի է տեսնել բնօրինակ հրատարակություններում, ինչպես՝ Bertrand Russell The History of Western Philosophy. - New York: Simon & Schuster Inc., 1972. - 642-643. - 896:</ref>։ Ռասելի այս միտքը հնչում էր որպես քննադատություն մայրցամաքային փիլիսոփայության հասցեին, ինչպես նաև քաղաքական համատեքստում, ինչպես՝ 1999 թվականի [[Մարգարետ Թետչեր]]ի ելույթը<ref>Critchley, 2001</ref>։ Այլ գիտնականներ ևս քննադատում էին հետմոդեռնիստական մայրցամաքային դպրոցը հարաբերապաշտության և որևէ մեթոդաբանական հիմնակմախքի բացակայության համար։ Ամերիկացի ֆիզիկոս [[Ալան Սոկալ]]ը [[1996]] թվականին ի ցույց դրեց այն գիտափորձ-կատակի հնարանքով՝ հետմոդեռնիստական ամսագրում հրատարակելով հոդված-ծաղերգություն «[[Քվանտային ձգողություն|քվանտային ձգողության]] մեկնագիտության (հերմենևտիկա)» մասին, որը բովանդակում էր անմիտ արտահայտությունների հավաքածու<ref>Սոկալի հոդվածը՝ «Խախտելով սահմանները. դեպի ձևափոխված քվանտային ձգողության հերմենևտիկա» լույս է տեսել «Սոցիալ Տեքստ» (Social Text) ամսագրում։ Տե՛ս՝ Sokal A. (1996). «Transgressing the Boundaries: Toward a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity». Social Text 46/47 (46/47): 217–252. DOI:10.2307/466856. կամ դրա [http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/transgress_v2/transgress_v2_singlefile.html կրկնօրինակը] [[Նյու Յորքի համալսարան]]ի կայքէջում։ Պոստմոդեռնիզմի առավել մանրամասն քննադատություն տե՛ս [http://scepsis.net/library/id_1052.html Sokal, Bricmont, 2002]:</ref>։ === Գիտության փիլիսոփայությունը մայրցամաքային ուղղության մեջ === === Մարքսիզմ === [[Պատկեր:КапиталМаркс1.jpg|thumb|180px|Կառլ Մարքսի հիմնարար աշխատության՝ «Կապիտալի» խորհրդային հրատարակությունը]] [[Հեգել]]ի աշակերտներից մեկը՝ [[Կարլ Մարքս]]ը, պաշտպանում էր աշխարհի՝ մտքի օգնությամբ փոփոխելու տեսակետը և կարծում էր, որ փիլիսոփայությունը ոչ այնքան աշխարհը հասկանալու գործիք է, որքան այն փոխելու գործիք։ Մարքսիստական փիլիսոփայության էությունը հանգում էր նրան, որ կատարյալ հասարակությունը չի կարող լինել դասակարգերի բաժանված, ինչը հասանելի է սեփականության ու մասնավորապես արտադրության միջոցների վերաբաժանման միջոցով։ Վերաբաժանումը պիտի լինի «դասակարգային պայքարի» արդյունք, երբ քանակով գերակշռող «պրոլետարիատն» զգա իր ուժն ու հաղթի «բուրժուազիային»՝ հաստատելով իր դիկտատուրան<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., Mc Graw Hill, 2005 էջ 336-340։ ISBN 0-07-287603-4:</ref>։ Մարքսիստական դասական փիլիսոփայությունը գործնականում փորձարկվեց 1917 թվականին Ռուսաստանում տեղի ունեցած հեղափոխության արդյունքում, սակայն Ռուսաստանում կատարյալ հասարակության ստեղծումը ձախողվեց, քանի որ հասարակության շերտավորվածությունը պահպանվեց, և տեղի ունեցավ միայն իշխանության փոփոխություն. բուրժուազիայի փոխարեն իշխանության գլուխ անցան կուսակցականները<ref>Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder Philosophy. The Power of Ideas, 6-րդ հրատ., Mc Graw Hill, 2005 էջ 341։ ISBN 0-07-287603-4:</ref>։ Մարքսի քաղաքական կանխատեսումներից ոչ մեկը չիրականացան<ref>Peter Singer Marx: A Very Short Introduction. - Oxford University Press, 2001, էջ 89-92։ ISBN 0-19-285405-4:</ref>, սակայն նրա փիլիսոփայական, հատկապես վաղ շրջանի աշխատությունները հետաքրքրություն են ներկայացնում նեոմարքսիստների՝ ХХ - ХХI դարերում Եվրոպայում «չափավոր» մարքսիզմի հետևորդների համար։ Չնայած դասական մարքսիզմի մի շարք դրույթների սխալ լինելուն՝ մարքսիստական փիլիսոփայությունը խորապես բացատրում է հասարակության մեջ ընթացող շատ գործընթացներ։ Նեոմարքսիզմի զարգացման առանձնահատկությունն այն է, որ նրա հետևորդները մարքսիզմը փորձում էին տարածել նաև նորաձև այլ տեսությունների վրա։ Պատերազմից անմիջապես հետո նեոմարքսիստները մարքսիզմը համակցեցին [[ֆրեյդիզմ]]ի հետ ու անմիջական մասնակցություն ունեցան [[Ֆրանկֆուրտյան դպրոց]]ի ձևավորմանը, 1970-ական թվականներին նեոմարքսիստները Մարքսի փիլիսոփայությունը միավորեցին այդ ժամանակ նորաձև [[ստրուկտուրալիզմ]]ի հետ, իսկ 1980-ական թվականներին փորձեցին մարքսիզմը հարմարեցնել այդ ժամանակ շատ երկրներում իշխանության գլուխ անցած պահպանողականներին։ Ներկայումս գոյություն ունեն մարքսիզմի ու [[ֆեմինիզմ]]ի, մարքսիզմի ու [[պոստստրուկտուրալիզմ]]ի հիբրիդներ։ Այսպիսով՝ նեոմարքսիզմը ներկայումս փորձում է միավորվել այն բուրժութկան փիլիսոփայությանը, որն իր ժամանակին այնպես հետևողականորեն մերժում էր Կարլ Մարքսը<ref>The Oxford companion to philosophy / Ted Honderich. - New Edition. - Oxford University Press, 2005, էջ 560-561։ ISBN 0-19-926479-1:</ref>։ === Ֆենոմենոլոգիա և Հերմենևտիկա === {{Հիմնական|Ֆենոմենոլոգիա|Հերմենևտիկա}} [[Ֆենոմենոլոգիա]]ն փիլիսոփայության 20-րդ դարի ուղղություններից է՝ հիմնադրված փիլիսոփա [[Էդմունդ Հուսերլ]]ի կողմից։ Ֆենոմենոլոգիայի հիմքում ընկած է Հուսերլի ուսուցիչ Ֆրանց Բրետանոյի գիտակցության միտումնականության գաղափարը։ Ֆենոմենոլոգիայում դրվում է մաքուր գիտակցության ճանաչման խնդիրը կամ գիտակցության էության։ Այս նպատակով գոյություն ունի այսպես կոչված ֆենոմենոլոգիական փոխարկումը (պարզեցում), որի արդյունքում ցանկացած առարկա պետք է դիտարկվի որպես գիտակցության հարաբերակից։ Ֆենոմենոլոգիայի խնդիրներից է ոչ թե առարկաների հատկանիշների ուսումնասիրումը, այլ գիտակցության գործընթացների հետազոտումը, որում ձևավորվում է նշանակությունների, արժեքների լայնույթը։ Ֆենոմենոլոգիական փոխարկումը ներառում է իր մեջ գիտակցության արմատական վիճակների՝ փակագծերի մեջ առնելը, որոնք ֆենոմենոլոգիական հետազոտությունների շրջանակում չպետք է նշանակություն ունենան<ref>Введение в философию. Часть IV</ref>։ Շարունակելով Հուսերլի ֆենոմենոլոգիան՝ [[Մարտին Հայդեգեր]]ը առաջ քաշեց «հերմնևտիկական (մեկնագիտական) ֆենոմենոլոգիայի» գաղափարը։ Նրա հայեցակարգում հերմենևտիկան հումանիտար գիտությունների մեթոդաբանությունից փոխակերպվում է կեցության ուսմունքի։ Հերմենևտիկայի առարկան ''հասկացողությունն'' է. մեկնաբանվում է որպես մարդկային կեցության հիմնական միջոց։ Փիլիսոփայական հերմենևտիկայի հիմունքները նախանշել է Հայդեգերի աշակերտ [[Հանս-Գեորգ Գադամեր]]ը իր «Ճշմարտություն և մեթոդ» աշխատանքում (1960 թ.)։ Հետևելով Հայդեգերին՝ Գադամերը ցույց տվեց հերմենևտիկայի կապը լեզուների հետ։ === Նիհիլիզմ և անարխիզմ === {{main|Նիհիլիզմ|Անարխիզմ}} Մի շարք փիլիսոփաներ և գրողներ անդրադառնալով մարդու ներքին արժեքներին, սահմանեցին, որ գոյություն չունեն որոշակի հիմքեր հետևելու բարոյական և մշակութային նորմերին։ Այս ուղղությունը անվանվեց «[[նիհիլիզմ]]»։ Ամենալայն իմաստով նիհիլիզմը փիլիսոփայական մի ուղղություն է, որը բացառում է [[կյանք]]ի ենթադրելի իմաստի գոյությունը։ Նիհիլիստիկ աշխարհի պատկերը տվել է [[Շոպենհաուեր]]ը՝ հիմնվելով [[բուդդիզմ]]ի սեփական ընկալման վրա։ [[Շպենգլեր]]ը և [[Նիցշե]]ն կանխատեսել են նիհիլիզմի տարածումը ամբողջ եվրոպական մշակույթով։ Նիցշեն համարում էր, որ նիհիլիզմը եվրոպական մշակույթի զարգացման տրամաբանական շարունակությունն է, որի արմատները նա տեսնում էր [[քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] կողմից սահմանվող մարդու ապրիոր մեղսավորության մեջ։ Չնայած որ Շպենգլերը և Նիցշեն սահմանեցին նիհիլիզմի հիմնադրույթներն ու պատճառները, նրանց շատ քչերն են համարում նիհիլիստներ։ «Նիհիլիզմ» տերմինը ավելի հավանական է, որ ծագել է [[Ռուսաստան]]ում, օրինակ [[Իվան Տուրգենև]]ը գեղարվեստական գրականության մեջ բազմիցս պատկերել է նիհիլիստների կերպարներ։ Նիհիլիզմին դրական են վերաբերվել [[անարխիզմ]]ի փիլիսոփայության ներկայացուցիչները։ Անարխիզմը ենթադրում է պետական, հաճախ նաև կրոնական կառույցների առկայության մերժում։ Անարխիստները մարդու ազատությունը համարում են ամենառաջնային արժեքը՝ բոլոր պետական կառույցները համարելով խոչընդոտներ։ Անարխիզմի մասին պատկերացումները կարելի է նկատել որոշ նախասոկրատյան փիլիսոփաների, այդ թվում՝ [[Զենոն]]ի մոտ։ Առաջին ժամանակակից փիլիսոփան, ով օգտագործել է «անարախիզմ» տերմինը և սահմանել դրա հիմնադրույթները, եղել է ֆրանսիացի քաղաքական գործիչ [[Պիեռ Ժոզեֆ Պրուդոն]]ը։ === Էքզիստենցիալիզմ === Էքզիստենցիալիզմն արմատավորված է [[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել]]ի փիլիսոփայության առանձին ասպեկտների քննադատության մեջ, որն ընդունվում է [[Արթուր Շոպենհաուեր]]ի և [[Սյորեն Կիերկեգոր]]ի կողմից։ Այս դրույթը հիմնավորում է առաջին հերթին փիլիսոփայության՝ մարդուն ծառայելու անհրաժեշտությունը. փիլիսոփայությունը պետք է օգնի մարդուն գոյատևել բարդ աշխարհում։ Այս տեսանկյունից Էքզիստենցիալիզմը ներդաշնակ է [[պրագմատիզմ]]ի հետ, սակայն, ի տարբերություն պրագմատիզմի, Էքզիստենցիալիզմը կանխորոշում է աշխարհի անհեթեթությունը և մարդու [[իռացիոնալիզմ]]ը, ինչպես նաև [[էքզիստենցիալ ճգնաժամ]]ի առկայությունը։ Արդյունքում մարդիկ զգում են ներքին դատարկություն և անհանգստություն։ 20-րդ դարի ամենահայտնի էքզիստենցիալիստներից էր [[Ժան Պոլ Սարտր]]ը, ով՝ լինելով [[Աթեիզմ|աթեիստ]], կարծում էր, որ Աստծո բացակայությունը «դատապարտում է մարդում ազատության», և ցանկացած մարդ ինքն ինքնուրույն պիտի ընտրի իր գոյության իմաստը և իր արժեհամակարգը։ Էքզիստենցիալիզմին են հարում շատ բանաստեղծներ, որոնց ստեղծագործություններում անդրադարձ է կատարված ներքին դատարկության և անհանգստության թեմաներին, ինչպիսիք են՝ [[Ալբեր Կամյու]]ն, [[Ֆեոդոր Դոստոևսկի]]ն, [[Ֆրանց Կաֆկա]]ն, [[Սեմյուել Բեքեթ]]ը{{sfn|Oxford|2005|pp=277—280}}{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=160—173}}։ === Նշանագիտություն և ստրուկտուրալիզմ === [[Նշանագիտություն]]ը (սեմիոտիկա) դա դիսցիպլին է, որն առանձնացնում է շրջապատող աշխարհի նշանները և ուսումնասիրում դրանց իմաստն ու փոխկապվածությունը։ Սեմիոտիկայի տարրեր են պարունակում նաև Պլատոնի և Արիստոտելի աշխատանքները։ Ժամանակակից սեմիոտիկան առաջացել է [[Վերլուծական փիլիսոփայություն|վերլուծական փիլիսոփայության]] ներսում. այն սահմանվել է [[Ջոն Լոք]]ի կողմից, իսկ որպես հայեցակարգ հիմնվել է [[Չարլզ Սանդերս Պերս]]ի շնորհիվ։ Ժամնանակակից նշանագիտական հետազոտությունների մեծ մասն արվել են [[Մարդաբանություն|մարդաբանության]] և [[Լեզվաբանություն|լեզվաբանության]] հետազոտությունների շրջանակում{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=187}}{{sfn|Kritzman|2006|pp=110—117}}։ === Պոստստրուկտուրալիզմ === [[Պոստստրուկտուրալիզմ]]ի գաղափարը գլխավորապես կապված է ֆրանսիացի փիլիսոփաներ [[Ժակ Դերիդա]]յի, [[Միշել Ֆուկո]]յի, [[Ժիլ Դելյոզ]]ի և [[Ժակ Լական]]ի անվան հետ։ ''Պոստստրուկտուրալիզմ'' անվանումը ենթադրում է՝ ստրուկտուրալիզմի քննադատություն, որն առավել վառ արտահայտված է Դերիդայի աշխատանքներում։ Պոստստրուկտուրալիզմի փիլիսոփայությունը ենթադրում է, որ հնարավոր չէ կատարել տեքստերի վերջնական և սպառիչ մեկնաբանություն, և հետևաբար, [[կառուցվածքային լեզվաբանություն]]ն ու [[կառուցվածքային մարդաբանություն]]ն իմաստ չունեն։ Ֆուկոն հավատարիմ էր ավելի արմատական հայացքների. նա կասկածում էր սոցիալական և մարդկային գիտությունների մեջ ճշմարիտ մեկնաբանության գոյությունը, այսինքն կարծում էր, որ սոցիալական և բնական գիտությունները ունեն արմատապես տարբեր բնույթ{{sfn|Hugdahl|1999}}{{sfn|Kritzman|2006|pp=92—95}}։ == Վերլուծական փիլիսոփայություն == Վերլուծական փիլիսոփայություն հասկացությունը տառացիորեն նշանակում է փիլիսոփայական մեթոդների խումբ, որը շեշտում է մանրակրկիտ բանավեճը, ուշադրությունը բառակազմությանը, դասական և ոչ դասական տրամաբանության օգտագործումը և ամեն քննադատությունից վեր՝ նշանակության մաքրությունը։ Որոշ մարդիկ մտածում են, որ փիլիսոփայակն խնդիրներն առաջանում են լեզվի ոչ ճիշտ օգտագործման կամ տրամաբանության սխալ հասկացման պատճառով, մինչ որոշները կողմ են, որ կան նուրբ փիլիսոփայական խնդիրներ, և որ փիլիսոփայությունը շարունակական է գիտության հետ։ [[Մայքլ Դամեթ]]ն իր «Վերլուծական փիլիսոփայության ծնունդը» աշխատության մեջ առաջ է քաշում մի վարկած, ըստ որի առաջին վերլուծական աշխատությունը [[Գոթլոբ Ֆրեջ]]ի «Հանրահաշվի հիմունքներ»-ն է, որում հեղինակն օգտագործել է լեզվագիտական ոճը՝ վերլուծելով փիլիսոփայական խնդիրները լեզվի միջոցով։ [[Բերթանդ Ռասել]]ը և Գ.Ե. Մուռը նույնպես համարվում են վերլուծական փիլիսոփայության հիմնադիրները, սկսելով բրիտանական իդեալիզմի ժխտմամբ, ռեալիզմի համար պաշտպանությամբ և շեշտով, որը նրանք դրել էին վերլուծության օրինականության վրա։ Ռասելի դասական աշխատանքները՝ «Մաթեմատիկայի սկզբունքները», On Denoting-ը և Principia Mathematica –ն [[Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդ]]ի հետ, բացի մեծապես առաջ մղելուց փիլիսոփայության մեջ մաթեմատիկական տրամաբանության օգտագործումը, հող են նախապատրաստում հետազոտական նախագծի համար վերլուծական փիլիսոփայության վաղ ժամանակաշրջանում՝ շեշտելով այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են՝ համապատասխան անունների տեղեկանքը, արդյոք գոյությունը սեփականություն է, առաջարկների բնությունը, հստակ նկարագրումների վերլուծությունը, մաթեմատիկայի հիմունքների մասին քննարկումները, ինչպես նաև օնտոլոգիական հայացքների ուսումնասիրելը և նույնիսկ մետաֆիզիկական խնդիրները, որոնք վերաբերում են ժամանակին, էության, մտքի, պահպանողականության և փոփոխության բնությունը, որը Ռասսելը քննարկում էր մաթեմատիկական տրամաբանության օգնությամբ։ Ռասսելի և Մուռի փիլիսոփայությունը 20-րդ դարում զարգացավ որպես Հեգելի և նրա բրիտանացի հետևորդների մասնավորապես և ընդհանուր առմամբ հիպոթեզային փիլիսոփայության մեծ համակարգի քննադատություն, չնայած առանց պատճառների բոլոր վերլուծական փիլիսոփաները ժխտում են Հեգելի փիլիսոփայության ոչ հիպոթեզային լինելը։ Խմբում որոշ դպրոցներ ներառում են տրամաբանական պոզիտիվիզմը և սովորական լեզուն, երկուսն էլ շեշտված Ռասսելի և Ուիթգենշտեյնի «Տրամաբանական Ատոմիզմ»-ի զարգացման հետևանքով, որը սկզբում ընդունվեց դրականորեն, հետագայում՝ բացասական կերպով։ [[1921]] թ-ին [[Լյուդվիգ Ուիթենգշտեյն]]ը, ով Ռասսելի աշակերտներից էր [[Քեմբրիջ]]ում, հրատարակեց իր Tractatus Logico-Philosophicus գիրքը, որ տալիս էր լեզվագիտական և փիլիսոփայական աշխատանքների խիստ տրամաբանական կարևորությունը։ Այդ ժամանակ էր, երբ նա ընդունում էր փիլիսոփայական խնդիրների մեծ մասը որպես լեզվի սոսկ գլուխկոտրուկներ, որոնք կարող են լուծվել քննարկելով, իսկ այնուհետև ուսումնասիրելով լոզի տրամաբանական կառուցվածքը։ Տարիներ հետո նա փոփոխեց իր առաջին աշխատությունում տեղ գտած մի շարք պնդումներ, որոնք փոփոխված տեսքով ի հայտ եկան իր երկրորդ՝ «Փիլիսոփայական ուսումնասիրություններ» (Philosophical Investiagtions) գրքում ([[1953]] թվական)։ Այդ գիրքը մեծ ազդեցություն ունեցավ հասարակ լեզվի փիլիսոփայության զարգացման գործում, որն ուներ մի շարք ջատագովներ, ինչպիսիք են՝ [[Զիլբերտ Ռայլ]]ը, Զ.Լ. Օսթինը և ուրիշները։ Միևնույն ժամանակ [[ԱՄՆ]]-ում գերիշխող դիրք ուներ Ու.Վ.Օ. Քուայնի փիլիսոփայությունն այնպիսի գրականությամբ, ինչպիսիք են «Էմպիրիսիզմի դոգմաները» և այլն։ Այդ աշխատությունում Քուայնը քննադատում է վերլուծական և խառը փիլիսոփայության պնդումների միջև տարբերությունը՝ ասելով, որ վերլուխական փիլիսոփայության հասկացությունըն անհասանելի է։ Նա կողմ էր հոլիզմին, մի թեզին, ըստ որի լեզուն, ներառյալ գիտական լեզուն, փոխկապակցված նախադասությունների մի ամբողջություն է, որոնցից և ոչ մեկը չի կարող գոյություն ունենալ առանձին, որը նույն է, թե լեզվի յուրաքանչյուր նախադասություն կախված է մյուս նախադասություններից իր իմաստը ճիշտ արտահայտելու համար։ Քուայնի մոտեցման արդյունքն այն է, որ լեզուն՝ որպես մեկ ամբողջություն, շատ փոքր կապ ունի պատկերացման հետ։ Որոշ նախադասություններ, որոնք միայն վերաբերում են տպավորություններին, կարող են լրացվել զգայական տպավորություններով, բայց քանի որ լեզուն ամբողջությամբ աստիճանավորված է, լեզուն ամբողջությամբ համալրվելու համար հարկավոր է սրանից ավելին։ Այնուամենայնիվ, լեզվաբանական շատ կառուցվածքներ սկզբունքորեն կարող են փոխվել, նույնիսկ տրամաբանությունը, աշխարհն ավելի լավ ձևավորելու համար։ Քուայնի նշանավոր աշակերտներից էին [[Դոնալդ Դեվիդսոն]]ը և [[Դանիել Դենեթթ]]ը։ Վերջինս կազմել էր մի ծրագիր բնական լեզվին սեմանտիկա (բառագիտություն) տալու համար և այդ ձևով պատասխանելու փիլիսոփայական առեղծվածին՝ որն է իմաստը։ Ծրագրի կարևոր մաս էր կազմում [[Ալֆրեդ Տարսկի]]ի բառագիտության մասին ուսմունքը։ Դամմեթթն իր շրջապատում միակն էր, ով գտնում էր, որ ճշմարտացիության պայմանները պետք է տրվեն իմաստաբանության ուսմունքում։ Այս հարցի շուրջ որոշ առաջարկներ ոչ ճիշտ են, ոչ սխալ, և այսպիսի ուսմունքը ամրապնդում է երեք սկզբունքների օրենքի ժխտումը։ Սա, ըստ Դամմեթթի, ամրապնդում է հակառեալիզմը, ինչպես հենց ինքը Ռասսելն էր ցույց տվել իր Inquiry into Meaning and Truth գրքում։ [[1970]]-ականներին վերլուծական փիլիսոփաների ավելի երիտասարդ սերունդների կողմից նկատվում էր մի նոր հետաքրքրություն շատ փիլիսոփայական խնդիրների շուրջ։ [[Դևիդ Լյուիս]]ը, [[Սոուլ Կրիպկե]]ն, [[Դերեք Պարֆիտ]]ը և այլք ուշադրություն հրավիրեցին փիլիսոփայական և մետաֆիզիկական խնդիրների շուրջ, որոնք արդեն ուսումնասիրվել էին իրենց կողմից տրամաբանության օգտագործման և լեզվի փիլիսոփայության միջոցով։ Այս խնդիրներից առավել ակնառուներից են ազատ կամքին, էսենցիալիզմին, անձնական ճանաչողությանը, ժամանակի զգացողությանը, մտքի բնությանը, օրենքներին, ազատ ժամանակին, նյութական իրերի սեփականության, ձևին վերաբերող հարցերը։ Այն համալսարաններում, որտեղ վերլուծական փիլիսոփայությունը տարածված է, այս խնդիրներն այժմ էլ բուռն քննարկվում են։ Վերլուծական փիլիսոփաները [[Թիմոթի Ուիլիամսոն]]ի, [[Օքսֆորդի համալսարան]]ում տրամաբանության պորֆեսոր Ուայքհամի հետ նաև հետաքրքրված են ինքնին՝ վերլուծական փիլիսոփայության մեթոդոլոգիայով՝ հրատարակելով «Փիլիսոփայության փիլիսոփայությունը» գիրքը։ Մշտական վերլուծական փիլիսոփայության մեջ որոշ ազդեցիկ դեմքեր են [[Թիմոթի Ուիլիամսոն]]ը, [[Դևիդ Լյուիս]]ը, [[Զոն Սեարլ]]ը, [[Թոմաս Նիգել]]ը, [[Հիլարի Փութնամ]]ը, [[Մայքլ Դամմեթ]]ը, [[Պիտր վան Ինվագեն]]ը և [[Սոուլ Կրիպկե]]ն։ Վերլուծական փիլիսոայությունը երբեմն մեղադրվում է քաղաքական դեբատների կամ [[էսթետիկա]]յի փիլիսոփայական հարցերի հետ չհամագործակցելու մեջ։ Այնուամենայնիվ, Զոն Ռոուլսի Արդարության տեսությունը և [[Ռոբերտ Նոզիք]]ի «Անարխիա» և State and Utopia աշխատությունների միջոցով վերլուծական փիլիսոփայությունը հարգանք վաստակեց։ Վերլուծական փիլիսոփաները նաև ցույց են տվել խորը գիտելիքներ իրենց՝ էսթետիկայում կատարած բարեփոխումներում՝ շնորհիվ [[Ռոջեր Սկրուտոն]]ի, [[Նելսոն Գուդման]]ի, [[Արթուր Դանտո]]յի և այլոց՝ փիլիսոփայության կատարելագործմանը։ === Վերլուծական փիլիսոփայության քննադատություն === Վերլուծական փլիսոփայությունը քննադատում են երեք գործոնով՝ առարկայի ու մեթոդաբանության շատ դատման համար և նրան բնորոշ [[ռեդուկցիոնիզմ]]ի համար։ Առաջին դեպքում քննադատվում է [[սցիենտիզմ]]ը, որը գիտական մտածողության իդեալական ներկայացումն է և փորձերը՝ նրան հետևելու։ Երկրորդ դեպքում՝ վերլուծական փիլիսոփայության ներկայի վրա հիմնվելով քննադատները ուշադրություն են դարձնում նրա վրա, որ մեթոդների սահմանափակման հետ կապված վերլուծական փիլիսոփայությունը փաստացի կիրառումն է սահմանափակում [[էպիսթեմոլոգիա]]յի, գիտության փիլիսոփայության, գիտակցության փիլիսոփայության, լեզվի փիլիսոփայության և [[էթիկա]]յի որոշ մասերի հարցերով։ Մեթաֆիզիկական հարցերը՝ կյանքի իմաստի հետ կապված հարցերը, դուրս են մնում վերլուծումից՝ ներկա վերլուծական փիլիսոփայությունում{{sfn|Critchley|2001|pp=4—8}}{{sfn|Алексеев, Панин|2005|loc=Глава XII}}։ Երրորդ դեպքում վերլուծումը նշում է, որ վերլուծական փիլիսոփայության մեջ, ինչպես նաև [[ճշգրիտ գիտություններ]]ում, բոլոր մեփոդները գալիս են ռեդուկցիոնիզմի, հարցերի բաժանմանը ավելի հաճախ տրվողների։ Այդպիսով՝ տեղ չի մնում խոլերիզմի՝ միասնության փիլիսոփայության համար{{sfn|Føllesdal|1999}}։ === Գիտության փիլիսոփայությունը վերլուծական ուղղության մեջ === Գիտության փիլիսոփայությունը վերլուծական փիլիսոփայության ամենամեծ ոլորտներից է և վերլուծական ու [[կոնտինենտալ փիլիսոփայություն]]ների միջև տարբերությունը ցույց տվող լավ օրինակ։ Գիտության վերլուծական փիլիսոփայությունը հիմնականում փորձում է պատասխանել հետևյալ հարցերին՝ «Ինչո՞ւ է աշխատում գիտական մեթոդը», «Ինչպե՞ս է այն աշխատում»։ Նույն ժամանակ, գիտության կոնտինենտալ փիլիսոփայությունը բացատրում է, որ գիտական մեթոդը իրականում չի աշխատում։ Վերլուծական փիլիսոփայության ամենահայտնի փիլիսոփաներն են [[Թոմաս Կուն]]ը, ով նոր տերմիններ է սահմանել՝ «[[գիտական հեղափոխություն]]», «[[պարադիգմա]]», «[[պարադիգմի փոփոխություն]]», [[Կառլ Փոփեր]]ը, ով լավ սահմանել է գիտական տեսությունների հերքելիության չափանիշը, և [[Ուիլարդ Քուայն]]ը, ով հայտնի է [[մաթեմատիկական տրամաբանություն|մաթեմատիկական տրամաբանության]] մեջ իր ներդմամբ և [[էմպիրիզմ]]ի ավելի խիստ սահմանմամբ։ [[Կառլ Փոփեր]]ը օգտագործել է իր հերքելիության չափանիշը հասարակական համակարգերի հանդեպ, օրինակ՝ իր հայտնի «[[Բաց հասարակությունը և իր թշնամիները]]»։ Գիտության փիլիսոփայության մեջ շատ հարցեր բաց են մնում և ներկայումս լայնորեն քննարկվում են հատուկ գրականության մեջ։ === Պրագմատիզմ === Պրագմատիզմը [[ամերիկյան փիլիսոփայություն|ամերիկյան փիլիսոփայության]] ավանդույթն է, որը կապված է [[Չարլզ Սանդերս Պերս]]ի, [[Ուիլյամ Ջեյմս]]ի և [[Ջոն Դյուի]]ի աշխատանքների հետ։ Պրագմատիզմի փիլիսոփայությունը հերքում է [[մետաֆիզիկա]]յի իմաստավորությունը և վերասահմանում է առարկայի մի մասի ճշմարտությունը որպես ժամանակավոր համաձայնություն այն մարդկանց միջև, ովքեր ուսումնասիրում են այն։ Պրագմատիզմի փիլիսոփայությունը չի որոնում ճշմարտությունը, այլ քննադատորեն վերլուծում է տարբեր գաղափարներ, դիտարկելով իրենց օգտակարությունն ու կիրառելիությունը։ Այդ ձևով փիլիսոփայական գաղափարները՝ պրագմատիզմի տեսանկյունից հաճախ դիտարկվում են որպես որոշ գործիքներ, որոնք նախատեսված են մարդու գործունեության համար։ Այդպիսի մոտեցումը կոչվում է «[[ինստրումենտալիզմ]]»։ Համապատասխանաբար՝ պրագմատիստները հաճախ զբաղվում են շատ կիրառական հարցերով։ Օրինակ՝ Ջոն Դյուին հայտնի է իր ներդրման համար՝ կրթության փիլիսոփայության մեջ{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=211—214}}։ === Տրամաբանության կատարելագործում === Մինչև XIX դարի վերջը [[տրամաբանություն]]ը նույնն էր, ինչ [[Արիստոտել]]ի ժամանակներում։ Կար նույնիսկ կարծիք, որ տրամաբանությունը կատարեգործել հնարավոր չէ։ Օրինակ՝ [[Կանտ]]ը ասում էր, որ Արիստոտելի տրամաբանությունը իդեալական է։ Չնայած դրան, XIX դարի կեսին հայտնվեցին [[Ջորջ Բուլ]]ի և [[Օգաստես դե Մորգան]]ի հետազոտությունները, որոնք հեռանկար էին բացում՝ տրամաբանության զարգացման համար։ XIX և XX դարերի սահմանագծում իրարից անկախ՝ գերմանացի [[մաթեմատիկոս]] [[Գոտլոբ Ֆրեգե]]ն և անգլիացի վերլուծական [[փիլիսոփա]]ներ [[Բերտրան Ռասել]]ը և [[Ալֆրեդ Նորթ Ուայտհեդ]]ը հրապարակեցին հետազոտություններ, որոնք հիմնաքար դարձան ավելի կատարելագործված տրամաբանական համակարգերի համար՝ պրեդիկատների և մոդալ տրամաբանությունների։ Այս արդյունքները թույլ տվեցին զգալիորեն կատարելագործել մաթեմատիկայի աքսիոմացումը, ինչպես նաև դարձան [[Կուրտ Գյոդել]]ի հետազոտությունների համար սկզբնական կետ, որոնք բերեցին իր [[անամբողջության թեորեմ]]ի ապացուցմանը, շատերի կարծիքով՝ ամենակարևոր արդյունքի՝ տրամաբանության ոլորտում, [[Արիստոտել]]ից հետո։ Գեդելի անամբողջության թեորեմը մեծ սահմանափակումներ է դնում և՛ գիտական, և՛ փիլիսոփայական էպիսթեմոլոգիական համակարգի վրա։ Տրամաբանության կատարելագործման մեջ հաջողությունները վերլուծական փիլիսոփայությանը վերլուծման նոր գործիքներ ընձեռնեցին{{sfn|Stroll|1999}}։ === Պոզիտիվիզմ === Պոզիտիվիզմի միտքը, ենթադրությունները, որ բոլոր հասարակական գիտությունները՝ փիլիսոփայությունը ներառյալ, կփոխարինվեն [[ճշգրիտ գիտություններ]]ով, հնչեցվել է դեռ XIX դարի սկզբում՝ [[Օգյուստ Կոնտ]]ի կողմից{{sfn|Comte|1957|pp=1—36}}։ Վերլուծական փիլիսոփայությանը տրամաբանական-մաթեմատիկական մոտեցումը հասավ իր գագաթնակետին [[վիեննական ակումբ]]ի հանդիպումների ժամանակ։ Այնտեղ ներառված էին բոլոր հայտնի մաթեմատիկոսներն ու փիլիսոփաները, ինչպես [[Կարլ Փոփեր]]ն ու նրա աշակերտ [[Բերտրան Ռասել]]ը և [[Լյուդվիգ Վիտգենշթայն]]ը։ Ակումբը՝ իր գործունեության շնորհիվ, ձևավորեց «[[նեոպոզիտիվիզմ]]ի» կամ «տրամաբանական պոզիտիվիզմի» փիլիսոփայությունը, պնդելով, որ փիլիսոփայության մեջ ցանկացած պնդում պետք է բավարարի ստուգման չափանիշին։ Այդպիսի մոտեցումը կոչվում է «[[վերիֆիկացիոնիզմ]]»։ Չնայած դրան, փիլիսոփայության մեջ՝ վերիֆիկացիոնիզմը կիրառելու երկար ու անպտուղ փորձերից հետո, տրամաբանական պոզիտիվիզմի կողմնակիցների քանակը նվազեց։ Նեոպոզիտիվիզմի արդյունավետության մասին իր աշխատանքներում մտածմունքներն է գրել [[Ուիլլարդ Կուայն]]ը։ Իր նախկին դիրքից հրաժարվեց նաև Վինգենշթայնը{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=217—219}}։ === Լեզվի և գիտակցության փիլիսոփայություն === Վերլուծական փիլիսոփայության սկզբնական կազմավորման շրջանակներում բազմաթիվ փիլիսոփաներ՝ XX դարի առաջին կեսում մեծ ուշադրություն դարձրեցին փիլիսոփայության լեզվին։ Ե՛վ [[Գոտլոբ Ֆրեգե]]ն, և՛ [[Բերտրան Ռասել]]ը [[մաթեմատիկական տրամաբանություն|մաթեմատիկական տրամաբանության]] զարգացման ընթացքում զբաղվել են լեզվային արտահայտությունների ու իմաստի միջև կապի հարցերով։ Եղել են որոշ փարձեր՝ լեզվի բաժանման ամենապարզ իմաստի մասնիկների և նրանց՝ զարգացված տրամաբանական մեքենային կապելու։ Լեզվի փիլիսոփայության զարգացման մեջ մեծ ներդրում են ունեցել [[Ջոն Սերլ]]ը, [[Ալֆրեդ Տարսկի]]ն և [[Դոնալդ Դևիդսոն]]ը։ Չնայած դրան, [[լեզբանություն]]ը ճշգրիտ առարկա դարձնել չհաջողվեց։ Դրա փոխարեն որոշ սկեպտիցիզմ առաջացավ լեզվի հանդեպ ռեդուկցիայի գործածաման իմաստի շուրջ{{sfn|Stroll|1999}}{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=219—231}}։ Չնայած լեզվի փիլիսոփայության ոլորտում հետազոտությունները դեռ շարունակվում են, XX դարի երկրորդ կեսից վերլուծական փիլիսոփայության մեջ ավելի են կարևորում գիտակցության փիլիսոփայությունը։ Գիտակցության փիլիսոփայությունը գլխավորապես փորձում է հասկանալ հենց գիտակցության ընդհանուր բնույթը։ Շատ ոչ փիլիսոփաներ, ներառած [[կենսաբան]]ներին, [[հոգեբան]]ներին, [[արհեստական ուղեղ]]ի ոլորտում զբաղված մասոնագետներին, աշխատում են այդ ուղղությամբ, ամեն մեկը՝ իր տեսանկյունից։ Փիլիսոփայական տեսանկյունից՝ գիտակցության վերաբերյալ ամենակարևոր հարցը կապված է [[Դեկարտ]]ի ստեղծած [[դուալիզմ]]ի սկզբունքի արդարացման հետ։ [[Երկիր|Երկրի]] վրա մարդկանց մեծամասնությունը հավատում են այդ սկզբունքին, մարմնի նյութական գոյատևմանը և նույն ժամանակ մարդու գիտակցության, կամ նրա մասի, օրինակ՝ հոգու, ոչ նյութականությանը։ Նույն ժամանակ շատ հետազոտողներ հակված են [[ինքնության տեսություն|ինքնության տեսությանը]], մտածելով, որ ամեն մի հոգեբանական վիճակին համապատասխանում է մարդու ուղեղի ինչ-որ ֆիզիկական վիճակ։ Գիտակցության փիլիսոփայության մեջ իրենց ներդրման համար հայտնի են [[Հիլարի Պանթեմ]]ը, [[Ռոջեր Պենրոուզ]]ը, [[Դենիել Դենեթ]]ը և այլք{{sfn|Stroll|1999}}{{sfn|Moore, Gruber|2005|pp=231—238}}։ === Կոսմիզմ և տրանսհումանիզմ === [[Կոսմիզմ]]ը, որը առաջացել է 19-րդ և 20-րդ դարերում, քննարկում է մարդկության հետագա զարգացումը՝ կենսաբանական սահմանափակումներից, այսինքն՝ անմահության, մտքի ազատության, ինչպես նաև մարդու՝ [[Երկիր|Երկրի]] վրա բնակվելու սահմանափակման ու [[տիեզերք]]ում բնակվելու շրջանակներում։ Փիլիսոփայական տեսանկյունից երկուսն էլ կապվում են [[էվոլուցիա]]յի տեսության ընդհանրացման հետ։ Առաջին դեպքում մարդը «մետաէվոլուցիայի» է ենթարկվում՝ ինքնուրույն զարգացնում է իրեն, դառնալով ավելի կատարյալ կենսաբանական կամ կենսատեխնիկական տեսակ։ Երկրորդ դեպքում էվոլուցիայի գործունեության ծածկույթը համալրվում է նոր, երկրային էվոլուցիայի հետ կապ չունեցող տարածքով՝ տիեզերքով։ Երկու դեպքում էլ ենթադրվում է էվոլուցիայի անցումը նոր, մարդու կողմից կառավարվող փուլ։ Կոսմիզմի դրույթները առաջին անգամ ձևակերպել է ամերիկացի [[փիլիսոփա]] [[Ջոն Ֆիքս]]ը։ Կոսմիզմը սկզբում ավելի մեծ տարածում գտավ [[Ռուսաստան]]ում։ Այն, առաջին հերթին, կապված է [[Կոնստանտին Ցիոլկովսկի|Կոնստանտին Ցիոլկովսկու]], [[Նիկոլայ Ֆյոդորով]]ի, [[Ալեքսանդր Չիժեվսկի|Ալեքսանդր Չիժեվսկու]], [[Վլադիմիր Վերնադսկի|Վլադիմիր Վերնադսկու]] և այլ անունների հետ{{sfn|Гиренок|2010}}{{sfn|Василенко|2004}}{{sfn|Хабибуллина|2008}}։ 20-րդ դարի երկրորդ կեսից կոսմիզմը սկսեց աշխարհում անվանվել տրանսհումանիզմ։ Տրանսհումանիզմը ունի նույն խնդիրները, ինչ կոսմիզմը, սակայն ավելի շատ է շեշտվում մարդու վերափոխումը։ [[Կենսաբանություն|Կենսաբանական գիտությունների]] ու [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] զարգացման հետ կապված նոր տեխնոլոգիաների շրջանակներում տրանսհումանիզմի ժամանակակից քննարկումը դառնում է ավելի արդիական{{sfn|Bostrom|2005}}{{sfn|Andrews|2009|p=114}}։ Կոսմիզմն ու տրանսհումանիզմը գիտա-տեխնոլոգիական զարգացման և [[սցիենտիզմ]]ի օգուտն են շեշտում, սպասում են գիտության հաղթանակին՝ մարդու ամենակարևոր խոչընդոտի դեմ՝ իր մահացության{{sfn|Bostrom|2005}}{{sfn|Хабибуллина|2008}}։ Կոսմիզմի ու տրանսհումանիզմի փիլիսոփայությունը շարունակում է ձևավորվել. այժմ կոսմիզմի մտքին այլ կերպ են նայում [[Եվրոպա]]յում{{sfn|Shlapentokh|2001}}։ Տրանսհումանիզմը քննադատվում է անկանխատեսելի հասարակական հետևանքներ ունենալու համար, նրա վերջնական արտադրանքը կապվում է [[Ֆրիդրիխ Նիցշե]]ի գերմարդու մտքի հետ{{sfn|Sorgner|2009}}։ Միջին կարծիքն ասում է, որ տրանսհումանիզմը «շատ վտանգավոր ընթացք» է, սակայն «տրված տարբերակներից ամենալավը» և, հնարավոր է, անխուսափելին{{sfn|Verdoux|2009}}։ == Փիլիսոփայություն և հասարակություն == Ամենօրյա կյանքում [[փիլիսոփա]]ների և փիլիսոփայության հանդեպ հարաբերությունը ոչ միշտ է դրական, իսկ փիլիսոփայություն առարկայի մասին պատկերացումը շատ սխալներ ունի{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=5—7}}։ Օրինակ, հայերենում «փիլիսոփայել» բառը ունի բացասական երանգ՝ իմաստակել։ Չնայած դրան, փիլիսոփայության ներդրումը հասարակության մեջ դժվար է գերագնահատել{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=1}}։ Մի կողմից, փիլիսոփայության ուսումնասիրումը մարդու վրա լավ ազդեծություն է թողնում, օգնում է ճիշտ կողմնորոշվել բարիության և ճշմարտության հարցերում։ Փիլիսոփայության իմացությունը փրկում է մարդուն առօրյա մտածողության նեղ սահմաններից, օգնելով ուրիշ մարդկանց հետ լեզու գտնել{{sfn|Алексеев, Панин|2005|loc=Глава I, §1}}։ Փիլիսոփայության ուսումնասիրումը՝ ըստ որոշ ցուցանիշների զարգացնում է մտածողությունը ավելի լավ, քան այլ առարկաները։ Օրինակ, բրիտանական «[[The Economist]]» ամսագրի հետազոտության արդյունքը ցույց տվեց, որ բակալավր ուսանողները, ովքեր ավարտում էին հենց փիլիսոփայական ֆակուլտետ, միջին բալերով առաջինն են մասնագիտական բժշկական, գործարարության և իրավական դպրոցներ ընդունելության թեստերի ժամանակ{{sfn|Moore, Bruder|2005|pp=12—13}}։ Մյուս կողմից, փիլիսոփայությունը ավելի մեծ ազդեծություն է թողնում մարդկային հասարակության վրա։ Օրինակ, [[Կոնֆուցիոս]]ի և [[Լաո Ցզի]]ի փիլիսոփայական գաղափարները կանխորոշեցին [[Չինաստան]]ի հետագա զարգացումը մի քանի հազարամյակ առաջ։ [[Պատերազմ]]ներն ու [[հեղափոխություն]]ները սկսվում են ոչ թե [[զենք]]ից, այլ փիլիսոփայությունից{{sfn|Moore, Bruder|2005|p=1}}։ Օրինակ, [[մարկսիզմ]]ի փիլիսոփայության տարածումը ի վերջո բերեց [[Ռուսաստան]]ում հեղափոխության [[1917]] թ.-ին, կամ [[ֆրանսիա]]կան լուսավորության գաղափարը բերեց ֆրանսիական մեծ հեղափոխության և այդ նույն փիլիսոփայության հիմքի վրա ստեղծվեց [[ԱՄՆ]]-ն։ Մեր օրերում տեղի ունեցող բազմաթիվ [[գունավոր հեղափոխություն]]ները, որոնք՝ ըստ որոշ [[դավադրության տեսություններ]]ի ֆինանսավորվում են [[Ջորջ Սորոս]]ի կողմից, [[Կարլ Փոփեր]]ի՝ Սորոսի ուսուցչի, փիլիսոփայության ուղիղ շարունակությունն են։ [[Ֆրիդրիխ Նիցշե|Նիցշեն]] նկարագրում է փիլիսոփային որպես «տարօրինակ պայթուցիկ նյութ, որի առջև ամեն բան վտանգի տակ է», իսկ ամերիկյան փիլիսոփա [[Ռալֆ Էմերսոն]]ը նկատել է՝ «Վախեցեք, երբ Աստված դուրս է թողնում անհանգիստ մտածողին մոլորակի վրա։ Այդ դեպքում ամենինչ վտանգվում է»։ == Փիլիսոփայությունը որպես աշխարհայացք == Աշխարհայացքը՝ մարդկանց գիտելիքների, համոզմունքների, մտածմունքների, հավատալիքների գաղափարների ամբողջականացված, արժեքավորված հայացքների համակարգ է։ Փիլիսոփայությունը լինելով մարդու, հասարակության և բնության վերաբերյալ առավել նդհանրացված հայացքների համակաչգ դրսևորվում է որպես աշխարհայացք։ Իհարկե «աշխարհայացք» հասկացությունը ավելի լայն է «Փիլիսոփայություն» հասկացությունից։ Հետևաբար փիլիսոփայությունը ընդգրկվում է աշխարհայացքում։ Աշխարհայացքը և փիլիսոփայությունը իրականության արտացոլման տարբեր խորությունների արդյունք են։ Աշխարհայացքը սկսվում է աշխարհազգացողություններից։ Այս մակարդակում իմաստավորվում է կեցության արտաքին արտահայտությունները, երևույթների աշխարհը։ Այդ գործընթացի աստիճանական խորացումը դրսևորվում է աշխարհըմբռնումով։ Այդպիսի ճանաչողությունը հիմնվում է զգայական փորձի վրա։ Այստեղ հստակեցվում է երևույթների ու գործընթացների փոխկախվածությունը, իմաստավորվում է նմանության ու տարբերության բնույթը։ Աստիճանաբար ճանաչողությունը խորանում և ըմբռնվածը արտահայտվում է հասկացուղությունների միջոցով։ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|4}} {{Փիլիսոփայություն}} {{Հումանիտար գիտություններ}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Փիլիսոփայություն]] [[Կատեգորիա:Հիմնական թեմատիկ հոդվածներ]] b8blymna2v1veshsrrc9xmo20c4grnn 0 1356 8475950 7079428 2022-07-27T16:18:39Z Slava Sahakyan70 65321 /* Տես նաև */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} [[Պատկեր:Norwegianmalforms.png|մինի|Նորվեգիայի [[մունիցիպալիտետ|մունիցիպալ]] տարածքների պաշտոնական լեզուների ձևերի քարտեզը։ Կարմիրով նշված է բուկմոլը, կապույտով՝ [[Նորվեգերեն (նյունորսկ)|նյունորսկը]]։]] '''Նորվեգերեն (բուկմոլ)<ref>{{ԼԲ|page=237b}}</ref>''' (ինքնանվանումը՝ Norsk (Bokmål)՝ «գրքի լեզու»)՝ [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի]] գերմանական լեզվախմբի լեզու։ Ներկայումս Նորվեգիայում զուգահեռաբար գործածվում է նորվեգերենի երկու պաշտոնական գրական լեզու՝ բուկմոլ և [[Նորվեգերեն (նյունորսկ)|նյունորսկ]]։ Ձևավորվել է [[դանիերեն]]ի հիմքի վրա՝ [[Դանիա]]յի տիրապետության չորս հարյուրամյակների ընթացքում։ 19-րդ դարի նորվեգացի նշանավոր գրողներ [[Հենրիկ Իբսեն]]ը և [[Բյորնստյերնե Բյորնսոն]]ը գրում էին նոր-նոր ձևավորվող նորվեգերենով, որը հետագայում ստացավ «տիրակալի լեզու» ([[նորվեգերեն]]՝ riksmål '''ռիկսմոլ'''), իսկ 1929 թ.-ից՝ բուկմոլ անունը։ Բուկմոլը գործածում է Նորվեգիայի բնակչության մոտավորապես 90%-ը, այդ լեզվով են լույս տեսնում կենտրոնական [[ԶԼՄ|ԶՏՄ]]-ները, այդ լեզուն են առավել հաճախ սովորում արտասահմանցի ուսանողները։ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.geonames.de GeoNames] * [http://www.ethnologue.com/web.asp Ethnologue] == Դասագրքեր == * Vikør, Lars. "Fakta om norsk språk". Retrieved 2009-08-04. * a b Lundeby, Einar. "Stortinget og språksaken". Retrieved 2007-06-12. * Halvorsen, Eyvind Fjeld. "Marius Nygaard". In Helle, Knut . Norsk biografisk leksikon. Oslo։ Kunnskapsforlaget. Retrieved 6 February 2010. == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզուների ցանկ]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] * [[Լեզուների ցանկեր]] {{Գերմանական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Նորվեգերեն]] {{Անավարտ}} ny7nb606xtlfgmvgrn5aikzqxx8d1ey 0 1375 8475962 8159495 2022-07-27T16:27:59Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Դանիերեն |ինքնանվանում = dansk |մատենագիր_նմուշ = B74detail.jpg |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 270px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = Դանիերենով գրված տեքստ |երկրներ = {{DNK}}<br /> {{GRL}} <br />{{DEU}}<br /> {{FRO}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 5,7 մլն. (2005 թվականի գնահատական) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] : [[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական ճյուղ]] :: [[Սկանդինավյան լեզուներ|Սկանդինավյան խումբ]] ::: Արևելասկանդինավյան ենթախումբ |գրեր = [[լատինական այբուբեն]] ([[դանիական այբուբեն]]) |պաշտոնական լեզու ={{DNK}}<br /> {{FRO}}<br /> {{Դրոշավորում|ԵՄ}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = դան 178 |ISO1 = da |ISO2 = dan |ISO3 = dan |քարտեզ = Idioma danés.PNG |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = {{Legend|#0062FF|Շրջաններ, որտեղ դանիերենը մեծամասնության լեզուն է։}} {{Legend|#74B4FF|Շրջաններ, որտեղ դանիերենը փոքրամասնության լեզուն է։}} |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Դանիերենը''' (ինքնանվանումը՝ dansk ''դանսկ'') պատկանում է [[Հնդեվրոպական լեզուներ]]ի ընտանիքի գերմանական լեզվախմբին։ Աշխարհում դանիերեն խոսում է 6 միլիոն մարդ՝ առավելապես Դանիայում և [[Գերմանիա]]յի [[Շլեզվիգ-Հոլշտայն]] երկրամասում, որտեղ ունի փոքրամասնության լեզվի կարգավիճակ<ref>[http://www.bmi.bund.de/DE/Themen/Gesellschaft-Verfassung/Nationale-Minderheiten/Nationale-Minderheiten-Deutschland/DaenischeMinderheit/daenischeMinderheit_node.html The Federal Ministry of the Interior of Germany] and [http://www.midas-press.org/NR/rdonlyres/1FF1EEC7-7193-4072-81C7-88B33B31FCF2/0/Overview_Germany2007.pdf Minorities in Germany] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160929084935/http://www.bmi.bund.de/DE/Themen/Gesellschaft-Verfassung/Nationale-Minderheiten/Nationale-Minderheiten-Deutschland/DaenischeMinderheit/daenischeMinderheit_node.html |date=2016-09-29 }}</ref>։ Պաշտոնական լեզու է [[Դանիա]]յում։ == Պատմություն == Դանիերենն առաջացել է նախասկանդինավերենից, այնպես, ինչպես [[շվեդերեն]]ը, նորվեգական լեզուները, ֆարերերենը և [[իսլանդերեն]]ը։ Մայր լեզվից դանիերենն սկսել է տարանջատվել IX-X դարերում, երբ սկսեցին հայտնվել մյուս սկանդինավյան լեզուներից տարբերվող առանձնահատկություններ։ Բոլոր սկանդինավյան լեզուներից դանիերենն ամենաշատ ազդեցությունն է կրել գերմաներենից։ Ինչպես նաև բոլոր սկանդինավյան լեզուներից առավել հակված է նորամուծությունների։ == Քերականություն == === Թվականներ === 20-ից բարձր թվերի բառաձևերում միավորները դրվում են տասնավորներից առաջ, ինչպես ներկայացվում է, օրինակ, 21-ը՝ ''enogtyve'', բառացի՝ «մեկ և քսան»։ ''Halvanden'' թվականը նշանակում է 1½ (բառացի՝ «կես երկրորդ», նկատի ունի՝ «մեկին գումարած երկրորդ մեկի կեսը»)։ Halvtredje (2½) և halvfjerde (3½) թվականները հնացած են։ Դանիերենի առանձնահատկություններից է նաև այն, որ 50, 60, 70, 80 և 90 թվականների պարագայում քսանյակը օգտագործվում է որպես հաշվարկի հիմնական միավոր՝ ''Tres'' (''tre-sinds-tyve''-ի կրճատը, որը նշանակում է «երեք անգամ քսան») նշանակում է վաթսուն, այն դեպքում, երբ ''halvtreds''-ը (tre-sinds-tyve-ի կրճատը, որը բառացի նշանակում է «կես երրորդ քսանի, ինչը հասկացվում է՝ երկու քսան գումարած երրորդ քսանի կեսը) տասնհինգն է։ «Անգամ քսան» նշանակող ''sindstyve'' վերջավորությունն այլևս չի մտցվում քանակական թվականներում, սակայն, մինչև հիմա գործածվում է դասական թվականներում։ Այսպես, այսօրվա դանիերենում հիսուներկուսը ներկայացվում է որպես ''tooghalvtreds'' հիմա հնացած ''tooghalvtredsindstyve''-ից, մինչդեռ 52-րդը՝ կամ ''tooghalvtredsende'' կամ ''tooghalvtredsindstyvende''։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.geonames.de GeoNames] * [http://www.ethnologue.com/web.asp Ethnologue] {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=283}} {{Եվրամիության պաշտոնական լեզուներ}} {{Ժամանակակից գերմանական լեզուներ}} {{Դանիան թեմաներում}} {{ՎՊԵ|Danish language}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Դանիերեն]] [[Կատեգորիա:Դանիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գրենլանդիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գերմանիայի լեզուներ]] mf9p4nx07k25n6pt4f3ozhreldqz4fp 0 1377 8475997 6441309 2022-07-27T17:01:28Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Լյուքսեմբուրգերեն |ինքնանվանում = Lëtzebuergesch |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{LUX}}<br /> {{BEL}} <br />{{FRA}}<br /> {{DEU}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 300 000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] :[[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական ճյուղ]] ::[[Արևմտագերմանական լեզուներ|Արևմտագերմանական խումբ]] :::[[Վերին գերմանական լեզուներ|Վերին գերմանական ենթախումբ]] |գրեր = [[լատինական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = {{LUX}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = լյուք 409 |ISO1 = lb |ISO2 = ltz |ISO3 = ltz |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Լյուքսեմբերգերեն'''՝ (ինքնանուն՝ ''Lëtzebuergesch'')՝ [[Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ի արևմտա-գերմանական լեզվախմբի լեզու։ Պաշտոնական լեզու է [[Լյուքսեմբուրգ]]ում։ Լյուքսեմբուրգերեն խոսում են Լյուքեմբուրգում շուրջ 300 000 մարդ։ Այն օգտագործվում է նաև [[Բելգիա]]յի, [[Ֆրանսիա]]յի և [[Գերմանիա]]յի որոշ մասերում։ Լյուքսեմբուրգերենը չի մտնում ըստ տարածման աշխարհի լեզուների դասակարգման մեջ։ == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզուների ցանկ]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] * [[Լեզուների ցանկեր]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.geonames.de GeoNames] * [http://www.ethnologue.com/web.asp Ethnologue] {{Ժամանակակից գերմանական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Լյուքսեմբուրգի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բելգիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գերմանիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} s68om7cg8tyj1y15bs7b52kvzehrnv2 0 1378 8476036 7091166 2022-07-27T17:51:20Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Աստուրերեն |ինքնանվանում = asturianu, bable |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Իսպանիա}} |շրջաններ = [[Պատկեր:Flag of Asturias.svg|25px]] [[Աստուրիա]] |լեզվակիրների թիվ = 550 000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] :[[Ռոմանական լեզուներ]] ::[[Իբերո-ռոմանական լեզուներ]] |գրեր = [[լատինական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = չկա |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = ― |ISO2 = ast |ISO3 = ast |քարտեզ =Asturleonés.PNG |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = Լեզվի տարածվածությունը |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Աստուրիերենը''' ('''Asturianu''') պատկանում է [[հնդեվրոպական լեզուներ]]ի ռոմանական ընտանիքին։ Աստուրիերեն խոսում են [[Իսպանիա]]յի և [[Պորտուգալիա]]յի որոշ շրջաններում։ Վերջին 100 տարիների ընթացքում աստուրիերեն լեզվակիրների հսկայական պակաս է նկատվել։ Որոշ գիտնականներ աստուրիերենը համարում են իսպաներենի [[բարբառ]]։ Լեզուն պետականորեն պաշտպանվում է Միրանդա դե Դուրո գավառում, որտեղ այն կոչվում է միրանդեզ կամ միրանդերեն։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռոմանական լեզվախումբ]] [[Կատեգորիա:Իսպանիայի լեզուներ]] {{Lang-stub}} {{Անավարտ}} 1ktlr0z3jb8jhn42bmysbmudnsxup2o 0 1382 8475942 7969117 2022-07-27T16:14:54Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Isolate |անվանում = Բասկերեն |ինքնանվանում = euskara |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Իսպանիա}}<br />{{Դրոշավորում|Ֆրանսիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 1 մլն․ |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Էուսկարական լեզուներ]] |գրեր = [[լատինական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = {{դրոշավորում|Իսպանիա}}<br />{{դրոշավորում|Բասկերի երկիր}}<br />{{դրոշավորում|Նավառա}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = բակ 085 |ISO1 = eu |ISO2 = baq (B); eus (T) |ISO3 = eus |քարտեզ = Basque Country Location Map.svg |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = Բասկերաբնակ հատված Իսպանիայիում և Ֆրանսիայում |քարտեզ2 = Basque dialects-en.svg |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = Բասկերենի բարբառները }} '''Բասկերեն''' (ինքնանվանում՝ euskara), [[Իսպանիա]]յի հյուսիսային և [[Ֆրանսիա]]յի հարակից տարածքներում ապրող [[բասկ]] ժողովրդի լեզուն։ Բասկերենը, ի տարբերություն Եվրոպայի այլ լեզուների, չի պատկանում ո՛չ [[Հնդեվրոպական լեզուներ|հնդեվրոպական]], և ո՛չ էլ այլ հայտնի լեզվաընտանիքի։ Այն, այսպես կոչված, [[պսևդո-մեկուսացած լեզուներ|պսևդո-մեկուսացած]] լեզու է<ref>Mughal, Muhammad Aurang Zeb. 2012. Spain. Steven L. Denver (ed.), ''Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures, and Contemporary Issues'', Vol. 3. Armonk, NY: M .E. Sharpe, pp. 674–675.</ref>։ Գենետիկ կապերը հաստատված չեն, սակայն բասկերենը ավանդաբար ընդգրկվում է, այսպես կոչված, [[պալեոիսպանական լեզուներ]]ի կազմի մեջ, իսկ ավելի լայն իմաստով, ոչ դասակարգորեն, հավանաբար միջերկրական լեզուների տարասեռ խմբում։ Բասկերենում կա [[աբիտիվ հոլով]], որը համապատասխանում է հայերենի տեղի բացառականին և կազմվում է ''tik'' վերջավորությամբ<ref>{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|1}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=303}} [[Կատեգորիա:Իսպանիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կցական լեզուներ]] 9z1ctipq118ts91zkc2fcsg251jffbn 0 1409 8476170 8469726 2022-07-28T05:07:20Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 5 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Բրազիլիա (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Երկիր |native_name = Բրազիլիայի Դաշնային Հանրապետություն |conventional_long_name = República Federativa do Brasil |common_name = Բրազիլիայի |image_flag = Flag of Brazil.svg |image_coat = Coat of arms of Brazil.svg |image_map = Brazil (orthographic projection).svg |national_motto = ''Ordem e Progresso''<small><br />''Կարգ ու կանոն և առաջադիմություն''</small> |national_anthem = [[Hino Nacional Brasileiro]]<small><br />''Բրազիլիայի Ազգային Հիմն''</small> |official_languages = [[պորտուգալերեն]] |capital = [[Բրազիլիա քաղաք|Բրազիլիա]] |latd=15 |latm=45 |latNS=S |longd=47 |longm=57 |longEW=W |largest_city = [[Սան Պաուլու]] |government_type = [[Նախագահական դաշնային հանրապետություն]] |leader_title1 = [[Բրազիլիայի նախագահ|Նախագահ]] |leader_name1 = [[Ժաիր Բոլսոնարու]] |leader_title2 = [[Բրազիլիայի փոխնախագահ|Փոխնախագահ]] |leader_name2 = Համիլթոն Մուրաո |area_rank = 5-րդ |area = 8,514,877 |areami² = 3,287,597 |percent_water = 0.65 |population_estimate = 213,340,222 |population_estimate_rank = 5-րդ |population_estimate_year = 2007 |population_census = 169,799,170 |population_census_year = 2000 |population_density = 22 |population_densitymi² = 57 |population_density_rank = 182-րդ |GDP_PPP_year = 2005 |GDP_PPP = $1.803 տրիլիոն |GDP_PPP_rank = 9-րդ |GDP_PPP_per_capita = $9,108 |GDP_PPP_per_capita_rank = 68-րդ |GDP_nominal = $1.067 տրիլիոն |GDP_nominal_rank = 10-րդ |GDP_nominal_year = 2006 |GDP_nominal_per_capita = $5,717 |GDP_nominal_per_capita_rank = 64-րդ |sovereignty_type = [[Բրազիլիայի անկախություն|Անկախություն]] |sovereignty_note = [[Պորտուգալիա]]յից |established_event1 = Հայտարարում |established_event2 = Ճանաչում |established_event3 = Հանրապետություն |established_date1 = [[սեպտեմբերի 7]] [[1822]] |established_date2 = [[օգոստոսի 29]] [[1825]] |established_date3 = [[նոյեմբերի 15]] [[1889]] |HDI = 0.813 |HDI_rank = 69-րդ |HDI_year = 2009 |HDI_category = <span style="color:#008900">միջին</span> |Gini = 54 |Gini_year = 2004 |Gini_category = |currency = [[Բրազիլական ռեալ|Ռեալ]] |currency_code = BRL or R$ |country_code = BRA |time_zone = BRT |utc_offset = −2 to −5 (officially −3) |time_zone_DST = BRST |utc_offset_DST = −2 to −5 |cctld = [[.br]] |calling_code = 55 |}} '''Բրազիլիա''' (պաշտոնապես՝ '''Բրազիլիայի Դաշնային Հանրապետություն''', {{lang-pt|República Federativa do Brasil}}), [[Հարավային Ամերիկա]]յի և [[Լատինական Ամերիկա]]յի խոշորագույն պետությունը։ 8,5 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածքով<ref>{{cite web|url=http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/cartografia/default_territ_area.shtm|title=Área Territorial Brasileira|last=<!--no byline-->|date=<!--no source date-->|publisher=Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística|language=Portuguese|trans-title=Brazilian Territorial Area|access-date=2018 թ․ մայիսի 4|quote=Para a superfície do Brasil foi obtido o valor de 8.515.759,090 km2, publicado no DOU nº 124 de 30/06/2017, conforme Resolução Nº 02, de 29 de junho de 2017.}}</ref> և ավելի քան 208 միլիոն բնակչությամբ Բրազիլիան [[Աշխարհի երկրներն ըստ տարածքի|հինգերորդ խոշորագույն պետությունն է տարածքով]] և [[Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության|հինգերորդ խոշորագույնը]]<nowiki>`</nowiki> բնակչությամբ։ Մայրաքաղաքն է համանուն [[Բրազիլիա (քաղաք)|Բրազիլիան]], իսկ խոշորագույն քաղաքն է [[Սան Պաուլո]]ն։ Դաշնությունը բաղկացած է 26 [[Բրազիլիայի նահանգներ|նահանգներ]]ից, դաշնային շրջանից և 5 570 մունիցիպալիտետներից։ Բրազիլիան խոշորագույն երկիրն է, որտեղ [[պորտուգալերեն]]ը պետական լեզուն է և միակն է Ամերիկայում<ref name="Philander2012">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=B8VE92tDqEEC&pg=PA148|title=Encyclopedia of Global Warming and Climate Change, Second Edition|author=Philander|first=S. George|publisher=Princeton University|year=2012|isbn=978-1-4129-9261-9|edition=Second|volume=Vol. 1|location=Los Angeles|page=148|oclc=970592418}}</ref><ref name="CrocittiVallance2011">{{cite book|chapter-url=https://books.google.am/books?id=vP9jHaoL_s4C&pg=PR23|title=Brazil Today: An Encyclopedia of Life in the Republic|last=Vallance|first=Monique M.|publisher=ABC-CLIO|others=Contributing editor Monique M. Vallance|year=2012|isbn=978-0-313-34672-9|editor-last=Crocitti|editor-first=John J.|page=xxiii|chapter=Preface and Observations on Contemporary Brazil|oclc=787850982|ref={{harvid|Crocitti|Vallance|2012}} }}</ref>։ Պետությունը ամենաբազմամշակութային երկրներից է աշխարհում, քանի որ դարերի ընթացքում տեղի է ունեցել զանգվածային ներգաղթ դեպի Բրազիլիա<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/portuguese/especial/migrantes/migrantes.shtml|title=Os migrantes de hoje|publisher=BBC Brasil|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 24|archive-date=2013 թ․ սեպտեմբերի 27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130927075051/http://www.bbc.co.uk/portuguese/especial/migrantes/migrantes.shtml|dead-url=yes}}</ref>։ Արևելքում սահմանակցելով Ատլանտյան օվկիանոսին` Բրազիլիան ունի մոտ 7491 կմ ափամերձ գոտի<ref name="CIA Geo"/>։ Այն սահմանակցում է Հարավային Ամերիկայի բոլոր երկրներին բացառությամբ [[Էկվադոր]]ին և [[Չիլի]]ին և զբաղեցնում է մայրցամաքի ցամաքային տարածքի 47,3%-ը<ref>{{cite web|url=http://www.un.int/brazil/brasil/brazil-land.htm|title=Brazil – Land|last=<!--not specified-->|date=<!--not specified-->|website=Permanent Missions|publisher=United Nations|at=Geography|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141023154830/http://www.un.int/brazil/brasil/brazil-land.htm|archivedate=2014 թ․ հոկտեմբերի 23|access-date=<!--not specified-->}}</ref>։ Պետության [[Ամազոնի դաշտավայր]]ը ներառում է [[Ամազոնի անձրևային անտառներ|լայնածավալ արևադարձային անտառ]]ներ, որտեղ ապրում են կենդանական աշխարհի բազում ներկայացուցիչներ, բազմազան բնապահպանական գոտիներ և մեծ թվով բնական ռեսուրսներ<ref name="CIA Geo">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html|title=Geography of Brazil|last=<!--no byline-->|date=մայիսի 1, 2018|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|at=Geography > Coastline|accessdate=2018 թ․ մայիսի 4|archive-date=2015-12-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html|dead-url=yes}}</ref>։ Իր եզակի բուսական ժառանգությունը Բրազիլիային դարձնում են աշխարհի 17 [[մեգաբազմազան երկրներ]]ից մեկը և գլոբալ հետաքրքրության առարկա։ Բրազիլիայում բնակվել են [[բնիկ բրազիլացիներ|բազմաթիվ ցեղեր]] մինչև 1500 թվականը, երբ ճանապարհորդ [[Պեդրու Ալվարեշ Կաբրալ]]ը տարածքը հայտարարեց [[Պորտուգալական կայսրություն|Պորտուգալական կայսրության]] գաղութ։ Բրազիլիան մնաց Պորտուգալիայի գաղութը մինչև 1808 թվականը, երբ կայսրության մայրաքաղաքը Լիսաբոնից տեղափոխվեց Ռիո դե Ժանեյրո։ 1815 թվականին գաղութը ստացավ թագավորության կարգավիճակ և ձևավորվեց [[Պորտուգալիա]]յի, Բրազիլիայի և [[Ագրավեյն (աստերոիդ)|Ագրավեյի]] միացյալ թագավորությունը։ [[Բրազիլիայի անկախություն|Անկախություն]] ձեռք բերվեց 1822 թվականին, երբ ձևավորվեց [[Բրազիլիայի կայսրություն]]ը, որը ունիտար երկիր էր և կառավարվում էր սահմանադրական միապետի և խորհրդարանական համակարգի կողմից։ 1824 թվականին ընդունվեց առաջին սահմանադրությունը և ձևավորեց երկպալատանի խորհրդարանը, որն այժմ կոչվում է [[Բրազիլիայի ազգային կոնգրես|Ազգային կոնգրես]]։ Երկիրը [[Հանրապետության հռչակում (Բրազիլիա)|դարձավ նախագահական հանրապետություն]] 1889 թվականի ռազմական հեղաշրջումից հետո։ 1964 թվականին [[Բրազիլիայի ռազմական դիկտատուրա|ռազմական դիկտատուրա]] հաստատվեց երկրում ռազմական հեղաշրջումից հետո, որն իշխեց մինչև 1985 թվականը, որից հետո քաղաքացիական կառավարությունը վերադարձվեց։ Բրազիլիայի ներկայիս [[Բրազիլիայի սահմանադրություն|սահմանադրությամբ]], որն ընդունվել է 1988 թվականին, ամրագրված է, որ երկիրը ժողովրդավարական [[դաշնային հանրապետություն]] է<ref name="Constituição">{{cite web |title=Brazilian Federal Constitution |publisher=Presidency of the Republic |year=1988 |url=http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constituiçao.htm |language=Portuguese |accessdate=2008 թ․ հունիսի 3 |archive-date=2007-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071213194044/http://www.planalto.gov.br/CCIVIL_03/Constituicao/Constitui%C3%A7ao.htm |dead-url=yes }} {{cite web |title=Brazilian Federal Constitution |publisher=v-brazil.com |year=2007 |url=http://www.v-brazil.com/government/laws/titleI.html |quote=Unofficial translate |accessdate=2008 թ․ հունիսի 3 |archive-date=2018 թ․ սեպտեմբերի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180928070506/http://www.v-brazil.com/government/laws/titleI.html |dead-url=yes }}</ref>։ Չնայած հարուստ մշակութային պատմությանը, երկիրը [[ՅՈՒՆԵՍԿՈ]]-ի [[Համաշխարհային ժառանգություն|Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների]] քանակով տասներեքերորդն է աշխարհում<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list |title=UNESCO World Heritage Centre&nbsp;— World Heritage List |publisher=UNESCO |accessdate=2012 թ․ մայիսի 25}}</ref>։ Բրազիլիան ունի [[զարգացող տնտեսություն]].<ref>{{cite web|url=https://www.ftse.com/products/downloads/FTSE-Country-Classification-Update-2018.pdf |title=FTSE Country Classification |publisher=FTSE Group |date= September 2018 |accessdate=2018 թ․ նոյեմբերի 20}}</ref>: Նոմինալ ՀՆԱ-ի մակարդակով Բրազիլիան իններորդն է աշխարհում<ref name="IMF, October 2015">{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=44&pr.y=11&sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C546%2C213%2C962%2C911%2C674%2C314%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C836%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C624%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C565%2C924%2C283%2C233%2C853%2C632%2C288%2C636%2C293%2C634%2C566%2C238%2C964%2C662%2C182%2C960%2C359%2C423%2C453%2C935%2C968%2C128%2C922%2C611%2C714%2C321%2C862%2C243%2C135%2C248%2C716%2C469%2C456%2C253%2C722%2C642%2C942%2C643%2C718%2C939%2C724%2C734%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C144%2C336%2C146%2C263%2C463%2C268%2C528%2C532%2C923%2C944%2C738%2C176%2C578%2C534%2C537%2C536%2C742%2C429%2C866%2C433%2C369%2C178%2C744%2C436%2C186%2C136%2C925%2C343%2C869%2C158%2C746%2C439%2C926%2C916%2C466%2C664%2C112%2C826%2C111%2C542%2C298%2C967%2C927%2C443%2C846%2C917%2C299%2C544%2C582%2C941%2C474%2C446%2C754%2C666%2C698&s=NGDPD&grp=0&a=#cs120|title=International Monetary Fund|author=|first=|date=|website=imf.org|access-date=}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=CIA – The World Factbook – Country Comparisons – GDP (purchasing power parity) |publisher=Cia.gov |accessdate=2011 թ․ հունվարի 25 |archive-date=2011-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |dead-url=yes }}</ref>։ Երկիրը աշխարհի խոշորագույն հացահատիկ արտադրողներից մեկն է և խոշորագույն սուրճ արտադրողը վերջին 150 տարում<ref name=Neilson102/>։ Երկիրը դասակարգվում է որպես միջինից բարձր մակարդակի տնտեսություն ունեցող [[Համաշխարհային բանկ]]ի կողմից<ref name="wb-upper-middle">{{cite web|url=http://data.worldbank.org/about/country-classifications/country-and-lending-groups#Upper_middle_income |title=Country and Lending Groups |publisher=World Bank |accessdate=2011 թ․ մարտի 5 |quote=Uppermiddle Income defined as a per capita income between $3,976 – $12,275 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110318125456/http://data.worldbank.org/about/country-classifications/country-and-lending-groups |archivedate=2011 թ․ մարտի 18 }}</ref> և նորովի ինդուստալիզացված երկիր<ref name=Globalization>{{Cite book|title=Globalization and the Transformation of Foreign Economic Policy|url=https://archive.org/details/globalizationtra0000bozy|author=Paweł Bożyk|chapter=Newly Industrialized Countries|publisher=Ashgate Publishing|year=2006|isbn=978-0-7546-4638-9|page=[https://archive.org/details/globalizationtra0000bozy/page/164 164]}}</ref><ref name=Limits>{{Cite book|title=The Limits of Convergence|author=Mauro F. Guillén|author-link=Mauro F. Guillén|chapter=Multinationals, Ideology, and Organized Labor|page=126 (table 5.1)|publisher=Princeton University Press|year=2003|isbn=978-0-691-11633-4}}</ref>, որի ազգային հարստությունը ամենամեծն է Լատինական Ամերիկայում։ Բրազիլիան տարածաշրջանային տերություն է և շատ ժամանակ համարվում է մեծ տերություն<ref name="SchaeferPoffenbarger2014">{{cite book|author1=M. Schaefer|author2=J. Poffenbarger|title=The Formation of the BRICS and its Implication for the United States: Emerging Together|url=https://books.google.am/books?id=yXdaBQAAQBAJ&pg=PT32|date= 2014|publisher=Springer|isbn=978-1-137-38794-3|page=32}}</ref><ref name="Gina" /><ref name="Burges2016">{{cite book|author=Sean W. Burges|title=Latin America and the Shifting Sands of Globalization|url=https://books.google.am/books?id=tolwCwAAQBAJ&pg=PA114|year= 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-69658-2|pages=114–15}}</ref> կամ միջին տերություն միջազգային հարաբերություններում<ref name="Gina">{{Cite journal |doi=10.1111/blar.12417|title = Brazil: What Rise of What Power?|journal = Bulletin of Latin American Research|volume = 35|pages = 5–19|year = 2016|last1 = Gardini|first1 = Gian Luca}}</ref><ref name="Burges2016"/><ref>{{cite web|url=http://www.ibsanews.com/pt/eeuu-eespecialistas-reclamam-reconhecimento-do-brasil-como-potecircncia-mundial/ |title=Especialistas reclamam reconhecimento do Brasil como potência mundial|publisher=IBS News|date=հունիսի 15, 2011 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 7}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.dci.com.br/pela-primeira-vez-brasil-emerge-como-potencia-internacional,-diz-patriota-id293466.html |title=Pela primeira vez Brasil emerge como potência internacional, diz Patriota |publisher= |date=մայիսի 10, 2012 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 7 |archive-date=2012 թ․ հունիսի 7 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607101653/http://www.dci.com.br/pela-primeira-vez-brasil-emerge-como-potencia-internacional,-diz-patriota-id293466.html |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite web|url=http://allafrica.com/stories/201109150218.html |title=Brazil – Emerging Soft Power of the World|publisher=allAfrica.com |date=սեպտեմբերի 15, 2011 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 7}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.sidneyrezende.com/noticia/143872+brasil+ganha+dos+estados+unidos+em+influencia+na+america+do+sul |title=Brasil ganha dos Estados Unidos em influência na América do Sul |newspaper=The Economist |date=սեպտեմբերի 2, 2011 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 7}}</ref>։ Նրա միջազգային ճանաչման և ազդեցության շնորհիվ որոշ դեպքերում երկիրը համարվում է զարգացող տերություն<ref name="FRIDE">[http://fride.org/descarga/com_emerging_powers_eng_abr08.pdf FRIDE: The international arena and emerging powers: stabilising or destabilising forces?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160615194931/http://fride.org/descarga/com_emerging_powers_eng_abr08.pdf |date=15 June 2016 }}, Susanne Gratius, April 2008</ref> և պոտենցիալ գերտերություն<ref name="Collecott">{{cite web|author=Peter Collecott|url=http://www.diplomaticourier.com/2011/10/29/brazil-s-quest-for-superpower-status/|title=Brazil's Quest for Superpower Status|publisher=The Diplomatic Courier|date=հոկտեմբերի 29, 2011|accessdate=օգոստոսի 10, 2014}}</ref><ref>{{cite news |last=Clendenning |first=Alan |title=Booming Brazil could be world power soon |page=2 |newspaper=USA Today |agency=The Associated Press |date=ապրիլի 17, 2008 |url=https://www.usatoday.com/money/economy/2008-04-17-310212789_x.htm |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 12}}</ref><ref name="DominguezKim2013">{{cite book|author1=Jorge Dominguez|author2=Byung Kook Kim|title=Between Compliance and Conflict: East Asia Latin America and the New Pax Americana|url=https://books.google.am/books?id=c0I_4JmjFbwC&pg=PA98|year=2013|publisher=Center for International Affairs, Harvard University|isbn=978-1-136-76983-2|pages=98–99}}</ref>։ Բրազիլիան [[ՄԱԿ]]-ի,[[Մեծ քսանյակ]]ի, [[ԲՐԻԿՍ]]-ի, [[Հարավամերիկյան ազգերի միություն|Հարավամերիկյան ազգերի միության]], [[Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկա (Mercosur)|Mercosul]]-ի, [[Ամերիկյան պետությունների կազմակերպություն|Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության]], [[Իբերո-ամերիկյան պետությունների կազմակերպություն|Իբերո-ամերիկյան պետությունների կազմակերպության]] և [[Պորտուգալալեզու երկրների համագործակցություն|Պորտուգալալեզու երկրների համագործակցության]] հիմնադիր անդամ է։ == Պատմություն == Բրազիլիայի տարածքում հնուց ի վեր բնակվել են հնդկացի ցեղեր։ [[1500]] թվականին Բրազիլիայի ափերը հասավ [[պորտուգալացի]] ծովագնաց Կաբրալը, իսկ [[1530]] թվականին Բրազիլիա եկան առաջին պորտուգալացի գաղութաբնակները։ Սկսեցին արտահանել արժեքավոր պաուբրազիլ կարմիր փայտը։ Գաղութացման ընթացքում Բրազիլիայում տարածվեց խոշոր ֆեոդալական հողատիրությունը։ Սակայն որպես աշխատող ուժ հնդկացիներին ստրկացնելու բոլոր փորձերը ապարդյուն անցան։ XVI դ․ 70-ական թթ․ պորտուգալացիները սկսեցին Բրազիլիա ներմուծել աֆրիկյան ստրուկներ։ Բայց սրանք նույնպես համառ դիմադրություն ցույց տվեցին գաղութարարներին։ [[1630]] թվականին փախստական ստրուկները Պեռնամբուկու նահանգի տարածքում ստեղծեցին Պալմարիս հանրապետությունը, որը գոյատևեց մինչև [[1697]] թվականը։ XVIII դ․ մեծ նշանակություն ստացավ ոսկու և ալմաստի արդյունահանումը։ Բրազիլիան դարձավ [[Պորտուգալիա]]յի ամենահարուստ գաղութը։ Այսպես կոչված ոսկու տենդը Բրազիլիայում խթանեց նոր քաղաքների հիմնադրմանը, ճանապարհաշինությանը։ Ազատագրական շարժման ծավալումը հանգեցրեց Բրազիլիայի գաղութային ստատուտի վերացմանը ([[1815]])։ [[1822]] թվականին Բրազիլիան դարձավ անկախ կայսրություն ([[1822]]-[[1831]] թվականներին՝ Պեդրու I, [[1831]]-[[1889]] թվականներին՝ Պեդրու II)։ [[1825]] թվականին [[Պորտուգալիա]]ն ճանաչեց Բրազիլիայի անկախությունը։ [[1825]]-[[1828]] թվականներին Բրազիլիայի և [[Արգենտինա]]յի միջև պատերազմ տեղի ունեցավ [[Ուրուգվայ]]ի համար։ [[Ռիո դե Ժանեյրո]]յի պայմանագրով ([[1828]]) [[Ուրուգվայ]]ը ճանաչվեց անկախ հանրապետություն։ Բրազիլիայի քաղաքական զարգացումը աչքի էր ընկնում միապետական վարչակարգի դեմ ստրկատիրության վերացման համար ժողովրդական զանգվածների համառ պայքարով։ [[1824]]-[[1830]] թվականներին նեգր ստրուկների ապստամբություններ տեղի ունեցան Բահիա նահանգում։ [[1833]]-[[1849]] թվականներին նահանգների մեծ մասում բռնկվեցին ժողովրդական զինված ապստամբություններ՝ դեմոկրատական հանրապետություն հաստատելու պահանջով։ Ստրկավաճառության վերացմամբ ([[1888]]) Բրազիլիայում ստրկական աշխատանքը աստիճանաբար փոխարինվեց ազատ աշխատանքով, որն իր հերթին զարկ տվեց արդյունաբերության ու գյուղատնտեսության զարգացմանը։ Կապիտալիստական հարաբերությունների ձևավորմանը նպաստեց եվրոպացիների ներգաղթը, որն առանձնապես լայն չափեր ընդունեց [[1880]]-[[1890]]-ական թվականներին։ Օտարերկրյա կապիտալը ավելի ու ավելի էր թափանցում տնտեսության մեջ։ Տեղի էր ունենում բրազիլական ազգի ձևավորումը։ [[1889]] թվականի [[նոյեմբերի 15]]-ին Բրազիլիան հռչակվեց ֆեդերատիվ հանրապետություն։ [[1917]] թվականից Բրազիլիան մասնակցեց [[առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ին՝ [[Անտանտ]]ի կողմում։ [[1930]] թվականին պետական հեղաշրջման հետևանքով իշխանության գլուխ անցավ [[Ժետուլիու Դորնելիս Վարգաս|Ժ․ Վարգասը]]։ Նրա օրոք ուժեղացավ գերմանական մոնոպոլիաների թափանցումը Բրազիլիայի տնտեսության մեջ։ «Հարավային Ամերիկայի գերմանական բանկը» Բրազիլիայում հիմնեց մոտ 300 մասնաճյուղ։ [[1939]]-[[1945]] թվականների համաշխարհային պատերազմի տարիներին ուժեղացավ [[ԱՄՆ]]-ի իմպերիալիզմի թափանցումը Բրազիլիա։ [[1942]] թվականի [[օգոստոս]]ին Բրազիլիան պատերազմ հայտարարեց [[Գերմանիա]]յին և [[Իտալիա]]յին։ Ֆաշիստական տերությունների ջախջախումը խթանեց դեմոկրատական շարժման զարգացումը Բրազիլիայում։ [[1954]] թվականի [[օգոստոս]]ին իշխանության գլուխ անցավ Ժ․ Կաֆե Ֆիլիոյի պրոամերիկյան կառավարությունը։ [[1950]]-ական թթ․ Բրազիլիան ագրարային երկրից վերածվեց ագրարային-արդյունաբերական երկրի։ Նոր մայրաքաղաք Բրազիլիայի հռչակումը ([[1961]] թվականի [[ապրիլի 21]]) նշանավորեց բուրժուազիայի տնտեսության ուժեղացումը։ Սակայն տնտեսության շատ կարևոր ճյուղեր շարունակում էին մնալ օտարերկրյա, հիմնականում՝ ամերիկյան կապիտալի ձեռքում։ Բրազիլիան առաջ քաշեց ագրարային, ֆինանսական, բանկային, կրթական բարենորոգումների ծրագիր, սահմանափակեց օտարերկրյա կապիտալի և մոնոպոլիաների գործունեությունը։ Արտաքին քաղաքականության ասպարեզում Բրազիլիան հանդես եկավ հօգուտ սոցիալ-տնտեսական տարբեր կարգ ունեցող երկրների խաղաղ գոյակցության։ Զինվորական խռովության հետևանքով իշխանության գլուխ կանգնած գեներալ Լ․ Կ․ Բրանկուի կառավարությունը ([[1964]]-[[1967]]) արձակեց քաղաքական կուսակցությունները՝ թույլատրելով միայն երկու քաղաքական խմբավորումների՝ Ազգային բարեշրջման դաշինքի և Բրազիլիայի դեմոկրատական շարժման լեգալ գործունեությունը։ [[1967]] թվականների [[մարտ]]ին նախագահ դարձավ Ա․ դա Կոստա Է-Սիլվան, որի կառավարությունը ([[1967]]-[[1969]]) ներկայացնում էր հիմնականում միևնույն ռազմա-քաղաքական և սոցիալական ուժերը, ինչ նախորդ կառավարությունը։ [[1968]] թվականի [[դեկտեմբեր]]ին խորհրդարանը ցրվեց։ [[1969]] թվականի [[հոկտեմբեր]]ին նախագահ ընտրվեց գեներալ Է․ Գարաստազու Մեդիսին, որը էական ոչինչ չձեռնարկեց դեմոկրատական ազատությունների վերականգնման ուղղությամբ։ [[1974]] թվականի [[մարտ]]ին իշխանության գլուխ անցավ նախագահ Է․ Գլեյզելի կառավարությունը, որում նույնպես գերակշռում են զինվորականները։ Դեմոկրատների ճնշումը շարունակվում է, որը հատկապես ուժեղացավ [[1974]] թվականի [[նոյեմբեր]]ի պառլամենտական ընտրություններից հետո։ Արտաքին քաղաքականության ասպարեզում Բրազիլիայի ներկա կառավարությունը հանդես է գալիս հօգուտ [[Լատինական Ամերիկա]]յի երկրների հետ փոխշահավետ համագործակցության։ === Պորտուգալական գաղութացում === [[Պատկեր:Desembarque de Pedro Álvares Cabral em Porto Seguro em 1500 by Oscar Pereira da Silva (1865–1939).jpg|thumb|Պեդրո Ալվարեսի ափ իջնելը Պորտո Սեգուրոյում 1500 թվականին]] Երկիրը, որն այժմ կոչվում է Բրազիլիա, պորտուգալական նավատորմի ժամանումով հռչակվել էր Պորտուգալական կայսրություն Պեդրո Ալվարեսի կողմից 1500 թվականի, ապրիլի 22ին։ Պորտուգալացիները համարվում են բնիկ ժողովուրդ՝ բաժանված մի քանի ցեղերի, որոնցից շատերը խոսում էին թուփի գարանի լեզվաընտանիքի լեզուներով և կռվում էին միմյանց հետ։ Չնայած առաջին բնակատեղիները հիմնվել են 1532 թվականին, գաղութացումը ավելի ընդլայնվեց 1534 թվականին, երբ պորտուգալացի թագավոր Ջոն III-ը երկրի տարածքը բաժանեցը 15 մասնավոր և ինքնակառավարվող կապիտալիստական գաղութների։ Քանի որ կապիտալիստական գաղութների ոչ կենտրոնացված և անկազմակերպ հակումները խնդրահարույց էին, 1549 թվականին պորտուգալացի թագավորը վերակազմավորեց դրանք Բրազիլիայի գլխավոր կառավարության, մի ամբողջական և կենտրոնացված պորտուգալական գաղութ Հարավային Ամերիկայում։ Գաղութացման առաջին երկու դարերում բնիկները և եվորպական խմբերը մշտական պատերազմի մեջ էին, կնքում էին դաշինքներ որոնք հնարավորություն կտային ստանալ առավելություններ միմյանց դեմ։ 16-րդ դարի կեսերին շաքարեղեգը դարձավ ամենակարևոր արտահանվող ապրանքը և ստրուկներ ձերք բերվեցին Սահարյան Աֆրիկայից, Արևմտյան Աֆրիկայի շուկան դարձավ ամենամեծ մատակարարը, որը զբաղվում էր շաքարեղեգի պլանտացիաներով. Բրազիլական շաքարեղեգի պահանջը միջազգային շուկայում շարունակաբար աճում էր։ 17-րդ դարի վերջում շաքարեղեգի արտահանումը անկում ապրեց<ref>Boxer, p.&nbsp;164.</ref>, և բրիտանացիների կողմից ոսկու հայտնաբերումը<ref>Boxer, pp.&nbsp;168, 170.</ref> պետք է դառնար գաղութի տնտեսության նոր հիմքը՝ խթանելով բրազիլական ոսկու ընթացքին, որը գրավեց հազարավոր նոր բնակիչների Պորտուգալիայից Բրազիլիա և բոլոր Պոտուգալական գաղութները ամբողջ աշխարհում։ Միգրացիայի այս աճող մակարդակը իր հերթին կոնֆլիկտի պատճառ հանդիսացավ հին ու նոր բնակիչների միջև<ref>Kohn, George C. "Dictionary of Wars" Facts on File, Inc. 1st edition 1986 page 174 [https://books.google.am/books?id=OIzreCGlHxIC&pg=PT186 View on Google Books]</ref>։ Պորտուգալական արշավախմբերը, որոնք հայտնի էին դրոշակակիրներ անվամբ, աստիճանաբար մեծացրին Պորտուգալական գաղութների նախնական սահմանները Հարավային Ամերիկայում, մոտավորապես ներկայիս Բրազիլիայի սահմաններին<ref>"The New Cambridge Modern History, Volume 3" Cambridge University Printing house (1st edition 1957), Standard Book Number 521045452, page 498 [https://books.google.am/books?id=1BY9AAAAIAAJ&pg=PA498 View on Google Books]</ref><ref>Corrado, Jacopo "The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism" [[Cambria Press]] 2008 {{ISBN|9781604975291}} Pages 95 (Brazil) and 145, note 5 [https://books.google.am/books?id=BKKf4PYI-IIC&pg=PA145&dq=tordesilha+bandeira+portugal+brazil+advance&hl=pt-BR&sa=X&ei=JTWuUbfaFfiq4APLsYD4Bw&ved=0CDYQ6AEwAQ#v=onepage&q=tordesilha%20bandeira%20portugal%20brazil%20advance&f=false View on Google Books]</ref>։ Այս շրջանում Եվրոպական ուժերը փորձեցին գաղութացնել Բրազիլիան այնպիսի ներխուժումներով, որ Բրազիլիան ստիպված էր կռվել, հատկապես ֆրանսիացիները Ռիոյում 1690 ականներին, Մորանյոյում 1610-ականներին և հոլանդացիները Պերնամբրուչոյում և Բահիայում՝ Հոլանդա-պորտուգալական պատերազմի ընթացքում, Իբերական միության անկումից հետո<ref>Bethell, Leslie "Colonial Brazil" Cambridge University Press 1987 pages 19, 74, 86, 169–70</ref>։ Պորտուգալական գաղութային վարչակազմերը Բրազիլիայում ունեին երկու նպատակ, որոնք կարող էին երաշխավորել գաղութային կարգուկանոնը և Պորտուգալիայի ամենահարուստ և ամենամեծ գաղութի մենիշխանությունը՝ վերահսկել և ոչնչացնել ստրուկների ապստամբության և դիմադրության բոլոր հնարավոր տարբերակները, ինչպիսիք էին Պալմարեսի Կիլոմբոն<ref>Schwartz, Stuart B. "Slaves, Peasants, and Rebels" Board of Trustees of the University of Illinois 1992 {{ISBN|0252065492}} Chapter 4 [https://books.google.am/books?id=YTnY5h0NE3sC&pg=PA103 View on Google Books]</ref> և ճնշել ինքնակառավարման կամ անկախության բոլոր շարժումները որոնցից էր դավադրությունները<ref>MacLachlan, Colin M. "A History of Modern Brazil: The Past Against the Future"; Scholarly Resources Inc. 2003 page 3 [https://books.google.am/books?id=8m3RcnkKwJgC&pg=PA3 View on Google Books]</ref>։ [[Պատկեր:Antônio Parreiras - Prisão de Tiradentes, 1914.jpg|thumb|left|Նկարը ցույց է տալիս Տիրանտեսի բանտարկյալին. նա դատապարտված էր մահվան Գաղութացված Բրազիլիայում անկախության հայտնի շաժման մեջ ներգրաված լինելու համար]] == Պետական կարգ == Բրազիլիան նախագահական հանրապետություն է։ Գործող սահմանադրությունն ընդունվել է [[1969]] թվականի [[հոկտեմբերի 17]]-ին։ Պետության, կառավարության ղեկավարը և զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարը նախագահն է՝ օժտված մեծ լիազորություններով։ Ընտրվում է խորհրդարանի (Ազգային կոնգրես) անդամների բացարձակ մեծամասնությամբ՝ 5 տարով։ Օրենսդրական իշխանության բարձրագույն մարմինը երկպալատ (սենատ և դեպուտատների պալատ) խորհրդարանն է։ Յուրաքանչյուր նահանգ ունի իր սահմանադրությունը։ Նահանգը գլխավորում է ընտրովի նահանգապետը։ Մունիցիպալ խորհուրդների անդամները և պրեֆեկտները ընտրվում են ուղղակի քվեարկությամբ։ Դատական համակարգն ընդգրկում է ֆեդերալ (գերագույն ֆեդերալ դատարան, ֆեդերալ ապելյացիոն դատարաններ, զինվորական տրիբունալներ, ընտրական գործերով դատարաններ, աշխատանքային դատարաններ) և նահանգների դատարանները։ == Աշխարհագրություն == {{Բրազիլիայի վարչական բաժանման քարտեզ|տեղավորում=աջից}} Բրազիլիան գտնվում է [[Հարավային Ամերիկա]] մայրցամաքում՝ [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ի ափին։ Գրավում է մայրցամաքի արևելյան և կենտրոնական մասը։ Սահմանակից է [[Գվիանա (ֆրանսիական)|Գվիանային]], [[Սուրինամ]]ին, [[Գայանա]]յին, [[Վենեսուելա]]յին, [[Կոլումբիա]]յին, [[Պերու]]ին, [[Բոլիվիա]]յին, [[Պարագվայ]]ին, [[Արգենտինա]]յին, [[Ուրուգվայ]]ին։ Տարածությունը 8512 հազար քառ. կմ։ Երկրի հյուսիսում [[Ամազոնի դաշտավայր]]ն է, որը դեպի հյուսիս աստիճանաբար ձուլվում է [[Գվիանական սարահարթ]]ի հարավային մասի բլրավետ հարթավայրերին։ Երկրի մնացած տարածքի գերակշռող մասը գրավում է [[Բրազիլական սարահարթ]]ը (բարձրությունը մինչև 2890 մ, [[Բունդերյա լեռ]]ը)։ Ծայր հարավում [[Լապլատայի դաշտավայր]]ն է<ref>{{cite book|author=Հ.Ղ.Գրգեարյան, Ն.Մ. Հարությունյան|title=Աշխարհագրական անունների բառարան (Ա-Կ)|publisher=«Լույս»|location=Երևան|year=1987|page=87}}</ref>։ === Երկրաբանական կառուցվածքը և օգտակար հանածոներ === Բրազիլիան տեղադրված է մինչքեմբրյան Բրազիլական պլատֆորմի վրա, որը մերկանում է Գվիանական վահանի, Գուապորե և Սան Ֆրանսիսկու բարձրությունների շրջանում։ [[Ամազոն]]ի, Պառնաիբայի, [[Պարանա]]յի տեկտոնական ընդարձակ իջվածքները (սինեկլիզներ) ծածկված են փխրուն ապարների հզոր շերտերով։ Պլատֆորմի հիմքի հետ են կապված բազմամետաղների, ոսկու, [[երկաթ]]ի, [[մանգան]]ի հանքերը և հազվագյուտ մետաղները, հողմահարման կեղևի հետ՝ բոքսիտները, նստվածքային ծածկույթի հետ՝ [[նավթ]]ը, [[քարածուխ]]ը, [[աղ]]ը։ === Վարչական բաժանում === {|class="infobox" |{{Brazil Labelled Map}}<center>[[States of Brazil]] and [[Regions of Brazil]]</center> |} {{Գլխավոր Հոդված|Բրազիլիայի նահանգները|Բրազիլիայի քաղաքային շրջանները}} {{Տես նաև|Բրազիլիայի մարզերը}} Բրազիլիան դաշնային երկիր է, կազմված 26 նահանգներից, մեկ դաշնային շրջանից, որը ներառում է մայրաքաղաք Բրազիլիան և քաղաքային ինքնավար շրջաններից<ref name="Constituição"/>։ Մարզերը ունեն ինքնակառավարվող վարչություններ, որոնք հավաքում են սեփական հարկերը և ստանում են դաշնային կառավարության կողմից հավաքված հարկերի իրենց բաժինը։ Նրանք ունեն մարզի ղեկավար և միակողմանի օրենսդիր մարմին, որը ընտրվում է հենց իրենց շրջանի բնակիչների քվեարկությամբ։ Դաշնային շրջանները ունեն նաև անկախ արդարադատական դատարաններ։ Չնայած սրան դաշնային նահանգները ավելի քիչ ինքնավարություն ունեն ստեղծելու սեփական օրենքները, քան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները։ Օրինակ քրեական և քաղաքացիական օրենքները քվեարկության են դրվում միայն երկկողմանի դաշնային կոնգրեսում ու պարտադիր բնույթ ունեն ամբողջ երկրում<ref name="Constituição"/>։ Նահանգները և դաշնային թաղամասը խմբավորվում են շրջանների՝ Հյուսիսային, Հյուսիս-արևելյան, Կենտրոնա-արևմտյան, Հարավային և Հարավ-արևելյան։ Բրազիլական շրջանները ոչ թե քաղաքական կամ վարչական այլ ընդամենը աշխարհագրական բաժանումներ են և դրանք չունեն կառավարման որևէ հատուկ ձև։ Չնայած շրջանները հաստատված են օրենքով, դրանք հիմնականում բաժանված են վիճակագրական տվյալների համար, ինչպես նաև սահմանելու դաշնային ֆոնդի բաշխումը զարգացման ծրագրերում։ Քաղաքային շրջանները որպես նահանգներ ունեն ինքնավար կառավարում, հավաքում են սեփական հարկերը և ստանում միության և պետական կառավարության հարկերի իրենց բաժինը<ref name="Constituição"/>։ Յուրաքանչյուր քաղաքային շրջան ունի քաղաքապետ և ընտրված օրենսդիր մարմին, բայց չունի առանձին դատական համակարգ։ Իրականում պետության կողմից կազմավորված դատական մարմինը կարող է ընդգրկել շատ քաղաքային համայնքներ մի արդարադատական վարչական բաժանման մեջ, որը կոչվում է Կոմարկա (երկիր)։ === Կլիմա === Կլիման շոգ է, [[հունվար]]ի (ամռանը) միջին ջերմաստիճանը 23&nbsp;°C-ից 29&nbsp;°C է, [[հուլիս]]ինը (ձմռանը)՝ 16&nbsp;°C-ից 24&nbsp;°C, բարձր լեռնազանգվածներում [[հուլիս]]ին 12&nbsp;°C-ից 14&nbsp;°C է (հնարավոր են ցրտահարություններ)։ Կլիման փոխվում է հյուսիս-արևմուտքից դեպի հարավ-արևելք, խոնավ հասարակածայինից՝ սեզոնային խոնավ մերձհասարակածայինի։ [[Ամազոնի դաշտավայր]]ի արևմուտքում կլիման հասարակածային է, խոնավ (տարեկան՝ 2000—3000 մմ տեղումներով և միջին ամսական ջերմաստիճանի 2&nbsp;°C-ից 3&nbsp;°C տատանումներով), արևելքում և մերձակա Գվիանական ու Բրազիլական սարահարթերի մեղմաթեք լանջերին՝ 3—4 ամիս տևողությամբ չորային, մերձհասարակածային (տարեկան՝ 1500—2000 մմ, ծովափնյա մասում՝ մոտ 3000 մմ տեղումներ), Բրազիլական սարահարթի կենտրոնական շրջանում և Պանտանալում՝ մերձհասարակածային (տարեկան՝ 1400—2000 մմ տեղումներ) և ջերմաստիճանի մեծ տատանումներով (45&nbsp;°C-ից 50&nbsp;°C)։ Արևելյան ծայրամասի կլիման արևադարձային պասսատային է՝ շոգ և խոնավ, լեռնային ուղղաձիգ գոտիականության արտահայտությամբ։ Սարահարթի հարավի կլիման մշտական խոնավ է, Պարանայի սարավանդում՝ արևադարձային, արևելյան բարձրադիր շրջաններում՝ մերձարևադարձային։ === Ներքին ջրեր === Բրազիլիայով հոսում է աշխարհի ամենաջրառատ գետը՝ [[Ամազոն]]ը, որն ունի հինգ հարյուրից ավելի վտակներ։ Մյուս խոշոր գետերից են Պարանան, Սան Ֆրանցիսկուն, Պարաիբան։ Գետերը ջրառատ են, հարուստ՝ սահանքներով ու ջրվեժներով, ունեն ջրաէներգետիկ մեծ պաշարներ։ Գետային ցանցը խիտ է։ Գետերը ջրառատ են, հարուստ սահանքներով ու ջրվեժներով, ունեն էլեկտրաէներգիայի մեծ պաշարներ։ Խոշոր գետերից են՝ [[Ամազոն]]ը, [[Ուրուգվայ (գետ)|Ուրուգվայը]], [[Պարանա (գետ)|Պարանան (Պարագվայ վտակով)]], [[Սան Ֆրանցիսկու (գետ)|Սան Ֆրանսիսկուն]], [[Պարաիբա (գետ)|Պարաիբան]], [[Տոկանտինս]]ը։ === Բուսական աշխարհ === Բրազիլիայի անտառները՝ սելվասները, շատ հարուստ են. այստեղ աճում են արմավենիներ, ֆիկուսներ, ադամաթզենիներ, հեվեա, որոնց փաթաթվում են ճկուն լիանները։ Տարաշխարհիկ ծաղիկները փունջ-փունջ կախված են գետի ջրերի վրա, որտեղ վխտում են խոշոր, գունագեղ բզեզներ, ճանճեր, սարդեր ու մոծակներ։ Այնքան թթվածին է գոյանում Ամազոնի անտառներում, որ դրանց կոչում են մոլորակի թոքեր։ Այժմ մարդը ներխուժել է անտառների այս թագավորությունը. հզոր մեքենաները տապալում են դարավոր ծառերը, դրանց տեղերում։ Մի քանի գիտահետազոտական կենտրոնների գիտնականներից բաղկացած խումբը Բրազիլիայի Սերադո շրջանում հայտնաբերել է մինչ այժմ գիտությանն անհայտ կենդանիների 14 նոր տեսակ։ Այս մասին տեղեկացնում է շրջակա միջավայրի պահպանությամբ զբաղվող Conservation International (CI) ընկերությունը։ Սերադոն հանդիսանում է յուրահատուկ տիպի էկոհամակարգ, որտեղ, սավաննան միահյուսվում է անտառային խիտ բուսականության հետ։ CI կենտրոնի 26 գիտնականներից և բրազիլական մի քանի համալսարանների ներկայացուցիչներից բաղկացած արշավախումբը կենդանիներին նոր տեսակները հայտնաբերել է Սերադոյի 716 հազար հա տարածք ունեցող Սերա Գերալ դը Տոկանտինիս կոչվող բնապահպանական կենտրոնի մոտակայքում։ Մասնագետները մասնավորապես հայտնաբերել են 8 ձուկ, 3 սողուն, 1 երկկենցաղ, 1 կաթնասուն և 1 թռչուն։ Նշենք, որ նոր հայտնաբերված կենդանիներից են՝ Bachia տեսակի անոտանի մողեսը, Picumnus տեսակի գաճաճ փայտփորիկը և Proceratophrys տեսակի կոտոշավոր դոդոշը։ === Կենդանական աշխարհ === Կենդանական աշխարհը պատկանում է Նեոտրոպիկական մարզի Բրազիլական ենթամարզին։ Բնորոշ կենդանիներից են՝ մրջնակերը, զրահակիրը, եղջերումազամը, երկարառունգը, բաշավոր գայլը, զանազան կրծողներ։ == Բնակչություն == Բրազիլիական ազգը ձևավորվել է անցյալ դարում, եվրոպացի վերաբնակիչների, աֆրիկյան նեգրերի և տեղաբնիկ հնդկացիների միախառնումից։ Այդ պատճառով էլ մարդաբանական տեսակետից շափազանց խայտաբղետ են։ Բնիկների՝ հնդկացիների պահպանված ցեղախմբերը հիմնականում բնակվում են Ամազոնիայի խորքերում։ Մինչև այժմ կան ցեղեր, որոնք գտնվում են զարգացման նախնադարյան մակարդակի վրա։ Բրազիլիայում մարդկանց զարգացման մակարդակի և կյանքի որակի տարբերությունները հիրավի ապշեցուցիչ են։ Եթե, օրինակ, [[Սան Պաուլո]]յում շատերն ապրում են ժամանակակից մինչև 80 հարկանի երկնաքերներում, ապա Ամազոնիայի ջունգլիներում կարելի է հանդիպել ծառերի վրա բնակվողների։ Բնակչության 95 տոկոսը բրազիլացիներ են։ Մնացածը ազգային փոքրամասնունթյուններն են, որոնք ներգաղթել են 19-20-րդ դարերի ընթացքում [[Եվրոպա]]յից՝ [[իտալացիներ]], [[իսպանացիներ]], [[գերմանացիներ]], և [[Ասիա]]յից՝ ճապոնացիներ, [[արաբներ]], [[հայեր]]։ Բրազիլիայի ազգաբնակչությունը [[2015]] թվականին կազմում է մոտավորապես 212,346,064<ref>[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Բրազիլիայի Բնակչություն]</ref> (25 բնակիչ յուրաքանչյուր քառ. կմ վրա), տղամարդկանց և կանանց թվաքանակների հարաբերակցությունը կազմում էր 0.951։ Բնակչությունը շատ խիտ կենտրոնացված է հարավ–արևելյան և հյուսիս–արևելյան շրջաններում, սակայն ամենածավալուն տարածաշրջաններն են համարվում կենտրոնական–արևմտյան և հյուսիսային շրջանները, որոնք միասին կազմում են Բրազիլիայի ընդհանուր տարածքի 64.12%–ը, ունենալով ընդամենը 29.1 միլիոն բնակչություն։ Ներկայումս Բրազիլիայի բնակչության թիվը ավելանում է հիմնականում բնական աճի հաշվին՝ տարեկան 0.77%<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |title=Բրազիլիայի Բնակչությունը |accessdate=2015-09-10 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |dead-url=yes }}</ref>։ Բնակչության տեղաբաշխումը խիստ անհավասար է։ Բնակչության մոտ կեսն ապրում է մերձատլանտյան առափնյա նեղ գոտում, մինչդեռ [[Ամազոնի դաշտավայր]]ի հսկայական տարածքներ անմարդաբնակ են։ [[Պատկեր:1 santa teresa panorama 2014.jpg|մինի|աջից|250px|Բրազիլիայի ամենամեծ տուրիստական կենտրոն [[Ռիո դե Ժանեյրո]]ն]] === Կրոն === {{Հիմնական|Կրոնը Բրազիլիայում}} {{bar box |title=[[Կրոնը Բրազիլիայում]] {{small|(2010 թվականի մարդահամար)}} |width=285px |titlebar=#ddd |left1=Կրոն |right1=Տոկոս |float=left |bars= {{bar percent|[[Կաթոլիկություն|Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցի]]|lightblue|64.6}} {{bar percent|[[Բողոքականութոյւնը Բրազիլիայում|Բողոքականություն]]|blue|22.2}} {{bar percent|[[Անկրոնություն]]|lightgray|8.0}} {{bar percent|[[Սպիտրիտիզմ]]|purple|2.0}} {{bar percent|Այլ|yellow|3.2}} }} Բրազիլիայում կրոնը ձևավորվել է ստրկացված աֆրիկյան ցեղերի և բնիկների կրոնական սովորույթների և կաթոլիկության բախմամբ<ref name="BoyleSheen2013">{{cite book|author1=Kevin Boyle|author2=Juliet Sheen|title=Freedom of Religion and Belief: A World Report|url=https://books.google.am/books?id=JxgFWwK8dXwC&pg=PT211|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-72229-7|page=211}}</ref>։ Բրազիլիայի պորտուգալական գաղութացման շրջանում այս տարբեր հավատքների բախումը հանգեցրեց բրազիլական կաթոլիկ եկեղեցու հովանու ներքո գտնվող բազմատեսակ սինցետիստական պրակտիկայի զարգացմանը, որը բնորոշված ավանդական պորտուգալական տոնակատարություններով <ref name="georgetown1">{{cite web |url=http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/brazil |title=Brazil |work= |publisher=[[Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs]] |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 7 |archive-date=2014 թ․ հուլիսի 2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140702151622/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/brazil |dead-url=yes }}</ref> և որոշ դեպքերում ոգեհարցությունով (կրոն որը սպիրիտուալիզմի և քրիստոնեության համադրություն է)։ Կրոնական բազմակարծությունը ընդլայնվեց 20-րդ դարում <ref name="Morris2006a">{{cite book|author=Brian Morris|title=Religion and Anthropology: A Critical Introduction|url=https://books.google.am/books?id=PguGB_uEQh4C&pg=PA223|year=2006|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-85241-8|page=223}}</ref> և բողոքական համայնքը ընդլայնվեց ներառելով բնակչության ավելի քան 22 տոկոսը<ref name="JeynesRobinson2012">{{cite book|author1=William Jeynes|author2=David W. Robinson|title=International Handbook of Protestant Education|url=https://books.google.am/books?id=NIBlry_2oLQC&pg=PA405|year=2012|publisher=Springer|isbn=978-94-007-2386-3|page=405}}</ref>։ Ամենահայտնի բողոքական դենոմինացիաները պենեկոստալներն ու ավետարանականներն էին։ Այլ նշանավոր բողոքական ճյուղերը ներառում էին բապտիստներին, ադվենթիստներին, լյութերալիստներին և բարեփոխված ավանդութները<ref>[ftp://ftp.ibge.gov.br/Censos/Censo_Demografico_2010/Caracteristicas_Gerais_Religiao_Deficiencia/tab1_4.pdf 2010 census results]</ref>։ {{Երկակի պատկեր|right|1 cristor redentor 2014.jpg|204| Basilica of the National Shrine of Our Lady of Aparecida, 2007.jpg|210|[[Հիսուս Քրիստոսի արձան (Ռիո Դե Ժանեյրո)|Փրկիչ Քրիստոսի արձանը]] Ռիո դե Ժանեյրոյում աշխարհի ամենահայտնի կրոնական արձաններից մեկն է<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/special/2014/newsspec_7141/index.html "Arms wide open" BBC], Retrieved 29 April 2017.</ref><ref>[http://edition.cnn.com/2014/12/08/travel/most-impressive-religious-statues/ "Religious statues: 10 of the world's most impressive" CNN], Retrieved 29 April 2017.</ref>|Սան Պաուլոյի Սուրբ Ապարեսիդա Տիրամոր բազիլիկը աշխարհի երկրորդ ամենամեծ կաթոլիկ տաճարն է<ref>{{Cite book |author1=J. Gordon Melton |author2=Martin Baumann |title=Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices |url=https://archive.org/details/religionsworldvo00melt |publisher=ABC-Clio Inc |year=2010 |page=[https://archive.org/details/religionsworldvo00melt/page/308 308]}}</ref>}} [[կաթոլիկություն|Հռոմեական կաթոլիկությունը]] երկրի գերիշխող հավատքն է։ Բրազիլիայի կաթոլիկ համայնքը աշխարհում ամենամեծն է<ref name="USDS">{{cite conference |title=Brazil |booktitle=International Religious Freedom Report |publisher=U.S. Department of State |date=նոյեմբերի 8, 2005 |url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2005/51629.htm |accessdate=2008 թ․ հունիսի 8}}</ref>։ Ըստ 2000 թվականի ժողովրդագրական մարդահամարի բնակչության 73.57%-ը Ռոմանական կաթոլիկներ են, 15.41%-ը բողոքականության հետևորդներ են, 1.33%-ը կրեկետիստ սպիրիտուալիզմի հետևորդներ են, 1.22%-ը այլ քրիստոնեական ուղղությունների հետևորդների են, 0.31%-ը աֆրիկաբրազիլական կրոններ, 0.13%-ը բուդդայականություն, 0.05% [[հուդիզմ]], 0.02%-ը [[բրազիլական իսլամ]], 0.01%-ը հնդկական կրոններ, 0.59%-ը այլ կրոնական հակումներ, չպարզված կամ չորոշված, մինչդեռ 7.35%-ը անկրոնական են<ref name="Censo2000Religiao">IBGE, ''[http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/censo2000/populacao/religiao_Censo2000.pdf População residente, por sexo e situação do domicílio, segundo a religião]'', Censo Demográfico 2000. Acessado em 13 de dezembro de 2007</ref>։ Սակայն վերջին 10 տարում բողոքականությունը և հատկապես Պենտեկոստալիզմը և ավետարանականությունը տարածվել են Բրազիլիայում, մինչդեռ կաթոլիկության հարաբերությունը մեծապես նվազել է<ref name="georgetown2">{{cite web |url=http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/brazil |title=Brazil |work= |publisher=[[Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs]] |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 7 |archive-date=2014 թ․ հուլիսի 2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140702151622/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/brazil |dead-url=yes }} See drop-down essay on "The Growth of Religious Pluralism"</ref>։ Բողոքականությունից հետո բնակչության մի մեծ հատված չի դավանում որևէ կրոնի, 2000 թվականի մարդահամարի արդյունքներով այն աճել է 7%-ի։ Բրազիլիայում ամենաշատ անկրոնական հակումներ ունեցող քաղաքներն են Սալվադորը, Պորտո Բելոն և Բոա Բիստան։ Ամենակաթոլիկ քաղաքներն են Տերեսինան, Ֆորտալեսան և Ֆլորիանոպոլիսը<ref name="FGV no G1">{{cite web|author=Do G1, em São Paulo |url=http://g1.globo.com/brasil/noticia/2011/08/pais-tem-menor-nivel-de-adeptos-do-catolicismo-desde-1872-diz-estudo.html |title=G1 – País tem menor nível de adeptos do catolicismo desde 1872, diz estudo – notícias em Brasil |publisher=G1.globo.com |date=օգոստոսի 23, 2011 |accessdate=2012 թ․ ապրիլի 7}}</ref>։ Ինչ որ առումով Ռիո դե Ժանեյորն Բրազիլիայի ամենաաթեիստ շրջանն է, որտեղ կաթոլիկների թիվը ևս քիչ է, մինչդեռ Պորտո Ալեգրեն և Ֆորտալեզան համապատասխանաբար հակառակ պատկերն ունեն<ref name="FGV no G1"/>։ === Լեզու === Լատինամերիկյան միակ երկիրն է, որի պետական լեզուն [[պորտուգալերեն]]ն է։ == Տնտեսություն == Բրազիլիան [[Լատինական Ամերիկա]]յի ամենամեծ տնտեսական պոտենցիալ ունեցող երկրներից է։ Բրազիլիայի տնտեսությունը զարգանում է բարձր տեմպերով, [[Համախառն Ներքին Արդյունք]]ը [[2014]] թվականին գնահատվել է 3,264 տրիլիոն դոլար<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |title=Բրազիլիայի Տնտեսություն |accessdate=2015-09-10 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |dead-url=yes }}</ref>։ Տնտեսության նման աճը բացատրվում է կապիտալ ներդրումների բարձր մակարդակով։ Մեծացել է [[նավթ]]ի, [[երկաթ]]ի, [[մանգան]]ի հանքանյութի և այլ օգտակար հանածոների արդյունահանությունը։ === Արդյունաբերություն === Բրազիլիան ունի բազմաճյուղ արդյունաբերություն, որտեղ առաջատար են մետալուրգիան, մեքենաշինությունը և էներգետիկան։ Ավանդական ճյուղերում են նաև տեքստիլ և սննդի արդյունաբերությունը, զարգացած է բամբակյա գործիքների և կաշվի-կոշիկի արտադրությունը։ Երկրի արդյունաբերությունը խիստ անհամաչափ է տեղաբաշխված։ Արդյունաբերական արտադրանքի մեծ մասը տալիս են [[Սան Պաուլու]], [[Ռիո դե Ժանեյրո]], [[Պորտու Ալեգրի]], [[Ռեսիֆի]] և ծովափնյա մի քանի այլ խոշոր արդյունաբերական կենտրոններ։ ==== Էլեկտրաէներգետիկա ==== 90%-ից ավելին արտադրում են [[ՋրԷԿ]]-ները, դրանց թվում՝ Իտայպուն։ Հաջողությամբ զարգանում է նաև ատոմային էներգետիկան։ ==== Հանքաարդյունաբերություն ==== Բրազիլիան արդյունահանում է երկաթի և մանգանի հանքանյութեր, գունավոր մետաղներ (վոլֆրամ, պղինձ և այլն), տանտալանիոբատներ, նավթ, քարածուխ, բոքսիտներ, ինչպես նաև ցիրկոնիում, փայլար, ռադիոակտիվ միներալներ։ Երկաթի և մանգանի հանույթով Բրազիլիան աշխարհում առաջիններից է։ Երկաթի հանույթի մեծ մասը տալիս է Իտաբիրա հանքավայրը։ Բրազիլիայում են կառուցված տարածաշրջանի խոշորագույն մետալուրգիական կոմբինատները։ Մեծ է Բրազիլիայի տեղը ռազմավարական նշանակության այնպիսի հանքանյութերի համաշխարհային արտադրության մեջ, ինչպիսիք են ուրանը և բերլիումը։ ==== Մեքենաշինություն ==== Երկրի արդյունաբերության առավել արագ զարգացող ճյուղը [[մեքենաշինություն]]ը է (հատկապես [[ավտոմոբիլաշինություն]]ը), [[մետաղամշակում]]ը, [[քիմիա]]կան, [[նավթավերամշակում|նավթամերամշակման]] և [[տեքստիլ արդյունաբերություն]]ը<ref>{{cite book|author=Հ.Ղ.Գրգեարյան, Ն.Մ. Հարությունյան|title=Աշխարհագրական անունների բառարան (Ա-Կ)|publisher=«Լույս»|location=Երևան|year=1987|page=87-88}}</ref>։ ==== Սննդի արդյունաբերություն ==== Զարգացած են մի քանի ճյուղեր՝ [[շաքար]]ի, մսի, կենդանական և բուսական [[յուղ]]ի, [[ծխախոտ]]ի, աշխատում են նաև արտահանության համար։ === Զբոսաշրջություն === {{Հիմնական|Զբոսաշրջությունը Բրազիլիայում}} [[Պատկեր:Noronha_02.jpg|thumb|left|Ֆերնանդո դե Նորոնա]] [[Պատկեր:Cataratas do Iguaçu - Vista de cima alt.jpg|thumb|left|Իգուասոյի Ջրվեժը, Պարանա շրջան, Արգենտինա-Բրազիլիա սահման]] Զբոսաշրջությունը Բրազիլիայում զարգացող ոլորտ է և երկրի շատ շրջանների տնտեսության առանցքը։ 2015 թվականին Բրազիլիան ունեցել է 6.36 միլիոն այցելուներ, այն համարվում է ամենաայցելված ուղղությունը ըստ միջազգային տուրիստների ժամանման ցուցանիշի և երկրորդն է Լատինական Ամերիկայում Մեխիկոյից հետո<ref>{{cite book |url=http://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284418145 |title=UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition |year=2016 |isbn=978-92-844-1814-5}}</ref>։ Միջազգային զբոսաշրջիկներից ստացված եկամուտը հասնում էր 6 բիլիոնի 2010 թվականին, որը թույլ տվեց երկրին վերականգնվել 2000-ականների և 2008-2009 թվականների ճգնաժամերից<ref name=UNWTO2011>{{cite web|url=http://mkt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/unwtohighlights11enhr_1.pdf|title=UNWTO Tourism Highlights – 2011 Edition|publisher=[[World Tourism Organization]]|date=June 2011|accessdate=2011 թ․ սեպտեմբերի 29|archive-date=2012 թ․ հունվարի 5|archive-url=https://web.archive.org/web/20120105081502/http://mkt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/unwtohighlights11enhr_1.pdf|dead-url=yes}}</ref>։ 2011 թվականին Պատմական ռեկորդային 5.4 միլիոն այցելուների և 6.8 բիլիոն դոլարի հասույթ ստացվեց<ref name=MT1_2011>{{cite web|url=http://www.dadosefatos.turismo.gov.br/dadosefatos/home.html|title=Estatisticas e Indicadores: Receita Cambial|publisher=Ministério do Turismo|year=2012|accessdate=2012 թ․ փետրվարի 13|language=Portuguese}}</ref><ref name=MT2_2011>{{cite web|url=http://www.nopatio.com.br/o-que-acontece/turismo-brasileiro-com-novo-recorde-em-2011/|title=Turismo Brasileiro com novo recorde em 2011|author=Ministério do Turismo|publisher=No Pátio|date=հունվարի 13, 2012|accessdate=2012 թ․ փետրվարի 13|language=Portuguese|archive-date=2013 թ․ օգոստոսի 22|archive-url=https://web.archive.org/web/20130822074421/http://www.nopatio.com.br/o-que-acontece/turismo-brasileiro-com-novo-recorde-em-2011/|dead-url=yes}}</ref>։ Բրազիլիայի բնական տարածքները ամենահայտնի տուրիստական գրավչություններն են, դրանք էկոտուրիզմի և ազատ հանգստի համադրություն են հանգստի հետ, հիմնականում արև և ծովափ, ինչպես նաև արկածային զբոսաշրջություն, մշակութային տուրիզմ և այլն։ Ամենատարածված և հայտնի ուղղություններից են Ամազոնի տրոպիկական անտառները, հյուսիսային շրջանի ծովափերը,Պանտանալը՝ կենտրոնական արևմուտքի շրջանում, Ռիոյի ծովափերը և Սանտա Կատարինան, Բիզնես զբոսաշրջությունը հիմնականում [[Սան Պաուլո]]յում է<ref name="Palhares2012">{{cite book|author=Guilherme Lohmann Palhares|title=Tourism in Brazil: Environment, Management and Segments|url=https://books.google.am/books?id=O91SVF9nH8gC&pg=PA126|year=2012|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-67432-4|page=126}}</ref>։ Ըստ 2015 թվականի Ճանապարհորդություն և տուրիզմ մրցակցության զեկույցի ցուցանիշի, որը գործոնների չափորոշիչ է, որը այն դարձնում է գրավիչ վայր բիզնեսը զարգացնելու համար Բրազիլիան աշխարհի մակարդակով դասվում է 28-րդ հորիզոնականում, այն 3-րդն է Ամերիկայում Կանադայից ու ԱՄՆից հետո<ref>{{cite web |title=The Travel & Tourism Competitiveness Report 2015 |publisher=World Economic Forum |url=http://www3.weforum.org/docs/TT15/WEF_Global_Travel&Tourism_Report_2015.pdf |date=May 2015}}</ref><ref name=TTCI2013>{{cite web|url =http://www3.weforum.org/docs/WEF_TT_Competitiveness_Report_2013.pdf|author=Jennifer Blanke and Thea Chiesa, Editors |year = 2013 |title = Travel & Tourism Competitiveness Report 2013 |publisher = [[World Economic Forum]], Geneva, Switzerland|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 14}} ''See Table 4, pp. 18–19 and Country/Economy Profile: Brazil, pp. 116–117.''</ref>։ Բրազիլիայի ամենամրցակցային առավելությունները բնական պաշարներն են, որոնք այս կատեգորիայում դասվում են առաջինը աշխարհում։ Բրազիլիան դասվում է 23-րդը իր մշակութային պաշարներով, քանի որ այն հարուստ է իր մշակութային ժառանգություն հանդիսացող տեսարժան վայրերով։ Զբոսաշրջության և ճանապարհորդության մրցակցային չափանիշի ինդեքսի զեկույցը նշում է Բրազիլիայի գլխավոր թուլությունները, դրանք են գետնային տրանսպորտի ենթակառուցվածքի վատ վիճակը. այն 116-րդն է աշխարհում, ճանապարհների վատ վիճակը՝ 105-րդ հորիզոնական և վերջապես երկիրում գնային մրցունակության պակաս է՝ 114-րդ հորիզոնականում որի պատճառներից են բարձր տոմսերի հարկերը և օդանավակայանի վճարները, ինչպես նաև բարձր գները և հարկային համակարգը։ Անվտանգությունը նշանակալի բարելավվել է՝ 75-րդն էր 2011 թվականին մինչդեռ 2008 թվականին միայն 128-րդն էր<ref name=TTCI2013/>։ Ըստ Համաշխարհային տուրիզմի կազմակերպության միջազգային զբոսաշրջությունը դեպի Բրազիլիա զարգացավ 2000-ականներին, հատկապես 2004 թվականին և 2005 թվականին, սակայն 2006 թվականին այն դանդաղեց ու 2007-2008 թվականներին համարյա աճ չկար<ref name="WTO2007">{{cite web|url=http://www.unwto.org/facts/eng/pdf/highlights/highlights_07_eng_hr.pdf|title=UNWTO Tourism Highlights, Edition 2007|publisher=UNWTO|author=World Tourism Organization|accessdate=2008 թ․ հունիսի 14|year=2007|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130409090548/http://www.unwto.org/facts/eng/pdf/highlights/highlights_07_eng_hr.pdf|archivedate=2013 թ․ ապրիլի 9|df=dmy-all}}</ref><ref name="EMBRATUR09">{{cite web |year = 2009 |url=http://www.abav.com.br/info_indicadores_detalhe.aspx?id=24&id_area=20&id_doc=28|title = Anuário Estatístico de Turismo 2009|author = EMBRATUR|publisher= Ministério de Turismo |accessdate=2008 թ․ սեպտեմբերի 5|language=Portuguese}} ''See tables 1.1 and 3.8''</ref><ref>{{cite web |url =http://www.worldtourism.org/facts/eng/pdf/highlights/highlights_06_eng_lr.pdf |title = Tourism Highlights 2006 [pdf] |publisher = |author = The World Tourism Organization |accessdate = հունվարի 6, 2006}}</ref>։ [[Պատկեր:Abismo_Anhumas,_Bonito,_MS.JPG|thumb|Մատու Գրոսսու դու Սուվ՝ նահանգ Բրազիլիայում, նկարի գետերը հայտնի են իրենց բյուրեղային մաքրության ջրով]] [[Պատկեր:Vista do Morro Dona Marta.jpg|thumb|Ռիո դե Ժանեյրո]] Չնայած այս հակմանը միջազգային [[տուրիզմ]]ից եկող շահույթները շարունակում են աճել, 2005 թվականի 4 բիլիոն դոլարի փոխարեն [[2007 թվական]]ին շահույթը 5 բիլիոն էր չնայած 330.000-ով քիչ ժամանումներին։ Այս նպաստավոր հակումը ամերիկյան դոլարի արժեզրկման արդյունք էր ընդդեմ բրազիլական ռեալի, որը սկսեց 2004 թվականին, բայց ինչը դարձրեց Բրազիլիան ավելի թանկարժեք միջազգային տուրիստական ուղղություն<ref name="Boletim0207">{{cite web|year=2007 |url=http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/Boletimdedesempenho/boletim_13___fevereiro_de_2007.pdf |title=Boletim de Desempenho Econômico do Turismo |author=Facultade Getúlio Vargas |publisher=Ministério de Turismo |accessdate=2008 թ․ հունիսի 21 |language=Portuguese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081003062353/http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/Boletimdedesempenho/boletim_13___fevereiro_de_2007.pdf |archivedate=2008 թ․ հոկտեմբերի 3}} ''Fevereiro 2007, Ano IV, nº 13, pp. 3''</ref>։ Այս հակումը փոխվեց [[2009 թվական]]ին, երբ և այցելուները և շահույթները նվազեցին 2008-2009 թթ մեծ ճգնաժամի արդյունքում<ref name=WTO2010>{{cite web|year=2010 |url=http://unwto.org/facts/menu.html |title=UNTWO Tourism Highlights 2010 Edition |publisher=[[World Tourism Organization]] |accessdate=2010 թ․ հոկտեմբերի 31 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130607130445/http://www.unwto.org/facts/menu.html |archivedate= հունիսի 7, 2013 |df= }} ''Click on the link "UNWTO Tourism Highlights" to access the pdf report.''</ref>։ 2010 թվականին արդյունաբերությունը արդեն վերականգնվել էր և այցելությունները աճեցին 2006 թվականի մակարդակից մինչև 5.2 միլիոն միջազգային այցելուների և հասույթը այս այցելուներից հասավ 6 բիլիոնի<ref name=UNWTO2011/>։ 2011 թվականին պատմական ռեկորդը հասցվեց 5.4 միլիոն այցելուի և 6.8 բիլիոն դոլար հասույթի<ref name=MT1_2011/><ref name=MT2_2011/>։ Չնայած միջազգային տուրիզմի հասույթի ռեկորդային հաջողությունների շարունակվելուն, բրազիլացի զբոսաշրջիկների թիվը ովքեր անցնում էին օվկիանոսը [[2003 թվական]]ից սկսած աճում էր, որը հանգեցնում էր ցանցային բացասական հաշվեկշռի, քանի որ բրազիլացիները ավելի շատ գումար էին ծախսում արտասահմանում, քան Բրազիլիան ստանում էր օտարերկրյա զբոսաշրջիկներից։ [[Զբոսաշրջություն|Զբոսաշրջության]] ծախսերը արտասահմանում [[2006 թվական]]ին աճեց 5.8 բիլիոնից 8.2 բիլիոնի 2007 թվականին, մոտավորապես 42 տոկոս աճ, որը ցույց էր տալիս դոլարի ցանցային պակասորդ 3.3 բիլիոն 2007 թվականին, համեմատած 2006 թվականի 1.5 բիլիոնի 125 տոկոս աճ գրանցվեց նախորդ տարվանից<ref name="Boletim0308">{{cite web|year=2008 |url=http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/pesquisaanual/pacet4_12_mar.pdf |title=Pesquisa Anual de Conjuntura Econômica do Turismo |author=Facultade Getúlio Vargas |publisher=Ministério de Turismo |accessdate=2008 թ․ հունիսի 22 |language=Portuguese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081003062332/http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/pesquisaanual/pacet4_12_mar.pdf |archivedate=2008 թ․ հոկտեմբերի 3}} ''Março 2008, Ano IV, pp. 11''</ref>։ Այս հակումը պատճառ հանդիսացավ որ [[բրազիլացիներ]]ը առավելություն ստանային ճանապարհորդել և ունենային հարաբերականորեն քիչ ծախսեր արտասահմանում<ref name="Boletim0308"/>։ Բրազիլացիների թիվը ովքեր ճանապարհորդում էին [[օվկիանոս]]ից այն կողմ 2006 թվականին կազմում էր երկրի բնակչության 4 տոկոսը<ref name="FIPE006">{{cite web|url=http://www.braziltour.com/site/arquivos/dados_fatos/demanda%20turistica/demanda_turismo_domestico_setembro_2006.pdf |author=Fundação Instituto de Pesquisas Econômicas e EMBRATUR |year=2006 |title=Caracterização e Dimensionamento do Turismo Domêstico no Brasil 2002 e 2006: Metodologia e Desenvolvimento |publisher=Ministério do Turismo |accessdate=2008 թ․ հունիսի 22 |language=Portuguese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061130164741/http://www.braziltour.com/site/arquivos/dados_fatos/demanda%20turistica/demanda_turismo_domestico_setembro_2006.pdf |archivedate=2006 թ․ նոյեմբերի 30}}</ref>։ 2005 թվականին տուրիստական ոլորտը ավելացրեց երկրի շահույթը 3.2 տոկոսով արտահանելով ապրանքներ և ծառայություններ և ապահովվեց բրազիլական տնտեսության ուղղակի ու անուղղակի աշխատատեղերի 7 տոկոսը<ref name="BID2006">{{cite web |author = Carmen Altés |year = 2006 |title = El Turismo en América Latina y el Caribe y la experiencia del BID|page = 9 and 47|publisher = Inter-American Development Bank; Sustainable Development Department, Technical Paper Series ENV-149, Washington, D.C.|language=Spanish|url=http://idbdocs.iadb.org/wsdocs/getdocument.aspx?docnum=984876|accessdate=2008 թ․ հունիսի 14}}</ref>։ 2006 թվականին ուղղակի զբաղվածությունը հասավ 1.9 միլիոն մարդու<ref name="IPEA08">{{cite web|url=http://www.ipea.gov.br/sites/000/2/publicacoes/tds/td_1320.pdf |author = Margerida Coelho |year = 2008 |title = Distribução Espacial da Ocupação no Setor de Turismo: Brasil e Regiões|publisher=Instituto de Pesquisa Econômica Aplicada |accessdate=2008 թ․ հունիսի 22 |language=Portuguese}}</ref>։ Տնային զբոսաշրջությունը արդյունաբերական շուկայի հիմնական սեգմենտներից է, քանի որ 2005 թվականին շուրջ 51 միլիոն մարդ ճանապարհորդում էր երկրի ներսում<ref name="FIPE007">{{cite web|url=http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/demanda%20turistica/relatorio_executivo___turismo_domestico___2002_e_2006.pdf |author=Fundação Instituto de Pesquisas Econômicas |year=2007 |title=Caracterização e Dimensionamento do Turismo Domêstico no Brasil 2002 e 2006 |publisher=Ministério do Turismo |accessdate=2008 թ․ հունիսի 21 |language=Portuguese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081003062341/http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/demanda%20turistica/relatorio_executivo___turismo_domestico___2002_e_2006.pdf |archivedate=2008 թ․ հոկտեմբերի 3}}</ref> և բրազիլացի տուրիստների ուղղակի շահույթները հասան 22 բիլիոն դոլարի<ref>{{cite web|url=http://www.cidadedesaopaulo.com/pesquisa/pdf/rel_boletim_anual_pesquisas_spturis_%202006.pdf |author=Diretoria de Turismo |year=2006 |title=Boletim Anual São Paulo Turismo |publisher=Prefeitura de São Paulo |accessdate=2008 թ․ նոյեմբերի 20 |format=PDF |language=Portuguese}}{{dead link|date=June 2016|bot=medic}} see 2.1.3 "Receitas setor trurístico 2005".</ref>, 5.6 անգամ ավելի քան միջազգային զբոսաշրջիկներից ստացված շահույթը։ [[2005 թվական]]ին [[Ռիո դե Ժանեյրո]]ն, Սան Պաուլոն, [[Սալվադոր]]ը, Ֆոս դը Իգուասուն և Ֆլորիանոպոլիսը ազատ հանգստի նպատակով միջազգային զբոսաշրջիկների կողմից ամենաայցելված քաղաքներն են։ Բիզնես տուրերի նպատակով ամենաայցելված քաղաքներն էին Սան Պաուլոն, Ռիո դե Ժանեյրոն և [[Պորտո Ալեգրե]]ն<ref name="EMBRATUR06">{{cite web|url=http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/Anuario/anuario_estatistico_2006_pdf.pdf |author=EMBRATUR |year=2006 |title=Anúario Estatístico Volume 33 2006 |publisher=Ministério do Turismo |accessdate=2008 թ․ հունիսի 22 |language=Portuguese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080909235018/http://200.189.169.141/site/arquivos/dados_fatos/Anuario/anuario_estatistico_2006_pdf.pdf |archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 9}} Tables 4.1 a 4.4: Summary Brasil by trip purpose 2004–2005</ref>։ Իսկ 2006 թվականին բիզնեսի ամենահայտնի ուղղությունները Ռիո դե Ժանեյրոն և Ֆորտալեսան էին։ === Գյուղատնտեսություն === Բնորոշ է խոշոր կապիտալիստական հողատիրությունը։ Ճյուղում զբաղվածների 80%-ից ավելին հողազուրկ վարձու աշխատողներ են, մինչդեռ սեփականատերների 2%-ը իր ձեռքում է կենտրոնացրել հողատարածությունների կեսից ավելին։ ==== Բուսաբուծություն ==== Արտահանման գլխավոր կուլտուրաներն են [[սուրճ]]ը, [[կակաո]]ն, [[բամբակենի]]ն, [[շաքարեղեգ]]ը, [[սիսալ]]ը, [[բանան]]ը։ Պարենային մշակաբույսերից աճեցնում են [[եգիպտացորեն]], [[բրինձ]], [[ցորեն]], [[հացարմատ]], [[լոբի]]։ Աշխարհում առաջին տեղն է գրավում [[սուրճ]]ի [[բերք]]ով և արտադրությամբ, ինչպես նաև բանանի բերքով (1984), 2-րդ տեղը [[կակաոյ]]ի [[ունդ]]երի բերքով։ ==== Անասնապահություն ==== Բազմացնում են առավելապես [[խոշոր եղջերավոր անասուններ]] և [[ոչխար]]։ Զբաղվում են նաև [[ձկնորսություն|ձկնորսությամբ]]։ [[Անտառ]]ներում հավաքում են [[հևեայի հյութ]] ([[կաուչուկ]]), կատարում [[բնափայտ]]ի (գլխավորապես [[արաուկարիա]]յի) մթերում<ref name="Հ.Ղ.Գրգեարյան, Ն.Մ. Հարությունյան 1987 էջ 88">{{cite book|author=Հ.Ղ.Գրգեարյան, Ն.Մ. Հարությունյան|title=Աշխարհագրական անունների բառարան (Ա-Կ)|publisher=«Լույս»|location=Երևան|year=1987|page=88}}</ref>։ === Արտաքին առևտուր === Արտահանում է [[սուրճ]], [[երկաթի հանքանյութ]], [[բամբակ]], [[շաքար]], [[կակաո]], կիսաֆաբրիկատներ և այլն։ Ներմուծում է [[նավթ]], նավթամթերքներ, մեքենաներ, սարքավորումներ, քիմիական և դեղագործական ապրանքներ և այլն։ Առևտրական հիմնական գործնկերներն են [[ԱՄՆ]], Եվրամիության անդամ երկրները, [[Կանադա]]ն, [[Ճապոնիա]]ն։ Դրամական միավորը Ռեալն է։ === Տրանսպորտ === Երկաթուղային և ավտոմոբիլային ցանցի գծագրությունը վառ կերպով արտացոլում է երկրի կախվածությունը արտաքին շուկայից։ Մեծ չէ գետային տրանսպորտի դերը, քանի որ առավել հարմար ջրային ուղիները՝ Ամազոնն ու նրա վտակները, հոսում են թույլ յուրացված ու նոսր բնակչություն ունեցող շրջաններով և հեռու են հիմնական տնտեսական կենտրոննից։ Արտաքին տնտեսական կապերի մեջ կարևորագույն դեր է խաղում ծովային տրանսպորտը։ Առավել խոշոր նավահանգիստններ են [[Ռիո դե Ժանեյրո]]ն, [[Տուբան]]ը, [[Սանտուս]]ը։ == Զինված ուժեր == [[Պատկեր:US Navy 100316-N-9116F-001 A Brazilian U.N. peacekeeper walks with Haitian children during a patrol in Cite Soleil.jpg|մինի|աջից|350px|Բրազիլացի զինվորը [[Հայիթի]]ում]] Բրազիլիայի զինված ուժերը կազմված են ցամաքային զորքերից (բանակ), ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերից։ Գլխավոր հրամանատարը նախագահն է։ Զինված ուժերի տեսակները համապատասխանաբար ղեկավարում են բանակի, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերի նախարարները։ Զինված ուժերը (մոտ 318 հզ․ մարդ, [[2014]]) հավաքագրվում են ընդհանուր զինապարտության օրենքով։ Հիմնական ռազմածովային բազաներն են [[Ռիո դե Ժանեյրո]]ն, Բելենը, Նատալը, Ռեսիֆին, Սալվադորը։ == Առողջապահություն == [[2014]] թվականին Բրազիլիայում ծնունդը 1000 բնակչին կազմել է 14,6<ref name="Բրազիլիայի Առողջապահություն">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |title=Բրազիլիայի Առողջապահություն |accessdate=2015-09-10 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |dead-url=yes }}</ref> ընդհանուր մահացությունը՝ 6,58<ref name="Բրազիլիայի Առողջապահություն"/>: Կյանքի միջին տևողությունը՝ 73.5 տարի<ref name="Բրազիլիայի Առողջապահություն"/> է։ Հիվանդություններից գերակշռում են վարակիչ ախտերը՝ դեղին տենդը, մալարիան, բորը, լեյշմանիոզը, ստամոքս-աղիքային հիվանդությունները։ Բժիշկներ են պատրաստում երկրի 38 համալսարանների բժշկական ֆակուլտետները։ == Կրթություն == Բրազիլիայում առաջին դպրոցները բացվել են 16-րդ դարի կեսին։ [[1827]] թվականից հիմնվեցին պետական տարրական դպրոցներ։ Կան նաև մասնավոր, հիմնականում եկեղեցական դպրոցներ։ Սահմանադրության համաձայն [[1946]] թվականից ուժի մեջ մտած անվճար պարտադիր տարրական կրթություն։ Կրթական համակարգի մեջ են մտնում նախադպրոցական հիմնարկները (մայրական դպրոցներ՝ 3—5 տարեկան և մանկապարտեզներ՝ 5—7 տարեկան երեխաների համար)։ Միջնակարգ դպրոցները 7-ամյա են։ Բրազիլիան ունի 45 համալսարան, 3 տեխնիկական բուհ, 2 բարձրագույն երաժշտական ուսումնարան։ Բուհերի կեսից ավելին մասնավոր է։ Խոշորագույն համալսարաններն են․ մայրաքաղաք Բրազիլիայի (հիմնադրվել է [[1961]] թվականին), [[Ռիո դե Ժանեյրո]]յի (հիմնադրվել է [[1920]] թվականին) և [[Սան Պաուլո]]յի (հիմնադրվել է [[1934]] թվականին) համալսարանները։ == Լրատվամիջոցներ և հաղորդակցություն == [[Պատկեր:Jornal Nacional 3.jpg|thumb|left|նախկին նախագահ Դիլմա Ռուսեֆը «Jornal Nacional» լրատվական ծրագրում: «Rede Globo»-ն աշխարհի երկրորդ ամենամեծ կոմերցիոն հեռուստատեսային ցանցն է<ref>{{cite web|title=Rede Globo se torna a 2ª maior emissora do mundo|url=http://ofuxico.terra.com.br/noticias-sobre-famosos/rede-globo-se-torna-a-2-maior-emissora-do-mundo/2012/05/11-139187.html|publisher=O Fuxico|accessdate=2012 թ․ մայիսի 22|language=Portuguese|archive-date=2012 թ․ մայիսի 14|archive-url=https://web.archive.org/web/20120514045322/http://ofuxico.terra.com.br/noticias-sobre-famosos/rede-globo-se-torna-a-2-maior-emissora-do-mundo/2012/05/11-139187.html|dead-url=yes}}</ref>]] Բրազիլական մամուլը ծագել է 1808 թվականին պորտուգալական արքայական ընտանիքի ժամանումով Բրազիլիա, մինև այդ մամուլում ցանկացած բան արգելված էր. դա կլիներ ամսագրերի հրատարակություն թե գիրք։ Բրազիլական մամուլը պաշտոնապես ծնվեց Ռիո դե Ժանեյրոյում 1808 թվականի մայիսի 13-ին արքայական տպագրության ստեղծումով, Ազգային մամուլը պորտուգալացի արքայազն Ջոն 6-րդի կողմից<ref name="EchevarríaPupo-Walker1996">{{cite book|author1=Roberto Gonzalez Echevarría|author2=Enrique Pupo-Walker|title=The Cambridge History of Latin American Literature|url=https://books.google.am/books?id=97NoYRx96ZAC&pg=PA13|year=1996|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41035-9|page=13}}</ref>։ «Gazeta do Rio de Janeiro»ն, առաջին լրագիրը որը տպագրվեց երկրում, սկսեց շրջանառվել 1808 թվականի սեպտեմբերի 10-ից<ref name="Johnston2003">{{cite book|author=Donald H. Johnston|title=Encyclopedia of international media and communications|volume=3|year=2003|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-387671-3|page=130}}</ref>։ Ներկայումս ամենահայտնի լրագրերը «Folha de S.Paulo» (որը տպագրվում է Սան Պաուլո նահանգում), «Super Notícia», «O Globo» (Ռիո դե Ժանեյրո) և «O Estado»-ն Սան Պաուլոյում <ref name="Vincent2003B">{{cite book|author=Jon S. Vincent|title=Culture and Customs of Brazil|url=https://books.google.am/books?id=HHobg0djRbEC&pg=PA97|year=2003|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30495-8|pages=97–100}}</ref>։ Ռադիոյի հեռարձակումը սկսեց 1992 թվականի սեպտեմբերի 7-ից նախագահ Պեսսոայի ելույթով և հետագայում ֆորմալացվեց 1923 ապրիլի 23-ին Ռիո դե Ժանեյրոյի ռադիո հասարակության ստեղծումով<ref name="McCann2004">{{cite book|author=Bryan McCann|title=Hello, Hello Brazil: Popular Music in the Making of Modern Brazil|url=https://books.google.am/books?id=yq8wb7lQJ-EC&pg=PA22|year=2004|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-3273-2|page=22}}</ref>։ Հեռուստատեսությունը Բրազիլիայում պաշտոնապես սկսեց 1950 թվականի սեպտեմբերի 18-ից Ասսիս Շտոբրիի կողմից «TV Tupi»-ի հիմնադրումով<ref name="Ward2007">{{cite book|author=David Ward|title=Television and Public Policy: Change and Continuity in an Era of Global Liberalization|url=https://books.google.am/books?id=zdEs1Av1CvAC&pg=PA28|year=2007|publisher=Routledge|isbn=978-0-203-87728-9|page=28}}</ref>։ Դրանից ի վեր հեռուստատեսությունը Բրազիլիայում մեծապես զարգացավ և տարածվեց, ստեղծելով մեծ հասարակական ցանցեր ինչպիսիք են «Globo»-ն, «SBT»-ն, «Record»-ը և «Bandeirantes»-ը։ Ներկայումս այն բրազիլական հայտնի մշակույթի կարևոր բաղկացուցիչ և մեծ գործոն է<ref>{{cite news |url=http://www.ibope.com.br/pt-br/relacionamento/duvidas-frequentes/Paginas/Audiencia-de-televisao.aspx |title=Um ponto de IBOPE equivale a quantas pessoas? E domicílios? |publisher=IBOPE |accessdate=2013 թ․ մարտի 23 |archive-date=2013 թ․ մայիսի 22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130522190248/http://www.ibope.com.br/pt-br/relacionamento/duvidas-frequentes/Paginas/Audiencia-de-televisao.aspx |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite news |url=http://entretenimento.br.msn.com/famosos/top-10-das-novelas?page=0px |title=Top 10 das novelas |publisher=MSN Brasil |accessdate=2013 թ․ մարտի 23 |archive-date=2013 թ․ մայիսի 7 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130507101650/http://entretenimento.br.msn.com/famosos/top-10-das-novelas?page=0px |dead-url=yes }}</ref>։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս որ ընդհանուր բնակչության 67 տոկոսը հետևում է ամենօրյա միևնույն սերիալների հեռարձակմանը։ Թվային հեռուստատեսությունը, որը օգտագործում է «SBTVD» չափանիշը (հիմնված ճապոնական ISDB-T չափանիշի վրա), ընդունվեց 2006 թվականի հունիսի 29ին և մեկնարկեց 2007 թվականի նոյեմբերի 2-ից<ref name="Alencar2009">{{cite book|author=Marcelo S. Alencar|title=Digital Television Systems|url=https://books.google.am/books?id=M96rKRAqHFgC&pg=PA179|year=2009|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-89602-3|pages=179–181}}</ref>։ 2010 թվականի մայիսին Բրազիլիան սկսեց «TV Brasil Internacional»-ը, միջազգային հեռուստատեսային կայան, որը նախնական հեռարձակվում էր 49 երկրներում<ref>{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/10152301 |title=Brazil launches international TV station for Africa |publisher=BBC News |date=մայիսի 25, 2010 |accessdate=2010 թ․ հոկտեմբերի 30}}</ref>։ {{clear}} == Մշակույթ == === Գրականություն === Բրազիլիայի գրականությունը պորտուգալերեն է։ Առաջին հուշարձանները ստեղծվել են գաղութակալության շրջանում։ Երգային, հեքիաթային բանահյուսության մեջ միաձուլվել է պորտուգալական, նեգրական և հնդկացիական ոգին։ Ժ․ Բ․ դա Դամայի «Ուրուգվայ» ([[1769]]) և Ժ․ դի Սանտա-Ռիտա Դուրանի «Կարամուրու» ([[1781]]) էպիկական պոեմներում զգալի են անցյալի հերոսականացումը, համակրանքը բնիկների հանդեպ։ Բնության պաշտամունքը արտահայտվել է հովվերգական քնարերգության մեջ, որը հաճախ պահպանել է ժողովրդական երգային երանգը։ Ազգային անկախությունը ([[1822]]) նպաստեց մշակույթի զարգացմանը։ XIX դ․ 30—70-ին Բրազիլիայում տիրապետող դարձավ ռոմանտիզմը։ Ստրկության վերացման համար պայքարի հետ կապված հասարակական վերելքը կյանքի կոչեց Ա․ Կսլստրու Ալվիսի քաղաքական պաթոսով տոգորված պոեզիան։ Ռեալիզմի հետագա ուղին անցնում է գյուղացիական զանգվածների կյանքի գեղարվեստական արտացոլման միջով։ Հակաֆեոդալական, հակաիմպերիալիստկան պայքարի շրջանի արձակում առանձնացավ ռեալիստական դպրոցը, որը բարձրացնում էր ազգային կյանքի սուր խնդիրներ։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո ռեգիոնալիստական ավանդույթը խորացվեց Ժ․ Գիմարաինս Ռոզայի ստեղծագործության մեջ։ Գրողների միասնական կազմակերպություն չկա երկրում, գործում է միայն Սան Պաուլու քաղաքի գրողների և դրամատուրգների միությունը։ === Ճարտարապետություն === XVI դ․ երկրի առափնյա մասերում պորտուգալացիները հիմնադրել են Ռեսիֆի, Սալվադոր, [[Ռիո դե Ժանեյրո]] քաղաքները։ XVIII դ․ Օրու Պրետու, Կոնգոնյաս դու Կամպու, Սան ժուան դել Ռեյ քաղաքներում ձևավորվել է բրազիլական բարոկկոյի ինքնատիպ ճարտարապետությունը։ XIX դ․ սկզբին, հատկապես անկախության հռչակումից ([[1822]]) հետո, ֆրանսիական ազդեցությամբ ճարտարապետության մեջ հաստատվել են կլասիցիզմի սկզբունքները՝ միահյուսվելով բարոկկոյի ավանդույթներին։ XIX դ․ 2-րդ կեսին և XXդ․ սկզբին քաղաքները կառուցապատվել են եվրոպական էկլեկտիկայի ոգով, ավելի ուշ՝ «մոդեռն» ոճով։ [[1930]]-ական թթ․ վերջին կազմավորվել է ժամանակակից ճարտարապետական բրազիլական ինքնատիպ դպրոցը։ Հին քաղաքների վերակառուցմանը զուգընթաց ստեղծվել են նոր քաղաքներ, վարչական կենտրոններ՝ Բելու Հորիզոնտի, Գոյանիա, Բրազիլիա։ Կլիմայական պայմանների հաշվառմամբ ազատ, ռացիոնալ հատակագծումը, ճարտարապետական սրամիտ լուծումը, շենքերի և համալիրների վարպետ միահյուսումը բնությանը, կառույցների բարձր գեղարվեստա-պլաստիկական արտահայտչականությունը Բրազիլիայի արդի ճարտարապետության բնորոշ գծերն են։ === Կերպարվեստ === Հնդկացիների հնագույն մշակույթից պահպանվել են քարե արձաններ, զարդանախշ խեցեղեն և ժայռապատկերներ։ XVIII դ․ զարգացել են դեկորատիվ գեղանկարչությունն ու քանդակագործությունը, քարերի և փայտի փորագրությունը։ Անկախության հռչակումից հետո ([[1822]]) գեղանկարչությունը ձևավորվել է [[ֆրանսիա]]կան կլասիցիզմի ու ռոմանտիզմի ազդեցությամբ։ Բրազիլիայի նոր արվեստը կազմավորվել է [[1920]]-ական թթ․։ Արտահայտչականությամբ առանձնանում է դեմոկրատական գրաֆիկան։ Քանդակագործությանը բնորոշ է տատանումը ազգային իրական կերպարների և վերացական ֆանտաստիկ հորինվածքների միջև։ Բազմազան են ժողովրդական արվեստի տեսակները։ === Երաժշտություն === Բրազիլիայի երաժշտության մեջ յուրօրինակ կերպով միաձուլված են եվրոպական, աֆրիկյան և հնդկացիների երաժշտության տարրերը։ Ժողովրդական երաժշտությունը ունի իմպրովիզացիոն լայն հնարավորություններ։ Երգերն ու պարերը, ամենամյա դիմակահանդեսները ժող․ կենցաղի անքակտելի մասն են։ Ժողովրդական երաժշտությունը յուրացրել է նաև եվրոպական վալսը, քայլերգը, պոլկան ևն։ Ժողովրդական գործիքներից են՝ վիոլանան, վիոլան, կավակինիոն (լարային), ատաբե-կեն, կուիկան, գաբումբան, պանդեյրոն, ռեկո-ռեկոն (հարվածային)։ XVIII դ․ 1-ին կեսին զարգացել է պրոֆեսիոնալ երաժշտությունը։ Բրազ․ առաջին խոշոր կոմպոզիտորն է Ժ․ Ն․ Գարսիան․ նրա աշակերտ Ֆ․ Մ․ դա Սիլվան ազգային հիմնի ([[1831]]) հեղինակն է։ XX դ․ կոմպոզիտորները ավելի հաճախ են դիմում երաժշտական բանահյուսությանը, միաժամանակ դրսևորվում են եվրոպական երաժշտական նոր հոսանքների ազդեցությունները։ Երաժշտության զարգացմանը մեծապես նպաստել են Է․ Վիլա Լոբոսը, Ֆ․ Մինիոնեն, Օ․ Լ․ Ֆեռնանդիսը, Մ․ Կ․ Գուառնիերին, Ժ․ Սիկեյրան։ Երաժշտական հիմնական կենտրոններն են [[Ռիո դե Ժանեյրո]]ն և [[Սան Պաուլո]]ն։ [[1857]] թվականից [[Ռիո դե Ժանեյրո]]յում գործում է Ազգային օպերային թատրոնը, [[1841]] թվականից՝ կոնսերվատորիան, [[1909]] թվականից՝ Դրամայի ն երաժշտության կոնսերվատորիան ([[Սան Պաուլո]]), [[1942]] թվականից՝ Խմբերգեցողության ազգային կոնսերվատորիան, [[1945]] թվականից՝ Երաժշտական ակադեմիան ([[Ռիո դե Ժանեյրո]])։ === Խոհանոց === {{Հիմնական հոդված|Բրազիլական խոհանոց}} {{See also|Բրազիլական ուտեստների ցանկ}} {{Երկակի պատկեր|left| Brigadeiro.jpg|207|Feijoada 01.jpg|200|Բրիգադեյրո, ազգային քաղցրավենիք է և բրազիլական խոհանոցի ամենահայտնի աղանդերներից մեկն է։|[[Ֆեյժոադա]]ն տիպիկ բրազիլական ուտեստ է}} [[Բրազիլական խոհանոց]]ը մեծապես տարբերվում է տարբեր շրջաններում, արտացոլելով երկրի բնիկ և գաղթած բնակչության տարբերությունը։ Այս փաստը ձևավորել է ազգային խոհանոց որը պահպանում է տարածաշրջանային առանձնահատկությունները<ref name="Encarta 4">{{cite encyclopedia|title=Way of Life |encyclopedia=Encarta |publisher=MSN |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761554342_4/Brazil.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 8 |archiveurl=https://www.webcitation.org/5kwQJT42w?url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761554342_4/Brazil.html |archivedate=2009 թ․ հոկտեմբերի 31 |deadurl=yes |df=dmy }}</ref>։ Օրինակ Ֆեյժոադան համարվում է [[ազգային ուտեստ]]<ref>Roger, "[http://www.braziltravelguide.com/feijoada-the-brazilian-national-dish.html Feijoada: The Brazilian national dish] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091129154026/http://www.braziltravelguide.com/feijoada-the-brazilian-national-dish.html |date=29 November 2009 }}" braziltravelguide.com.</ref>, ինչպես նաև կան տարածաշրջանային ուտեստներ ինչպիսիք են Բեյժուն, Ֆեյժաու տրոպեյրոն, բատապան, պոլենտան, որը ծագել է [[իտալական խոհանոց]]ից և ակարաչին, որը ունի աֆրիկյան ծագում<ref>Cascudo, Luis da Câmara. História da Alimentação no Brasil. São Paulo/Belo Horizonte: Editora USP/Itatiaia, 1983.</ref>։ Ազգային ըմպելիքը սուրճն է և բրազիլական ազգային լիկյորը՝ Քաչական։ Քաչական շաքարավազից տարանջատված է և ազգային կոկտեյլի Չայպիրանաի հիմնական բաղադրիչն է<ref name="Bayor2011">{{cite book|first=Ronald H. |last=Bayor|title=Multicultural America: An Encyclopedia of the Newest Americans|url=https://books.google.am/books?id=bJW79Rlu-igC&pg=PA181|year=2011|publisher=Georgia Institute of Technology|isbn=978-0-313-35786-2|page=181}}</ref>։ Բրազիլական տիպիկ ուտեստը հիմնականում բաղկացած է բրնձից և լոբիից տավարի մսի, աղցանի, [[ֆրանսիական ֆրիի]] և ձվի հետ<ref>{{cite journal|author=Barbosa, Lívia|title= Feijão com arroz e arroz com feijão: o Brasil no prato dos brasileiros|doi=10.1590/S0104-71832007000200005|year=2007|journal=Horizontes Antropológicos|volume=13|issue=28}}</ref>։ Հաճախ ավելացնում են նաև կասավայի ալյուր։ Լանչին հիմնականում ուտում են տապակած կարտոֆիլ, տապակած կասավա, տապակած բանան, տապակած միս և տապակած պանիր, ինչպես նաև դրանք հայտնի են շատ ռեստորանների ճաշացանկում<ref>{{cite journal|author1=Ferraccioli, Patrícia |author2=Silveira, Eliane Augusta da |year=2010|title= Cultural feeding influence on palative memories in the usual brazilian cuisine|journal= Rev. Enferm. UERJ|volume=18|issue=2|pages=198–203|url=http://bases.bireme.br/cgi-bin/wxislind.exe/iah/online/?IsisScript=iah/iah.xis&src=google&base=BDENF&lang=p&nextAction=lnk&exprSearch=18716&indexSearch=ID}}</ref>։ Հայտնի են նաև խմորեղենները, տապակված թխվածքաբլիթները, հավի թևիկները, հաց, պանիր և կասավայի ալյուր, եգիպտացորեն և կաթ, աղի թխվածքաբլիթներ և այլն։ Բրազիլիան ունի աղանդերի մեծ տեսականի որոնցից են բրիգաժեյրոն (սառը շոկոլադե գնդիկներ), բոլո դե ռոլոն (փաթաթված խմորեղեն), կոկադան՝ կոկոսով քաղցրավենիք, և «Ռոմեո ու Ջուլիետա»-ն որը պատրասվում է պանիրից։ Գետնանուշը օգտագործում են «[[paçoca]]», «[[rapadura]]» և «[[pé-de-moleque]]» պատրաստելու համար։ Տեղական հայտնի մրգերն են կաղամբը, կակաոն, գաջան, նարինջը, պապայան, մանգոն, արքայախնձորը և այլն, դրանք լայնորեն օգտագործվում են շոկոլադ, պաքսիմերներ և պաղպաղակ պատրաստելու համար<ref>Freyre, Gilberto. Açúcar. Uma Sociologia do Doce, com Receitas de Bolos e Doces do Nordeste do Brasil. São Paulo, Companhia das Letras, 1997.</ref>։ === Կինո === [[1903]] թվականից Բրազիլիայում սկսվել է ազգային ֆիլմերի թողարկումը։ Առաջին հնչուն կինոնկարներում նկարահանվել են հայտնի երգիչներ, լայնորեն օգտագործվել են ազգային մեղեդիներ։ [[1941]] թվականին և [[1949]] թվականին հիմնադրվել են «Ատլանտիկա» ([[Ռիո դե Ժանեյրո]]) և «Վերա-Կրուս» ([[Սան Պաուլո]]) կինոստուդիաները, ուր [[1950]]-[[1953]] թվականներին աշխատել է ռեժիսոր Ա․ Կավալկանտին։ 50—60-ական թթ․ բրազիլական կինոյի վրա ազդել է իտալական նեոռեալիզմը։ [[1962]] թվականին ստեղծվել է առաջադեմ կինոգործիչներին միավորող «նոր կինոյի» խումբը։ <gallery> Vaso-santar%C3%A9m.JPG Desembarque_de_Pedro_%C3%81lvares_Cabral_em_Porto_Seguro_em_1500.jpg Ant%C3%B4nio_Parreiras_-_Pris%C3%A3o_de_Tiradentes,_1914.jpg Independence_of_Brazil_1888.jpg </gallery> === Սպորտ === {{Multiple image |align = right |direction = vertical |width = 220 |image1 = Selo da Copa de 1970 3 cruzeiros.jpg |caption1 = Բրազիլիայի ֆուտբոլի Ազգային հավաքականի 1970 թվականի [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 1970|Աշխարհի գավաթ]]ի հաղթանակը նշանավորող դրոշմանիշ |image2 = Ayrton Senna with toy car cropped no wm.jpg |caption2 = Այրտոն Սեննա՝ ֆորմուլա 1ի պատմության ամենանշանավոր անուններից մեկը }} Բրազիլիայում ամենատարածված սպորտը ֆուտբոլն է<ref>{{cite web|url=http://justica-federal.jusbrasil.com.br/noticias/74894/futebol-o-esporte-mais-popular-do-brasil-e-destaque-no-via-legal |title=Futebol, o esporte mais popular do Brasil, é destaque no Via Legal :: Notícias|publisher=Jusbrasil.com.br |accessdate=2011 թ․ ապրիլի 16}}</ref>։ Բրազիլիայի տղամարդկանց ազգային հավաքականը Ֆիֆայի դասակարգման աղյուսակում լավագույնների թվում է և հաղթել է աշխարհի գավաթի մրցաշարում ռեկորդային 5 անգամ<ref>{{cite web |title=Football in Brazil |work=Goal Programme |publisher=International Federation of Association Football |date=ապրիլի 15, 2008 |url=https://www.fifa.com/associations/association=bra/goalprogramme/index.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |archive-date=2011 թ․ սեպտեմբերի 25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110925022450/http://www.fifa.com/associations/association=bra/goalprogramme/index.html |dead-url=yes }}</ref><ref>Zirin, 2014. Chapter 4 ''"Futebol: The Journey from Daring to Fear"''</ref>։ Վոլեյբոլը, բասկետբոլը, ավտոմրցարշավը և մարտարվեստները նույնպես գրավում են շատերին։ Օրինակ Բրազիլիայի տղամարդկանց Վոլեյբոլի հավաքականը ներկայումս Վոլեյբոլի աշխարհի առաջնության հաղթողն է, մեծ մրցարշավի հաղթողը։ Որոշ սպորտաձևեր ունեն բրազիլական ծագում, օրինակ ծովափնյա ֆուտբոլը<ref>{{cite web |title=Beach Soccer |publisher=International Federation of Association Football |url=https://www.fifa.com/aboutfifa/developing/beachsoccer/index.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |archive-date=2008 թ․ մայիսի 22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080522003010/http://www.fifa.com/aboutfifa/developing/beachsoccer/index.html |dead-url=yes }}</ref> փակ ֆուտբոլը <ref>{{cite web |title=Futsal |publisher=International Federation of Association Football |url=https://www.fifa.com/aboutfifa/developing/futsal/index.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |archive-date=2015 թ․ մարտի 6 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150306211744/http://www.fifa.com/aboutfifa/developing/futsal/index.html |dead-url=yes }}</ref> և ֆութվոլեյը համարվում են ֆուտբոլի տարբեր տեսակներ։ Ինչ վերաբերում է մարտարվեստին բրազիլացիները զարգացրել են կապորիան<ref>{{cite web |title=The art of capoeira |publisher=BBC |date=սեպտեմբերի 20, 2006 |url=http://www.bbc.co.uk/northyorkshire/content/articles/2005/09/13/capoeira_feature.shtml |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6}}</ref> բալե տուդոն<ref>{{cite web |title=Brazilian Vale Tudo |publisher=I.V.C |url=http://valetudo.com.br/ |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |archive-date=1998 թ․ մայիսի 30 |archive-url=https://web.archive.org/web/19980530081959/http://www.valetudo.com.br/ |dead-url=yes }}</ref>, և բրազիլական Ջիու-ջիծուն <ref>{{cite web |title=International Brazilian Jiu-Jitsu Federation |publisher=[[International Brazilian Jiu-Jitsu Federation]] |url=http://www.ibjjf.org/index.htm |deadurl=yes |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |archivedate=2008 թ․ ապրիլի 20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080420155232/http://www.ibjjf.org/index.htm}}</ref>։ Ավտոմրցարշավում 3 բրազիլացիներ հաղթել են Ֆորմուլա 1-ի մրցարշավում 8 անգամ<ref>{{cite web |last=Donaldson |first=Gerald |title=Emerson Fittipaldi |work=Hall of Fame |publisher=The Official Formula 1 Website |url=http://www.formula1.com/teams_and_drivers/hall_of_fame/282/ |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6}}</ref><ref>{{cite web |last=Donaldson |first=Gerald |title=Nelson Piquet |work=Hall of Fame |publisher=The Official Formula 1 Website |url=http://www.formula1.com/teams_and_drivers/hall_of_fame/181/ |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6}}</ref><ref>{{cite web |last=Donaldson |first=Gerald |title=Ayrton Senna |work=Hall of Fame |publisher=The Official Formula 1 Website |url=http://www.formula1.com/teams_and_drivers/hall_of_fame/45/ |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6}}</ref>։ Բրազիլիան շատ անգամներ հյուրընկալել է բարձր մակարդակի սպորտային իրադարձություններ ինչպիսիք են 1950 թվականի ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունը <ref>{{cite web |title=1950 FIFA World Cup Brazil |work=Previous FIFA World Cups |publisher=International Federation of Association Football |url=https://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=7/index.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |archive-date=2008 թ․ հունիսի 5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080605053750/http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=7/index.html |dead-url=yes }}</ref> և վերջերս հյուրընկալել է Ֆիֆայի 2014 թվականի առաջնությունը<ref>{{cite web|title=2014 FIFA World Cup Brazil |publisher=International Federation of Association Football |url=https://www.fifa.com/worldcup/preliminarydraw/index.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080609044247/http://www.fifa.com/worldcup/preliminarydraw/index.html |archivedate=2008 թ․ հունիսի 9}}</ref>։ Սան Պաուլոյի շրջանը հյուրընկալեց ամենամյա Բրազիլական Գրան Պրին<ref>{{cite web |title=The Official Formula 1 Website |publisher=[[Formula One Administration]] |url=http://www.formula1.com/races/in_detail/brazil_804/circuit_diagram.html |deadurl=yes |archivedate=2008 թ․ հունիսի 4 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080604141640/http://www.formula1.com/races/in_detail/brazil_804/circuit_diagram.html |accessdate=2008 թ․ հունիսի 6}}</ref>։ Սան Պաուլոն կազմակերպել է 1963 4-րդ համաամերիկյան խաղերը, իսկ Ռիոն հյուրընկալել է 15-րդ համաամերիկյան խաղերը 2007 թվականին<ref name="LiMacIntosh2011">{{cite book|author1=Ming Li|author2=Eric W. MacIntosh|author3=Gonzalo A. Bravo|title=International Sport Management|url=https://books.google.am/books?id=udBgtzFSlBIC&pg=PA129|year=2011|publisher=Human Kinetics – College of Business at Ohio University|isbn=978-1-4504-2241-3|page=129}}</ref>։ 2009 թվականի հոկտեմբերի 2-ին Ռիոն ընտրվեց 2016 թվականի ամառային օլիմպիական խաղերի և 2016 թվականի ամառային պարալիմպիկ խաղերի հյուրընկալող քաղաք՝ դարձնելով այն առաջին հարավամերիկյան քաղաքը, որը հյուրընկալում էր խաղերը<ref name="guardian_olympics">"[https://www.theguardian.com/sport/2009/oct/02/olympics-2016-games-rio-pele Olympics 2016: Tearful Pele and weeping Lula greet historic win for Rio]," ''[[The Guardian]]'', 2 October 2009.</ref>, և երկրորդը Լատինական Ամերիկայում Մեխիկոյից հետո։ Ավելին Բրազիլիան հյուրընկալել է 1954 թվականի բասկետբոլի աշխարհի առաջնությունը և 1963 թվականի աշխարհի առաջնությունը։ 1963 թվականի իրադարձությանը Բրազիլիայի բասկետբոլի ազգային հավաքականը հաղթեց առաջնության 2 տիտղոսներից մեկը<ref name="FIBA History">{{cite web|url=http://www.fiba.com/downloads/v3_abouFiba/mp/FIBA_world_championships_history.pdf|title=FIBA World Championship History (pdf)|publisher=[[FIBA]]|date=հունվարի 1, 2007 |accessdate=2012 թ․ փետրվարի 24}}</ref>։ == Հայերը Բրազիլիայում == 19-րդ դարի վերջերից Բրազիլիայում սկսել է կազմավորվել հայկական գաղթավայր, որտեղ տարիներ շարունակ ապաստան են գտել թուրքական բռնություններից փրկված հայեր, որոնք [[Սան Պաուլո]], [[Ռիո դե Ժանեյրո]], [[Պորտու Ալեգրի]] և մի քանի շարք այլ քաղաքներում հիմնել են իրենց հայրենակցական միությունները, մշակութային, բարեգործական կազմակերպությունները, երգչախմբերն ու թերթերը։ Սան Պաուլոյում գործում են [[Սուրբ Գևորգ (Սան Պաուլո)|Սուրբ Գևորգ]] (առաքելական), [[Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ (Սան Պաուլո)|Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ]] (կաթոլիկ) և ավետարանական եկեղեցիներ, «Արարատ» անունով է կոչվել հրապարակ, մետրոյի կայարան և կամուրջներից մեկը։ «Արմենիա» հրապարակում կանգնեցված է Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթողը։ [[1964]] թվականից [[Սան Պաուլո]]յի համալսարանում գործում է հայագիտական ամբիոն, իսկ քաղաքի ռադիոկայանը հեռարձակում է նաև հայերեն հաղորդումներ, հայկական երգ ու երաժշտություն։ Ներկայումս Բրազիլիայում բնակվում է շուրջ 40 հազար [[հայ]]։ Ժամանակի ընթացքում բրազիլահայերի սերունդները սկսել են աչքի ընկնել արդյունաբերության, շինարարության, գիտության, կրթության, բժշկության, արվեստի, քաղաքականության բնագավառներում։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ2}} {{ՎՊԵ|Brazil‎|Բրազիլիա}} == Արտաքին հղումներ == * [http://ierevan.itamaraty.gov.br/ Բրազիլիայի դեսպանատունը Հայաստանում] * [http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=135 Բրազիլիան հայկական հանրագիտարանում] * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html ԱՄՆ Կենտրոնական Հետախուզական Վարչություն] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |date=2015-12-22 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{Մ20}} {{Հարավային Ամերիկայի երկրներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=543}} [[Կատեգորիա:Բրազիլիա]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Լիբերալ ժողովրդավարություններ]] [[Կատեգորիա:Մեծ քսանյակի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] eth649oz6jcqez5qh5rleoo1f7ga7fy 0 1411 8476169 8414901 2022-07-28T04:32:47Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երկիր | conventional_long_name = {{native name|bg|Република България}}<br/>{{small|''Republika Bǎlgariya''}} | native_name = Բուլղարիայի Հանրապետություն | common_name = Բուլղարիա |դրոշի_պատկեր = Flag of Bulgaria.svg |դրոշի_նկարագրում = Բուլղարիայի դրոշ |զինանշանի_պատկեր = Coat of arms of Bulgaria.svg |զինանշանի_նկարագրում = Բուլղարիայի զինանշան |քարտեզի_պատկեր = EU-Bulgaria.svg |քարտեզի_նկարագիրը = Բուլղարիայի տեղագրական քարտեզ | national_motto = {{Unbulleted list|{{nowrap|{{native name|bg|Съединението прави силата|italics=off}}}}|"Սյեդինենիետո պրավի սիլատա"{{nbsp|2}}{{small|([[գրադարձություն]])}}}} | national_anthem = <br/>{{native name|bg|Мила Родино|nolink=yes}}<br/>''[[Բուլղարիայի օրհներգ|Միլա Ռոդինո]]''{{nbsp|2}}{{small|(գրադարձություն)}}<br/>{{center|[[File:Mila Rodino instrumental.ogg]]}} | official_languages = [[Բուլղարերեն]] | capital = [[Պատկեր:BG Sofia coa.svg|22px]] [[Սոֆիա]] | coordinates = {{Coord|42|41|N|23|19|E|type:city}} | largest_city = մայրաքաղաք | government_type = [[Ունիտար պետություն|Ունիտար]] [[Պառլամենտական համակարգ|պառլամենտական]]<br>[[հանրապետություն]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=25|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> | leader_title1 = [[Բուլղարիայի նախագահ|Նախագահ]] | leader_name1 = [[Ռումեն Ռադև]] | leader_title2 = [[Բուլղարիայի վարչապետ|Վարչապետ]] | leader_name2 = [[Բոյկո Բորիսով]] | legislature = [[Բուլղարիայի խորհրդարան|Խորհրդարան]] | ethnic_groups = {{unbulleted list | 84.8% [[Բուլղարներ]] | 8.8% [[Թուրքեր]] | 4.9% [[Գնչուներ]] | 0.7% այլք }}{{refn|group=Ծ|name=one|Գնչուների պաշտոնական թիվը ներայիս բնակչության հետ համեմատած կարող է ավելի քիչ լինել։}} | demonym = Bulgarian | ethnic_groups_year = 2011 | sovereignty_type = [[Բուլղարիայի պատմություն]] | established_event1 = [[Բուլղարական առաջին կայսրություն]] | established_date1 = 681-1018 | established_event2 = [[Բուլղարական երկրորդ կայսրություն]] | established_date2 = 1185-1396 | established_event3 = Ժամանակակից պետություն՝ | established_event4 = [[Բուլղարիայի անկախության օր]] | established_date4 = 3 մարտի, 1878 | established_event5 = Անկախության օրը [[Օսմանյան կայսրություն]]ից | established_date5 = 5 հոկտեմբերի, 1908 | area_rank = 103-րդ | area_km2 = 110,993.6<ref name="Penin"/> | area_sq_mi = 42,811 <!-- Do not remove per [[WP:MOSNUM]]. --> | percent_water = 2.16<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html#bu|title=Field listing: Area|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 9|archive-date=2018 թ․ հոկտեմբերի 20|archive-url=https://web.archive.org/web/20181020000737/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html#bu|dead-url=yes}}</ref> | population_estimate = {{decrease}} 7,000,039{{sfn|NSI Census data|2018}} | population_estimate_year = 31 դեկտեմբերի, 2018 | population_estimate_rank = 104-րդ | population_density_km2 = 63 | population_density_sq_mi = 166 | population_density_rank = 118-րդ | GDP_PPP_year = 2019 | GDP_PPP = $170.655&nbsp;միլիարդ<ref name=imfgdp>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=37&pr.y=9&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=918&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects (Bulgaria)|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2019 թ․ հուլիսի 6}}</ref> | GDP_PPP_rank = 75-րդ | GDP_PPP_per_capita = $24,485<ref name=imfgdp/> | GDP_PPP_per_capita_rank = 60-րդ | GDP_nominal = $67.044&nbsp;միլիարդ<ref name=imfgdp/> | GDP_nominal_rank = 74-րդ | GDP_nominal_year = 2019 | GDP_nominal_per_capita = $9,619<ref name=imfgdp/> | GDP_nominal_per_capita_rank = 69-րդ | Gini_year = 2018 | Gini_change = decrease <!-- Increase/decrease/steady. --> | Gini = 39.6<!-- Number only. --> | Gini_ref = <ref name=eurogini>{{cite web |url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tessi190&plugin=1 |title=Gini coefficient of equivalised disposable income - EU-SILC survey|publisher=[[Eurostat]] |website=ec.europa.eu |access-date=2019 թ․ մայիսի 8}}</ref> | HDI_year = 2017<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year. --> | HDI_change = increase<!-- Increase/decrease/steady. --> | HDI = 0.813 <!-- Number only. --> | HDI_ref = <ref name="UN">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title= Human Development Indices and Indicators 2018 Statistical Update|publisher=[[Human Development Report|HDRO (Human Development Report Office)]] [[United Nations Development Programme]]|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 14}}</ref> | HDI_rank = 51-րդ | currency = [[Բուլղարական լև|Լև]] | currency_code = BGN | time_zone = EET | utc_offset = +2 | time_zone_DST = EEST | utc_offset_DST = +3 | drives_on = right | calling_code = +359 | cctld = [[.bg]]<br />[[.бг]] }} '''Բուլղարիա'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=47}}</ref>([[բուլղարերեն]]՝ България, Bălgariya, {{IPA2|bɤlˈgarijə}}), պաշտոնապես '''Բուլղարիայի Հանրապետություն''' ([[բուլղարերեն|բուլղ]].՝ Република България, Republika Bălgariya, {{IPA2|rɛˈpubliˌkə bɤlˈgarijə}}), երկիր [[Հարավային Եվրոպա]]յում՝ [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] արևելքում՝ Սև ծովի ափին։ Զբաղեցնում է թերակղզու մակերեսի 22 %-ը։ Բուլղարիան գտնվում է նախկին Թրակիայի տարածքում։ Ըստ [[2018 թվական]]ի մարդահամարի տվյալների՝ Բուլղարիայի բնակչությունը կազմում է 6 999 908 մարդ<ref name="NSI3">{{cite web|url=http://censusresults.nsi.bg/Census/Reports/2/2/R7.aspx|title=Census results: population by residence, ethnic group and age|publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|date=2011|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 20|archive-url=https://web.archive.org/web/20120602032148/http://censusresults.nsi.bg/Census/Reports/2/2/R7.aspx|archive-date=2012 թ․ հունիսի 2|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.vesti.bg/bulgaria/obshtestvo/nsi-prebroiavaneto-ot-2011-g.-e-sgresheno-nuzhno-e-novo-6008424|title=НСИ: Преброяването от 2011 г. е сгрешено, нужно е ново|trans-title=NSI: The 2011 census is incorrect, a new one needed|publisher=Vesti|date=մարտի 25, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite web|url=http://news.bnt.bg/bg/a/221926-skandalni-tva-rdeniya-za-netochnosti-v-prebroyavaneto-prez-2011-g|title=Скандални твърдения за неточности в преброяването през 2011 г.|trans-title=Scandalous claims of inaccuracies in the 2011 census|publisher=Bulgarian National Television|first=Eliana|last=Dimitrova|date=մարտի 25, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian}}</ref>։ Բուլղարիայի ժողովրդագրությունը վերահսկվում է Բուլղարիայի Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի կողմից։ Պետությունն ունի բնակչության զարգացվածության շատ բարձր մակարդակ՝ 0.782։ Այն 2012 թվականի ցուցանիշներով գտնվում է 57-րդ հորիզոնականում ամբողջ աշխարհում և պահում է 38-րդ հորիզոնականը Newsweek-ի այն երկրների ցանկում, որ ամենահարմարն են ապրելու համար<ref name="Newsweek.com">{{cite web |url=http://www.newsweek.com/2010/08/15/interactive-infographic-of-the-worlds-best-countries.html |title=Interactive Infographic of the World’s Best Countries |publisher=Newsweek.com |date=օգոստոսի 15, 2010 |accessdate=2011 թ․ հուլիսի 24 |archive-date=2010-09-01 |archive-url=https://www.webcitation.org/5sQWPP1Ay?url=http://www.newsweek.com/2010/08/15/interactive-infographic-of-the-worlds-best-countries.html |dead-url=yes }}</ref>։ Ընդհանուր հաշվով՝ պետության մակերեսը կազմում է 110 993 կմ²։ Սահմանակից է [[Ռումինիա]]յին՝ հյուսիսում, [[Սերբիա]]յին և [[Մակեդոնիա]]յին՝ արևմուտքում, [[Հունաստան]]ին և [[Թուրքիա]]յին՝ հարավում, և [[Սև ծով]]ին՝ արևելքում<ref name="Penin">{{cite book |last=Penin|first=Rumen|title=Природна география на България|trans-title=Natural Geography of Bulgaria|publisher=Bulvest 2000|page=18|year=2007|isbn=978-954-18-0546-6|language=Bulgarian}}</ref><ref name="Country comparison: Area">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=105#bu|title=Country comparison: Area|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 22|archive-url=https://web.archive.org/web/20181122132200/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=105#bu|dead-url=yes}}</ref>։ Բուլղարիան աշխարհում [[Աշխարհի երկրներն ըստ տարածքի|տարածքով]] զբաղեցնում է 103-րդ տեղը, իսկ [[Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության|բնակչությամբ]]՝ 107-րդ տեղը։ [[Եվրամիություն]]ում [[Եվրամիության երկրների բնակչություն|տարածքով և բնակչությամբ]] զբաղեցնում է 11-րդ և 16-րդ տեղերը՝ համապատասխանաբար<ref>[https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1 Eurostat — Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table]</ref>։ Բուլղարիայի մայրաքաղաքն է [[Սոֆիա]] քաղաքը։ Պետական լեզուն է [[բուլղարերեն]]ը<ref>{{cite encyclopedia |url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Bulgaria/Language|title=Language and Literature of Bulgaria|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=James|last=Bourchier|authorlink=James David Bourchier|year=1911|accessdate=2018 թ․ նոյեմբերի 20|quote=The introduction of the definite article, which appears in the form of a suffix, and the almost total disappearance of the ancient declensions, for which the use of prepositions has been substituted, distinguish the Bulgarian from all the other members of the Slavonic family.}}</ref>։ Երկրի բնակչության հիմնական մասը կազմում են [[բուլղարներ]]ը։ Ազգային փոքրամասնություններ են [[թուրքեր]]ը (8.8%) և [[գնչուներ]]ը (4.9%)<ref name="Hope">{{cite news|url=https://www.ft.com/content/51f1bd86-d6cc-11e7-ae3e-563c04c5339a |title=Bulgaria battles to stop its brain drain|newspaper=The Financial Times|first=Kerin|last=Hope|date=հունվարի 11, 2018|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 7|quote=But a sharp decline in the quality of state healthcare and high poverty rates—42% of the population are at risk of poverty in old age, according to Eurostat—gives Bulgaria the second-lowest life expectancy in the EU after Lithuania.}}</ref>: Բուլղարիան գտնվում է [[Բարեխառն գոտիներ|բարեխառն գոտում]]։ Բուլղարիայի հյուսիսը զբաղեցնում է [[Դանուբ]]ի բլրապատ հարթավայրը, որը հարավում աստիճանաբար բարձրանում է և ձուլվում [[Ստարա Պլանինա]] լեռնաշղթայի նախալեռներին<ref>{{cite web |url=https://unfccc.int/resource/docs/natc/bulnc2.pdf|title=Bulgaria Second National Communication|publisher=United Nations Framework Convention on Climate Change|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 9}}</ref>։ Ստարա Պլանինա լեռներն արևմուտքից արևելք հատում են ամբողջ Բուլղարիան։ Ստարա Պլանինայի և Սրեդնա Գորա լեռնային համակարգերի միջև ընկած են ենթաբալկանյան տեկտոնական գոգհովիտներ։ Հարավում և հարավ-արևմուտքում տարածվում են Ռիլա, Պիրին և Ռոդոպյան լեռները։ Ռոդոպների և Սրեդնա Գորա լեռների միջև, Մարիցա գետի երկայնքով տարածված է [[Վերին Թրակյան դաշտավայր]]ը, որն ամենաբերրին է երկրում։ [[Բուլղարիայի սևծովյան ափ|Բուլղարիայի սևծովյան]] ափերը ցածրադիր են, տեղ-տեղ՝ զառիթափ, կան շատ լողափեր<ref name="biodiversity">{{cite web|url=http://www.flora.biodiversity.bg/bg_flora_fr.htm|title=Характеристика на флората и растителността на България|publisher=Bulgarian-Swiss Program For Biodiversity|accessdate=2013 թ․ մարտի 21|archive-date=2013 թ․ ապրիլի 27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130427002409/http://www.flora.biodiversity.bg/bg_flora_fr.htm|dead-url=yes}}</ref>։ Բոսնիա և Հերցեգովինան ըստ կառավարման ձևի [[Խորհրդարանական հանրապետություն]] է<ref name="DD-Navi">{{cite web|url=http://direct-democracy-navigator.org/countries/bulgaria/legal_designs|title=Overview of direct democratic instruments in Bulgaria|publisher=Navigator to Direct Democracy|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140116183501/http://direct-democracy-navigator.org/countries/bulgaria/legal_designs|archive-date=2014 թ․ հունվարի 16|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 25}}</ref>։ Պետության գլխին է կանգնած նախագահը։ [[2016 թվական]]ին հինգ տարի ժամկետով Բուլղարիայի նախագահ է ընտրվել [[Ռումեն Ռադև]]ը<ref name="bnr.bg">[http://bnr.bg/sofia/post/100727634 BSP elected Gen. Radev as a presidential candidate with 99 votes], Bulgarian National Radio, Radio "Sofia", August 17, 2016</ref><ref>[http://m.dnevnik.bg/bulgaria/2016/08/17/2812421_bsp_izdiga_oficialno_gen_rumen_radev_za/ BSP officially nominated gen. Rumen Radev for the presidential elections], "Dnevnik", August 17, 2016</ref><ref>[http://news.bnt.bg/bg/a/i-abv-nominira-ofitsialno-general-rumen-radev-za-kandidat-prezident ABR officially nominated gen. Rumen Radev for the presidential elections too], BNT, August 17, 2016</ref>։ [[Բուլղարիայի վարչական բաժանում|Վարչական բաժանման]] համաձայն՝ Բուլղարիան բաժանվում է 28 մարզի ({{lang-bg|област}}), որոնք բաժանվում են 264 համայնքի ({{lang-bg|община}})։ Համայնքների ղեկավարներն են [[կմետ]]երը։ Մարզերում կենտրոնական պետական կառավարումը կատարում են մարզային կառավարիչները, որոնց նշանակում է Նախարարների Խորհուրդը։ Համաձայն № 1059/2003 [[Եվրամիություն|Եվրամիության]] ռեգլամենտի՝ Բուլղարիայի տարածքը բաժանվում է առաջին կարգի երկու տարածաշրջանի և երկրորդ կարգի վեց տարածաշրջանների։ Նրանք վարչա-տարածքային միավորներ չեն, այլ միայն երկրի վիճակագրական գոտիներ են<ref name="Archived copy">{{cite web |url=http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/policy/regional-innovation/monitor/base-profile/yugozapadna-i-yuzhna-tsentralna-bulgaria/south-central-planning-region |title=Archived copy |accessdate=2014 թ․ հոկտեմբերի 7 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141013075738/http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/policy/regional-innovation/monitor/base-profile/yugozapadna-i-yuzhna-tsentralna-bulgaria/south-central-planning-region |archivedate=2014 թ․ հոկտեմբերի 13 }}</ref>։ Ըստ [[Բուլղարիայի սահմանադրություն|Բուլղարիայի սահմանադրության]]՝ Բուլղարիայի պետական կրոնն է [[Կաթոլիկություն|օրթոդոքս քրիստոնեությունն]] է։ Բնակչության գերկշռող մասը (մոտ 78 %) դավանում են [[ուղղափառություն]]։ Ուշագրավ է այն փաստը, որ 2011 թվականի մարդահամարի ժամանակ բնակչության մեկ հինգերորդը հրաժարվել է այս հարցին պատասխանելուց<ref>{{cite web |url=http://censusresults.nsi.bg/Reports/2/2/R10.aspx |title=Архивированная копия |accessdate=2011 թ․ հուլիսի 22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111004020641/http://censusresults.nsi.bg/Reports/2/2/R10.aspx |archivedate=2011 թ․ հոկտեմբերի 4 |deadlink=yes }}</ref>։ Բուլղարիան [[Արդյունաբերություն|ինդուստրիալ]] երկիր է՝ զարգացած [[գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսությամբ]]։ Տնտեսության կառուցվածքում գյուղատնտեսության բաժինը կազմում է 4,9%<ref name="cia.gov">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html |title=Բուլղարիայի Տնտեսության ճյուղային կառուցվածք |accessdate=2015 թ․ սեպտեմբերի 29 |archive-date=2020 թ․ մայիսի 9 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200509214652/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html |dead-url=yes }}</ref>, արդյունաբերությանը՝ 31,2%<ref name="cia.gov"/>, իսկ 63,9%-ը՝ բաժին է ընկնում ծառայություններին<ref name="cia.gov"/>։ Երկիրն ապրում է ժողովրդագրական ջգնաժամ և կյանքի տևողությամբ աշխարհում զբաղեցնում է 73-րդ տեղը։ [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|ԱՄՀ]]-ի տվյալների համաձայն՝ 2018 թվականին ՀՆԱ-ի ծավալը կազմել է 159,681 մլրդ [[Դոլար|$]] (մեկ շնչի հաշվով՝ $22 700): Արժույթը [[բուլղարական լև]]ն է<ref>[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?sy=2000&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=101&pr1.y=7&c=918&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= Report for Selected Countries and Subjects]</ref>։ Բուլղարիայի Հանրապետությունը [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ]]-ի անդամ է համարվում 1995 թվականից, [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|ԵԱՀԿ]]-ի անդամ՝ 1975 թվականից, [[Եվրոպայի Խորհուրդ|Եվրոպայի Խորհրդի]] անդամ՝ 1992 թվականից, ԱՀԿ-ի անդամ՝ 1996 թվականից, [[ՆԱՏՕ]]-ի անդամ՝ 2004 թվականից և [[Եվրամիություն|Եվրամիության]] անդամ՝ 2007 թվականից{{sfn|Chen|2012|page=97}}<ref name="Petersen 2013 369">{{cite book|last=Petersen|first=Leif Inge Ree|title=Siege Warfare and Military Organization in the Successor States (400–800 AD): Byzantium, the West and Islam|publisher=Brill |year=2013|page=369 |isbn=978-9004254466|url={{Google books|BRGaAAAAQBAJ|page=369|plainurl=yes}}}}</ref>։ Բուլղարիայի տարածքի հնագույն բնակիչները թրակացիներն են։ Մ․ թ․ [[1-ին դար]]ում այն նվաճել են հռոմեացիները։ [[3-րդ դար]]ում սկսվել է հյուսիսային բարբարոսական ցեղերի ներխուժումը [[Բալկաններ]]։ [[Բուլղարներ]]ը հարավային սլավոններ են։ Հնուց ի վեր նրանք բնակվում են [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] հյուսիս-արևելքում։ Իրենց ամբողջ պատմության ընթացքում նրանք պայքարել են անկախության համար՝ նախ` [[Բյուզանդիա]]յի, ապա՝ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] դեմ։ [[Օսմանյան Բուլղարիա|Բուլղարիան]] մոտ 500 տարի գտնվել է [[Օսմանյան Բուլղարիա|օսմանյակ լծի]] տակ, որից ազատվել է [[1878 թվական]]ի [[մարտի 3]]-ին և այդ օրը համարվում է [[Բուլղարիայի անկախության օր]]<ref name="ReferenceB">Chronographus anni 354. Cap. XV. Liber generationis. Monumenta Germaniae Historia. Auctor. Antiquissimi, t. Х1, р. 105.</ref>{{sfn|Chen|2012|pages=92–95, 97}}։ == Անվան ծագումնաբանություն == {{տես նաև|Բուլղարներ}} Երկրի անվանումը ծաֆում է թյուրքական [[բուլղարներ]] ցեղերի անվանումից, որոնք [[4-րդ դար]]ից բնակեցրել են Հյուսիսային Չեռնոմորիայից մինչև Կասպիա և Հյուսիսային Կովկաս ընկած տափաստանները և 7-րդ դարի 2-րդ կեսին գաղթել են մասամբ Պոդունավիե, իսկ ավելի ուշ՝ Միջին [[Պովոլժիե]] և մի շարք այլ շրջաններ։ Որոշ պատմաբաններ հարցի տակ են դնում բուլղարների նույնականացումը որպես թյուրքական ցեղեր՝ ասելով նրանց հյուսիսիրանյան ծագման վարկածը<ref>Dobrev, Petar. «Езикът на Аспаруховите и Куберовите българи». 1995. {{ref-bg}}</ref><ref>Bakalov, Georgi. ''Малко известни факти от историята на древните българи''. [http://www.protobulgarians.com/Statii%20ot%20drugi%20avtori/Bakalov-1.htm Part 1] & [http://www.protobulgarians.com/Statii%20ot%20drugi%20avtori/Bakalov-2.htm Part 2]. {{ref-bg}}</ref>։ «Բուլղարներ» բառը, հավանաբար, առաջացել է թյուրքական bulģha («խառնել», «թափահարել») և նրա ածանցավոր bulgak («ապստամբություն», «անկարգություն») բառից<ref>{{cite book|last=Bowersock|first=Glen W.|title=Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World|publisher=Harvard University Press|page=354|year=1999|isbn=978-0674511736|url={{Google books|c788wWR_bLwC|page=354|plainurl=yes}}}}</ref><ref>Bowersock, Glen W. & al. ''[https://books.google.am/books?id=c788wWR_bLwC&pg=PA354 Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World]'', p. 354. Harvard University Press, 1999. {{ISBN|0-674-51173-5}}</ref>{{sfn|Chen|2012|page=97}}<ref name="Petersen 2013 369"/>{{sfn|Golden|1992|page=104}}։ Այլընտրական ստուգաբանությունները բառի ծագումը ման են ածում bulğarak («բաժանել») բառից կամ [[Թյուրքական լեզվախումբ|թյուրքական]] bel («հինգ») և gur («նետ») բառերի միացումից՝ ենթադրվող [[ութիգուրներ]]ի և [[օնոգուրներ]]ի ցեղերի բաժանումից («տասը ցեղ»)<ref>Karataty, Osman. ''[https://books.google.am/books?id=h_Qu1ywX0-wC In Search of the Lost Tribe: the Origins and Making of the Croatian Nation]'', p. 28.</ref>։ Երկրի անվանման ծագման այլընտրական վարկած, արտասանման առանծնահատկություններով պայմանավորված, կապում է [[Վոլգա]] գետի անվանման հետ, որի ափերին բնակվել են այդ ցեղերը, և աստիճանաբար ձևափոխվել են՝ Volga - Volgarii - Volgaria - Bolgaria - Bulgaria<ref name="Charnock">''Charnock, Richard Stephen'': [https://books.google.am/books?id=r2YDAAAAQAAJ&pg=PA50 Local Etymology: A Derivative Dictionary of Geographical Names]. - London: Houlston and Wright, 1859. - P. 50.</ref>{{sfn|Chen|2012|pages=92–95, 97}}: == Պատմություն == {{main|Բուլղարիայի պատմություն}} === Բուլղարական պետականության հաջորդականություն === [[Պատկեր:Sofia - Panagyurishte Thracian Gold Treasure.jpg|thumb|Ոսկե գաձ Պանագյուրիշտեից]] [[Պատկեր:Roman Theatre Plovdiv.jpg|thumb|Հռոմական թատրոն, [[Պլովդիվ]]]] Բուլղարիայի Հանրապետությունը համարվում է 681 թվականից բուլղարական չընդհատվող պետականության նախորդող ձևերի պատմական ժառանգորդը։ Սակայն թյուրքալեզու [[բուլղարներ]]ը միասնական [[էթնոս]] էին ավելի շուտ։ Բուլղարների մասին առաջին հիշատակումը թվագրվում է 354 թվականին<ref name="ReferenceB"/>։ * '''[[Բուլղարական առաջին կայսրություն]]''' (681-1018 թվակականներ)։ ** Մայրաքաղաք՝ [[Պլիսկա]] (681-893 թվակականներ), [[Վելիկի Պրեսլավ]] (893-968/972 թվակականներ), [[Սկոպիե]] (972-992 թվակականներ), [[Օխրիդ]] (992-1018 թվակականներ)։ * '''[[Բյուզանդական Բուլղարիա]]''' (1018-1185 թվակականներ)։ * '''[[Բուլղարական երկրորդ կայսրություն]]''' (1185-1396 թվակականներ)։ ** Մայրաքաղաք՝ [[Վելիկո Տիռնովո]] (1185-1393 թվակականներ), [[Վիդին]] և [[Նիկոպոլ]] (1393-1396 թվակականներ)։ * '''[[Վիդինյան թագավորություն]]''' (1396-1422 թվակականներ)։ ** Մայրաքաղաք՝ Վիդին:[[Պատկեր:Tsar Osvobotitel E1.jpg|thumb|[[Ալեքսանդր II-ի հուշարձան (Սոֆիա)|Ալեքսանդր II-ի հուշարձան]]։ Կառուցվել է ռուս կայսր [[Ալեքսանդր II]]-ի պատվին:]] * '''[[Օսմանյան Բուլղարիա]]''' (1396-1878 թվակականներ)։ * '''[[Բուլղարիայի իշխանություն]]''' (1878-1908 թվակականներ)։ ** Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։ * '''[[Բուլղարական երրորդ կայսրություն]]''' (1908-1946 թվակականներ)։ ** Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։ * '''[[Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն]]''' (1946-1990 թվակականներ)։ ** Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։ * '''Բուլղարիայի Հանրապետություն''' (1990 թվականից)։ ** Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։ === Հնագույն պատմություն === {{main|Մինչսլավոնական Բուլղարիա|Մեծ Բուլղարիա|Վոլգյան Բուլղարիա}} [[Պատկեր:Ancient Thrace under Roman rule.png|thumb|Թրակիական հողերը Հռոմեական կայսրության կազմում]] [[Եվրոպա]]յի հնագույն միշտ բնակվեցված քաղաք է համարվում բուլղարական 6-հազարամյա [[Պլովդիվ]]ը<ref name="Rodwell">{{cite book | last =Rodwell | first =Dennis | title =Conservation and Sustainability in Historic cities | url =https://archive.org/details/conservationsust00rodw_508 | publisher =Blackwell Publishing| year =2007 | isbn =1405126566 | page =[https://archive.org/details/conservationsust00rodw_508/page/n30 19] }}</ref>։ Բուլղարիայի ժամանակակից տարածքի ամենահին բնակիչներն են եղել, որոնց մասին կան ստույգ տեղեկություններ, [[թրակիացիներ]]ը, հնդեվրոպական ցեղեր, որոնք այդտեղ են ապրել մ. թ. ա. 1 հազարամյակից<ref name="EBBalkans">{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Balkans#ref476014|title=Balkans|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John B.|last=Allcock|accessdate=օգոստոսի 16, 2018}}</ref>։ Մ. թ. 1-ին դարում թրակիական հողերը մտել են [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] կազմում և բաժանվել են [[Թրակիա]] և [[Մյոզիա]] գավառների միջև։ Մի քանի դարի առաջ ափում առաջացել էին հունական գաղութներ<ref>{{cite book |last=Ashley |first=James R. |title=The Macedonian Empire: The Era of Warfare Under Philip II and Alexander the Great, 359–323 B.C |publisher=McFarland & Company, Inc.|pages=139–140|year=1998|isbn=978-0786419180|url={{Google books|nTmXOFX-wioC|page=139|plainurl=yes}}}}</ref>, որոցից արդյունքում թրակիցիներն ընդօրինակել են [[հին հունարեն]]ը{{Sfn|MacDermott|1998|page=19}}<ref>{{cite book |last=Detrez|first=Raymond |title=Historical Dictionary of Bulgaria |publisher=Rowman & Littlefield|page=5|year=2014|isbn=978-1442241794}}</ref><ref>{{cite book |editor1-last=Parry |editor1-first=Ken |title=The Blackwell Companion to Eastern Christianity|publisher=Wiley-Blackwell|page=48|year=2010 |isbn=978-1444333619|quote=The conquest of the Balkans and the rise of the Bulgarian Empire was not a disaster for the indigenous population and its material and spiritual culture. The settlers and the local Romanized or semi-Romanized Thraco-Illyrian Christians influenced each other's way of life and socio-economic organization, as well as each other's cultures, language and religious outlook.}}</ref><ref>{{cite book |last1=Wolfram |first1=Herwig |title=History of the Goths|publisher=University of California Press|page=8|year=1990|isbn=978-0520069831|url={{Google books|xsQxcJvaLjAC|page=8|plainurl=yes}}}}</ref>: 395 թվականի Հռոմական կայսրության [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|Արևմտյան]] և [[Բյուզանդական կայսրություն|Արևելյան]] բաժանվելուց հետո երկու գավառներն էլ անցել են Արևելյան Հռոմական կայսրությանը<ref>{{cite book |editor1-last=Gagarin |editor1-first=Michael |title=The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome |volume=1|publisher=Oxford University Press|page=55 |year=2010|isbn=978-0-19-517072-6 |url={{Google books|lNV6-HsUppsC|page=55|plainurl=yes}}}}</ref><ref>{{cite book |last=O Hogain |first=Daithi |title=The Celts: A History |date=2002 |publisher=The Boydell Press|pages=69–71|isbn=978-0851159232|url={{Google books|-yd1huHoXJwC|page=69|plainurl=yes}}}}</ref>։ [[Բուլղարներ]]ի առաջին պետությունը, որի մասին պահպանվել են ճիշտ պատմական տեղեկություններ, եղել է [[Մեծ Բուլղարիա]]ն, պետություն<ref>{{cite book|last1=Kidner|first1=Frank|title=Making Europe: The Story of the West|publisher=Cengage Learning|page=57|year=2013|isbn=978-1111841317|url={{Google books|1_E_CQAAQBAJ|page=57|plainurl=yes}}}}</ref>, որը մի քանի տասնամյակների ընթացքում [[սև ծով|սևծովյան]] և [[Ազովի ծով|ազովյան]] տափաստաններում միավորվել է բուլղարների և այլ ցեղերի։ Պետության մայրաքաղաքը եղել է [[Ֆանագորիա]]ն, իսկ նրա հիմնադիրը և կառավարիչը՝ [[խան]] [[Կուբրաթ]]ը{{sfn|Roisman|2011|pages=135–138, 343–345}}<ref>{{cite book |last=Nagle |first=D. Brendan|title=Readings in Greek History: Sources and Interpretations |publisher=Oxford University Press |page=230 |year=2006|isbn=978-0199978458 |quote=However, one of the Thracian tribes, the Odrysians, succeeded in unifying the Thracians and creating a powerful state}}</ref>։ === Բուլղարական առաջին կայսրություն === {{main|Բուլղարական առաջին կայսրություն}} [[Պատկեր:Krum1.jpg|thumb|Խան Կրումը [[Նիկիֆոր I]]-ի կայսրի գանգից իրեն բաժակ է սարքել:]] Խան Կուբրաթի մահից հետո պետությունը կազմալուծվել է և որոշ ցեղեր շարժվել են տարբեր ուղղություններով. խան Բաթբայանը պաշտպանում էր իր եղբայրների հեռանալը, խան Կատրոգը [[Վոլգա]]յի գետաբերանում մոտավորապես 66 թվականին հիմնադրել է [[Վոլգյան Բուլղարիա]]ն (66?-1237)<ref>{{cite book |last=Vlasto |first=Alexis P. |title=The Entry of the Slavs Into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs|publisher=Cambridge University Press|page=157|year=1970|isbn=978-0521074599|url={{Google books|fpVOAAAAIAAJ|page=157|plainurl=yes}}}}</ref>, խան Ասպարուխը հեռացել է [[Դանուբ]]ի գետաբերան, որից հետո ուղևորվել է [[Բալկաններ]]՝ հիմնադրելով Բուլղարյան խանությունը։ Գոյություն ունի առասպել, որ խան Քուբրաթն իր մահից առաջ պատգամել է լինել միասնական, ինչպես նետերի կապը, սակայն [[խազարներ]]ը կարողացել են միացնել Մեծ Բուլղարիան [[Խազարական խաքանություն|Խազարական խաքանությանը]]<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Krum|title=Krum|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Բուլղարները 6-րդ դարում և 7-րդ դարի սկզբին Բալկաններում բազմաթիվ արշավանքներ են կատարել ([[Մարցելին Կոմիտ]]ը 491-498 թվականներին՝ առաջին արշավանք, իսկ 558 թվականին՝ Զաբերգանը)։ [[Բյուզանդիա]]յի տարածքում, Բալկանյան լեռներից դեպի հյուսիս, բազմաթիվ էին սլավոնական ցեղերը, բայց իրենց միասնական չլինելու պատճառով չէին կարողանում դիմադրել լավ կազմակերպված բյուզանդական զորքերին։ Սլավոնները հեծելազորային զորք չունեին, աշխարհազորը միայն հետևակից էր կազմված, և իրենց հեծելազորային դաշինք էր հարկավոր։ Բուլղարներն ունեին այն ժամանակի ամենալավ հեծելազորից մեկը, բուլղարների միջև «ձիախաղը» սկսվում էր 3-4 տարեկան հասակից։ Ժամանակից հյուսիսային Բուլղարիայի տարածքում գոյություն ուներ Յոթ սլավոնական ցեղերի դաշինքը՝ Տիմոկ գետից դեպի արևմուտք, Բուլկանյան լեռներից՝ հարավ, [[Սև ծով]]ից՝ արևելք և [[Դանուբ]]ից՝ հյուսիս։ Այդ սլավոնական ցեղերի հետ էր խան Ասպարուխն դաշինք կնքել։ Այդ դաշինքը փոխշահավետ էր, թեպետ մինչև 863 թվականի Բուլղարիայի քրիտոնեություն ընդունելը բուլղարները կազմում էին բանակի ազնվապետությունը և տիրապետությունը։ Առաջին Բուլղարական խանության գոյության պաշտոնական հաշվումը համարվում է Դանուբի հովտում ռազմական վերջին պարտությունից հետո (680-681 թվականներ) [[Բյուզանդիա]]յի բուլղարների հետ կնքած պայմանագիրն է, որով Բյուզանդիան բուլղարներին պարտավորվում էր տուրք վճարել<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/The-first-Bulgarian-empire#ref42725 |title=The Spread of Christianity|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Պետության մայրաքաղաքն է դարձել [[Պլիսկա]]ն։ Պետության կազմի մեջ էին մտնում թյուրքալեզու բուլղարները, սլավոնները և տեղի [[թրակիացիներ]]ի մի փոքր մասը{{Sfn|Crampton|2007|pages=12–13}}: Արդյունքում այդ [[էթնոս]]ները կազմել են սլավոնական բուլղարների ազգը, որոնք իրենց անվանումն են ստացել ըստ երկրի և խոսացել են այն լեզվով, որից առաջացել է ժամանակակից [[բուլղարերեն]]ը։ [[9-րդդար]]ի սկզբին սկզբին պետության տարածքն էականորեն մեծացել է նվաճված [[Ավարական խանություն|Ավարական խանության]] հաշվին<ref name="EB">{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/The-first-Bulgarian-empire#ref42726 |title=Reign of Simeon I|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28|quote=Bulgaria's conversion had a political dimension, for it contributed both to the growth of central authority and to the merging of Bulgars and Slavs into a unified Bulgarian people.}}</ref>{{Sfn|Crampton|2007|pages=12–13}}: [[Պատկեր:Bulgaria-(893-927)-TsarSimeon-byTodorBozhinov.png|thumb|Առաջին Բուլղարական կայսրությունը Սիմեոն I-ի օրոք]] Մինչև 865 թվականը Բուլղարիայի ղեկավարները կրում էին հայտնի տիտղոս («խանաս յուվիգիի» - մեծ խան, զորապետ և քուրմ, «սարակտ» - պետություն)։ [[Բորիս Առաջին]]ի օրոք պետությունը պաշտպանել ընդունել է [[քրիստոնեություն]]ը (այդ ժամանակ եկեղեցին դեռ բաժանված չէր արևմտյան և արևելյան ճյուղերի) և ղեկավարները սկսել են կրել իշխանի, իսկ հետո՝ ցարի տիտղոս։ [[Սիմեոն I]]-ի օրոք պետությունը հասել է իր [[աշխարհաքաղաքականություն|Աշխարհաքաղաքականության]] գագաթնակետին և ներառել է ժամանակակից Բուլղարիայի, [[Ռումինիա]]յի, [[Հյուսիսային Մակեդոնիա]]յի, [[Սերբիա]]յի տարածքները, [[Հունգարիա]]յի ժամանակակից արևելյան մասը, ինչպես նաև [[Ալբանիա]]յի հարավային մասերը, [[Հունաստան]]ի մայրցամաքային հատվածը, [[Ուկրաինա]]յի հարավ-արևմտյան մասը և գրեթե եվրոպական [[Թուրքիա]]յի ամբողջ տարածքը։ Մայրաքաղաքն է դարձել [[Վելիկի Պրեսլավ]]ը որպես հակակշիռ նախկին հեթանոսական մայրաքաղաքին։ Բորիսի և Սիմեոնի ժամանակ Բուլղարական պետությունը նաև ապրել է չտեսնված մշակութային ծաղկում, որը քրիստոնեական գրքերի թարգմանության համար սկսվել է այն ժամանակ գոյություն ունեցող [[Կյուրեղ և Մեթոդիոս]]ի թթվիճի մատենագրության փոփոխությունից, որոշ սլավոնական տառերի չհասկանալու պատճառով, որոնք լուծվել էին, ստեղծվել էր միջնադարյան բուլղարական գրականության մեծ կորպուս։ Բուլղարական գրականությունը, որը սլավոնականներից ամենահինն է, առաջացել է դեռ 886 թվականին՝ [[Պրեսլավի գրադպրոց]]ի առաջացմամբ<ref>{{cite book|last=Browning|first=Robert|title=Byzantium and Bulgaria|url=https://archive.org/details/byzantiumbulgari0000brow|year=1975|publisher=Temple Smith|pages=[https://archive.org/details/byzantiumbulgari0000brow/page/194 194]–195|isbn=978-0520026704}}</ref>։ Շատ հաճախ Բուլղարական կայսրությունը ստիպված է եղել պատերազմել [[Բյուզանդիա]]յի հետ։ Հաջող պատերազմներից և նվաճումներից հետո կրթված Սիմեոնի հավակնություններն այնպես մեծացան, որ նա կարծում էր, որ պետք է դառնա Բյուզանդիայի կայսր՝ նվաճելով այն, ինչպես նաև իր պետության և անկախ եկեղեցու համար ձգտում էր կայսրության (թագավորության) կարգավիճակի միջազգային ճանաչմանը։ Նրա երազանքներտ մասամբ էին իրականանում իր որդու կառավարման ժամանակ, սակայն Սիմեոնը սխալվել է՝ ժառանգորդ նշանակելով իր երկրորդ որդուն՝ [[Պյոտր I (Բյուզանդիայի ցար)|Պյոտր I-ին]], որն համարում էր, որ իր կոչումը վանական լինելն է, այլ ոչ թե ցար{{Sfn|Crampton|1987|page=4}}: Պյոտրի կառավարման վերջում բուլղարների կայսրությունը սկսել էր փլուզվել Բյուզանդիայի և հունգարների հարվածների տակ, իսկ վերջնական հարվածն է դարձել կիևյան իշխան [[Սվյատոսլավ Իգորևիչ]]ի արշավանքը, որը ոչ մեծ զորքի օգնության որոշ ժամանակով նվաճել է մայրաքաղաքը և տարածքի մի մասը։ Ապագա ցար և զորահրամանատար Սամուիլը հասցրել է վերադարձնել կայսրության տարածքի մեծ մասը, սակայն կորցվել էր մայրաքաղաքը և թրակիական տարածքները, որոնց կազմում էին «պետության սիրտը», ինչպես նաև կորցվել էին հյուսիս-արևմտյան տարածքները, որոնք անցել էին հունգարներին<ref>{{cite book|last=Scylitzae |first=Ioannis |title=Synopsis Historiarum|url=https://archive.org/details/ioannisscylitzae00thur |work=Corpus Fontium Byzantiae Historiae|publisher=De Gruyter|page=[https://archive.org/details/ioannisscylitzae00thur/page/457 457]|year=1973|isbn=978-3-11-002285-8}}</ref>։ 1018 թվականին, Սամուիլի մահից հետո<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/biography/Samuel-tsar-of-western-Bulgaria|title=Samuel|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|accessdate=2012 թ․ հունվարի 20}}</ref>, Բուլղարիան նվաճվել է Բյուզանդիայի և կողմից և դադարեցրել է իր գոյության մոտ երկու դար։ 1018 թվականից մինչև 1187 թվականը Բուլղարիայի տարածքը համարվել է Բյուզանդիայի մարզ, թեպետ հաստատվել էր բուլղարական եկեղեցու ինքնավարությունը<ref name=Ostrog>{{cite book|last=Ostrogorsky|first=Georgije|title=History of the Byzantine State|publisher=Rutgers University Press|page=311|year=1969|isbn=978-0813511986}}</ref>։ Պետությունն այդ ժամանակ ապրել է երկու անհաջող ապստամբություն՝ [[Պյոտր II Դելյան]]ի և [[Կոնստանտին Բոդին]]ի։ 11-րդ դարում Բուլղարիային Բյուզանդիայի կազմում հաջորդաբար սպառնում էին [[հունգարներ]]ը, [[նորմաններ]]ը և [[պեչենեգներ]]ը։ 1185 թվականից մինչև 1187 թվականը եղբայրներ [[Իվան Ասեն I]]-ի և [[Պյոտր IV]]-ի գլխավորությամբ ապստամբության արդյունքում պետությունն ազատվել է բյուզանդական կառավարումից և առաջացել է [[Բուլղարական երկրորդ կայսրություն]]ը<ref name=Averil>{{cite book |last=Cameron|first=Averil|title=The Byzantines|url=https://archive.org/details/byzantines00came|publisher=Blackwell Publishing|page= [https://archive.org/details/byzantines00came/page/n186 170]|year=2006|isbn=978-1-4051-9833-2}}</ref>։ === Բուլղարական երկրորդ կայսրություն === {{main|Բուլղարական երկրորդ կայսրություն}} Տիռնովոյում ապրող բուլղարները 1185 թվականին դեսպանություն են ուղարկում բյուզանդական կայսր Իսաակ Անելին իրենց տիրույթները հաստատելու խնդրանքով։ Մերժումը և դեսպանության ծեծը դարձել էին ապստամբության ազդանշան։ Կարճ ժամանակվա ընթացքում ապստամբությունը ընդգրկել է Բալկանյան լեռներից մինչև Դանուբ տարածքը<ref name="Novinite">{{cite web|url= http://novinite.com/view_news.php?id=125840|title=Reminiscence from Days of Liberation*|publisher=[[Novinite]]|date=մարտի 3, 2011|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref name="Shipka Pass">{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Shipka-Pass|title=Shipka Pass|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|accessdate=օգոստոսի 18, 2018}}</ref>։ Այդ ժամանակներից սկսել է բուլղարների պոլովցների հետ համագործակցությունը, որոնք Բուլղարիայում հայտնի էին որպես կումաններ։ Պոլովցները բուլղարների կողքին բազմաթիվ անգամ կռվել են բյուզանդացիաների հետ<ref name="Fishman 2010 276">{{cite book|last=Fishman|first=Joshua A.|title=Handbook of Language and Ethnic Identity: Disciplinary and Regional Perspectives|publisher=Oxford University Press|page=276|year=2010|isbn=978-0195374926|url={{Google books|7oAUeUVtc58C|page=276|plainurl=yes}}|quote=There were almost no remnants of a Bulgarian ethnic identity; the population defined itself as Christians, according to the Ottoman system of millets, that is, communities of religious beliefs. The first attempts to define a Bulgarian ethnicity started at the beginning of the 19th century.|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 30}}</ref><ref name="Roudometof 2001 68–71">{{cite book|last=Roudometof|first=Victor|last2=Robertson|first2=Roland|title=Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans|publisher=Greenwood Publishing Group|pages=68–71|year=2001|isbn=978-0313319495|url={{Google books|I9p_m7oXQ00C|page=68|plainurl=yes}}}}</ref>։ [[Պատկեր:Campaigns of Ivan Assen II.png|thumb|[[Բուլղարական երկրորդ կայսրություն]]ն ի[[Իվան Ասեն II|վան Ասեն II]]-ի օրոք]] Բուլղարական երկրորդ կայսրությունը գոյություն է ունեցել 1187 թվականից մինչև 1396 թվականը, նոր մայրաքաղաքն էր դարձել [[Վելիկո Տիռնովո|Տիռնովո]] քաղաքը։ 1197 թվականին Ասեն I-ին սպանել է խռովարար, Իվանկոն, որն անցել էր Բյուզանդիայի կողմը։ Պյոտրը՝ եղբայների միջև կրտսերը, նույնպես մահացել է մարդասպանների կողմից։ Հարավային Բուլղարիայում գոյություն ունեին երկու անկախ պետություն՝ վոյեվոդա Դոբրոմիր Խրիզի և բռնապես Սլավի գլխավորությամբ, որի Ցեպինա ամրոցն այժմ գոյություն չունի։ Նոր ցար [[Կալոյան (Բուլղարիայի ցար)|Կալոյանը]], որը զբաղեցրել էր գահը 1197 թվականին, դաժանորեն ճնշել է ընդդիմությունը և սկսել է Բուլղարիայի արագ ընդլայնումը։ Հյուսիսային Բուլղարիայի Բյուզանդիայի վերջին ամրոցը՝ Օդեսսոսը (այժմ՝ [[Վառնա]] քաղաք), գրոհով գրավվել է 1201 թվականի մարտի 24-ին։ Ամբողջ բյուզանդական կայազորը սպանվել էր։ Կալոյանը, որն իր եղբոր Ասեն I-ի թագավորության օրոք գերի էր [[Կոստանդնուպոլիս]]ում, ստացել է լավ հունական կրթություն։ Այնուամենայնիվ, նա ստացել է «Ռոմեոսպան» մականունը։ Բյուզանդական տարեգիր Գեորգի Ակրոպոլիտի խոսքերով. «Նա վրեժ էր լուծում ռոմենորից այն չարության համար, որը բուլղարների արել էր կայսր Վասիլի I-ը, և ինքն իրենց անվանում էր Ռոմեոսպան… Իսկապես, ուրիշ ոչ ոք ռոմեոներին հանդպես այքան մեծ թախիչ չէր ունեցել»։ Օգտնվելով խաչակիրների կողմից Բյուզանդիայի ավերումից, նա մի քանի անգամ պարտության է մատնել [[Լատինական կայսրություն|Լատինական կայսրությանը]]՝ ջախջախելով [[Խաչակրաց չորրորդ արշավանք]]ը, և ընդարձակել է իր ազդեցությունը Բալկանյան թերակղզու մեծ մասի վրա։ Խաչակրաց չորրորդ արշավանքի զորքերի կողմից Կոստանդնուպոլիսի նվաճումից հետո, Կալոյանը շփվելով Հռոմի պապ Իննոկենտիոսի, նրանից «կայսրի» տիտղոս է ստանում։ 1205 թվականին, խաչակիրների ջախջախումից հետո, բուլղարական զորքերը ճնշել են բյուզանդական ապստամբությունը Պլովդիվ քաղաքում, որի առաջնորդն Ալեքսեյ Ասպիետն էր<ref>{{книга|автор=[[Дуйчев, Иван|Дуйчев, И. С.]]|заглавие=Обзор болгарских работ 1945—1958 гг. по изучению древнерусской литературы и русско-болгарских литературных связей XI—XVII вв.|ссылка=http://lib2.pushkinskijdom.ru/Media/Default/PDF/TODRL/16_tom/Duichev_589/Duichev_589.pdf|место=|издательство=|год=|страницы=592|isbn=}}</ref><ref>{{книга|автор=Vásáry, István.|заглавие=Cumans and Tatars: Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185—1365|ссылка=https://books.google.am/books?id=7DJWyg97IggC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false|место=|издательство=Cambridge University Press|год=2005|страницы=166|isbn=}}</ref>։ Կալոյանի մահից հետո Բուլղարիան կորցրել է իր տարածքի մեծ մասը, բայց հետո հասել է բարձրագույն հզորության Իվան Ասեն II-ի օրոք (1218-1241), որը վերահսկել է գրեթե ամբողջ Բալկանյան թերակղզին<ref name="EBSecondEmpire">{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/The-second-Bulgarian-empire|title=Bulgaria – Second Bulgarian Empire|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 27}}</ref>։ 1235 թվականին վերականգնվել է բուլղարական հայրիշխանությունը, բայց Իվան Ասեն II-ն իր կառավարության ընթացքում հարաբերություններ է պահպանել կաթոլիկական երկրների հետ։ Իր կառավարության վերջին տարվա ընթացքում հաղթել է Հունգարիայից եկած [[մոնղոլներ]]ին<ref>John Van Antwerp Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, University of Michigan Press, 1994, {{ISBN|0472082604}}, p. 425.</ref>։ [[Պատկեր:Nicopol final battle 1398.jpg|thumb|190px|right|[[Նիկոպոլի ճակատամարտ (1396)|Նիկոպոլի ճակատամարտ]], 1396]] Իվան Ասեն II-ի մահից հետո պետությունը սկսել էր թուլանալ<ref>{{cite book|last=Kenrick|first=Donald|url=https://books.google.am/books?id=df2mIOnbrDoC&pg=PA45 |title=Gypsies, from the Ganges to the Thames|year=2004|publisher=University of Hertfordshire Press|isbn=1902806239|page=45}}</ref><ref name=EB1911>{{cite encyclopedia |url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclopædia_Britannica/Bulgaria/History|title=History of Bulgaria|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=James|last=Bourchier|authorlink=James David Bourchier|year=1911|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 9}}</ref>։ Մոնղոլները, այնուամենայնիվ 1242 թվականին ավերել են այն, և Բուլղարիան ստիպված է եղել նրանց տուրք վճարել։ 13-րդ դարում Բուլղարիան կրկին կորցրել է իր տարածքների մեծ մասը, որոնք անցել են Հունգարիային և Բյուզանդիայի ժառանգորդներին, ինչպես նաև կորցրել էր [[Վալախիա]]յի վերահսկողությունը։ Ասենների հարստությունն ընդհատվել է 1280 թվականին։ Հաջորդ հարստությունից՝ Տերտերներից [[Ֆեոդոր Սվյատոսլավ]]ը 1300 թվականին թաթարների հետ համաձայնագիր է կնքել, ըստ որի ստացել է [[Բեսարաբիա]]ն և դադարել է տուրք վճարել։ 1322 թվականին պայմանագիր է կնքել Բյուզանդիայի հետ, որն ավարտում էր պատերազմների երկար շրջանը<ref>{{cite book|last=Boia|first=Lucian|title=Romania: Borderland of Europe|year=1972|publisher=|isbn=|page=62}}</ref>։ Բուլղարիայի հետագա պատմությունն իրենից ներկայացնում է [[Հունգարիա]]յի և [[Սերբիա]]յի հետ մշտական պատերազմներ։ Ծաղկման կարճ ժամկետ է համարվում ցար [[Իվան Ալեքսանդր]]ի կառավարումը (1331-1371), երբ Բուլղարիան կարողացել է հաղթել սերբերին և հսկողություն սահմանել [[ռոդոպներ]]ի և սևծովյան ափի վրա։ Այդ ընթացքում նաև զրագանում է մշակույթը, որը ստանում է «երկրորդ ոսկե դար» անվանումը<ref name="Detrez 2008 36">{{cite book|last=Detrez|first=Raymond|title=Europe and the Historical Legacies in the Balkans|publisher=Peter Lang Publishers|page=36|year=2008|isbn=978-9052013749|url={{Google books|htMUx8qlWCMC|page=36|plainurl=yes}}}}</ref>։ 1353 թվականին Եվրոպա են եկել [[թուրքեր]]ը, որոնք 1362 թվականին գրվել են [[Պլովդիվ]]ը, 1382 թվականին՝ [[Սոֆիա]]ն, իսկ 1393 թվականին, երեքամյս պաշարումից հետո՝ [[Վելիկա Տիռնովո]]ն<ref>{{cite book|last=Kolarz|first=Walter|url=https://books.google.am/?id=ZVRpAAAAMAAJ&q=%22+bulgarian+wallachian+empire%22&dq=%22+bulgarian+wallachian+empire%22|title=Myths and Realities in Eastern Europe|year=1972|publisher=Kennikat Press|isbn=0804616000|page=217}}</ref>։ Իոան Ալեքսանդրի մահից հետո Բուլղարիան բաժանվել է երկու պետության՝ Վիդին և Վելիկո Տիռնովո մայրաքաղաքներով, և չի կարողացել օսմաններին ոչ մի դիմադրություն ցուցաբերել<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/631511/Vlach?anchor=ref35948|title=Encyclopædia Britannica: Vlach|last=|first=|publisher=|isbn=|accessdate=2011 թ․ սեպտեմբերի 20}}</ref>։ Տիռնովոյի թագավորության վերջին քաղաքը՝ [[Նիկոպոլ]]ը, թուրքերը գրավել են 1395 թվականին, իսկ Վիդինյան թագավորությունը՝ 1396 թվականին<ref>"Letters by the Latin Emperor Henry" in LIBI, vol. IV, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 15</ref><ref>"Letters by the Latin Emperor Henry" in LIBI, vol. IV, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 16</ref>։ Բուլղարական երկրորդ կայսրությունը դադարել է իր գոյությունը<ref>{{cite journal|title=Religion in Bulgaria after 1989|url=http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=B7ABEB3F-8650-4798-8CC2-649B6E6C24F2|last=Kǎnev|first=Petǎr|page=81|issue=1|year=2002|journal=South-East Europe Review}}</ref>։ Բուլղարական Երկրորդ կայսրության տնտեսությունը հիմնված է եղել գյուղատնտեսության, հանքաքարի հատման և երկաթի հալման վրա։ Բուլղարիայում նաև զարգացած է եղել ոսկու արդյունահանումը<ref>{{cite web|url=http://promacedonia.org/en/sr/ |title=S. Runciman - A history of the First Bulgarian empire - Index |publisher=Promacedonia.org |date= |accessdate=2018 թ․ մայիսի 5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://promacedonia.org/vz1a/index.html|title=V. Zlatarski - Istorija 1 A - Index|first=Vassil|last=Karloukovski|website=promacedonia.org}}</ref>։ === Վիդինյան թագավորություն === {{main|Վիդինյան թագավորություն}} 1395 թվականին Տիռնովոյի թագավորության անկումից հետո և 1396 թվականին Վիդինյան թագավորության նվաճումից հետո, Վիդինի աթոռին է նստել Իվան Սրացիմիրի որդի [[Կոնստանտին II Ասեն]]ը<ref name="Hupchich89">[https://books.google.pt/books?id=sQGIDAAAQBAJ&pg=PA120&lpg=PA120&dq=albania+vassal+serbia&source=bl&ots=B5B6WEp2Uf&sig=y6s8rVU4zjTHbMNs3WtdZV54UT8&hl=pt-PT&sa=X&ved=2ahUKEwjOtKu_n5PeAhVHB8AKHbv-BZAQ6AEwDnoECAAQAQ#v=onepage&q=albania%20vassal%20serbia&f=false The Balkans: From Constantinople to Communism] by D. Hupchick, page 89</ref>։ Նա կառավարում էր կա՛մ որպես թուրքական սուլթանի, կա՛մ հունգարական թագավորի վասալ, ինչպես նաև ժամանակով անկախություն էր հայտարարել, բայց այնուամենայնիվ նրա իշխանությունը տարածվում էր նախկին Վիդինյան թագավորության տարածքի վրա։ 1396 թվականից մինչև 1422 թվականը Վիդինյան թագավորության այս մնացորդները ներկայացնում էին Բուլղարիան<ref>[https://books.google.am/books?id=Ylz4fe7757cC&printsec=frontcover&dq=History+++Bulgaria&source=bl&ots=vtDowu0J0e&sig=dKUQbNqzCsChBdRZBSwGn_cHYGw&hl=bg#v=snippet&q=iivan%20stratsimir&f=false A ''Concise History Of Bulgaria''], Cambridge Concise Histories, R. J. Crampton, Cambridge University Press, 2005, {{ISBN|0521616379}}, p. 28.</ref><ref>The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, John Van Antwerp Fine, University of Michigan Press, 1994, {{ISBN|0472082604}}, pp. 423-425.</ref>։ Տիռնովոյի և Վիդինի միջև այլևս վիճաբանություն չկար։ Մի շարք այլ պետություններ ճանաչում էին Կոնստանտին II Ասենին որպես Բուլղարիայի կառավարիչ։ Այդ տեսքով Բուլղարիան շարունակում էր գոյություն ունենալ մինչև 1422 թվականը, երբ Կոնստանտին II Ասենի մահից հետո Վիդինյան թագավորությունը դադարեց հիշատակվել աղբյուրներում<ref name="Hupchich88">[https://books.google.pt/books?id=sQGIDAAAQBAJ&pg=PA120&lpg=PA120&dq=albania+vassal+serbia&source=bl&ots=B5B6WEp2Uf&sig=y6s8rVU4zjTHbMNs3WtdZV54UT8&hl=pt-PT&sa=X&ved=2ahUKEwjOtKu_n5PeAhVHB8AKHbv-BZAQ6AEwDnoECAAQAQ#v=onepage&q=albania%20vassal%20serbia&f=false The Balkans: From Constantinople to Communism] by D. Hupchick, page 88</ref>։ === Օսմանյան Բուլղարիա === {{main|Օսմանյան Բուլղարիա}} 14-րդ դարի վերջին Բուլղարիան նվաճվել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] կողմից։ Սկզբնապես նա գտնվում է վասալային կախման տակ, բայց 1396 թվականին սուլթան [[Բայազիդ I]]-ը, [[Նիկոպոլի ճակատամարտ (1396)|Նիկոպոլի ճակատամարտում]] խաչակիրների հանդպես հաղթանակ տանելուց հետո, անեքսիայի է ենթարկել այն<ref name="Novinite"/><ref name="Shipka Pass"/>։ Թուրքական հինգ հարյուր տարվա կառավարման արդյունքն է դարձել երկրի ամբողջական ավերումը, քաղաքների, ամրոցների ոչնչացումը և բնակչության կրճատումը։ 15-րդ դարում բոլոր քաղաքայինից բարձր բոլոր բուլղարական մարմինները կազմալուծվել էին։ Բուլղարական եկեղեցին կորցրել էր ինքնուրույնությունը և ենթարկվում էր Կոնստանդնուպոլսի պատրիարքին։ 1396 թվականից մինչև 1878 թվականը Բուլղարիայի պատմությունում հայտնի է որպես թուրքական լծի շրջանу<ref name=autogenerated1>Г. Г. Литаврин. Краткая история Болгарии. М. Наука. 1987 год</ref><ref name="Decline">{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/The-second-Bulgarian-empire#ref42731|title=Bulgaria – Ottoman administration|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2012 թ․ հոկտեմբերի 20}}</ref>: [[Պատկեր:Janissary Recruitment in the Balkans-Suleymanname.jpg|thumb|[[Դևշիրմե]], {{lang-bg|кръвен данък}}, արյունով հարկ]] Հողը, ձևականորեն, պատկանում էր [[սուլթան]]ին որպես Երկրի վրա Ալլախի ներկայացուցիչ, բայց իրականում դրանք ստանում էին սիպահները, որոնք սուլթանի հրամանով ռազմական իրավիճակում պետք է հանեին հեծելազորը<ref name="Ottoman rule">{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/The-second-Bulgarian-empire#ref42728|title=Bulgaria – Ottoman rule|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 21|quote=The Bulgarian nobility was destroyed—its members either perished, fled, or accepted Islam and Turkicization—and the peasantry was enserfed to Turkish masters.}}</ref>։ Զորքի քանակը որոշվում էր հողային տիրության համեմատությամբ<ref>[http://www.osmanlimedeniyeti.com/makaleler/askeri/devsirme-usulu-acemi-oglanlar.html DEVŞİRME USULÜ - ACEMİ OĞLANLAR OCAĞI MÜESSESESİ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303231000/http://www.osmanlimedeniyeti.com/makaleler/askeri/devsirme-usulu-acemi-oglanlar.html |date=2016-03-03 }} - article about devshirme method (in Turkish)</ref>։ Բուլղար գյուղացիների համար այդ համակարգը սկզբնապես ավելի հեշտ էր, քան հին բուլղարական ավատատիրականը, բայց թուրքական կառավարությունը թշնամաբար էր մոտենում բոլոր քրիստոնյաներին։ Չնայած դրան, որ այդ գյուղացիները, որոնք ապրում էին և այդ հողերում և պատկանում էին իսլամական կրոնական հաստատություններին՝ վակիֆներին, ունեին որոշ արտոնություններ, բոլոր բուլղարներն այսպես կորված «ռայա» իրավազուրկ կարգավիճակում էին<ref>{{cite book|last=Minkov|first=Anton|title=Conversion to Islam in the Balkans: Kisve Bahası – Petitions and Ottoman Social Life, 1670–1730|publisher=Brill|page=193|year=2004|isbn=978-9004135765|url={{Google books|zQsB_AghBKkC|page=193|plainurl=yes}}}}</ref>։ Բառացի թարգմանությամբ այդ բառը նշանակում է այն, որը քրիստեական եկեղեցական երգչախմբի մոտ «հոտ» բառը (ինչպես սահմանել են պատմաբաններին, ռայայի մեջ էին մտնում նաև որոշ [[մուսուլմաններ]]՝ հիմնականում գյուղացիներ, արհեստավորներ և այլ չքավորներ և միջնադարյան կայսրության բնակչության խոցելի շերտեր)<ref name="Jireček">{{cite book |last=Jireček|first=K.J.|authorlink=Konstantin Josef Jireček|title=Geschichte der Bulgaren|trans-title=History of the Bulgarians|publisher=Nachdr. d. Ausg. Prag|page=88|year=1876|language=German|url={{Google books|VBhThVLpc4MC|page=88|plainurl=yes}}|isbn=978-3487064086}}</ref>։ Բուլղարների ազատությունը, որոնք ապրում էին Օսմանյան կայսրությունում, սահմանափակված էր, քանի որ թուրքերը նրանց վերաբերում էին «երկրորդ կարգի քաղաքացիներին»<ref name="Arnold">The preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith By Sir Thomas Walker Arnold, pg. 135-144</ref>։ Նվաճված հողերում արմատական բուլղարական բնակչության իրավունքները թուրքերի իրավունքներին հավասար չէին, այդ թվում դավանության պատճառով<ref>Papoulia, B.D., ''Ursprung und Wesen der “knabenlese” im Osmanischen Reich''. München, 1963 (in German, title means 'origin and nature of the 'boy harvest' in the Ottoman Empire)</ref>։ Թուրքերի դեմ քրիստոնյաների վկայությունները չէին ընդունվում դատարանի կողմից<ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/132804/|first=Maria|last=Guineva|title=Old Town Sozopol – Bulgaria's ‘Rescued’ Miracle and Its Modern Day Saviors|publisher=[[Novinite]]|date=հոկտեմբերի 10, 2011|accessdate=2018 թ․ նոյեմբերի 16}}</ref>։ Բուլղարները չէին կարողանում կրել զենք, ձիով շրջել, նրանց տները մուսուլմանների տներից բարձր չէին կարող լինել (այդ թվում ոչ թուրքերի), ինչպես նաև ունեին բազմաթիվ այլ իրական սահմանափակումներ<ref>Akcam, Taner. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books, 2006 p. 24 ISBN 0-8050-7932-7</ref>։ Բուլղարների մեծամասնությունը մնացին քրիստոնյաներ, որոնց պահպանեցին բուլղարերենը և այլ ավանդույթներ<ref>Petrov Petar. Fateful centuries for the Bulgarian ethnicity (in Bulgarian). Sofia, 1975</ref>։ Բուլղարները դիմադրում էին և Օսմանյան կայսրության դեմ բարձրացնում բազմաթիվ ապստամբություններ, որոնցից առավել հայտնի են [[Կոնստանտինի և Ֆրուժինի ապստամբություն]]ը (1408-1413), [[Տիռնովոյի առաջին ապստամբությունը]] (1598), [[Տիռնովոյի երկրորդ ապստամբությունը]] (1686), [[Կարպոշ]]ի ապստամբությունը (1689)։ Բոլոր դրանք ճնշվել են<ref>[https://web.archive.org/web/20111115040440/http://www.vagabond.bg/ottomanbulgaria/ ''A Guide to Ottoman Bulgaria'' by Dimana Trankova, Anthony Georgieff and Professor Hristo Matanov; published by Vagabond Media, Sofia, 2011]</ref>։ 17-րդ դարում սուլթանական կառավարությունը, իսկ նրա հետ և օսմանների կողմից հիմնադրված ինստիտուտները, այդ նաև նաև հողատիրությունները, սկսել էին թուլանալ, իսկ 18-րդ դարում ճգնաժամ սկսվեց<ref>{{cite book|last=Carvalho|first=Joaquim|title=Religion and Power in Europe: Conflict and Convergence|publisher=Edizioni Plus|page=261|year=2007|isbn=978-8884924643|url={{Google books|jR98-Ata0CkC|page=261|plainurl=yes}}}}</ref>։ Դա բերեց տեղի կառավարությունների ուժեղացմանը, որոնք երբեմն իրենց պատկանող հողերի վրա սահմանում էին շատ դաժան օրենքներ։ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին Բուլղարիան անարխիայի մեջ է ընկել։ Շատ գյուղացիներ փախչում էին գյուղական տարածությունից, իսկ որոշները գաղթում էին<ref>[http://www.ottomanempire.de/Geschichte/Armee/Heerwesen_I/Janitscharen/janitscharen.html website on the Ottoman Empire - original German version; here its Janissary page]</ref>։ [[Պատկեր:Samarsko-Zname-Images-From-Bulgaria.jpg|thumb|left|180px|Հուշարձան Ստարա Զագորայի պաշտպաններին]] Միաժամանակ 18-րդ դարը նշանավորվում է [[Բուլղարական ազգային վերածնունդ|Բուլղարական վերածննդով]], որն առաջին հերթին կապված է [[Պայսի Հիլենդարցի]]իի, որը 1762 թվականին գրել է բուլղարական պատմություն, և [[Սոֆրոնիոս Վռացացի|Սոֆրոնիոս Վռացացու]] անունների հետ և ազգային-ազատագրական հեղափոխության հետ<ref name="Fishman 2010 276"/><ref name="Roudometof 2001 68–71"/>։ Այդ շրջանը շարունակվում էր մինչև 1878 թվականի Բուլղարիայի անկախանալը<ref name="Detrez 2008 36"/><ref>{{cite book |title=For the Peace from Above: an Orthodox Resource Book on War, Peace and Nationalism |editors=Hildo Bos and Jim Forest |publisher=Syndesmos |year=1999}}</ref>։ ==== Բուլղարիայի իշխանություն ==== {{main|Բուլղարիայի իշխանություն}} [[Պատկեր:The defeat of Shipka Peak, Bulgarian War of Independence.JPG|thumb|[[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)|1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմ]]՝ Բուլղարիայի աշխարհազորական [[Միխայիլ Տոլստոյ]]ի հրամանատարությամբ Շիպկեում, 1877]] [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] տարածքում անկախ բուլղարական պետության ստեղծման գաղափարն առաջացել է Բուլղարիայում ժամանակավոր ռուսական տիրապետության շրջանում, երբ [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)|1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից]] հետո [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] բանակը ստիպված է եղել լքել Բուլղարիան։ Ռուսական կարճատև տիրապետության ժամանակահատվածում բուլղարական պետությունն ազգային զարթոնք է ապրել<ref>[https://books.google.bg/books?id=vmSgBAAAQBAJ&pg=PA90&dq=bulgaria+principality+independent+nominally&hl=bg&sa=X&ved=0CDEQ6AEwAmoVChMIxpuC5YjAxwIVxowsCh0qLwTF#v=onepage&q=bulgaria%20principality%20independent%20nominally&f=false Կայսրությունից մինչև իշխանություն․ պատերազմներ ընդդեմ Օսմանյան կայսրության՝ Բուլղարական իշխանություն]</ref><ref>[https://books.google.bg/books?id=_iZ2AgAAQBAJ&pg=PA25&dq=bulgaria+principality+1878-1911&hl=bg&sa=X&ved=0CCAQ6AEwAGoVChMIor_1zYjAxwIVBmQsCh0SxgX_#v=onepage&q=bulgaria%20principality%201878-1911&f=false Բուլղարական իշխանությունը օտարի լծից անկախ]</ref>։ Նորանկախ Բուլղարիայի սահմանները որոշել է 1878 թվականին գումարված [[Բեռլինի վեհաժողով]]ը, որը բավականաչափ նվազեցրել է ազատագրված բուլղարական հողերը՝ հօգուտ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]]։ Փաստացիորեն, Բեռլինի վեհաժողովը խափանել է [[Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր|Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով]] նախատեսված բուլղարական պետության ստեղծումը։ 1879 թվականին Միջնադարյան Բուլղարիայի մայրաքաղաք [[Վելիկո Տիռնովո]]յում հրավիրվել է սահմանադիր ժողով, որի արդյունքում երկրում հաստատվել է [[սահմանադրական միապետություն]]։ Սակայն Բուլղարիան չի ունեցել լիակատար անկախություն, քանի որ ղեկավարվում էր գերմանական ծագմամբ դրածո իշխանների կողմից։ [[1887 թվական]]ին երկրում տեղի է ունեցել իշխանափոխություն և երկրի ղեկն իրենց ձեռքն են վերցրել [[Սաքսեն Կոբուրգ Գոտա]]յի ազնավականական տոհմի ներկայացուցիչները։ Կարճ ժամանակ անց Բուլղարիայի իշխանությունը պատերազմ է մղել [[Սերբիա]]յի դեմ, որտեղ բուլղարացիները հասել են առավելության։ Օսմանյան կայսրության դիրքերի թուլացմանը զուգընթաց 1908 թվականի հոկտեմբերի 5-ին Բուլղարիան հռչակվել է թագավորություն։ Սա թվով երրորդ անկախ թագավորությունն էր Բուլղարիայի պատմության մեջ<ref>{{cite web|url=https://books.google.bg/books?id=vmSgBAAAQBAJ&pg=PA90&dq=bulgaria+principality+independent+nominally&hl=bg&sa=X&ved=0CDEQ6AEwAmoVChMIxpuC5YjAxwIVxowsCh0qLwTF#v=onepage&q=bulgaria+principality+independent+nominally&f=false|title=The Longman Companion to European Nationalism 1789-1920|first=Raymond|last=Pearson|date=սեպտեմբերի 25, 2014|publisher=Routledge|accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 15|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite web|url=https://books.google.bg/books?id=_iZ2AgAAQBAJ&pg=PA25&dq=bulgaria+principality+1878-1911&hl=bg&sa=X&ved=0CCAQ6AEwAGoVChMIor_1zYjAxwIVBmQsCh0SxgX_#v=onepage&q=bulgaria+principality+1878-1911&f=false|title=Bulgarian History - A Concise Account|first=Martin|last=Miller-Yianni|date=մայիսի 20, 2010|website=Lulu.com|accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 15|via=Google Books}}</ref>։ === Բուլղարական երրորդ կայսրություն === {{main|Բուլղարական երրորդ կայսրություն}} [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] հերթական թուլացման և [[Ավստրո-Հունգարիա]]յի կողմից [[Բոսնիա և Հերցեգովինա]]յի նվաճման ժամանակ, բուլղար իշխան Ֆերդինանդ I-ը, օգտվելով պահից և [[Վիեննա]]յի հետ նախապետ գաղտնի համաձայնությամբ, 1908 թվականի սեպտեմբերի 22-ին հռչակել է իշխանության անկախությունը և նրա թագավորություն փոխակերպումը։ Ցարի տիտղոսի ընդունումն արտահայտել է ամբողջական իրավաբանական անկախության կարգավիճակ և [[Արևելյան Ռումելիա]]յի վրա ամբողջական գերիշխանություն։ Սահմանադրությունում անհրաժեշտ ուղղումներ են մտցվել 1911 թվականի [[Բուլղարիայի խորհրդարան|5-րդ Մեծ Ազգային ժողովով]]<ref>{{cite book|last=Blamires |first=Cyprian |title=World Fascism: A Historical Encyclopedia |publisher=ABC-CLIO|page=107|year=2006|isbn=978-1576079409|url={{Google books|jR98-nvD2rZSVau4C|page=107|plainurl=yes}}|quote=The "Greater Bulgaria" re-established in March 1878 on the lines of the medieval Bulgarian empire after liberation from Turkish rule did not last long.}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://bnr.bg/en/post/100803129/on-march-3-bulgaria-celebrates-national-liberation-day |title=On March 3 Bulgaria celebrates National Liberation Day |date=մարտի 3, 2017 |website=Radio Bulgaria |access-date=2019 թ․ փետրվարի 24 }}</ref>։ [[Պատկեր:Bulgarian soldiers with wire cutters WWI (contrasted).jpg|thumb|right|Բուլղար զինվորները հարձակվում են հարավային ճակատում, 1917]] 1912-1913 թվականներին մասնակցել է [[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)|Բալկանյան պատերազմներին]], որի արդյունքում [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] հաշվին Մակեդոնիայում և [[Թրակիա]]յում ստացել է տարածքներ և ելք դեպի [[Էգեյան ծով]]<ref name=BBCProfile>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1061402.stm|title=Timeline: Bulgaria – A chronology of key events|work=BBC News|date=մայիսի 6, 2010|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite book|last=Pinon|first=Rene|title=L'Europe et la Jeune Turquie: Les Aspects Nouveaux de la Question d'Orient|trans-title=Europe and Young Turkey: The new aspects of the Eastern Question|publisher=Perrin et cie|page=411|year=1913|isbn=978-1-144-41381-9|url={{Google books|xL9DAAAAYAAJ|page=411|plainurl=yes}}|quote=On a dit souvent de la Bulgarie qu'elle est la Prusse des Balkans|language=French}}</ref><ref>{{cite book|last1=Tucker|first1=Spencer C|last2=Wood|first2=Laura|title=The European Powers in the First World War: An Encyclopedia|publisher=Taylor & Francis|page=173|year=1996|isbn=978-0815303992|url={{Google books|EHI3PCjDtsUC|page=173|plainurl=yes}}}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.cepr.org/meets/wkcn/1/1699/papers/Broadberry_Klein.pdf |title=Aggregate and Per Capita GDP in Europe, 1870–2000: Continental, Regional and National Data with Changing Boundaries |last1=Broadberry |first1=Stephen |last2=Klein |first2=Alexander |date=փետրվարի 8, 2008 |publisher=Centre for Economic Policy Research |page=18 |accessdate=2012 թ․ մայիսի 24 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120622094503/http://www.cepr.org/meets/wkcn/1/1699/papers/Broadberry_Klein.pdf |archivedate=2012 թ․ հունիսի 22 }}</ref>։ ==== Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ==== {{main|Բուլղարիան Առաջին համաշխարհային պատերազմում}} Բուլղարիայի թագավորությունը մասնակցել է [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ին [[Կենտրոնական ուժեր]]ի կողմից 1915 թվականի հոկտեմբերի 14-ից, երբ երկիրը պատերազմ է հայտարարել [[Սերբիայի թագավորություն|Սերբիային]] և մնացել է պատերազմի մեջ մինչև 1918 թվականի սեպտեմբերի 30-ը, երբ ստորագրվել է Սալոնիկի զինադադարը<ref name="books.google.bg">[https://books.google.am/books?id=9lknbJSVBKgC&pg=PA207&lpg=PA207&dq=bulgaria+Winston+Churchill,+'the+dominant+factor+in+the+Balkans+in+1914+and+1915&source=bl&ots=HDYzt-YrEA&sig=TOb8LyvWCy4S5sQ8vQkiaeLE8oQ&hl=bg&ei=605rTfThK8jxsgaXlODwDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBUQ6AEwAA#v=onepage&q=bulgaria%20Winston%20Churchill%2C%20'the%20dominant%20factor%20in%20the%20Balkans%20in%201914%20and%201915&f=false Crampton. Bulgaria, Oxford history of modern Europe. Oxford University Press, 2007, pg.205.]</ref>։ 1912 և 1913 թվականների [[Բալկանյան պատերազմներ]]ից հետո Բուլղարիան միջազգային հարթակում մնացել էր մեկուսացված՝ շրջապատված թշնամի երկրներով։ Հակաբուլղարական տրամադրություններն աճում էին հատկապես [[Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետություն|Ֆրանսիայում]] և [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանում]], որոնք դեմ էին [[Բալկանյան լիգա]]յի կազմալուծմանը, որը դաշինք էր՝ ուղղված [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության դեմ]]։ Բուլղարիայի արտաքին քաղաքականության անկումը բերել է [[ռևանշիզմ]]ի զարգացմանը<ref name="Referat">[http://www.referati.org/ikonomichesko-razvitie-na-bylgariq-ot-balkanskite-voini-do-kraq-na/49674/ref Bulgarian Economy during the wars 1912–1918.]</ref>։ [[File:Bulgarian reservists in Sofia WW1 (15248068825).jpg|thumbnail|left|Բուլղարական պահեստայինները Սոֆիայում՝ ռազմաճակատ գնալու ժամանակ:]] 1914 թվականի հուլիսին, երբ սկսվեց Առաջին աշխարհամարտը, Բուլղարիան դեռևս վերականգնում էր իր տնտեսությունը, որը տուժել էր վերջին պատերազմների արդյունքում և նոր պատերազմում ներքաշվելու պատրաստ չէր<ref name= Tucker/>։ Բուլղարիայի կարևոր ռազմավարական դիրքը և հզոր ռամզական ներուժը շատ կօգնեին հակամարտող կողմերից յուրաքանչյուրին, սակայն Բուլղարիան տարածքային վեճեր ուներ բոլոր չորս Բալկանյան երկրների հետ։ Քանի որ պատերազմը գնալով խորանում էր, [[Կենտրոնական ուժեր]]ը սկսել էին համոզել Բուլղարիային ներքաշվել պատերազմին իրենց կողմից` խոստանալով ավելի լավ պայմաններ հաղթանակի դեպքում<ref>[https://books.google.am/books?id=9lknbJSVBKgC&pg=PA207&lpg=PA207&dq=bulgaria+Winston+Churchill,+'the+dominant+factor+in+the+Balkans+in+1914+and+1915&source=bl&ots=HDYzt-YrEA&sig=TOb8LyvWCy4S5sQ8vQkiaeLE8oQ&hl=bg&ei=605rTfThK8jxsgaXlODwDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBUQ6AEwAA#v=onepage&q=bulgaria%20Winston%20Churchill%2C%20'the%20dominant%20factor%20in%20the%20Balkans%20in%201914%20and%201915&f=false Crampton. Bulgaria, Oxford history of modern Europe. Oxford University Press, 2007, pg.203.]</ref>։ Չնայած նրան, որ Բուլղարիան Կենտրոնական ուժերի մեջ ամենափոքրն էր տարածքով և բնակչությամբ, այն կարևոր դեր խաղաց պատերազմում ներքաշվելով։ Առաջին հերթին պարտություն կրեց Սերբիան, խոչընդոտելով Ռումինիայի արտաքին քաղաքականությանը<ref name="Erikson">{{Harv|Erickson|2001|pp=20}}</ref> և կարողացավ անվտանգ ուղի ապահովել գերմանական օգնությանը դեպի Ստամբուլ<ref name="Erikson1">{{Harv|Erickson|2001|pp=91}}</ref><ref>[https://books.google.am/books?id=9lknbJSVBKgC&pg=PA207&lpg=PA207&dq=bulgaria+Winston+Churchill,+'the+dominant+factor+in+the+Balkans+in+1914+and+1915&source=bl&ots=HDYzt-YrEA&sig=TOb8LyvWCy4S5sQ8vQkiaeLE8oQ&hl=bg&ei=605rTfThK8jxsgaXlODwDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBUQ6AEwAA#v=onepage&q=bulgaria%20Winston%20Churchill%2C%20'the%20dominant%20factor%20in%20the%20Balkans%20in%201914%20and%201915&f=false Crampton. Bulgaria, Oxford history of modern Europe. Oxford University Press, 2007, pg.206.]</ref>։ Չնայած նրան, որ Բալկանյան ռազմաճակատում գործողությունները հաջող էին ընթանում 1915 և 1916 թվականներին, հակամարտությունն աստիճանաբար վերածվում էր [[դիրքային պատերազմ]]ի հյուսիսային և հարավային բուլղարական ռազմաճակատներում, Բուլղարիայի բոլոր տարածքային խնդիրներն արդեն լուծված էին<ref name="Crampton1">Crampton, pg.139</ref><ref>[https://archive.org/details/ltbulgarenot00dunauoft Dunan. L'été bulgare, notes d'un témoin- juil-let-Octobre 1915 (1917)]</ref>։ Այս ժամանակաշրջանում անկում է ապրել Բուլղարիայի տնտեսությունը, կային մատակարարման խնդիրներ, իսկ զինվորների մարտական ոգին ընկած էր։ Այս հանգամանքների հետ մեկտեղ Դաշնակիցները կանգնել էին [[Հունաստան]]ում և Մակեդոնական ճակատից սկսել էին ջախջախել բուլղարական բանակը։ Դրանից հետո բանակում սկսել էր ռազմական ապստամբություն, որի կենտրոնն էր [[Ռադոմիր]] քաղաքը<ref name=Tucker>Tucker (1996), p. 151.</ref>։ Բուլղարիան ստիպված էր խաղաղություն փնտրել և համաձայնվեց զինադադար կնքել Դաշնակիցների հետ 1918 թվականի սեպտեմբերի 30-ին։ Այս տասնամյակում արդեն երկրորդ անգամ երկիրն աղետալի վիճակում էր հայտնվել։ [[Ցար]] [[Ֆերդինանդ (Բուլղարիայի թագավոր)|Ֆերդինանդ I]]-ը հրաժարվել է գահից և 1918 թվականի հոկտեմբերի 3-ին նրան փոխարինել է որդի [[Բորիս III (Բուլղարիայի թագավոր)|Բորիս III]]-ը<ref name="Crampton2">Crampton, pg.143</ref><ref name="потери уралнис174">{{книга |автор = Урланис Б. Ц. |заглавие = Войны и народонаселение Европы |ссылка = http://scepsis.ru/library/id_1996.html |издание = |место = Москва |издательство = Издательство социально-экономической литературы |год = 1960 |том = |pages = 174 |allpages = 565 |серия = |isbn = }}</ref>։ [[Նյոինի պայամանագիր|Նյոինի պայամանագրով]] (1919) Բուլղարիան զիջել է իր բոլոր գրավված տարածքները, ինչպես նաև վճարել է ծանր ռազմատուգանք<ref>За балканскими фронтами Первой мировой войны / отв. ред. В. Н. Виноградов. М., издательство «Индрик», 2002. стр.371</ref><ref name="потери уралнис164">{{книга |автор = Урланис Б. Ц. |заглавие = Войны и народонаселение Европы |ссылка = http://scepsis.ru/library/id_1996.html |издание = |место = Москва |издательство = Издательство социально-экономической литературы |год = 1960 |том = |pages = 164 |allpages = 565 |серия = |isbn = }}</ref><ref>Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4-х тт.). книга 3 (1800—1925). СПб., М., «Полигон — АСТ», 1998. стр.943</ref><ref name="потери уралнис179">{{книга |автор = Урланис Б. Ц. |заглавие = Войны и народонаселение Европы |ссылка = http://scepsis.ru/library/id_1996.html |издание = |место = Москва |издательство = Издательство социально-экономической литературы |год = 1960 |том = |pages = 179 |allpages = 565 |серия = |isbn = }}</ref>։ [[File:BASA-3K-7-342-28-Boris III of Bulgaria.jpeg|thumb|left|upright|Ցար Բորիս III]] ==== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ==== {{main|Բուլղարիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում}} [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկզբին ցար [[Բորիս III]]-ը ձգտում էր ապահովել Բուլղարիայի չեզոքությունը։ [[Բոգդան Ֆիլով]]ի կառավարությունը (1940-1943) հրաժարվում ընդունել ԽՍՀՄ-ի ընկերության և փոխադարձ օգնության մասին խորհրդա-բուլղարական պայմանագրի կնքման մասին առաջարկը<ref>''В. В. Александров.'' Новейшая история стран Европы и Америки, 1918—1945. Учебное пособие для студентов исторических факультетов. — М.: Высшая школа, 1986. — с. 250—251.</ref><ref>РГВА. Ф.1362k, Оп. 1, Д. 1, 2, 5-6, 23-24, 57-60, 77, 79, 94-95.</ref><ref>''Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи.'' Всемирная история войн (в 4-х тт.). Книга 4 (1925—1997). — СПб.-М.: Полигон; АСТ, 1998. — с. 64</ref><ref>В. К. Волков. Мюнхенский сговор и балканские страны. М., «Наука», 1978. стр.75</ref><ref>Историография новой и новейшей истории стран Европы и Америки. / редколл., отв. ред. И. С. Галкина. М., изд-во Московского университета, 1968. стр.207</ref>։ 1940 թվականի օգոստոսի Բուլղարիան տարածքային պահանջներ է ներկայացրել [[Ռումինիա]]յին` պահանջելով [[Դոբրուդջա]]յի լեռնաշխարհի հարավային հատվածի վերադարձը, որը կորցրել էր 1913 թվականին [[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)|Երկրորդ բալկանյան պատերազմում]] պարտության արդյունքում։ 1940 թվականի սեպտեմբերի 7-ին ստորագրվել է [[Կրայովայի հաշտության պայմանագիր]]ը, ըստ որի Բուլղարիան ետ էր ստանում պահանջված տարածքները։ 1941 թվականի հունվարին Բուլղարիայի տարածք են մտել գերամանական զորքերի առաջին ստորաբաժանումները (գերմանական պահպանական խմբեր բուլղարական բանակի զինծառայողների համազգեստով)։ 1941 թվականի փետրվարի 2-ին Բուլղարիան և Գերմանիան արձանագրություն են ստորագրել Բուլղարիայի տարածքում գերմանական զորքերի տեղավորման մասին<ref>Освободительная миссия советских вооружённых сил на Балканах / отв. ред. д. ист. н. А. Г. Хорьков. М., «Наука», 1989. с. 39.</ref>։ 1941 թվականի մարտի 1-ին [[Վիեննա]]յում ստորագրվել է Բուլղարիայի Բեռլինյան դաշնագրին միանալու մասին համաձայնագիրը։ 1941 թվականի ապրիլի 6-ին սկսվել է Գերմանիայի ներխուժումը [[Հարավսլավիա]] և [[Հունաստան]]։ Բուլղարիան տրամադրել էր իր տարածքը գերմանական զորքերի և ավիացիայի տեղավորման համար, սակայն բուլղարական ռազմային ուժերը չէին մասնակցում ռազմային գործողություններին<ref>{{cite book |last=Plaut |first=J. E. |year=2000 |chapter=1. The Bulgarian Occupation Zone" in "1941–1944: The Occupation of Greece and the Deportation of the Jews |title=Greek Jewry in the 20th Century, 1912–1983: Patterns of Jewish Survival in the Greek Provinces Before and After the Holocaust |publisher=[[Fairleigh Dickinson University Press]] |pages=54–57 |isbn=978-0-8386-3911-5 }}</ref>։ 1941 թվականի 19-20 ապրիլին, Գերմանիայի, Իտալիայի և Բուլղարիայի կառավարության միջև համաձայնագրի համապատասխան, բուլղարիայի բանակը մի մասն առանց պատերազմ հայտարարելու անցել են Հարավսլավիայի և Հունաստանի հետ սահմանները և Մակեդոնիայում ու Հյուսիսային Հունաստանում օկուպացրել են տարածքներ<ref>Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia: 1941 - 1945, Volume 2, Stanford University Press, 2002, {{ISBN|0804779244}}, p. 196.</ref><ref>K. Featherstone, D. et al., The Last Ottomans: The Muslim Minority of Greece 1940-1949, Springer, 2011, {{ISBN|0230294650}}, p. 83.</ref>։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 13-ին Բուլղարիան պատերազմ է հայտարարել [[Մեծ Բրիտանիա]]յին և [[ԱՄՆ]]-ին<ref>R. J. Crampton Cambridge University Press, 1997, ''A Concise History of Bulgaria'', p. 181</ref><ref>Marietta Stankova, Anthem Press, 2015, ''Bulgaria in British Foreign Policy, 1943–1949'', pp. 63-64</ref><ref>Robert Bideleux, Ian Jeffries, Routledge, 2007, ''The Balkans: A Post-Communist History'', p. 84</ref>։ 1943 թվականի սկզբին գերմանացիները պահանջել են ավելի քան 48 հազար բուլղար [[հրեաներ]]ի տեղահանմանը, բայց երկրի կառավարությունը չի իրականացրել այդ պահանջը հասարակության և եկեղեցու ցույցերի պատճառով, 1943 թվականին ցար Բորիս III-ը նույնպես դատապարտել է Գերմանիայի տեղահանման մասին պահանջը։ Այդ ժամանակ Բուլղարիան նացիստական Գերմանիային տվել է ավելի քան 11 343 հրեա, որոնք ապրում էին Բուլղարիայի կողմից օկուպացված տարածքներում։ 1943 թվականին, [[Էլ Ալամեյն]]ում (1942 թվականի հոկտեմբերի 23-ից մինչև նոյեմբերի 4)և [[Ստալինգրադ]]ում (1942 թվականի նոյեմբերի 19-ից մինչև 1943 թվականի փետրվարի 2) գերմանացիների պարտությունից հետո ցար Բորիսը սկսել էր հարաբերություններ գտնել ամերիկյան շրջանների հետ։ Դա [[Հիտլեր]]ի մոտ կասկածներ է առաջացրել։ Բորիսին պարզաբանումների համար կանչել են Հիտլերի շտաբ և 1943 թվականի օգոստոսի 28-ին, Սոֆիա վերադառնալու ժամանակ՝ մահացել է։ 1944 թվականի մայիսի 18-ին ԽՍՀՄ-ի կառավարությունը Բուլղարիայի կառավարությունից պահանջել է դադարեցնել օգնություն ցուցաբերել գերմանական բանակին<ref name="ReferenceA">В. Д. Дементьев. Освободительная миссия Советской Армии. М., Воениздат, 1984. с. 13.</ref><ref>{{cite book|title=Bulgaria: illustrated history|last=Dimitrov|first=Božidar|authorlink=Bozhidar Dimitrov|chapter=Bulgaria during World War II|chapterurl=http://www.bulgaria.com/history/bulgaria/war2.html|publisher=Borina|year=1994|location=Sofia|isbn=954-500-044-9|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203025904/http://www.bulgaria.com/history/bulgaria/war2.html|archivedate=2007 թ․ փետրվարի 3}}</ref>։ 1944 թվականի օգոստոսի 12-ին ԽՍՀՄ-ի կառավարությունը կրկին Բուլղարիայի կառավարությունից պահանջել է դադարեցնել օգնություն ցուցաբերել գերմանական բանակին<ref name="ReferenceA" /><ref>{{cite book|title=История и цивилизация за 11. клас|chapter=51. България в годините на Втората световна война|publisher=Труд, Сирма|year=2006|last=Делев|first=Петър|language= Bulgarian|display-authors=etal}}</ref>։ 1944 թվականի օգոստոսի 26-ին Բագրյանովի կառավարությունը հայտարարել է Բուլղարիայի ամբողջական չեզոքության մասին և պահանջել է երկրից գերմանական զորքերի դուրս բերումը<ref>{{cite book|url=http://www.mfa.government.bg/history_of_Bulgaria/ |title=Българите и България |publisher=Ministry of Foreign Affairs of Bulgaria, Trud, Sirma |chapter=Изборът между Сталин и Хитлер. Избор няма |chapterurl=http://www.mfa.government.bg/history_of_Bulgaria/ |year=2005 |language=Bulgarian |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060907032115/http://www.mfa.government.bg/history_of_bulgaria/ |archivedate=2006 թ․ սեպտեմբերի 7 }}</ref>։ 1944 թվականի սեպտեմբերի սկզբին Բուլղարիան դադարեցրել է Գերմանիայի հետ հարաբերությունները<ref>{{cite book|title=История на Балканите XIV–XX век|last=Castellan|first=Georges|others=trans. Лиляна Цанева|year=1999|publisher=Хермес|location=Пловдив|isbn=954-459-901-0|language=Bulgarian| pages=459–463, 476–477}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ի կառավարությունը սեպտեմբերի 5-ին գնահատել է Բուլղարիայի կառավարության գործունեությունը որպես Գերմանիայի հետ համագործակցության շարունակում (1944 թվականի սեպտեմբերի 5-ի դրությամբ Բուլղարիայի տարածքում հաշվվում էին 30 հազար գերմանական զինծառայողներ<ref>Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4 тт.). Книга 4 (1925-1997). СПб., М., «Полигон - АСТ», 1998. с. 304.</ref>) և հայտարարել է, որ Բուլղարիայի հետ գտնվում է պատերազմական վիճակում<ref>{{cite book|last=Molina|first=Lucas|authorlink=|author2=Carlos Caballero|title=Panzer IV: El puño de la Wehrmacht|publisher=AFEditores|date=October 2006|language=Spanish|location= Valladolid, Spain |isbn=84-96016-81-1}}</ref>։ 1944 թվականի սեպտեմբերի 8-ին [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ|Կարմիր բանակի]] զորքերը մուտք են գործել Բուլղարիայի տարածքը, և այդ օրվա գիշերը կոմունիստական ընդդիմությունը հեղաշրջում էր կատարել ընդդեմ կառավարության՝ սահմանելով Հայրենական ճակատի կառավարությունը։ 1944 թվականի հոկտեմբերի 28-ին [[Մոսկվա]]յում ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և ԽՍՀՄ ներկայացուցիչների կողմից ստորագրվել է Բուլղարիայի հետ հաշտության համաձայնագիրը։ Դրա համապատասխան, բուլղարական բանակի մի մասը Կարմիր բանակի հետ մասին մասնակցում էր Հարավսլավիայի, [[Հունգարիա]]յի և [[Ավստրիա]]յի գերմանական զորքերից տարածքների ազատման գործողություններում։ Գերմանացիների դեմ ճակատամարտներում զոհվեցին 33 000 բուլղար զինվոր<ref>[https://books.google.am/books?id=R8d2409V9tEC&pg=PA239 ''Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia''], Stevan K. Pavlowitch, Columbia University Press, 2008, {{ISBN|0-231-70050-4}}, pp. 238-240.</ref><ref>{{cite book|last=Doyle|first=Hilary|authorlink=|author2=Tom Jentz|title=Panzerkampfwagen IV Ausf. G, H and J 1942-45|publisher=Osprey|year=2001|location=Oxford, United Kingdom |isbn= 1-84176-183-4}} *Griehl, Manfred (2001). ''Junker Ju 87 Stuka''. London/Stuttgart: Airlife Publishing/Motorbuch. {{ISBN|1-84037-198-6}}</ref>։ === Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն === {{main|Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն}} Ցարի մահից հետո գահը ժառանգել է նրա վեցամյա որդի [[Սիմեոն II]]-ը։ Փաստացի պետությունը սկսում էին կառավարել նրա [[ռեգենտ]]ները։ Պատանի ցարի կառավարումը երկար չտևեց, և նա ընտանիքի հետ միասին ստիպված էր փախչել [[Եգիպտոս]], իսկ հետո [[Իսպանիա]], քանի որ 1946 թվականի սեպտեմբերի 15-ի հանրաքվեից հետո հռչակվել էր [[Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն]]ը։ 1947 թվականի փետրվարի 10-ին Բուլղարիան ստորագրել է [[Փարիզի հաշտության պայմանագրեր (1947)|Փարիզի հաշտության պայմանագիրը]]։ Հանրապետությունը զարգանում էր սոցիալիստական գծոմ մինչև 1989 թվականի վերջը, երբ երկիրը դուրս եկավ [[ԽՍՀՄ]]-ի կազմից<ref>{{h|Matte|1963|3=''Matte, Robert G.'' [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.$b791897;view=1up;seq=67 Bulgaria: Unhappy Satellite]. // ''Military Review''. — July 1963. — Vol. 43 — No. 7.}}</ref>։ === Ժամանակակից Բուլղարիա === 1989 թվականի նոյեմբերի 10-ին Բուլղարիայում սկսվել էին խորը տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումներ։ 1990 թվականի նոյեմբերի 15-ին երկիրը կոչվում է Բուլղարիայի Հանրապետություն։ 2004 թվականի ապրիլի 2-ին Բուլղարիան մտել է [[ՆԱՏՕ]], իսկ 2007 թվականի հունվարի 1-ից՝ [[Եվրամիություն]]։ [[Պատկեր:European-parliament-brussels-inside.JPG|thumb|250px|[[Եվրոպական խորհրդարան]]։ Բուլղարիան համարվում է Եվրամիության անդամ]] Բուլղարիայի պոստսոցիալիստական նախագահներն են եղել [[Պյոտր Ստոյանով]]ը, [[Ռոսեն Պլևնելիև]]ը, [[Գեորգի Պիրվանով]]ը, [[Ժելյու Ժելև]]ը, [[Պյոտր Մլադենով]]ը։ 1990-ականների կեսերին կառավարության գլուխում էին սոցիալիստները։ 2001-2005 թվականներին Բուլղարիայի վարչապետ է եսել նախկին ցար Սիմեոն II-ը, որը գլխավորում էր սեփական «Սիմեոն Երկրորդ» ազգային շարժում կուսակցությունը։ 2005 թվականի հունիսի 25-ի խորհրդարանային ընտրություններում հաղթել է Բուլղարիայի կոալիցիան, որի հիմքն է կազմում [[Բուլղարիայի սոցիալիստական կուսակցություն]]ը, նա 240-ից հավաքել էր 82 պատգամավորային մանդաթ և իրավունք էր ստացել կազմավորել նոր կառավարություն։ Սակայն, թեև սոցիալիստները խորհրդարանը բազմաքանակն էին, կառավարությունն իրենց ուժերով ամրացնել չկարողացան, քանի որ դրա համար նրանց պետք էր ևս 40 պատգամավորների աջակցությունը։ Կառավարությունը կազմավորվել էր այսպես կոչված «լայն կոալիցիայի» օգնությամբ՝ թուրքական փոքրամասնության Շարժում իրավունքի և ազատության համար կուսակցության և «Սիմեոն Երկրորդ» ազգային շարժման մասնակցությամբ։ Կառավարությունը գլխավորում էր [[Սերգեյ Ստանիշև]]ը և այդ պաշտոնում է եղել 2005 թվականի օգոստոսից մինչև 2009 թվականի հուլիսը<ref>[http://dariknews.bg/view_article.php?article_id=372174 ГЕРБ: Победата ни кара да сме партия на целия народ]{{ref-bg}}</ref><ref>[http://www.faz.net/s/RubDDBDABB9457A437BAA85A49C26FB23A0/Doc~E04223E565CAD4E0C9120166C5FC9C359~ATpl~Ecommon~Scontent.html Denkzettel für die Sozialisten]{{ref-de}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.regnum.ru/news/fd-abroad/balkans/1770262.html#ixzz2v2Ds4hEK |title=Георгий Коларов: Болгария - война в левом лагере и объединение правых против Турции - Новости Балкан - ИА REGNUM |accessdate=2014 թ․ մարտի 4 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140307182503/http://regnum.ru/news/fd-abroad/balkans/1770262.html#ixzz2v2Ds4hEK |archivedate=2014 թ․ մարտի 7 |deadlink=yes }}</ref>։ 2017 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթել է Բուլղարիայի եվրոպական զարգացման համար քաղաքացիների կուսակցությունը, որը ստացել է ձայների 33,54 %-ը։ Նրա առաջնորդ Բոյկո Բորիսովը գլխավորել է կոալիցիոն կառավարությունը, որում ընդգրկվել են նաև Միացյալ հայրենասերների ներկայացուցիչները։ Հիմնական ընդդիմադիր կուսակցությունները՝ Բուլղարիայի սոցիալիստական կուսակցությունը (27,93 %) և Իրավունքի և ազատության շարժումը (9,24 %)<ref name="Politico">{{cite web|url=http://www.politico.eu/article/bulgarias-borisov-is-back-but-coalition-may-be-shaky/|title=Bulgaria’s Borisov is Back — But Coalition May be Shaky|last1=Georgiev|first1=Ognyan|date=2017-03-27|publisher=[[Politico]]|accessdate=2017 թ․ մարտի 27}}</ref>։ == Աշխարհագրություն == {{main|Բուլղարիայի աշխարհագրություն}} {| border="0" cellpadding="1" cellspacing="2" style="float: center; margin: 5px; width: 240px; border: solid 1px #bbb;" align="right" | [[File:Bulgarien EN.png|240px|alt=Topographic map of Bulgaria]] |- | [[File:Bulgaria Köppen.svg|240px]] |- | {{center|'''Վերևում'''՝ Բուլղարիայի ֆիզիկական քարտեզ<br>'''Ներքևում'''՝ [[Կյոպպենի կլիմաների դասակարգում|Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման]] քարտեզ<ref>{{cite journal |last1=Beck |first1=Hylke E. |last2=Zimmermann |first2=Niklaus E. |last3=McVicar |first3=Tim R. |last4=Vergopolan |first4=Noemi |last5=Berg |first5=Alexis |last6=Wood |first6=Eric F. |title=Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution |journal=Scientific Data |date=30 October 2018 |volume=5 |pages=180214 |doi=10.1038/sdata.2018.214|url=https://www.research-collection.ethz.ch/bitstream/20.500.11850/302311/2/sdata2018214.pdf }}</ref>։}} |} Բուլղարիան տեղակայված է հարավ-արևելյան [[Եվրոպա]]յում, սահմանակցում է [[Ռումինիա]]յի, [[Սերբիա]]յի, [[Հյուսիսային Մակեդոնիա]]յի, [[Հունաստան]]ի, [[Թուրքիա]]յի հետ և ողողվում է [[Սև ծով]]ով։ Ռումինիայի հետ հյուսիսային սահմանն անցնում է [[Դանուբ]]ով մինչև [[Սիլիստրա]]։ Ընդհանուր առմամբ՝ Բուլղարիայի տարածքը կազմում է {{nobr|110 550}} կմ²{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}}<ref name="donchev16">{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|p=16}}</ref><ref name="borders">{{cite web |url=http://geografia.kabinata.com/01.htm|title=Geographic Position and Borders of Bulgaria|website=Topics of Geography of Bulgaria|accessdate=օգոստոսի 5, 2015}}</ref>: Երկիրը տեղակայված է Սև ծովի արևմտյան ծովափին, հյուսիսում սահմանակցում է Ռումինիայի, հարավում՝ Հունաստանի և Թուրքիայի, իսկ արևմուտքում՝ Սերբիայի հետ։ Չնայած համեմատաբար փոքր չափսերին, Բուլղարիայի լանդշաֆտը բավականին բազմազան է։ Անգամ երկրի ոչ մեծ շրջաններում կարելի է միանգամից տեսնել հովիտներ, սարահարթեր, բլուրներ, լեռներ, ջրամբարներ, կիրճեր և խորը գետային հովիտներ։ Բուլղարիայի աշխարհագրական կենտրոնը գտնվում է [[Ուզանա]] շրջանում<ref name="Penin">{{cite book |last=Penin|first=Rumen|title=Природна география на България|trans-title=Natural Geography of Bulgaria|publisher=Bulvest 2000|page=18|year=2007|isbn=978-954-18-0546-6|language=Bulgarian}}</ref><ref name="Country comparison: Area"/><ref name="ecoregions">{{cite web|url=http://www.eoearth.org/view/article/178214/|title=Ecoregions of Bulgaria|publisher=The Encyclopedia of Earth|accessdate=2015 թ․ հուլիսի 19}}</ref><ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|pp=55, 59–61}}</ref><ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|pp=57–58}}</ref>։ Չնայած նրան, որ իր գոյության առաջին հարյուրամյակում պատմական իրադարձությունները հաճախ պատճառ են հանդիսացել Բուլղարիայի ազգային սահմանների փոփոխության համար, լանդշաֆտի բնական առանձնահատկությունները նրա սահմանների մեծ մասը սահմանել են [[1944 թվական]]ից հետո, բայց դրա հետ կապված մարդկանց ոչ մի խումբ չի կրել որևէ կարևոր տնտեսական դժվարություններ։ Մինչպատերազմյան Բուլղարիայում բնակիչների մեծ մասը եղել են էթնիկ [[բուլղարացիներ]]ը, չնայած նրան, որ Բուլղարիան տարբեր ժամանակներում ապրել է բազմաթիվ գաղթեր։ Սահմաններից ոչ մեկը պաշտոնապես չի առարկվել [[1991 թվական]]ից հետո, սակայն ազգայնական տրամադրված բուլղարացիները շարունակում են համարել, որ Բուլղարիային պետք է պատկանի [[Մակեդոնիա (մարզ)|Մակեդոնիայի]] մի մասը, որն այսօր բաժանված է [[Հյուսիսային Մակեդոնիա|Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետության]] և [[Հունաստան]]ի միջև<ref name="CIA World Factbook">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html|title=Bulgaria|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|archive-date=2020 թ․ մայիսի 9|archive-url=https://web.archive.org/web/20200509214652/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html|dead-url=yes}}</ref>{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}}: Բուլղարիայի սահամնների երկարությունը կամզում է 2 264 կմ<ref name="CIA World Factbook"/>։ Գետային սահմանը հաշվվում է 680 կմ, իսկ [[Բուլղարիայի սևծովյան ափ|սևծովյան ափը]]՝ 400 կմ, հարվային և արևմտյան սահմանները հիմնականում սահմանված են լեռնաշղթաներով։ Հյուսիսում սահմանակցում է [[Ռումինիա]]յի, հարավում՝ Հունաստանի և [[Թուրքիա]]յի, իսկ արևմուտքում՝ [[Սերբիա]]յի և Հյուսիսային Մակեդոնիայի հետ։ Ռումինական սահմանն անցնում է [[Դանուբ]] գետի երկայնությամբ երկրի հյուսիս-արևելյան սահմանից 464 կմ երկարության վրա մինչև [[Սիլիստրա]] քաղաքը, իսկ հետո գնում է 136 կմ հարավ-արևմուտք։ Դանուբը բուլղարական կողմում իր սուր լանջերով և ռումինականում ցածրադիր ճահճացած մարզով Եվրոպայի գետային սահմաններից ամենատպավորիչներից մեկն է<ref>{{cite web |url=https://unfccc.int/resource/docs/natc/bulnc2.pdf|title=Bulgaria Second National Communication|publisher=United Nations Framework Convention on Climate Change|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 9}}</ref>։ [[Դոբրուդջա]]յով անցնող սահմանի մի մասը վիճելի է եղել և մի քանի անգամ փոփոխվել է միջազգային պայմանագիրներով։ Այդ գործընթացում մեծ ազդեցություն են ունեցել բնիկները, որոնք ընտրել են այն կողմը, որտեղ գերադասել են ապրել։ Հարավային սահմաններն անցնում են Հունաստանով և Թուրքիայով, հունական սամանների երկարությունը կազմում է 491 կմ, իսկ թուրքական սահմանների երկարությունը՝ 240 կմ{{Sfn|NSI Brochure|2018|pages=2–3}}{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}}: [[Պատկեր:Pirin pano0.jpg|1024px|thumb|center|[[Պիրին]]ի համայնապատկեր]] === Ռելիեֆ և տեղագրություն === [[Պատկեր:Bulgaria-geographic map-ru.svg|thumb|350px|Բուլղարիայի տեղագրական քարտեզ]] Բուլղարիայի [[ռելիեֆ]]ն անմիատարր է<ref>{{cite web|url=https://epi.envirocenter.yale.edu/epi-country-report/BGR|title=Bulgaria |publisher=Environmental Performance Index/Yale University|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 12}}</ref>։ Երկրի համեմատաբար ոչ մեծ տարածքում գտնվում են ցածրավայրեր, հարթավայրեր, բլուրներ, ցածր և բարձր լեռներ, մեծ քանակով հովիտներ և խորը կիրճեր<ref>{{cite web|url=http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/bulgaria/index.htm |title=Biodiversity in Bulgaria|publisher=GRID-Arendal |accessdate=2014 թ․ մարտի 21 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160430050257/http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/bulgaria/index.htm |archivedate=2016 թ․ ապրիլի 30 |df= }}</ref>։ Բուլղարիայի [[տեղագրություն|տեղագրության]] գկխավոր առանձնահատկությունն է բարձր և ցածր լանդշաֆտի շերտերի հերթագայումը, որոնք անցնում են արևելքից արմուտք ամբողջ երկրի տարածքով։ Այդ շերտերը (կոչվում են [[գեոմորֆոլոգիա]]կան մարզեր) հյուսիս դեպի հարավում կրում են հետևյալ անվանումները՝ [[Ստորին դանուբյան հարթավայր]], [[Ստարա Պլանինա]], [[Վերին թրակիական հարթավայր]] և [[Ռիլա]]-[[Ռոդոպներ|Ռոդոպյան]] լեռնաշղթա։ Բուլղարիայում կան 3 լեռնային համակարգեր՝ [[Պիրին]], Ռիլա և Ռոդոպներ<ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|p=132}}</ref>։ [[Սև ծով]]ի մոտ գտնվող ամենաարևելյան մարզերը բլրավոր են, նրանք աստիճանաբար բարձրություն են հավաքածում դեպի արևմուտք, իսկ երկրի ծայր արևմտյան հատվածը բարձր լեռնային է։ Երկրի ավելի քան երկու երրորդը քիչ քան 600 մ բարձրությամբ հարթավայրեր, սարահարթեր և բլրավոր հողեր են։ Հարթավարյերը (200 մ-ից ցածր) կազմում են տարածքի 31 %-ը, սարահարթերը և բլուրները՝ 41 % (200-600 մ), ցածր լեռները՝ 10 % (600-1000 մ), միջին լեռները՝ 10 % (1000-1500 մ), և բարձր լեռները՝ 3 % (ավելի քան 1500 մ)։ Բուլղարիայի միջին բարձրությունը կազմում է 470 մ<ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|p=29}}</ref><ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|p=28}}</ref><ref>{{cite web |url=http://mycotaxon.com/resources/checklists/denchev-v111-checklist.pdf|title=Checklist of the larger basidiomycetes ın Bulgaria |publisher=Institute of Botany, Bulgarian Academy of Sciences|first=Cvetomir|last=Denchev|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 12}}</ref>։ Ստարա Պլանինան (Բալկանյան լեռներ) սկսվոււմ են [[Սերբիա]]յում գտնվող [[Տիմոշկո]]յի հովտից և շարժվում են դեպի հարավ մինչև Բուլղարիայի կենտրոնա-արևմտյան հատվածում գտնվող [[Սոֆիական գոգահովիտ]]։ Այդտեղից լեռները հեռանում են դեպի արևելք մինչև Սև ծովը։ Ստարա Պլանին ունի մոտավորապես 600 կմ երկարություն և 30-50 կմ լայնություն։ Նրանց ամենաբարձր կետը գտնվում է Բուլղարիայի կենտրոնական հատվածում, որտեղ գտնվում է [[Բոտև (լեռ)|Բոտև լեռը]]՝ Բալկանյան լեռների ամենաբարձր կետը 2376 մ բարձրությամբ<ref>{{cite web|url=http://www.eea.europa.eu/soer/countries/bg/soertopic_view?topic=biodiversity|title=Report on European Environment Agency about the Nature protection and biodiversity in Europe|publisher=European Environment Agency|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140322001515/http://www.eea.europa.eu/soer/countries/bg/soertopic_view?topic=biodiversity|archive-date=2014 թ․ մարտի 22|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 16}}</ref>։ Բալկանյան լեռներն աստիճանաբար ցածրանում են մինչև Սևծովյան ծովափի ժայռեր։ Ստարա Պլանինայում է [[Շիպկայի լեռնանցք]]ը<ref name="EB Bio">{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria#ref42692|title=Bulgaria: Plant and animal life|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Լեռները կտրատված են Իսկիր, Լուդա Կամչիա գետերի հովիտներով։ Զարգացած է [[կարստ]]ը։ Ծածկված են [[Լայնատերև անտառներ|լայնատերև]] և ասեղնատերև անտառներով, [[մարգագետին]]ներով։ Կան պղնձի, ցինկի, կապարի, երկաթի հանքավայրեր, հանքային աղբյուրներ։ Ստարա Պլանինայի և Սրեդնա Գորա լեռնային համակարգի միջև ընկած են ենթաբալկանյան տեկտոնական գոգհովիտները։ Հարավում և հարավ-արևմուտքում տարածվում են Ռիլա, Պիրին և Ռոդոպյան լեռները<ref>{{cite web |url=http://data.un.org/en/iso/bg.html |title=Bulgaria – Environmental Summary, UNData, United Nations |publisher=United Nations|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ Ռոդոպյանև Սրեդնա Գորա լեռների միջև, Մարիցա գետի երկայնքով տարածված է Վերին Թրակյան դաշտավայրը, որն ամենաբերրին է երկրում։ Բուլղարիայի սևծովյան ափերը ցածրադիր են, տեղ-տեղ՝ զառիթափ, կան շատ լողափեր<ref name="donchev100">{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|p=100}}</ref>{{Sfn|NSI Brochure|2018|page=29}}<ref>{{cite web|url=http://www.gorabg-magazine.info/bg/index.php?option=com_content&view=article&id=14&showall=1|title=Бъдещето на природните паркове в България и техните администрации|trans-title=The future of Bulgaria's natural parks and their administrations|publisher=Gora Magazine|first=Toma|last=Belev|date=June 2010|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20|archive-date=2011-11-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20111102101145/http://www.gorabg-magazine.info/bg/index.php?option=com_content&view=article&id=14&showall=1|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/ecological-sciences/biosphere-reserves/europe-north-america/|title=Europe & North America: 297 biosphere reserves in 36 countries|publisher=[[UNESCO]]|accessdate=2016 թ․ ապրիլի 4}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=106682|title=Bulgaria Achieves Kyoto Protocol Targets – IWR Report|publisher=Novinite |date= օգոստոսի 11, 2009|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ [[Պատկեր:Sofiafromsimeonovo.JPG|800px|thumb|center|Տեսարան դեպի Սոֆիան և Սոֆիական գոգահովիտը Վիտոշա լեռների կողմից: Հորիզոնում Բալկանյան լեռներն են (Ստարա Պլանինա)]] Համեմատաբար բարձր լեռները զբաղեցնում են Վերին թրակիական հարթավայրի, Սոֆիական գոգավորության և Հունաստանի հետ հարավային սահմանի միջև ընկած մարզը։ Երկրի արևմուտքում գտնվում են երեք լեռնաշղթա՝ Սոֆիայի դեպի հարավ ընկած [[Վիտոշա]]ն, հարավում Ռիլան և երևկրի հարավ-արևմտյան հատվածում Պիրինը<ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=89367|title=High Air Pollution to Close Downtown Sofia |publisher=Novinite |date= հունվարի 14, 2008|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=117439 |title=Bulgaria's Sofia, Plovdiv Suffer Worst Air Pollution in Europe|publisher=Novinite |date=հունիսի 23, 2010 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ Դրանք համարվում են Բուլղարիայի և ամբողջ Բալկանյան թերակղզու համեմատաբար բարձր տեղագրական մարզ։ Ռիլա լեռնաշղթան իր մեջ ներառում է [[Մուսալա]] լեռը 2925 մ բարձրությամբ, որը Բալկանյան երկրների ամենաբարձր լեռն է։ Ռիլայի համակարգում կան ավելի քան 2600 մ բարձրությամբ մոտավորապես տասներկու այլ լեռներ<ref name="diversity of flora and fauna">{{cite web|url=http://unesco-bg.org/file_store/2._bogatstvobr_25.1.10.pdf|title=Видово разнообразие на България|trans-title=Species biodiversity in Bulgaria|publisher=UNESCO report|language=Bulgarian|date=2013|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 30}}</ref>։ Ամենաբարձր լեռների համար բնորոշ են բացառիկ աղքատ ժայռեր և ծառերի շերտի վերևում գտնվող զատ լճեր<ref name=EEA>{{cite web|url=http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/daviz/industrial-facilities-causing-the-highest-damage#tab-daviz-tabular|title=Industrial facilities causing the highest damage costs to health and the environment|publisher=European Environment Agency|accessdate=2014 թ․ նոյեմբերի 25}}</ref>։ Ավելի ցածր գագաթները ծածկված են ալպիական մարգագետիններում։ Պիրին լեռնաշղթային բնորոշ են ժայռոտ գագթները և քարե լանջեր<ref>{{cite news|first=Danny|last=Hakim|title=Bulgaria's Air Is Dirtiest in Europe, Study Finds, Followed by Poland|url=https://www.nytimes.com/2013/10/15/business/international/bulgarias-air-is-dirtiest-in-europe-study-finds-followed-by-poland.html|newspaper=The New York Times|date=հոկտեմբերի 15, 2013|accessdate=2013 թ․ հոկտեմբերի 15}}</ref>։ Նրա ամենաբարձր գագաթը [[Վիհրեն]]ն է՝ 2915 մ բարձրությամբ՝ Բուլղարիայի բարձրությամբ երկրորդ գագաթը։ Արևելքում տեղակայված են Ռոդոպները, որի երկարությունը մոտ 240 կմ է, բարձրությունը՝ մինչև 2191 մետր (Դոլյամ Պերելիկ լեռ)։ Կազմված են [[կրաքար]]երից, [[ավազաքար]]երից, բյուրեղային և հրաբխային [[ապար]]ներից։ Տարեկան տեղումները 650-1000 մմ են<ref name="ESI">{{cite web |url=http://www.esiweb.org/index.php?lang=en&id=379 |title=Bulgaria's quest to meet the environmental acquis|publisher=European Stability Initiative |date=դեկտեմբերի 10, 2008 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ Գետերը սահանքավոր են, ունեն հիդրոէներգետիկ մեծ պաշարներ։ Կան [[Հիդրոէլեկտրակայան|ՀԷԿ]]-երի կասկադներ և ջրամբարներ։ Հարավային լանջերը ծածկված են թփուտներով, մշտադալար [[կաղնի|կաղնու]] պուրակներով, հյուսիսային լանջերը՝ կաղնու, [[հաճարենի|հաճարենու]] և ասեղնատերև [[անտառ]]ներով, 1800-2000 մետրից բարձր՝ մերձալպյան մարգագետիններով ու թփուտներով։ Կան [[երկաթ]]ի, [[քրոմ]]ի, բազմամետաղների [[հանքավայր]]եր, հանքային [[աղբյուր]]ներ, բալնեոլոգիական և կլիմայական առողջարաններ։ Զարգացած է զբոսաշրջությունը<ref name="biodiversity"/><ref>{{cite web|url=http://www.eea.europa.eu/soer/countries/bg/soertopic_view?topic=freshwater|title=Report on European Environment Agency about the quality of freshwaters in Europe|publisher=European Environment Agency|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140416022753/http://www.eea.europa.eu/soer/countries/bg/soertopic_view?topic=freshwater|archivedate=2014 թ․ ապրիլի 16|accessdate=2014 թ․ մարտի 21}}</ref>։ === Գետեր և կլիմա === [[File:Panorama Ray hut & Botev peak.jpg|thumb|left|540px|alt=a mountain|Տեսարան դեպի կենտրոնական Բալկանյան լեռները]] [[Ստարա Պլանինա]] բաժանում է Բուլղարիան երկու գրեթե հավասար [[գետային համակարգ]]երի։ Մեծ համակարգն ապահովում է Բուլղարիայի հյուսիսային հատվածի ջրհավաքը, նրա հոսքը գնում է [[Սև ծով]]՝ գլխավոր կերպոս [[Դանուբ]] գետով։ Այդ համակարգն ընդգրկում է [[Ստորին դանուբյան հարթավայր]]ը և տարածվում է 48-80 կմ։ Երկրորդ համակարգն [[Էգեյան ծով]]ում համավաքում է Վերին թրակիական հարթավայրի, երկրի հարավի և հարավ-արևմուտքի բարձր լեռնային տարածքների մեծ մասի ջրհավաքը։ Բոլոր գետերից նավարկելի է Դանուբը, սակայն Բուլղարիայում շատ այլ գետեր և վտակներ հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրության և որպես ոռոգվող ջրի աղբյուրի մեծ ներուժ ունեն<ref>Art. 1, letra c), inciso iii), de la Directiva 92/43/CEE, según se especifica en el mapa biogeográfico aprobado el 25 de abril de 2005 por el Comité creado en virtud del artículo 20 de dicha Directiva.</ref>։ Բուլղարիայի մակերեսը մեծ չէ, սակայն նրա կլիման բավականին բազմազան է։ Երկիրը գտնվում է [[չափավոր ցամաքային կլիմա|չափավոր ցամաքային]] և [[միջերկրածովյան կլիմա|միջերկրածովյան]] կլիմայական գոտիներում։ Բուլղարիայի լեռները և հովիտները բնական արգելքներ են օդային զանգվածներ համար, որը համեմատաբար կարճ տարածություններում եղանակում ստեղծում է խիստ հակադրություն։ Չափավոր ցամաքային կլիմայական գոտին մի քիչ մեծ է, քանի որ ցամաքային թեթև զանգվածները հեշտ հայտնվում են Դանուբի հարթավայրում։ Ցամաքային կլիմայի ազդեցությունն ավելի ուժեղ է ձմռանը, քանի որ առաջանում են ուժեղ ձյունատեղումներ. միջերկրածովային կլիմայի ազդեցությունն ավելի ուժեղ է ամռան ընթացքում, երբ չոր և տաք եղանակ է։ Բալկանյան լեռների արգելքի ազդեցությունը զգացվում է երկրի ամբողջ տարածքում, միջինում Բուլղարիայի հյուսիսում մեկ աստիճանով ցուրտ է և ստանում է 192 մմ ավելի տեղումներ, քան հարավային Բուլղարիան։ Քանի որ Սև ծովը բավական մեծ չէ, որ լինի երկրի եղամանակի վրա ազդեցության գլխավոր գործոնը, այն առավել ազդեցություն է թողնում միայն նրա [[Բուլղարիայի սևծովյան ափ|ափի]] վրա։ Բուլղարիայի մեծ մասում բարեխառն է, ցամաքային, հարավում, Ստրումա և Մեստա գետերի հովիտներում անցումնային է Միջերկրածովայինի։ Լեռներում առկա է ուղղաձիգ կլիմայական գոտիականություն։ [[Հունվար]]ի միջին ջերմաստիճանը հարթավայրերում -2&nbsp;°C-ից 2,5&nbsp;°C է, լեռներում՝ մինչև - 10,8&nbsp;°C, [[հուլիս]]ինը՝ համապատասխանաբար՝ մինչև 25,1&nbsp;°C և մինչև 5,1&nbsp;°C։ Տարեկան տեղումները ցածրադիր վայրերում 450-600 մմ են, լեռներում՝ 850-1300 մմ։ {{Եղանակի Աղյուսակ |location = Բուլղարիայ |collapsed = |metric first = Y |single line = Y |Jan record high C = 25.8 |Feb record high C = 26.6 |Mar record high C = 35.7 |Apr record high C = 37.1 |May record high C = 38.8 |Jun record high C = 42.0 |Jul record high C = 45.2 |Aug record high C = 44.5 |Sep record high C = 41.9 |Oct record high C = 39.2 |Nov record high C = 36.5 |Dec record high C = 27.0 |year record high C = 45.2 |Jan record low C = −38.3 |Feb record low C = −35 |Mar record low C = −30.2 |Apr record low C = −20.6 |May record low C = −15.6 |Jun record low C = −12 |Jul record low C = −8 |Aug record low C = −9.8 |Sep record low C = −14 |Oct record low C = −17.8 |Nov record low C = −27.4 |Dec record low C = −33.5 |year record low C = −38.3 |source 1 = Stringmeteo.com |date=February 2014 }} === Վարչական բաժանում === {{main|Բուլղարիայի վարչական բաժանում}} [[Պատկեր:Bulgaria admin.png|right|thumb|350px|Բուլղարիայի մարզեր]] վարչական առումով Բուլղարիան բաժանվում է 28 մարզի ({{lang-bg|област}}), որոնք բաժանվում են 264 համայնքի ({{lang-bg|община}})։ Համայնքների ղեկավարներն են [[քմեթ]]երը<ref name="census2011">{{cite web|url=http://www.nsi.bg/census2011/PDOCS2/Census2011final_en.pdf|format=PDF|title=2011 Population Census - main result|website=Nsi.bg|accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 15}}</ref><ref name="census2011A">{{cite web|url=http://censusresults.nsi.bg/Welcome.aspx|title=Представяме Ви резултатите от Преброяване 2011 за страната, по области и общини :|website=Censusresults.nsi.bg|accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 15}}</ref>։ Մարզերում կենտրոնական պետական կառավարումը կատարում են մարզային կառավարիչները{{Sfn|Library of Congress|2006|page=17}}, որոնց նշանակում է Նախարարների Խորհուրդը<ref>{{cite web |url=http://www.mrrb.government.bg/index.php?lang=bg&do=atums&type=71&id=13|title=Областите в България. Портрети|trans-title=The oblasts in Bulgaria. Portraits|publisher=Ministry of Regional Development|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120619040835/http://www.mrrb.government.bg/index.php?lang=bg&do=atums&type=71&id=13|archive-date=2012 թ․ հունիսի 19|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.mrrb.government.bg/index.php?controller=articles&id=4216|title=Историческо развитие на административно–териториалното устройство на Република България|trans-title=Historical development of the administrative and territorial division of the Republic of Bulgaria|publisher=Ministry of Regional Development|language=Bulgarian|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140202100126/http://www.mrrb.government.bg/index.php?controller=articles&id=4216|archive-date=2014 թ․ փետրվարի 2|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Համաձայն № 1059/2003 [[Եվրամիություն|Եվրամիության]] ռեգլամենտի Բուլղարիայի տարածքը բաժանվում է առաջին կարգի երկու տարածաշրջանի և երկրորդ կարգի վեց տարածաշրջանների։ Նրանք վարչա-տարածքային միավորներ չեն, այլ միայն երկրի վիճակագրական գոտիներ են<ref name="Archived copy"/><ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/bulgaria/47.htm|title=Bulgaria - GOVERNMENT STRUCTURE|website=Countrystudies.us|accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 15}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ccre.org/en/membres/Bulgarie.htm |title=Local Structures in Bulgaria |publisher=Council of European Municipalities and Regions |accessdate=2012 թ․ ապրիլի 11 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120604090547/http://www.ccre.org/en/membres/Bulgarie.htm |archivedate=2012 թ․ հունիսի 4 }}</ref>։ {{սյուն|2}} # [[Բլագոևգրադի մարզ]] # [[Բուրգասի մարզ]] # [[Դոբրիչի մարզ]] # [[Գաբրովոյի մարզ]] # [[Հասկովոյի մարզ]] # [[Կարջալիի մարզ]] # [[Կյուստենդիլի մարզ]] # [[Լովեչի մարզ]] # [[Մոնտանայի մարզ]] # [[Պազարջիկի մարզ]] # [[Պերնիկի մարզ]] # [[Պլևենի մարզ]] # [[Պլովդիվի մարզ]] # [[Ռազգրադի մարզ]] # [[Ռուսեի մարզ]] # [[Շումենի մարզ]] # [[Սիլիստրայի մարզ]] # [[Սլիվենի մարզ]] # [[Սմոլյանի մարզ]] # [[Սոֆիա|Սոֆիա քաղաք]] # [[Սոֆիայի մարզ]] # [[Ստարա Զագորայի մարզ]] # [[Տարգովիշտեի մարզ]] # [[Վարնայի մարզ]] # [[Վելիկո Տիրնովոյի մարզ]] # [[Վիդինի մարզ]] # [[Վրաչայի մարզ]] # [[Յամբոլի մարզ]] {{սյուն ավարտ}} == Քաղաքականություն == Բուլղարիան [[խորհրդարանական հանրապետություն]] է<ref name="DD-Navi"/><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/idUSFit981123|title=Fitch: Early Bulgaria Elections Would Create Fiscal Uncertainty|work=Reuters|date=նոյեմբերի 23, 2016|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref><ref name="WP1">{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2017/04/25/bulgarias-government-will-include-nationalist-parties-on-the-far-right-heres-why-and-what-this-means/|title=Bulgaria's government will include far-right nationalist parties for the first time|newspaper=The Washington Post|first=Nina|last=Barzachka|date=ապրիլի 25, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref>։ Պետության ղեկավարը [[Բուլղարիայի նախագահ|նախագահն]] է, որն ընտրվում է համընդհանուր և ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա՝ հինգ տարի ժամկետով<ref>{{cite magazine |url=http://www.businessweek.com/news/2012-04-06/bulgarian-cabinet-faces-no-confidence-vote-over-atomic-plant |title=Bulgarian Cabinet Faces No-Confidence Vote Over Atomic Plant |magazine=Bloomberg Businessweek |date=ապրիլի 6, 2012 |accessdate=2012 թ․ հունիսի 1 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130726205035/http://www.businessweek.com/news/2012-04-06/bulgarian-cabinet-faces-no-confidence-vote-over-atomic-plant |archivedate=2013 թ․ հուլիսի 26 }}</ref><ref>{{cite news |title=Bulgarian government resigns amid growing protests |url=https://news.yahoo.com/bulgaria-government-resigns-national-protests-073220738.html?.b=index&.cf3=World+News&.cf4=1&.cf5=Reuters&.cf6=/ |work=Yahoo! News|first=Sam|last=Cage|accessdate=2013 թ․ փետրվարի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130308142025/http://news.yahoo.com/bulgaria-government-resigns-national-protests-073220738.html?.b=index&.cf3=World+News&.cf4=1&.cf5=Reuters&.cf6=%2F |archivedate= մարտի 8, 2013 }}</ref><ref name="FH">{{cite web|url=https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/bulgaria|title=Bulgaria Country Profile|publisher=Freedom House|first=Emilia|last=Zankina|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 24|archive-date=2018-07-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20180724154012/https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/bulgaria|dead-url=yes}}</ref>։ Օրենսդիր իշխանության մշտապես գործող բարձրագույն մարմինը Միապալատ Ազգային ժողովն է (240 պատգամավոր), որն ընտրվում է չորս տարի ժամկետով<ref>{{cite web |url=http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2013/02/201322163943882279.html|title=Protests in Bulgaria and the new practice of democracy|publisher=Al Jazeera |first=Mariya|last=Petkova|date=փետրվարի 21, 2013|accessdate=2013 թ․ մարտի 7}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2013/05/12/us-bulgaria-election-idUSBRE94A09920130512|title=Rightist GERB holds lead in Bulgaria's election|work=Reuters|first=Tsvetelia|last=Tsolova|date=մայիսի 12, 2013|accessdate=2013 թ․ մայիսի 15|archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924181140/http://www.reuters.com/article/2013/05/12/us-bulgaria-election-idUSBRE94A09920130512|dead-url=yes}}</ref>։ [[Պատկեր:National Assembly of Bulgaria.jpg|right|thumb|290px|Ազգային ժողով]] Գործադիր մարմինը Նախարարների խորհուրդն է, որը բաղկացած է վարչապետից և նախարարներից<ref name="form">{{cite web|url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=150686|title=PM Hopeful: New Bulgarian Cabinet Will Be 'Expert, Pragmatic' |publisher=[[Novinite]]|date=մայիսի 25, 2013|accessdate=2014 թ․ մարտի 12}}</ref><ref>{{cite news |first=Neil|last=Buckley|title=Bulgaria parliament votes for a 'Mario Monti' to lead government|url=https://www.ft.com/content/fc0873ba-c7b2-11e2-9c52-00144feab7de |newspaper=The Financial Times|date=մայիսի 29, 2013 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web|title=Bulgarians protest government of 'oligarchs' |url=https://www.dw.com/en/bulgarians-protest-government-of-oligarchs/a-16909751|publisher=Deutsche Welle|first=Bistra|last=Seiler|date=հունիսի 26, 2013|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/162221/Timeline+of+Oresharski%27s+Cabinet%3A+A+Government+in+Constant+Jeopardy|title=Timeline of Oresharski's Cabinet: A Government in Constant Jeopardy |publisher=[[Novinite]]|date=հուլիսի 24, 2014|accessdate=2014 թ․ հուլիսի 29}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/162217/Bulgaria%27s+PM+Plamen+Oresharski+Resigns%7Ctitle=Bulgaria's%20PM%20Plamen%20Oresharski%20Resigns|title=Bulgaria's Plamen Oresharski resigns |publisher=[[Novinite]]|date=հուլիսի 23, 2014|accessdate=2014 թ․ հուլիսի 25}}</ref>։ Սահմանադրական վերահսկողության մարմինը Բուլղարիայի Սահմանադրական դատարանն է, որը կարող է չեղյալ հայտարարել հակասահմանադրական օրենքներն ու դրույթները, դատարանի որոշումները բողոքարկման ենթակա չեն<ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/articles/162494/Bulgaria's+President+Names+Georgi+Bliznashki+as+Prime+Minister|title=Bulgaria's President Names Georgi Bliznashki as Prime Minister|publisher=Novinite|date=օգոստոսի 5, 2014|accessdate=2016 թ․ ապրիլի 7}}</ref><ref name="Sofia News Agency">{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/162542/Bulgaria%27s+42nd+Parliament+Dissolved%2C+Elections+on+October+5 |title=Bulgaria's 42nd Parliament Dissolved, Elections on October 5|publisher=Novinite|date=օգոստոսի 6, 2014|accessdate=օգոստոսի 9, 2014}}</ref>։ Ընդհանուր իրավասության դատարանը բարձրագույն վճռաբեկ դատարանն է, վերաքննիչ դատարանները`վերաքննիչ դատարանները, առաջին ատյանի դատարանները՝ շրջանային դատարանները, դատական համակարգի ամենացածր մակարդակը` շրջանային դատարանները։ Գերագույն վարչական դատարանը որոշվում է պետական և տեղական կառավարման բոլոր մակարդակների ենթաօրենսդրությամբ։ Բարձրագույն դատական խորհուրդը որոշում է Բուլղարիայում դատարանի, դատախազության և հետաքննության մարմինների անհատական կազմը<ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/articles/163898/Bulgaria%27s+Grand+Parliament+Chessboard+Might+Be+Both+Ailment+and+Cure|title=Bulgaria's Grand Parliament Chessboard Might Be Both Ailment and Cure|publisher=Novinite|first=Angel|last=Petrov|date=հոկտեմբերի 6, 2014|accessdate=2014 թ․ հոկտեմբերի 7}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-government-idUSKBN0IQ1ID20141106|title=Bulgaria's Borisov plasters together coalition government|work=Reuters|first=Tsvetelia|last=Tsolova|date=նոյեմբերի 6, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid=DemocracyIndex2017|title=Democracy Index 2017: Free speech under attack|publisher=The Economist Intelligence Unit|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 24}}</ref>։ === Քաղաքական ուժերի ընթացիկ դասավորություն === 2017 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթել է Բուլղարիայի եվրոպական զարգացման համար քաղաքացիների կուսակցությունը, որը ստացել է ձայների 33,54 %-ը<ref name="National Police Service">{{cite web|url=http://www.mvr.bg/en/AboutUs/StructuralUnits/National+MoI+Services/Police/default.htm|title=National Police Service|publisher=Ministry of the Interior of Bulgaria|accessdate=2012 թ․ մայիսի 25|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121003054128/http://www.mvr.bg/en/AboutUs/StructuralUnits/National+MoI+Services/Police/default.htm|archivedate=2012 թ․ հոկտեմբերի 3}}</ref><ref name="Interpol entry on Bulgaria">{{cite web|url=http://www.interpol.int/Member-countries/Europe/Bulgaria|title=Interpol entry on Bulgaria |publisher=Interpol |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ Նրա առաջնորդ Բոյկո Բորիսովը գլխավորել է կոալիցիոն կառավարությունը, որում ընդգրկվել են նաև Միացյալ հայրենասերների ներկայացուցիչները։ Հիմնական ընդդիմադիր կուսակցությունները՝ Բուլղարիայի սոցիալիստական կուսակցությունը (27,93 %) և Իրավունքի և ազատության շարժումը (9,24 %)<ref name="Politico"/><ref name="State Agency for National Security">{{cite web |url=http://www.dans.bg/ |title=State Agency for National Security Official Website |publisher=State Agency for National Security |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.mvr.bg/docs/default-source/structura/vak_31_05_2018.pdf?sfvrsn=513e949_6|title=Справка за щатната численост и незаетите бройки в структурите на МВР към 31.05.2018 г.|trans-title=Summary of staff and vacancies in structures of the Ministry of the Interior as of 31 May 2018|publisher=Ministry of the Interior|date=մայիսի 31, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 10|language=Bulgarian|archive-url=https://web.archive.org/web/20180710164755/https://www.mvr.bg/docs/default-source/structura/vak_31_05_2018.pdf?sfvrsn=513e949_6|archive-date=2018 թ․ հուլիսի 10|url-status=dead}}</ref>։ === Արհմիություններ === Ամենամեծ պրոֆկենտրոնը Բուլղարիայի անկախ արհմիությունների կոնֆեդերացիան է<ref name="National Police Service"/><ref name="Interpol entry on Bulgaria"/><ref name="State Agency for National Security"/><ref>{{cite web|url=https://www.mvr.bg/docs/default-source/structura/vak_31_05_2018.pdf?sfvrsn=513e949_6|title=Справка за щатната численост и незаетите бройки в структурите на МВР към 31.05.2018 г.|trans-title=Summary of staff and vacancies in structures of the Ministry of the Interior as of 31 May 2018|publisher=Ministry of the Interior|date=մայիսի 31, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 10|language=Bulgarian|archive-url=https://web.archive.org/web/20180710164755/https://www.mvr.bg/docs/default-source/structura/vak_31_05_2018.pdf?sfvrsn=513e949_6|archive-date=2018 թ․ հուլիսի 10|url-status=dead}}</ref>։ === Արտաքին քաղաքականություն և զինված ուժեր === [[Պատկեր:MiG-29_taking_off_Graf_Ignatievo_AB_Bulgaria_2010.jpg|աջից|մինի|Բուլղարական ՄԻԳ-29]] Բուլղարիայի արտաքին կողմնորոշումը շատ դեպքերում համընկնում է եվրոպական և Հյուսիսատլանտյան քաղաքականության հիմնական ուղղությունների հետ։ Բուլղարիան [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական Միության]] (2007 թվականի հունվարի 1)<ref name="CENTCOM">{{cite web|url=http://www.centcom.mil/bulgaria/ |title=Bulgaria Factbook |publisher=United States Central Command |date=December 2011 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111018052026/http://www.centcom.mil/bulgaria/ |archivedate=2011 թ․ հոկտեմբերի 18 |accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 4}}</ref>, [[ՆԱՏՕ]]-ի (2004 թվականի ապրիլի 20)<ref name="nato">{{cite web |url=http://www.nato.int/docu/update/2004/03-march/e0329a.htm|title=NATO Update: Seven new members join NATO|publisher=NATO|date=մարտի 29, 2004|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>, [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն|Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության]] (1996 թվականի դեկտեմբերի 1) և [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] (1955 թվականի դեկտեմբերի 14) անդամ է<ref name="State">{{cite web |url=https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/3236.htm|title=Bulgaria Factbook|publisher=Bureau of European and Eurasian Affairs, U.S. Department of State|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2006/04/28/feature-01|title=US, Bulgaria sign defence co-operation agreement |publisher=Southeast European Times|date=ապրիլի 28, 2006 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110125201923/http://setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2006/04/28/feature-01 |archivedate=2011 թ․ հունվարի 25 }}</ref>։ 1975 թվականի օգոստոսի 1-ին Բուլղարիայի Հանրապետությունը Հելսինկիում ստորագրել է [[ԵԱՀԿ]] եզրափակիչ ակտը և դարձել Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցություն կազմակերպության 35 հիմնադիրներից մեկը։ 2004 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը ԵԱՀԿ նախագահն էր<ref>{{cite web|url=http://novinite.com/view_news.php?id=123894|title=The Bulgaria 2010 Review: Diplomacy and Foreign Policy - Novinite.com - Sofia News Agency|publisher=}}</ref>։ 1885 թվականի հոկտեմբերի 20-ին [[Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտե]]ն պաշտոնապես ճանաչեց բուլղարական կարմիր խաչի ընկերությունը, իսկ 1948 թվականից Բուլղարիան [[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն|Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության]] անդամ է։ 2008 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը պարտավորվել է աշխատել Հազարամյակի զարգացման նպատակներին հասնելու համար։ 2007 թվականի հունվարի 1-ին Բուլղարիայի Հանրապետությունը ստորագրել է Շենգենյան համաձայնագիր, որը չեղյալ է համարում Եվրոպական Միության քաղաքացիների համարանձնագրային և մաքսային հսկողությունը, բայց Բուլղարիայի քաղաքացիները շարունակում են դուրս մնալ Շենգենյան գոտուց։ Բուլղարիան Շենգենյան գոտու լիիրավ անդամ է դարձել 2011 թվականի մարտի 27-ին<ref>Stephane Lefebvre, "Bulgaria's foreign relations in the post-communist era: a general overview and assessment." ''East European Quarterly'' 28.4 (1994): 453-471.</ref>։ 2007 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը միացավ քաղաքակրթության դաշինքի Ընկերների խմբին։ Այս խմբին իր մասնակցությամբ Բուլղարիան աջակցում է միջմշակութային երկխոսության հարցերով տարածաշրջանային համագործակցության զարգացմանը<ref>{{Cite web |url=http://www.mfa.government.bg/bg/pages/view/270 |title=Алианс на цивилизациите (''Министерство на външните работи на РБ'') |accessdate=2019-11-17 |archive-date=2010-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100830023948/http://www.mfa.government.bg/bg/pages/view/270 |dead-url=yes }}</ref>։ 1996 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը ստորագրել է Վասենաարական համաձայնագրերը, որոնք նախատեսում են մասնակից երկրների միջև տեղեկատվության կամավոր փոխանակում՝ համաձայնագրին կից ցուցակներում նշված երկակի կիրառման ապրանքների և տեխնոլոգիաների մատակարարման կամ երրորդ երկրներ մատակարարումների մերժման վերաբերյալ։ Բուլղարիան ստորագրել է միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիրը և հանդիսանում է միջուկային մատակարարների խմբի և Ցանգերի կոմիտեի անդամ<ref>{{cite web|url=https://af.reuters.com/article/topNews/idAFKBN1GW1IG-OZATP?feedType=RSS&feedName=topNews|title=Former French leader Sarkozy held over Libyan funding inquiry|publisher=Reuters|date=մարտի 20, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21|archive-date=2018 թ․ հուլիսի 21|archive-url=https://web.archive.org/web/20180721162510/https://af.reuters.com/article/topNews/idAFKBN1GW1IG-OZATP?feedType=RSS&feedName=topNews|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite news|url=http://novinite.com/view_news.php?id=138920|title=Gaddafi, Sarkozy Involved N-Plant Deal in Rescue of Bulgarian Medics – Report|newspaper=Novinite|date=ապրիլի 30, 2012|accessdate=2012 թ․ մայիսի 1}}</ref>։ Բուլղարիայի զինված ուժերը Բուլղարիայի Հանրապետության զորքերի ամբողջություն են, որոնք նախատեսված են պետության ազատության, անկախության և տարածքային ամբողջականության պաշտպանության համար<ref>{{cite web|url=https://news.bg/crime/sadebnata-ni-sistema-parvenets-po-koruptsiya.html|title=Съдебната ни система – първенец по корупция|trans-title=Our justice system – a leader in corruption|publisher=News.bg |date=հունիսի 3, 2010|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite news|first=Matthew|last=Brunwasser|title= Questions arise again about Bulgaria's legal system |url=https://www.nytimes.com/2006/12/05/world/europe/05iht-bulgaria.3792672.html |newspaper=The New York Times|date=նոյեմբերի 5, 2006 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://bnr.bg/sites/en/News_eng/Pages/en0112_B2.aspx|title=Transparency International report: Bulgaria perceived as EU's most corrupt country |publisher=Bulgarian National Radio |date=դեկտեմբերի 1, 2012 |accessdate=2012 թ․ մայիսի 23 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121101112317/http://bnr.bg/sites/en/News_eng/Pages/en0112_B2.aspx |archivedate=2012 թ․ նոյեմբերի 1 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2011-02-17/bulgaria-sets-up-anti-corruption-unit-security-chief-steps-down|title=Bulgaria Sets Up Anti-Corruption Unit; Security Chief Steps Down|publisher=Bloomberg|first=Elizabeth|last=Konstantinova|date=փետրվարի 17, 2011|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Զինված ուժերը կազմված են հետևյալ զորատեսակներից<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-britain-russia-bulgaria/old-ties-with-russia-weigh-on-bulgarian-decision-in-spy-poisoning-case-idUSKBN1H52BR|title=Old ties with Russia weigh on Bulgarian decision in spy poisoning case|work=Reuters|first=Alissa|last=de Carbonnel|date=մարտի 29, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2017/02/04/world/europe/bulgaria-trump-russia-putin.html|title=Bulgaria Grows Uneasy as Trump Complicates Its Ties to Russia|newspaper=The New York Times|first=Rick|last=Lyman|date=փետրվարի 4, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21|quote=For many reasons, including economic necessity, a common culture and deep historical ties}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.dw.com/en/bulgaria-torn-between-russia-and-the-west/a-44027331|title=Bulgaria torn between Russia and the West|publisher=Deutsche Welle|first=Daniel|last=Smilov|date=մայիսի 31, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.globalsecurity.org/military/world/europe/bg-forrel-ru.htm|title=Bulgaria–Russia Relations|publisher=GlobalSecurity|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21}}</ref><ref name="ec">{{cite web|url=http://ec.europa.eu/enlargement/archives/enlargement_process/future_prospects/negotiations/eu10_bulgaria_romania/treaty_2005_en.htm|title=European Commission Enlargement Archives: Treaty of Accession of Bulgaria and Romania|publisher=European Commission|date=ապրիլի 25, 2005|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110219145342/http://ec.europa.eu/enlargement/archives/enlargement_process/future_prospects/negotiations/eu10_bulgaria_romania/treaty_2005_en.htm|archivedate=2011 թ․ փետրվարի 19}}</ref>. * [[Բուլղարիայի ցամաքային զորքեր]]<ref>{{cite web |url=http://www.thegreenpapers.com/ww/UNSecurityCouncil.phtml|title=The United Nations Security Council|publisher=The Green Papers Worldwide|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4}}</ref> * [[Բուլղարիայի ռազմածովային ուժեր]] * [[Բուլղարիայի ռազմաօդային ուժեր]]<ref name="AF plan">{{cite web|url=http://www.mod.bg/en/doc/misc/20110207_AFDP_ENG.pdf|title=Armed Forces Development Plan|publisher=Ministry of Defence of Bulgaria|date=2010|accessdate=2012 թ․ մարտի 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628195116/http://www.mod.bg/en/doc/misc/20110207_AFDP_ENG.pdf|archive-date=2012 թ․ հունիսի 28|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=121248|title=Vietnam Thanks Bulgaria for University Graduates|publisher=[[Novinite]]|date=հոկտեմբերի 28, 2010|accessdate=2012 թ․ մարտի 31}}</ref> Դրանք ներառում են նաև այլ զինված կազմավորումներ<ref>В. Гомельский. Служба военной полиции Республики Болгария // «Зарубежное военное обозрение», № 10 (787), октябрь 2012. с. 49—52.</ref><ref>{{cite web|url=http://lex.bg/bg/laws/ldoc/2135631954|title=Lex.bg - Закони, правилници, конституция, кодекси, държавен вестник, правилници по прилагане|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 11}}</ref><ref>{{cite book|editor1-first=James|editor1-last=Hackett|title=The Military Balance 2017|authorlink1=International Institute for Strategic Studies|publisher=[[Routledge]]|page=96|year=2017|isbn=978-1857439007}}</ref>. * Ռազմական ոստիկանություն * Զինվորական տեղեկատվության ծառայություն * Զինվորական տեղագրության ծառայություն * Կապի և հաղորդակցության ծառայություններ * Ուսումնառազմական կենտրոններ * Ազգային գվարդիայի մաս<ref>{{cite web |url=http://www.nyulawglobal.org/globalex/Bulgaria.html |title=The Bulgarian Legal System and Legal Research |publisher=Hauser Global Law School Program|date=August 2006 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref> * Զինված ուժերի պահեստազոր<ref>{{cite web|url=https://www.defence24.com/bulgaria-will-modernize-its-army-fighters-infantry-fighting-vehicles|title=Bulgaria Will Modernize Its Army. "Fighters, infantry fighting vehicles"|publisher=Defence24|first=Jakub|last=Palowski|date=հոկտեմբերի 6, 2015|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21}}</ref> 2007 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Բուլղարիան վերացրեց զինծառայությունը և ամբողջությամբ դարձավ պրոֆեսիոնալ բանակ։  Մինչ այդ Բուլղարիայի զինված ուժերում ժամկետային ծառայությունը 24 ամիս էր<ref name="Ind">{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/the-big-question-with-romania-and-bulgaria-joining-the-eu-how-much-bigger-can-it-get-430061.html|title=The Big Question: With Romania and Bulgaria joining the EU, how much bigger can it get?|newspaper=The Independent|first=Steven|last=Castle|date=դեկտեմբերի 29, 2006|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 14}}</ref>, բարձրագույն կրթություն ունեցող զորակոչիկները ծառայում էին ընդամենը 6 ամիս<ref>{{cite web|url=http://www.dnes.bg/obshtestvo/2008/08/15/bai-toshoviiat-blian-bylgariia-v-es-prez-039-87.55776|title=Бай Тошовият блян – България в ЕС през '87|trans-title=Todor Zhivkov's dream – Bulgaria in the EC in '87 |publisher=Dnes.bg |date=օգոստոսի 15, 2008 |language=Bulgarian |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite news |title="Дойче веле": Тодор Живков искал България да стане член на ЕС|trans-title="Deutsche Welle": Todor Zhivkov wanted Bulgaria to join the EC |url=https://www.vesti.bg/novini/prez-1988-g.-komunisticheskiiat-lider-veche-iskal-ne-prosto-reforma-na-socializma-a-smiana-na-sistemata-1230064 |newspaper=Vesti |date=սեպտեմբերի 3, 2008 |language=Bulgarian |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ 2011 թվականի սկզբի դրությամբ Բուլղարիայի զինված ուժերը կազմում էին 31,315 կանոնավոր բանակի անձնակազմ և 303 հազար պահեստազորի, ևս 34 հազարը ծառայում էին այլ ռազմականացված ուժերում (12 հազարը սահմանային զորքերում, 4 հազարը՝ անվտանգության ոստիկանությունում և 18 հազարը որպես երկաթուղային և շինարարական զորքերի մաս<ref>Вооружённые силы зарубежных стран // «Зарубежное военное обозрение», № 7 (772), 2011, с. 69.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/xos/gjlb/3150/|title=Bulgaria – Bilateral Relations|publisher=Ministry of Foreign Affairs of the PRC|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130726144918/http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/xos/gjlb/3150/|archive-date=2013 թ․ հուլիսի 26|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www2.mfa.gr/www.mfa.gr/en-US/Policy/Geographic+Regions/South-Eastern+Europe/Balkans/Bilateral+Relations/Bulgaria/|title=Bulgaria – relations|publisher=Ministry of Foreign Affairs of Greece|accessdate=2012 թ․ մարտի 31|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120205023232/http://www2.mfa.gr/www.mfa.gr/en-US/Policy/Geographic+Regions/South-Eastern+Europe/Balkans/Bilateral+Relations/Bulgaria/|archivedate=2012 թ․ փետրվարի 5}}</ref>։ Զինված ուժերի բյուջեն կազմում է 1,23 միլիարդ լյով ([[Համախառն ներքին արդյունք|ՀՆԱ]]-ի 1,74 %-ը)<ref>{{cite web|url=http://www.md.government.bg/bg/doc/drugi/20110323_doklad-ms.pdf|title=Архивированная копия|archiveurl=https://www.webcitation.org/666H5BgaW?url=http://www.mod.bg/bg/error.html|archivedate=2012 թ․ մարտի 12|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 8|deadlink=yes}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://nationalinterest.org/blog/ss-21-scarab-russias-forgotten-deadly-ballistic-missile-17679?page=0%2C1|title=SS-21 Scarab: Russia's Forgotten (But Deadly) Ballistic Missile|magazine=The National Interest|first=Sebastien|last=Roblin|date=սեպտեմբերի 12, 2016|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21}}</ref><ref>{{cite web|url=http://aviationweek.com/site-files/aviationweek.com/files/uploads/2015/07/asd_08_06_2015_dossier.pdf|title=S-300 Surface-to-air Missile System|publisher=Aerospace Daily & Defense Report|date=օգոստոսի 6, 2015|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21|archive-date=2019-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190808002052/https://aviationweek.com/site-files/aviationweek.com/files/uploads/2015/07/asd_08_06_2015_dossier.pdf|dead-url=yes}}</ref>։ == Տնտեսություն == {{main|Բուլղարիայի տնտեսություն}} [[File:Economic Growth in Bulgaria.gif|thumb|500px|right|Բուլղարիայի տնտեսական աճը (կանաչ) և գործազրկությունը (կապույտ) 2001 թվականից սկսած<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?locations=BG |title=Bulgaria: GDP growth (annual %) |publisher=The World Bank|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS?end=2017&locations=BG&start=1991&view=chart |title=Bulgaria: Unemployment, total (% of total labor force) (modeled ILO estimate) |year=2018 |publisher=The World Bank |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>]] Բուլղարիան միջին զարգացած ինդուստրիալ-ագրարային պետություն է<ref>{{книга |часть=Болгария |заглавие=Энциклопедический географический словарь |ответственный=отв. редакторы Е. В. Варавина и др |место=М. |издательство=Рипол-классик |год=2011 |страницы=93 |серия=Словари нового века |isbn=978-5-386-03063-6 |тираж=5 000 |ref=Варавина }}</ref><ref>{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-20122012-AP/EN/3-20122012-AP-EN.PDF |title=One out of six employees in the EU27 was a low-wage earner in 2010 |publisher=Eurostat |date=դեկտեմբերի 20, 2012 |accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121224023912/http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-20122012-AP/EN/3-20122012-AP-EN.PDF |archivedate=2012 թ․ դեկտեմբերի 24 }}</ref>։ '''Առավելություններ`''' հաջող անցել է [[առևտրային տնտեսություն|առևտրային տնտեսության]]<ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/how/improving-investment/public-procurement/study/country_profile/bg.pdf|title=Public procurement in Bulgaria|publisher=European Commission|date=2015|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16}}</ref>։ Ցածր [[գործազրկություն]](2,4 %)<ref name="imf.org">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=37&pr.y=14&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=918&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CPCPIPCH&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |accessdate=2019 թ․ ապրիլի 11}}</ref>: [[Եվրամիություն|Եվրամիության]] միակ շուկայի երկիր անդամ<ref name="Economies">{{cite web |url=http://ec.europa.eu/economy_finance/een/005/article_4326_en.htm |title=The economies of Bulgaria and Romania|publisher=European Commission |date=January 2007|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite book|title=OECD Economic Surveys: Bulgaria |publisher= OECD|year=1999 |page=24|isbn=9789264167735|url=https://read.oecd-ilibrary.org/economics/oecd-economic-surveys-bulgaria-1999_eco_surveys-bgr-1999-en#page24|quote=The previous 1997 Economic Survey of Bulgaria documented how a combination of difficult initial conditions, delays in structural reforms,&nbsp;... culminated in the economic crisis of 1996–97.|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 4}}</ref>։ Տնտեսական աճի համեմատաբար բարձր տեմպեր (Եվրամիության միջինից բարձր), և ցածր պետական պարտք (Եվրամիության միջինից ցածր)։ Նաև համեմատաբար էժան, և լավ կրթված աշխտող ուժ։ Գործազրկության մակարդակի խիստ նվազման և աշխատող ուժի պակասության պայմաններում, 2019 թվականի դրությամբ աշխատավարձի բարձրացումը չի զսպվում տնտեսական աճի տեմպերի դանդաղացմամբ<ref>{{cite web|url=https://btvnovinite.bg/bulgaria/ikonomika/srednata-rabotna-zaplata-raste-do-1036lv.html|title=Средната работна заплата расте до 1036 лв.|trans-title=Average monthly wages wage increased to 1,036 lv|publisher=BTV|accessdate=2017 թ․ մայիսի 15|language=Bulgarian}}</ref>։ '''Թույլ կողմեր՝''' Հումքային աղքատ բազա։ Ուժեղ [[կոռուպցիա]]<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/Economy#ref42702 |title=Bulgaria – Manufacturing |encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2090.html#bu|title=Field listing: Industries|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20|archive-date=2014-06-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20140625140807/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2090.html#bu|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite web |url=https://oxfordbusinessgroup.com/news/bulgaria-selling-steel |title=Bulgaria: Selling off steel |date=օգոստոսի 31, 2011 |publisher= Oxford Business Group|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Դանդաղ առաջադիմող առևտրային բարենորոգումներ։ Գիտա-հետազոտական և փորձա-կոնստրուկտորական և [[ինֆրակառուցվածք]]ի մեջ ներդրումների փոքր ծավալ<ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/170584/Mining+Industry+Accounts+for+5+of+Bulgaria's+GDP+–+Energy+Minister|title=Mining Industry Accounts for 5% of Bulgaria's GDP – Energy Minister|publisher=Novinite|date=օգոստոսի 29, 2015|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 20}}</ref><ref name="Ore exports">{{cite news|title=Bulgaria's ore exports rise 10% in H1 2011 – industry group |url=http://thesofiaecho.com/2011/08/18/1141389_bulgarias-ore-exports-rise-10per-cent-in-h1-2011-industry-group |date=օգոստոսի 18, 2011 |newspaper=The Sofia Echo |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120316132149/http://thesofiaecho.com/2011/08/18/1141389_bulgarias-ore-exports-rise-10per-cent-in-h1-2011-industry-group |archivedate=2012 թ․ մարտի 16 }}</ref>։ Ամենամեծ խնդիրը (ինչպես Եվրամիության այլ երկրներում), որն ամեն տարի մեծանում է աշխատունակ բանվորական ուժի պակասը, և թոշակառուների քանակի աճն է՝ կապված ցածր ծնելիությամբ և բնակչության բարձր արտագաղթավ Եվրամիության ավելի հարուստ երկրներ, որն իր հերթին գործատուներին ստիպում է աշխատողների ավելի բարձր վճարել՝ բերելով աշխատավարձի արհեստական բարձրացմանը, որը բերում է արտադրողականության և աշխատավարձի չափսի միջև հավասարակշռության խախտման<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/Late-communist-rule |title=Bulgaria – Late Communist rule |encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28|quote=Bulgaria gave the highest priority to scientific and technological advancement and the development of trade skills appropriate to an industrial state. In 1948 approximately 80 percent of the population drew their living from the soil, but by 1988 less than one-fifth of the labour force was engaged in agriculture, with the rest concentrated in industry and the service sector.}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.eia.gov/beta/international/data/browser/#/?pa=0000000000000000000000000000000000000000000000000000g&c=1438j008006gg6168g80a4k000e8ag00gg0004gc00ho00go&ct=0&tl_id=1-A&vs=INTL.7-1-ALB-TST.A&ord=CR&cy=2015&vo=0&v=H&start=2014&end=2016|title=Total Primary Coal Production (Thousand Short Tons)|publisher=U.S. Energy Information Administration|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Բուլղարիայի տնտեսությունը 1990-ական թվականներին ընթացքում ապրել է ոչ քիչ դրամատիկ պահեր<ref>{{cite web|url=http://www.nsi.bg/bg/content/2215/бвп-регионално-ниво|title=БВП – регионално ниво|trans-title=GDP – regional level|publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite web |url=http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tgs00005&plugin=1 |title=Regional gross domestic product (PPS per inhabitant), by NUTS 2 regions |publisher=Eurostat |accessdate=2017 թ․ մարտի 12}}</ref>։ [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցության]] արձակումից և սոցիալիստական նախկին երկրների հետ տնտեսական կապերի թուլացումից հետո երկրի տնտեսությունը ճգնաժամ է ապրել<ref name="imf2">{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=53&pr.y=5&sy=2011&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=918&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=|title=Bulgaria |publisher=International Monetary Fund |accessdate=2017 թ․ մարտի 12}}</ref><ref>{{cite web |url=http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00114|title=GDP per capita in PPS|publisher=Eurostat|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite web |url=http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00120|title=Comparative price levels|publisher=Eurostat|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Բացի դրանից բուլղարական տնտեսության վրա բացասական էին ազդել պաժամիջոցները, որոնք մտցվել էին ընդդեմ [[Հարավսլավիա]]յի և [[Իրաք]]ի<ref>{{cite web|url=http://www.minfin.bg/en/774|title=Structure of Bulgarian Tax System|publisher=Ministry of Finance of Bulgaria|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16}}</ref>։ Գործազրկության հետ կապված՝ 1995 թվականի հուլիսի 5-ին տեղի է ունեցել ազգային արժույթի անվանափոխում. նոր [[Բուլղարական լև|լևը]] փոխարինում էր 1000 հներին<ref>{{cite web |url=https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519 |title=World Bank Country and Lending Groups |year=2018 |publisher=The World Bank Group |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180111190936/https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519 |archive-date=2018 թ․ հունվարի 11 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.usaid.gov/pubs/cbj2002/ee/bg/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710020431/http://www.usaid.gov/pubs/cbj2002/ee/bg/|archivedate=2011 թ․ հուլիսի 10 |title=Bulgaria Overview |year=2002 |publisher=USAID |accessdate=2011 թ․ նոյեմբերի 2}}</ref><ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7826125/2-23012017-AP-EN.pdf|title=General government gross debt – annual data |publisher=Eurostat |accessdate=2017 թ․ մարտի 12}}</ref>։ [[Բնակչության կենսամակարդակ]]ը բավականին ցածրացել էր, և միայն 2004 թվականին երկիրը կարողացավ հասնել 1989 թվականի մակարդակին<ref>{{cite web|title=These are the 29 countries with the world's lowest levels of tax |url=http://uk.businessinsider.com/wef-countries-with-the-lowest-levels-of-tax-on-earth-2016-3/#29-bulgaria-27--corporate-taxes-in-bulgaria-are-just-10-the-same-as-the-maximum-possible-income-tax-charged-to-individuals-in-the-country-that-numbers-is-one-of-the-five-lowest-in-europe-1 |website=Business Insider|date=մարտի 15, 2016 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2221.html#bu|title=Field listing: Taxes and other revenue|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16|archive-url=https://web.archive.org/web/20180716223948/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2221.html#bu|archive-date=2018 թ․ հուլիսի 16|url-status=dead}}</ref>։ Բարենորոգումները բերում էին տնտեսության կայունացմանը, արդյունաբերության և երկրի օտարերկրյա ներդրումների հոսքի բարձրացմանը<ref>{{cite web|url=http://bnr.bg/sites/en/Economy/Pages/1706compandebts.aspx |title=Inter-company debt – one of Bulgarian economy's serious problems |publisher=Bulgarian National Radio|first=Tanya|last=Harizanova |date=հունիսի 17, 2010 |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 10 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121101112308/http://bnr.bg/sites/en/Economy/Pages/1706compandebts.aspx |archivedate=2012 թ․ նոյեմբերի 1 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://news.xinhuanet.com/english/2009-03/12/content_11000486.htm |title=Economist: financial crisis brewed by U.S. market fundamentalism|publisher=Xinhua News Agency |date=մարտի 12, 2009 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111123152707/http://news.xinhuanet.com/english/2009-03/12/content_11000486.htm |archivedate=2011 թ․ նոյեմբերի 23 }}</ref>։ [[Եվրոպական հանձնաժողով]]ը 2002 թվականին ճանաչել է Բուլղարիան [[առևտրային տնտեսություն|առևտրային տնտեսությամբ]] երկիր՝ դրանով ճանաչելով առևտրային բարենորոգումների անցկացման մեջ կառավարության հաջողությունները<ref>[https://www.academia.edu/3091425/_._._._._._._2008_The_Economic_Potential_of_Bulgaria._Investors_Guide_ М. Божинова, П. Пейковска, К. Жекова, Экономический потенциал Болгарии. Путеводитель инвестора. М., 2008.]</ref><ref name="The Hard Road Towards the Euro, Capital Newspaper"> {{cite web| last =| first =| authorlink =| coauthors =| title =The Hard Road Towards the Euro|website = | publisher =Capital| date =13 April, 2007| url =http://capital.bg/show.php?storyid=330539| format =| doi =| accessdate =| archiveurl =https://www.webcitation.org/616xpaRq4?url=http://www.capital.bg/politika_i_ikonomika/bulgaria/2007/04/13/330539_trudniiat_put_kum_evroto/| archivedate =2011-08-21}}</ref>։ Բուլղարիայում դիտարկվում էր բացասական [[վճարային հաշվեկշիռ]] (2007)։ Ցածր [[տոկոսային կողմնորոշում]]ն ապահովում էր օտարերկրյա կապիտալի հոսքը<ref>{{cite journal |last1=Stefanov |first1=Ruslan |title=The Bulgarian Public Procurement Market: Corruption Risks and Dynamics in the Construction Sector |journal=Government Favouritism in Europe: The Anticorruption Report 3 |date=2015 |issue=3/2015 |page=35 |url=http://www.romaniacurata.ro/wp-content/uploads/2017/12/ACRVolume3_Ch3_Bulgaria.pdf |accessdate=օգոստոսի 6, 2018 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.capital.bg/politika_i_ikonomika/bulgaria/2017/12/29/3104548_rekord_pri_obshtestvenite_poruchki_otkriti_sa_turgove/|title=Рекорд при обществените поръчки: открити са търгове за почти 14 млрд. лв.|trans-title=A record in public procurement: tenders worth nearly 14 billion lv unveiled|publisher=Kapital Daily|first=Ivaylo|last=Stanchev|date=դեկտեմբերի 29, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16|language=Bulgarian}}</ref>։ Մեկ շնչի հաշվով [[համախառն ներքին արդյունք]]ը [[գնողունակության համարժեքություն|գնողունակության համարժեքությամբ]] 2007 թվականին կազմել էր Եվրամիության այլ երկրների համեմատ միջին մակարդակի ընդամենը մեկ երրորդ մասը, այն ժամանակ երբ անվանական համախառն ներքին արդյունքը կազմում էր մոտավորապես 13 %<ref name="2018budget">{{cite web|url=https://www.capital.bg/politika_i_ikonomika/bulgaria/2017/10/23/3064620_bjudjet_2018_poveche_za_zaplati_zdrave_i_pensii/|title=Бюджет 2018: Повече за заплати, здраве и пенсии|trans-title=2018 Budget: More for salaries, health and pensions|publisher=Kapital Daily|first=Vera|last=Denizova|date=հոկտեմբերի 23, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2056.html#bu|title=Field listing: Budget|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16|archive-date=2018 թ․ հուլիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20180706234818/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2056.html#bu|dead-url=yes}}</ref>։ 2008 թվականի հունվարի 1-ին քաղաքացիների բոլոր շերտերի համար [[եկամտահարկ]]ը գանձվում էր 10 % [[կոպար]]ով։ Դա աշխարհում ամենացածր կոպարներից մեկն է և [[Եվրամիություն]]ում ամենացածրը<ref>{{Cite web |url=http://www.cato-at-liberty.org/2007/12/17/bulgaria-now-an-official-member-of-the-flat-tax-club/ |title=Bulgaria Now an Official Member of the Flat Tax Club |accessdate=2011 թ․ հունվարի 26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100302111923/http://www.cato-at-liberty.org/2007/12/17/bulgaria-now-an-official-member-of-the-flat-tax-club/ |archivedate=2010 թ․ մարտի 2 |deadlink=yes }}</ref>։ 2009 թվականի դրությամբ՝ «[[Eurostat]]» եվրոպական վիճակագրական գործակալության անալիտիկները Բուլղարիան անվանեցին աշխարհի «ամենաէժան» երկրներից մեկը, որում ապրելն արժենում էր 49 %-ով ցածր, քան Եվրոպայի այլ երկրներում<ref>{{Cite web |url=http://top.rbc.ru/economics/17/07/2009/316256.shtml |title=«Названы самая дешёвая и самая дорогая страны Европы» |accessdate=2013 թ․ մայիսի 22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090907052311/http://top.rbc.ru/economics/17/07/2009/316256.shtml |archivedate=2009 թ․ սեպտեմբերի 7 |deadlink=yes }}</ref>։ Բուլղարիայում 2018 թվականին ամենացածր աշխատավարձը կազմել է 510 լև (260 [[եվրո]])։ 2018 թվականի դրությամբ՝ Բուլղարիայում միջին աշխատավարձը կազմել է 1123 լև (574 եվրո)։ 2019 թվականի հունվարի 1-ին ամենացածր աշխատավարձը կազմել է 560 լև (մոտ 586,34 եվրո)<ref>[http://dv.parliament.bg/DVWeb/showMaterialDV.jsp?idMat=133287 Държавен вестник]</ref>։ Կեյցի ինդեքսը (երկրում ամենացածր և ամենաբարձր աշխատավարձերի հարաբերակցությունը) Բուլղարիայում 2019 թվականին (միջինը՝ 1135 լև և ամենացածրը՝ 560 լև<ref>[https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef18005en.pdf]</ref><ref>[http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=earn_mw_cur&lang=en]</ref>) կազմել է մոտավորապես 49 %։ Երկրի ազգային արժույթը [[բուլղարական լև]]ն է<ref>{{cite web |url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=144010|title=ITUC Frontlines Report 2012: Section on Bulgaria|publisher=Novinite|date=հոկտեմբերի 10, 2012|accessdate=2012 թ․ հոկտեմբերի 10}}</ref>։ Ազգային տարադրամի աջակցության համար Բուլղարիան օգտագործում է Տարադրամային խորհրդի ռեժիմը, որտեղ բուլղարական լևի փոխարժույթը կապված է [[եվրո]]յի փոխարժույթի հետ<ref>{{cite web|url=https://dnes.dir.bg/ikonomika/firmi-bozhidar-danev-balgarskata-stopanska-kamara-zadalzhenia-12811577|title=Бизнесът очерта уникална диспропорция в България|trans-title=Business points to a major disproportion in Bulgaria|publisher=Dir.bg|language=Bulgarian|date=հունվարի 14, 2013|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Գործազրկության մակարդակի անկայությունը հարցի տակ է դնում երկրի միացումը [[եվրագոտի|եվրագոտուն]]։ Բուլղարական կառավարությունը 2010 թվականը պլանավորում էր փոխարինել լևը [[եվրո]]յի<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2048.html#bu |title=Field listing: Labor force by occupation |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |accessdate=2013 թ․ մարտի 21 |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150905114307/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2048.html#bu |dead-url=yes }}</ref>։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Բուլղարիան, ինչպես նաև [[Խորվաթիա]]ն, [[Լեհաստան]]ը, [[Չեխիա]]ն և [[Հունգարիա]]ն հրաժարվել էին եվրո անցնելու ժամկետի սահմանումից<ref name="OECD1">{{cite journal |last1=Hawkesworth |first1=Ian |title=Budgeting in Bulgaria |journal=OECD Journal on Budgeting |date=2009 |issue=3/2009 |page=137 |url=https://www.oecd.org/countries/bulgaria/46051594.pdf |accessdate=օգոստոսի 6, 2018 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.bnb.bg/Statistics/StExternalSector/StExchangeRates/StERFixed/index.htm |title=Курсове на българския лев към еврото и към валутите на държавите, приели еврото|trans-title=Exchange rates of the lev to the euro and Eurozone currencies replaced by the euro|publisher=Bulgarian National Bank |accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 16|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.occrp.org/en/27-ccwatch/cc-watch-briefs/2616-eu-countries-to-begin-counting-drugs-prostitution-in-economic-growth|title=EU: Countries to Begin Counting Drugs, Prostitution in Economic Growth|publisher=Organized Crime and Corruption Reporting Project|date=սեպտեմբերի 9, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16}}</ref><ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/themes/06_shadow_economy.pdf |title=Shadow Economy |publisher=Eurostat |date=2012 |accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121114234654/http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/themes/06_shadow_economy.pdf |archivedate=2012 թ․ նոյեմբերի 14 }}</ref>։ === Տրանսպորտ === {{main|Տրանսպորտը Բուլղարիայում}} [[Պատկեր:Trakiya highway 04.jpg|մինի|ձախից|[[Թրակիա (ավտոմայրուղի)|Թրակիա ավտոմայրուղի]]]] Տրանսպորտը Բուլղարիայում համարվում է [[Բուլղարիայի տնտեսություն|Բուլղարիայի տնտեսության]] հիմնական ճյուղերից մեկը։ Բուլղարիայում լավ զարգացած են տրանսպորտի բոլոր տեսակները՝ ցամաքային, ջրային, օդային, խողովակաշարային և այլն։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական [[ինֆրակառուցվածք]]ը և կարգավորվում է հատուկ օրենքով<ref>{{cite web|url=https://ec.europa.eu/digital-single-market/sites/digital-agenda/files/BG_Country_Chapter_17th_Report_0.pdf|title=Bulgaria: 2011 Telecommunication Market and Regulatory Developments|publisher=European Commission|page=2|date=2011|accessdate=2013 թ․ մարտի 19}}</ref><ref>{{cite web|url=http://novinite.com/view_news.php?id=132606|title=Bulgaria Opens Tender for Fourth Mobile Operator |publisher=Novinite |date=հոկտեմբերի 3, 2011 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ Ավտոմոբիլային տրանսպորտը համարվում է [[ուղևոր]]ային և բեռի տրանսպորտի ամենաարագ և ամենատարածված տեսակը։ Երկրում օգտագորվծում են 19 611 կմ ճանապարհներ, որոնցից 418 կմ-ը՝ [[ավտոմայրուղի]]ներ, 3015 կմ-ը՝ առաջին կարգի ճանապարհներ, 41 958 կմ-ը՝ երկրորդ կարգի ճանապարհներ, 11 689 կմ-ը՝ երրորդ կարգի ճանապարհներ և 294 կմ-ը՝ սայլուղիներ։ Ճանապարհային ցանցի խտությունը կազմում է 336 կմ/1000 կմ²<ref>Данные для 2009 г., гл. инсп. Стойчо Константинов Пътно-транспортна аварийност в Република България (болг.)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nsi.bg/en/content/6105/individuals-regularly-using-internet|title=Individuals regularly using the Internet (Every day or at least once a week)|publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|date=դեկտեմբերի 8, 2017|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 9|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224170445/https://www.nsi.bg/en/content/6105/individuals-regularly-using-internet|dead-url=yes}}</ref>։ Երկաթուղային տրանսպորտը Բուլղարիայում համարվում է ուղևորային և բեռի ամենաէժան տրանսպորտը։ Գլխավոր փոխադողը համարվում է Բուլղարիայի պետական երկաթուղիները՝ Български Държавни Железници, որը ենթարկվում է Տրանսպորտի նախարարությանը։ Երկաթուղային ցանցը լավ զարգացած է և ծածկում է երկրի տարածքի մեծ մասը<ref>{{cite news|title=Europe (without the euro) |url=https://www.theguardian.com/travel/2009/apr/20/europe-budget-travel-short-haul-cheap|newspaper=The Guardian|date=ապրիլի 20, 2009 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref>։ 2012 թվականին բոլոր երկաթուղային ճանապարհների երկարությունը կազմել է 6938 կմ, որոնցից 3048 կմ-ը (43,9 %) համարվում են միագիծ, 1941 կմ-ը (28 %)` երկգիծ, 125 կմ-ը (1,8 %)՝ նեղուղի, ռելսերի միջև 760 մմ տարածությամբ։ Կայարանների միջև երկաթուղագծի երկարությունը կազմում է 1824 կմ (26,3 %)<ref>{{cite web |url=https://dariknews.bg/regioni/haskovo/vlakovete-plovdiv-dimitrovgrad-veche-sys-160-kmchas-925916|title=Влаковете Пловдив-Димитровград вече със 160 км/час|trans-title=The trains from Plovdiv to Dimitrovgrad now with 160 km/h|publisher=Dariknews|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite magazine |url=http://www.railwaygazette.com/news/single-view/view/bulgaria-to-turkey-wiring-underway.html |title=Bulgaria to Turkey wiring underway |magazine=Railway Gazette International|accessdate=2012 թ․ մայիսի 11}}</ref>։ Բուլղարիան սահմանակից պետությունների շատերի՝ [[Ռումինիա]]յի, [[Սերբիա]]յի, [[Հունաստան]]ի և [[Թուրքիա]]յի հետ ունի երկաթուղային կապ, բայց կապված չէ [[Հյուսիսային Մակեդոնիա]]յի հետ, քանի որ հյուսիսմակեդոնյան կողմն իր տարածքում մոտ մեկ դար չի կառուցում 34 կմ երկաթուղային ճանապարհ<ref>{{cite web|url=http://www.rail-infra.bg/cms/opencms/menu/bg/company/index.html|title=Национална компания "Железопътна инфраструктура" - за компанията|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 28|deadlink=yes}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{cite web |url=https://oxfordbusinessgroup.com/news/energy-hub |title=Energy Hub|publisher=Oxford Business Group |date=հոկտեմբերի 13, 2008 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Օդային տրանսպորտի հիմքն են կազմում միջազգային ուղևորափոխադրումները<ref>{{cite web |url=http://www.oecd.org/agriculture/agricultural-policies/40354124.pdf |title=Agricultural Policies in non-OECD countries: Monitoring and Evaluation|publisher=OECD|date=2007 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Բեռային թռիչքների բաժինն ավելի քիչ է<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2095.html#bu |title=Field listing: Labor force |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16 |archive-date=2015-09-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150905102046/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2095.html#bu |dead-url=yes }}</ref>։ Երկրում ներքին օդային փոխադրումներն ավելի շատ են ամռանը, մայրքաղաք [[Սոֆիա]]յի [[օդանավակայան]]ներից դեպի երկրի [[Բուլղարիայի սևծովյան ափ|սևծովյան ափ]]՝ [[Վառնա]] և [[Բուրգաս]]<ref>{{cite web|url=http://www.nsi.bg/bg/content/1969/%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0-%D1%87%D1%83%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8-%D0%B2-%D0%B1%D1%8A%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D0%BF%D0%BE-%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%B5%D1%86%D0%B8-%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8 |title=Посещения на чужденци в България по месеци и по страни|trans-title=Arrivals of foreigners in 2017 by month and country of origin |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|date=մարտի 16, 2018 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28|language=Bulgarian }}</ref>։ Երկրում կան 8 հիմնական օդանավակայաններ<ref>{{cite web|url=https://www.export.gov/article?id=Bulgaria-Power-Generation-Oil-and-Gas-Renewable-Sources-of-Energy-and-Energy-Efficiency|title=Bulgaria – Power Generation|publisher=International Trade Administration|accessdate=2018 թ․ հունիսի 15}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/Economy#ref253978 |title=Bulgaria – Tourism|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Ջրային տրանսպորտը խոշոր միջազգային ապրանքափոխանակության համար ունի մեծ նշանակություն։ Ներքին ջրային հաղորդակցությունը չնչին է։ Երկիրը միջազգային [[կրուիզ]]ային ճանապարհորդությունների զարգացման մեծ ներուժ ունի, բայց զբոսաշրջության այդ ուղղությունը դեռ բավականին զարգացած չէ։ Գետային տրանսպորտի համար Բուլղարիայում միակ գետը [[Դանուբ]]ն է<ref name="UNdata">{{cite web |url=http://data.un.org/en/iso/bg.html |title=Bulgaria – Economic Summary, UNData, United Nations |publisher=United Nations|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bta.bg/en/c/DF/id/1628901|title=Experts: Bumper Year for Wheat Producers in Dobrich Region|publisher=Bulgarian Telegraph Agency|date=օգոստոսի 4, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 20}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.fao.org/regional/seur/Review/Bulgaria.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080328063300/http://www.fao.org/regional/seur/Review/Bulgaria.htm|title=Bulgaria – Natural conditions, farming traditions and agricultural structures|publisher=Food and Agriculture Organization |archivedate= մարտի 28, 2008 |accessdate=2011 թ․ նոյեմբերի 2}}</ref>։ [[Ռումինիա]]յի հետ սահմանի մեծ մասն՝ 470 կմ-ը, անցնում է Դանուբ գետով, այդ իսկ պատճառով լավ զարգացած են [[լաստանավ]]երով ուղևորային և ապրանքային հաղորդակցումը։ Բուլղարիայի ամբողջ արևելյան սահմանը, 378 կմ, գտնվում է [[Սև ծով]]ում<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html#bu |title=Country comparison: Total road length |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |accessdate=2018 թ․ հունիսի 15 |archive-date=2017 թ․ սեպտեմբերի 7 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170907162530/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html#bu |dead-url=yes }}</ref>։ Այդտեղից [[Բոսֆորի նեղուց]]ով կարելի է դուրս գալ [[Մարմարա ծով]], իսկ հետո [[Դարդանելի նեղուց]]ով՝ [[Միջերկրական ծով]]։ Ջրային տրանսպորտով փոխադրումները հիմնականում անցկացվում են [[Վառնա]]յի և [[Բուրգաս]]ի [[նավահանգիստ]]ներով<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-energy-nuclear/bulgaria-must-work-to-restart-belene-nuclear-project-parliament-idUSKCN1J31DP|title=Bulgaria must work to restart Belene nuclear project: parliament|work=Reuters|first=Angel|last=Krasimirov|date=հունիսի 7, 2018|accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 24}}</ref>։ Խողովակաշարերի կառուցումը և շահագործումը ժամանակակից [[Բուլղարիայի արտաքին քաղաքականություն|Բուլղարիայի արտաքին քաղաքականության]] ամենաբարդ խնդիրներից է<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Bulgaria/Economy#ref42701 |title=Bulgaria – Agriculture|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|first=John D.|last=Bell|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Աշխարհագրորեն երկիրը գտնվում է [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] կենտրոնում և խողովակաշրերի անցկացմամբ նրա շրջանցումը համարվում է բարդ տեխնիկական և թանկ տնտեսական։ Բուլղարիայում բախվում են [[Եվրամիություն|Եվրամիության]], [[ԱՄՆ]]-ի և [[Ռուսաստան]]ի [[տնտեսություն|տնտեսական]] և [[Աշխարհաքաղաքականություն|Աշխարհաքաղաքական]] հետաքրքրությունները<ref>{{cite web|url=http://bnr.bg/en/post/100837137/bulgarian-rose-oil-keeps-its-top-place-on-world-market|title=Bulgarian rose oil keeps its top place on world market|publisher=Bulgarian National Radio|first=Miglena|last=Ivanova|date=մայիսի 31, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 20}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/185754/Bulgaria+is+Again+the+World%27s+First+Producer+of+Lavender+Oil|title=Bulgaria is Again the World's First Producer of Lavender Oil|publisher=Novinite|date=նոյեմբերի 30, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.foxnews.com/world/2014/07/16/bulgaria-tops-lavender-oil-production-outpacing-france.html|title=Bulgaria tops lavender oil production, outpacing France|publisher=Fox News|date=հուլիսի 16, 2014|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 12}}</ref>։ === Փոստ և համացանց === {{main|Բուլղարական փոստ|Համացանցը Բուլղարիայում}} [[Պատկեր:Смолян Устово 2851700364 587e738628 o.jpg|մինի|աջից|Բուլղարական փոստի փոստային բաժանմունք [[Սմոլյան]]ում]] Բուլղարական փոստն ունի կենտրոնական վարչությունը և 28 տարածքային մասնաճյուղեր։ Վերջիններս իրենցից ներկայացնում են մարզային փոստային կայաններ՝ [[Բուլղարիայի վարչական բաժանում|Բուլղարիայի յուրաքաչյուր մարզում]] մեկ հատ։ Բացի դրանից երկրում գործում է հատուկ մասնաճյուղ «Բուլղարական [[ֆիլատելիա]] և [[դրամագիտություն]]»<ref>[http://www.bgpost.bg/?cid=31&spid=18 Структура «Болгарских почт ЕАД»].{{ref-bg}}</ref>։ Բուլղարական փոստի տնօրինության տակ են գտնվում 2981 փոստային բաժանմունքներ, որոնցից 632-ը գտնվում են [[Բուլղարիայի քաղաքների ցանկ|քաղաքներում]], 972-ը՝ ավելի քան 800 մարդ բնակչության գյուղերում, 1171-ը՝ 200-800 մարդ բնակչության գյուղերում և 206-ը՝ քիչ քան 200 մարդ բնակչության գյուղերում։ Մեկ փոստային բաժանմունքը քաղաքներում միջին սպասարկում է 9905 մարդու և գյուղերում 974 մարդու՝ մոտավորապես 37 հազար կմ² տարածքի վրա<ref>[http://www.bgpost.bg/?cid=29 История «Болгарских почт ЕАД»]{{ref-bg}}</ref>։ Բուլղարական փոստը սպասարկում է 5286 [[փոստարկղ]]եր, որոնցից 1947-ը՝ քաղաքներում և 3339-ը՝ գյուղերում<ref>[http://www.bgpost.bg/?cid=31&spid=18 Структура «Болгарских почт ЕАД»]{{ref-bg}}</ref><ref>{{cw|url=http://money.bg/news/id_1859281372|title=«Български пощи» пуснаха акции за 15 млн. евро|publisher=money.bg|description=Болгарская почта эмитировала акций на сумму 15 млн. [[евро]]|lang=bg|accessdate=2011 թ․ ապրիլի 4|archiveurl=https://www.webcitation.org/69T8rztkt?url=http://money.bg/news/id_1859281372|archivedate=2012 թ․ հուլիսի 27}}</ref><ref>[http://www.bgpost.bg/files/custom/annualReport/annual_report_2009.pdf Годовой отчет «Болгарских почт ЕАД» за 2009 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110213071838/http://www.bgpost.bg/files/custom/annualReport/annual_report_2009.pdf |date=2011-02-13 }}, Глава ІІІ. Человеческие ресурсы, с. 10{{ref-bg}}</ref><ref>[http://www.bgpost.bg/Resources/FCK/Image/Hronika/Hronika_Bg_Post_full.pdf 130 години Български пощи. Летопис на една държавност.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090902051758/http://www.bgpost.bg/Resources/FCK/Image/Hronika/Hronika_Bg_Post_full.pdf |date=2009-09-02 }} — София: Български бестселър, Национален музей на българската книга и полиграфия, 2009. — 192 с. — ISBN 978-954-463-120-8.{{ref-bg}}{{v|25|4|2010}}</ref>։ Համացանցը Բուլղարիայում լայնորեն տարածված է, [[2011 թվական]]ի պաշտոնական տվյալներով` բնակչության 54,1% քաղաքաբնակներ և 18,1 % գյուղաբնակներ օգտագործում են անհատական համակարգիչ, իսկ 51,4 % և 16,4 % հնարավորություն ունեն մուտք գործել Համացանց<ref>{{Cite web |url=http://www.nsi.bg/EPDOCS/Census2011final.pdf |title=Официальная перепись населения в Болгарии в 2011 году |accessdate=2019-11-17 |archive-date=2013-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727085038/http://www.nsi.bg/EPDOCS/Census2011final.pdf |dead-url=yes }}</ref><ref>[https://www.digsys.bg/history/en/ "History"], Digital Systems. Retrieved 1 February 2014.</ref>։ 2009 թվականից Բուլղարիայի Հանրապետությունը պետական մակարդակով զարգացնում է իր «Զարգացման լայնաշերտը հնարավորության ազգային ռազմավարությունը»<ref>[http://www.mtitc.government.bg/upload/docs/NacStrategia_SHirLenDos.pdf Национална стратегия за развитие на широколентовия достъп в Република България] {{ref-bg}}</ref>։ Բուլղարիայի ազգային դոմենը [[.bg]]-ն է<ref>[https://www.register.bg/user/index_en.html Register.bg] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180627023918/https://www.register.bg/user/index_en.html |date=2018-06-27 }}, registrar for the .bg domain.</ref>, որը գործում է 1991 թվականից<ref name="NIUCalc">Calculated using penetration rate and population data from [https://www.census.gov/population/international/data/idb/rank.php "Countries and Areas Ranked by Population: 2012"], Population data, International Programs, U.S. Census Bureau, retrieved 26 June 2013</ref><ref name="ITU-IndividualsUsingTheInternet">[http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/statistics/2013/Individuals_Internet_2000-2012.xls "Percentage of Individuals using the Internet 2000-2012"], International Telecommunications Union (Geneva), June 2013, retrieved 22 June 2013</ref>։ Հասարակական և պետական հարցերը, որոնք վերաբերվում են Բուլղարիայի Համացանցային կապին, որոշվում է տրանսպորտի և կապի նախարարության կողմից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և հաղորդագրությունների միջոցով<ref>[http://www.mtitc.government.bg/index.php Министерство транспорта, информационных технологий и сообщений Республики Болгарии] {{ref-bg}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/118351/Bulgaria%2C+Romania+Rapped+for+Public+Procurement+Fraud|title=Bulgaria, Romania Rapped for Public Procurement Fraud|publisher=Novinite|date=հուլիսի 21, 2010|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16}}</ref><ref>{{cite book|author=Center for the Study of Democracy|title=Anti-corruption Reforms in Bulgaria: Key Results and Risks|publisher=Center for the Study of Democracy|page=44|year=2007|url={{Google books|EgHHCbYKZXoC|page=44|plainurl=yes}}|isbn=9789544771461}}</ref>։ Պետական վարչակազմի՝ էլեկտրոնային փաստաթղթերի հետ աշխատանքը, բնակչությանը էլեկտրոնային եղանակով վարչական ծառայությունների տրամադրումը, պետական կառավարման մարմինների միջև էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառությունը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային կառավարման մասին» օրենքով<ref>[http://www.lex.bg/bg/laws/ldoc/2135555445 Закон за електронното управление] {{ref-bg}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.24chasa.bg/novini/article/5316312|title=10 млрд. лв. годишно се харчат с обществени поръчки|trans-title=10 bln. leva are spent on public procurement every year|newspaper=24 Chasa|date=փետրվարի 21, 2016|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 30|language=Bulgarian}}</ref><ref name="SG1">{{cite web|url=https://sofiaglobe.com/2018/04/21/us-state-dept-criticises-bulgaria-on-prisons-judiciary-corruption-people-trafficking-and-violence-against-minorities/|title=US State Dept criticises Bulgaria on prisons, judiciary, corruption, people-trafficking and violence against minorities|publisher=The Sofia Globe|date=ապրիլի 21, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref>։ Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստիությունը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային ստորագրության մասին» օրենքով<ref>[http://www.lex.bg/bg/laws/ldoc/2135180800 Закон за електронния документ и електронния подпис] {{ref-bg}}</ref>։ Էլեկտրոնային առևտուրը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային առևտրի մասին» օրենքով<ref>[http://www.lex.bg/bg/laws/ldoc/2135530547 Закон за електронната търговия] {{ref-bg}}</ref>։ Հասարակական հարաբերությունները, որոնք կապված են էլեկտրոնային հաղորդագրությունների հետ, կարգավորվում են «Էլեկտրոնային հաղորդագրությունների մասին» օրենքով<ref>[http://www.lex.bg/bg/laws/ldoc/2135553187 Закон за електронните съобщения] {{ref-bg}}</ref>։ Այս օրենքի համաձայն՝ Համացանց-պրովայդերները և կապի օպերատորները պետք է պահպանեն տրաֆիկի կանոնները՝ ամսաթիվը, ժամը և կապի տևողությունը, վայրը, թղթակիցը և այլն, իրենց բաժանորդների բոլոր կապերի մասին՝ առնվազն մեկ տարով<ref name=USDOS-CRHRP-Bulgaria-2012>[https://2009-2017.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/humanrightsreport/index.htm?year=2012&dlid=204270 "Bulgaria"], ''Country Reports on Human Rights Practices for 2012'', Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, U.S. Department of State, 22 March 2013. Retrieved 1 February 2014.</ref>։ Դատարանի որոշմամբ այդ տվյալները կարող են տրամադրվել Բուլղարիայի պետական անվտանգության ծառայությանը (ԴԱՆՍ), [[Բուլղարիայի ներքին գործերի նախարարություն|Բուլղարիայի ներքին գործերի նախարարությանը]] և [[Բուլղարիայի Ազգային հետախուզական ծառայություն|Բուլղարիայի Ազգային հետախուզական ծառայությանը]] ծանր հանցագործություններ (որոնք պատժվում են 5 և ավելի տարիների ազատազրկմամբ), համակարգչային հանցագործություններ բացահայտելու և մարդկանց որոնելու համար<ref>{{cite web |url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017 |title=Corruption Perceptions Index: Transparency International |year=2017 |publisher=Transparency International |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 16}}</ref>։ Համացանց-պրովայդերները և կապի օպերատորները Բուլղարիայում իրավունք չունեն ձայնագրելու այն տեղեկությունները, որոնցով փոխանակվում են իրենց բաժանորդները՝ առանց վերջիններիս անձնական համաձայնության<ref name="FixedBroadbandITUDynamic2012">[http://www.itu.int/ITU-D/ICTEYE/Reporting/DynamicReportWizard.aspx "Fixed (wired)-broadband subscriptions per 100 inhabitants 2012"], Dynamic Report, ITU ITC EYE, International Telecommunication Union. Retrieved on 29 June 2013.</ref><ref name="MobleBroadbandITUDynamic2012">[http://www.itu.int/ITU-D/ICTEYE/Reporting/DynamicReportWizard.aspx "Active mobile-broadband subscriptions per 100 inhabitants 2012"], Dynamic Report, ITU ITC EYE, International Telecommunication Union. Retrieved on 29 June 2013.</ref>։ [[Խորհրդային Բուլղարիայի նախարարների խորհուրդ|Խորհրդային Բուլղարիայի նախարարների խորհրդի]] № 232/28.09.2009 թ. որոշմամբ ստեղծվել է «Էլեկտրոնային ցանցի հաղորդագրությունների և տեղեկատվական համակարգերի» գործադիր գործակալություն ({{lang-bg|Изпълнителна агенция «Електронни съобщителни мрежи и информационни системи»}})<ref>[http://www.esmis.government.bg/?t=agency Изпълнителна агенция «Електронни съобщителни мрежи и информационни системи»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111104153135/http://www.esmis.government.bg/?t=agency |date=2011-11-04 }} {{ref-bg}}</ref><ref name="cloud">{{cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2017/dec/28/bulgaria-corruption-eu-presidency-far-right-minority-parties-concerns|title=Cloud of corruption hangs over Bulgaria as it takes up EU presidency|newspaper=The Guardian|first=Jennifer|last=Rankin|date=դեկտեմբերի 28, 2017|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/bulgaria/11290458/Bulgarian-corruption-at-15-year-high.html|title=Bulgarian corruption at 15-year high|newspaper=The Telegraph|date=դեկտեմբերի 12, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref>: Գործակալությունը մշակում, աջակցում և ղեկավարում էր էլեկտրոնային ցանցերի հաղորդագրությունները (ԷՑՀ) ազգային անվտանգության, կենտրոնական իշխանության մարմինների, տարածքային և տեղական ինքնակառավարման համար և ապահովում է երկիրը կառավարելու համար էլեկտրոնային հաղորդագրությունների փոխանցումը բնական աղետների և վթարների ժամանակ<ref>[http://www.countryipblocks.net/country-blocks/select-formats/ Select Formats] {{webarchive|url=https://archive.today/20090513033601/http://www.countryipblocks.net/country-blocks/select-formats/ |date=2009-05-13 }}, Country IP Blocks. Accessed on 2 April 2012. Note: Site is said to be updated daily.</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html Population] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225195601/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html%20 |date=2018-12-25 }}, The World Factbook, United States Central Intelligence Agency. Accessed on 2 April 2012. Note: Data are mostly for 1 July 2012.</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-security/bulgarian-border-officers-suspended-over-airport-security-lapse-idUSKBN1H00L2|title=Bulgarian border officers suspended over airport security lapse|work=Reuters|date=մարտի 24, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-eu-bulgaria/bulgaria-savors-eu-embrace-despite-critics-idUSKBN1F02V8|title=Bulgaria savors EU embrace despite critics|work=Reuters|first=Alastair|last=Macdonald|date=հունվարի 11, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref><ref name="reuters_USKBN1F61EQ">{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-government/bulgarias-government-faces-no-confidence-vote-over-corruption-idUSKBN1F61EQ|title=Bulgaria's government faces no-confidence vote over corruption|work=Reuters|first=Angel|last=Krasimirov|date=հունվարի 17, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 9}}</ref>։ == Բնակչություն == {{main|Բուլղարիայի ժողովրդագրություն}} [[Պատկեր:Bulgarian folk group Svetlina.jpg|thumb|Բուլղարներ]] [[Պատկեր:Great Blessing of Waters.jpg|thumb|Մեծ Ագիասման [[Գաբրովո]]յում]] [[Բուլղարիայի ժողովրդագրություն|Բուլղարիայի Հանրապետության ժողովրդագրությունը]] վերահսկվում է Բուլղարիայի Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի կողմից։ Բուլղարիան ունի բնակչության զարգացվածության շատ բարձր մակարդակ՝ 0.782<ref name="NSI3"/>։ Այն 2012 թվականի ցուցանիշներով գտնվում է 57-րդ հորիզոնականում ամբողջ աշխարհում և պահում է 38-րդ հորիզոնականը Newsweek-ի այն երկրների ցանկում, որ ամենահարմարն են ապրելու համար<ref name="Newsweek.com"/><ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/en.pop.dnst?year_high_desc=true|title=Population density (people per sq. km of land area)|publisher=The World Bank|date=2018|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 12}}</ref><ref>{{cite news |title=Bulgarians unfazed by anti-Roma hate speech from deputy prime minister |url=https://www.dw.com/en/bulgarians-unfazed-by-anti-roma-hate-speech-from-deputy-prime-minister/a-41183829 |work=Deutsche Welle |date=հոկտեմբերի 31, 2017}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html#bu |title=Field listing: Ethnic Groups |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140625160623/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html#bu |archive-date=2014 թ․ հունիսի 25 |url-status=dead }}</ref>։ 2016 թվականի դեկտեմբերի 31-ի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 6 999 908<ref>{{cite web|title=Болгария вымирает, демографическая ситуация хуже, чем после Второй мировой|url=http://bgnews.bulgar-rus.ru/bolgariya-vymiraet-demograficheskaya-situaciya-xuzhe-chem-posle-vtoroj-mirovoj/|date=2018-06-30|website = BgNews|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 1}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.vesti.bg/bulgaria/obshtestvo/nsi-prebroiavaneto-ot-2011-g.-e-sgresheno-nuzhno-e-novo-6008424|title=НСИ: Преброяването от 2011 г. е сгрешено, нужно е ново|trans-title=NSI: The 2011 census is incorrect, a new one needed|publisher=Vesti|date=մարտի 25, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite web|url=http://news.bnt.bg/bg/a/221926-skandalni-tva-rdeniya-za-netochnosti-v-prebroyavaneto-prez-2011-g|title=Скандални твърдения за неточности в преброяването през 2011 г.|trans-title=Scandalous claims of inaccuracies in the 2011 census|publisher=Bulgarian National Television|first=Eliana|last=Dimitrova|date=մարտի 25, 2014|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian}}</ref>։ 2011 թվականի Բուլղարիայի բնակչության պաշտոնական մարդահամարի արդյունքների համաձայն՝ 2011 թվականի փետրվարի 1-ին Բուլղարիայի բնակաչությունը կազմել է 7 365 570 մարդ, որոնցից՝ 51,3 %-ը՝ կանայք և 48,7 %-ը՝ տղամարդիկ<ref>{{cite web|url=http://www.nsi.bg/en/content/16080/прессъобщение/population-and-demographic-processes-2017|title=Population and Demographic Processes in 2017|website=Nsi.bg|accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 25|archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 5|archive-url=https://web.archive.org/web/20181105135901/http://www.nsi.bg/en/content/16080/%D0%BF%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%81%D1%8A%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/population-and-demographic-processes-2017|dead-url=yes}}</ref><ref name="WEF">{{cite book |title=The Global Gender Gap Report |year=2018 |publisher=World Economic Forum |pages=10, 45, 46 |url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2018.pdf |isbn=978-2-940631-00-1|accessdate=2019 թ․ փետրվարի 26}}</ref>։ Քաղաքաբնակների թիվը կազմում է 72,5 %, իսկ գյուղաբնակների՝ 27,5 %<ref>{{cite news|url=https://www.ft.com/content/e2fdfe6e-0513-11e8-9e12-af73e8db3c71|title=Bulgaria builds on legacy of female engineering elite|newspaper=The Financial Times|first=Kerin|last=Hope|date=մարտի 9, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15}}</ref><ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/EDN-20180425-1?inheritRedirect=true|title=Girls and women under-represented in ICT|publisher=Eurostat|date=ապրիլի 25, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15}}</ref>: 2001 թվականից մինչև 2011 թվականը երկրի բնակչությունը նվազել է 564 331 մարդով՝ -0,7 % միջին տարեկան աճով<ref name="uchet2011pdf">{{Cite web |url=http://www.nsi.bg/EPDOCS/Census2011final.pdf |title=Официальный учёт населения Болгарии в 2011 году |accessdate=2019-11-17 |archive-date=2013-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727085038/http://www.nsi.bg/EPDOCS/Census2011final.pdf |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.klassa.bg/News/Read/article/216069_World+Bank%3A+The+demographic+crisis+is+Bulgaria%E2%80%99s+most+serious+problem|title=World Bank: The demographic crisis is Bulgaria's most serious problem|newspaper=Klassa|date=նոյեմբերի 15, 2012|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 8|archive-url=https://web.archive.org/web/20160507005840/http://www.klassa.bg/News/Read/article/216069_World+Bank%3A+The+demographic+crisis+is+Bulgaria%E2%80%99s+most+serious+problem|archive-date=2016 թ․ մայիսի 7|url-status=dead}}</ref><ref name="BNR crisis">{{cite web|url=http://bnr.bg/sites/en/Lifestyle/Life/Pages/1203DemographiccrisisDeepening.aspx |title=Demographic crisis in Bulgaria deepening |publisher=Bulgarian National Radio |date=մարտի 12, 2012 |accessdate=2013 թ․ ապրիլի 8 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131105015344/http://bnr.bg/sites/en/Lifestyle/Life/Pages/1203DemographiccrisisDeepening.aspx |archivedate=2013 թ․ նոյեմբերի 5 }}</ref>։ Երկրի բնակչության 19,6 %-ն ունի [[բարձրագույն կրթություն]], 43,4 %-ը՝ միջնակարգ, 23,1 %-ը՝ հիմնական, 7,8 %-ը՝ տարրական, 4,8 %-ը՝ չավարտված տարրական և 1,2 %՝ երբեք դպրոց չեն հաճախել<ref>{{cite web |url=http://censusresults.nsi.bg/Reports/2/2/R6.aspx |title=Официальная перепись населения в Болгарии в 2011 году |accessdate=2011 թ․ հուլիսի 22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110822213207/http://censusresults.nsi.bg/Reports/2/2/R6.aspx |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 22 |deadlink=yes }}</ref><ref name="DW Entry">{{cite web |url=https://www.dw.com/en/will-eu-entry-shrink-bulgarias-population-even-more/a-2287183 |title=Will EU Entry Shrink Bulgaria's Population Even More?|publisher=Deutsche Welle |date=դեկտեմբերի 26, 2006 |accessdate=2016 թ․ ապրիլի 11}}</ref>։ Քաղաքների 54,1 % և գյուղերում 18,1 % տներում կան [[անձնական համակարգիչ]]ներ, իսկ 51,4 % և 16,4 % համապատասխանաբար՝ մուտք [[համացանց]]<ref name="uchet2011pdf"/><ref>{{cite book |first1=Klaus |last1=Roth |last2=Lauth Bacas |first2=Jutta|title=Migration In, From, and to Southeastern Europe|publisher=The British Library|page=188 |year=2004 |isbn=978-3643108968|url={{Google books|pNSGDpXT4A0C|page=188|plainurl=yes}}}}</ref><ref>{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tps00018 |title=Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table |publisher=Eurostat |date=հոկտեմբերի 17, 2013 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 25 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141006114113/http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tps00018 |archivedate=2014 թ․ հոկտեմբերի 6 }}</ref>։ Բուլղարիայի բնակչության առաջադեմ նվազումը խոչընդոտում է տնտեսական աճի և բարեկեցության բարելավմանը, և բացասական հետևանքների մեղմացման համար ձեռնարկված կառավարման միջոցները չեն լուծում խնդրի էությունը<ref>Country Health Profile, pp. 8, 11, 12.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=146868|title=The Bulgaria 2012 Review: Health and Healthcare|publisher=Novinite|first=Maria|last=Guineva |date=հունվարի 7, 2013|accessdate=2013 թ․ փետրվարի 21}}</ref>։ 2017-2021 թվականների կառավարության ծրագիրն առաջինն է, որի նպատակն է վերացնել միտումը<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2002rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=228#bu |title=Country Comparison: Population growth rate |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20 |archive-date=2012 թ․ մարտի 10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120310000517/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2002rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=228#bu |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=205#bu|title=Country Comparison: Birth rate|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 8|archive-date=2013 թ․ հունիսի 15|archive-url=https://web.archive.org/web/20130615142331/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=205#bu|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=9#bu|title=Country Comparison: Death rate|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2013 թ․ ապրիլի 8|archive-date=2013 թ․ հունիսի 15|archive-url=https://web.archive.org/web/20130615121335/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html?countryName=Bulgaria&countryCode=bu&regionCode=eur&rank=9#bu|dead-url=yes}}</ref>։ Ծրագիրը նաև սահմանում է այդ նպատակին հասնելու առաջնահերթ միջոցները` ծնելիության բարձրացման միջոցառումները, նվազեցնել երիտասարդության արտագաղթը, և մշակել ժամանակակից ներգաղթի քաղաքականության իրականացման կարգավորիչ և ինստիտուցիոնալ կարողություն` բուլղարական բիզնեսի կարիքների համար<ref>L. Ivanov. [https://www.researchgate.net/publication/319967867_Demographic_priorities_and_goals_of_the_Government_Program_2017-2021_in_Bulgarian_English_translation Demographic priorities and goals of the Government Program 2017–2021.] Presentation at the round table ''Demographic Policies and Labour Mobility'' organized by the Ministry of Labour and Social Policy, and the State Agency for the Bulgarians Abroad. Sofia, 19 September 2017. 4 pp.</ref>։ Բուլղարացիների մեծամասնությունը բնակվում են ուրբանիզացված տարածքներում<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html#bu|title=Country Comparison: Life Expectancy|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 12|archive-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 26|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226011822/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html%20#bu|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN?locations=EU&year_high_desc=false|title=Life expectancy at birth, total (years)|publisher=The World Bank|date=2018|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 7}}</ref>։ :Ուրբանիզացված բնակչություն։ {{increase}} 5,338,261 կամ բնակչության 72.5% (2011 թվականի մարդահամար) :Գյուղական բնակչություն։ 2,026,309 կամ 27.5% :Ուրբանիզացիայի տոկոսը։ -0.3% (2005-10)<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-19/u-s-near-bottom-of-health-index-hong-kong-and-singapore-at-top|title=These Are the Economies With the Most (and Least) Efficient Health Care|publisher=Bloomberg|first=Lee J|last=Miller |date=սեպտեմբերի 19, 2018|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 21}}</ref> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:600 height:425 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:10000000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:3000000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1887 text:1887 bar:1892 text:1892 bar:1900 text:1900 bar:1905 text:1905 bar:1910 text:1910 bar:1920 text:1920 bar:1926 text:1926 bar:1934 text:1934 bar:1946 text:1946 bar:1956 text:1956 bar:1965 text:1965 bar:1975 text:1975 bar:1985 text:1985 bar:1989 text:1989 bar:1992 text:1992 bar:2001 text:2001 bar:2011 text:2011 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1887 from: 0 till:3154375 bar:1892 from: 0 till:3310713 bar:1900 from: 0 till:3744283 bar:1905 from: 0 till:4035575 bar:1910 from: 0 till:4337513 bar:1920 from: 0 till:4846971 bar:1926 from: 0 till:5528741 bar:1934 from: 0 till:6077939 bar:1946 from: 0 till:7029349 bar:1956 from: 0 till:7613709 bar:1965 from: 0 till:8227966 bar:1975 from: 0 till:8727771 bar:1985 from: 0 till:8948649 bar:1989 from: 0 till:9009018 bar:1992 from: 0 till:8487317 bar:2001 from: 0 till:7932984 bar:2011 from: 0 till:7364570 PlotData= bar:1887 at:3154375 fontsize:XS text: 3154375 shift:(-8,5) bar:1892 at:3310713 fontsize:XS text: 3310713 shift:(-8,5) bar:1900 at:3744283 fontsize:XS text: 3744283 shift:(-8,5) bar:1905 at:4035575 fontsize:XS text: 4035575 shift:(-8,5) bar:1910 at:4337513 fontsize:XS text: 4337513 shift:(-8,5) bar:1920 at:4846971 fontsize:XS text: 4846971 shift:(-8,5) bar:1926 at:5528741 fontsize:XS text: 5528741 shift:(-8,5) bar:1934 at:6077939 fontsize:XS text: 6077939 shift:(-8,5) bar:1946 at:7029349 fontsize:XS text: 7029349 shift:(-8,5) bar:1956 at:7613709 fontsize:XS text: 7613709 shift:(-8,5) bar:1965 at:8227966 fontsize:XS text: 8227966 shift:(-8,5) bar:1975 at:8727771 fontsize:XS text: 8727771 shift:(-8,5) bar:1985 at:8948649 fontsize:XS text: 8948649 shift:(-8,5) bar:1989 at:9009018 fontsize:XS text: 9009018 shift:(-8,5) bar:1992 at:8487317 fontsize:XS text: 8487317 shift:(-8,5) bar:2001 at:7932984 fontsize:XS text: 7932984 shift:(-8,5) bar:2011 at:7364570 fontsize:XS text: 7364570 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text: </timeline> === Էթնիկ խմբեր և նրանց լեզուներ === {{main|Բուլղարիայի լեզուներ}} {| class="wikitable" |+ '''Բուլղարիայի էթնիկ խմբեր և նրանց լեզուներ, %''' (2011)<ref name="uchetLang">{{Cite web |url=http://censusresults.nsi.bg/Census/Reports/2/2/R9.aspx |title=Перепись населения Болгарии в 2011 году |accessdate=2012 թ․ օգոստոսի 29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151219105400/http://censusresults.nsi.bg/Census/Reports/2/2/R9.aspx |archivedate=2015 թ․ դեկտեմբերի 19 |deadlink=yes }}</ref> |- style="text-align:center;" |rowspan="2"|էթնիկ<br>խումբ |rowspan="2"|բնակչության<br>մաս |colspan="6"|լեզու |- |[[բուլղարերեն]]||[[թուրքերեն]]||[[գնչուերեն]]||[[ռումիներեն]]||[[ռուսերեն]]||[[ուկրաիներեն]] |- |բուլղարներ||align="right"|84,8||align="right"|99,4||align="right"|0,3||align="right"|0,1||align="right"|0,01||align="right"|0,07||align="right"|0,005 |- |թուրքեր||align="right"|8,8||align="right"|3,2||align="right"|96,6||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|0,002||align="right"|- |- |գնչուներ||align="right"|4,9||align="right"|7,5||align="right"|6,7||align="right"|85||align="right"|0,6||align="right"|0,005||align="right"|- |- |ռուսներ||align="right"|0,15||align="right"|1,9||align="right"|0,08||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|96,8||align="right"|0,2 |- |ուկրաինացիներ||align="right"|0,03||align="right"|1,9||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|24,3||align="right"|72,5 |} === Կրոն === {{main|Կրոնը Բուլղարիայում}} [[Պատկեր:Alexander-Nevski-Church-Perspective.jpg|250px|right|thumb|[[Ալեքսանդր Նևսկի]]ի հուշարձան]] Ըստ Բուլղարիայի սահմանադրության՝ Բուլղարիայի պետական կրոնն օրթոդոքս քրիստոնեությունն է։ Վերջին երկու մարդահամարների ընթացքում հիմնական կրոնը և աշխարհիկ կյանքը, որը նույնպես տարածված է Բուլղարիայում, նշված են աղյուսակում<ref>{{cite book |title=The Ecumenical Patriarchate |last=Kiminas |first=D. |year=2009 |publisher=Wildside Press LLC. |page= 15 |url=https://books.google.am/?id=QLWqXrW2X-8C&lpg=PA2&dq=927%20recognized%20constantinople%20bulgarian%20patriarch&pg=PA15#v=onepage&q=927 |isbn=978-1-4344-5876-6|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite book |title=Religion and power in Europe: conflict and convergence |last= Carvalho|first=Joaquim |year=2007 |publisher=Pisa University Press |page=258 |url={{Google books|jR98-Ata0CkC|page=258|plainurl=yes}}|isbn=978-88-8492-464-3}}</ref>։ Ուշագրավ է այն փաստը, որ 2011 թվականի մարդահամարի ժամանակ բնակչության մեկ հինգերորդը հրաժարվել է այս հարցին պատասխանելուց<ref>{{cite web |url=http://www.parliament.bg/en/const|title=The Bulgarian Constitution|publisher=Parliament of Bulgaria |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/topic/Bulgarian-Orthodox-Church|title=Bulgarian Orthodox Church|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.hurriyetdailynews.com/bulgarias-muslims-not-deeply-religious-study-8817|title=Bulgaria's Muslims not deeply religious: study|newspaper=Hürriyet Daily News|date=դեկտեմբերի 9, 2011|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ [[Պատկեր:Muslims in Bulgaria 1887-2001.png|thumb|400px|right|Ոչ մուսուլմանները (կարմիր) և մուսուլմանները (կանաչ) Բուլղարիայում 1887-2001 թվականներին:]] :{| style="border="0" |- | style="width:120px;"| | style="width:100px;"| | style="width:250px;"| |- | | '''2001'''<ref>[http://www.nsi.bg/Census/Religion.htm Population as of March 2001 by Religion] National Statistical Institute. Retrieved Sept 2012.</ref> | '''2011'''<ref>[http://censusresults.nsi.bg/Census/Reports/2/2/R10.aspx Population 2011 final results by Religion] National Statistical Institute. Retrieved Sept 2012.</ref> |- | Օրթոդոքս քրիստոնեություն | 82.6% | 59.4% |- | Մուսոլմանություն | 12.2% | 7.8% ''(7.4 % սունի, 0.4 % շիա)'' |- | Կաթոլիկներ | 0.6% | 0.7% |- | Բողոքականներ | 0.5% | 0.9% |- | Այլ | 0.2% | 0.15% |- | Ոչ մեկը | 3.9% | 9.3% |- | Առանց արձագանքի | - | ''21.8 %'' |} === Առողջապահություն === [[2014]] թվականին Բուլարիայում ծնունդը 1000 բնակչին կազմել է 9, մահացությունը՝ 14<ref name="Բուլղարիայի Առողջապահություն">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html |title=Բուլղարիայի Առողջապահություն |accessdate=2015 թ․ սեպտեմբերի 29 |archive-date=2020 թ․ մայիսի 9 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200509214652/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html |dead-url=yes }}</ref>: Կյանքի Միջին տևողությունը 74 տարի է<ref name="Hope"/><ref name="Բուլղարիայի Առողջապահություն"/>։ Ժողովրդական իշխանության տարիներին Բուլղարիայում իսպառ վերացվել են մալարիան, հետադարձ և բծավոր տիֆերը, պոլիոմիելիտը, բավականին պակասել՝ [[որովայնային տիֆ]]ը, [[դիֆթերիա]]ն, պապատաչի տենդը, մանկական վարակիչ հիվանդությունները։ Համաշխարհային հռչակ են վայելում Բուլղարիայի Բարեկամություն, [[Ոսկե Ավազներ]], Արևային ափ, Նեսեբիր, Բորովեց, Քյուսթենդիլ, Տուզլա առողջարանները<ref name="Health system">{{cite journal |last1=Georgieva |first1=Lidia |last2=Salchev |first2=Petko |title=Bulgaria Health system review |journal=Health Systems in Transition |date=2007 |volume=9 |issue=1 |pages=xvi, 12 |url=http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/80592/E90023.pdf |issn=1817-6127}}</ref><ref>{{cite web|url=https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/file_import/joint-report_bg_en_2.pdf|title=Bulgaria: Health Care & Long-Term Care Systems|publisher=European Commission|accessdate=2018 թ․ մայիսի 20}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2018/world-ranking#!/page/0/length/25/locations/BG/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats|title=Bulgaria: University Ranking|magazine=Times Higher Education|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://www.timeshighereducation.com/student/where-to-study/study-in-bulgaria|title=Study in Bulgaria|magazine=Times Higher Education|accessdate=2018 թ․ մայիսի 20}}</ref>։ == Կրթություն և գիտություն == {{main|Կրթությունը Բուլղարիայում|Գիտությունը Բուլղարիայում}} [[File:BulgariaSat-1 Mission (35491530485).jpg|thumb|right|BulgariaSat-1-ի թիռչքը 2017 թվականին]] Բուլղարիայի առաջին դպրոցները բացվել են 9-րդ դարում, լուսավորիչներ [[Կյուրեղ և Մեթոդիոս]]ի աշակերտների կողմից։ 13-14 դարերում հիմնվել են վանական բարձր տիպի դպրոցներ, որտեղ բացի [[աստվածաբանություն]]ից ավանդում էին [[փիլիսոփայություն]] և [[բանասիրություն|բանասիրական]] գիտություններ։ Առաջին աշխարհիկ դպրոցը բացվել է [[1835 թվական]]ին [[Գաբրովո]]յում։ [[1888 թվական]]ին [[Սոֆիա]]յում հիմնվեկ է առաջին բարձրագույն դպրոցը։ [[1947 թվական]]ից պարտադիր է դարձել 7-15 տարեկան երեխաների ուսուցումը, [[1959 թվական]]ից՝ 8-ամյա կրթությունը։ Գործում էր 26 բուհ, այդ թվում Աոֆիայի Կլիմենտ Օխրիդսկու անվան համալսարանը, էլեկտրատեխնիկական, բժշկական, տնտեսագիտական, գյուղատնտեսական, լեռնաերկրաբանական, քիմիական-տեխնոլոգիական, ինժեներա-շինարարական ինստիտուտները։ Հարուստ գրաֆոնդ ունի Կյուրեղ և Մեթոդիոսի անվան ժողովրդական գրադարանը ([[Սոֆիա]])։ Կրթությունը Բուլղարիայում ունի աշխարհիկ բնույթ։ Կրթությունը պետական և [[Բուլղարիայի վարչական բաժանում|համայնքային]] դպրոցներում համարվում է անվճար։ Բուլղարիայում դպրոցական կրթությունը պարտադիր է 7-ից մինչև 16 տարեկան անձանց համար<ref>{{cite journal |last1=Shopov |first1=V. |title=The impact of the European scientific area on the 'Brain leaking' problem in the Balkan countries |journal=Nauka |date=2007 |issue=1/2007}}</ref>։ Դիպլոմներն, որոնք տրվում են բուլղարական կրթական հաստատությունների կողմից 2007 թվականի հունվարի 1-ից հետո (Բուլղարիայի միացումը Եվրամիությանը), ընդունվում են Եվրամիության բոլոր երկրներում<ref>{{cite web |url=http://www.minedu.government.bg/opencms/opencms/left_menu/europeintegration/EU/direktiva89-48_eng.html |title=COUNCIL DIRECTIVE of 21 December 1988 on a general system for the recognition of higher-education diplomas awarded upon completion of professional education and training of at least three years' duration (89/48/EEC) |accessdate=2013 թ․ ապրիլի 9 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090416220909/http://www.minedu.government.bg/opencms/opencms/left_menu/europeintegration/EU/direktiva89-48_eng.html |archivedate=2009 թ․ ապրիլի 16 |deadlink=yes }}</ref>։ [[Բուլղարերեն]]ը մանկապարտեզներում և դպրոցներում պաշտոնական լեզու է<ref name="Interkosmos">{{cite book|last=Burgess|first=Colin|last2=Vis|first2=Bert|title=Interkosmos: The Eastern Bloc's Early Space Program|publisher=Springer|pages=247–250|year=2016|isbn=978-3-319-24161-6|url={{Google books|MG__CgAAQBAJ|page=247|plainurl=yes}}}}</ref>։ Դպրոցներում ուսումը գրական բուլղարերենի յուրացման համար պայմաններ է ստեղծում։ Աշակերտները, որոնց համար բուլղարարենը հարազատ չէ, պետության պաշտպանության և վերահսկողության ներքո համայնքային դպրոցներում իրավունք ունեն սովորել իրենց ազգային լեզուն<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/graphics/2015-innovative-countries/|title=The 2015 Bloomberg Innovation Index|publisher=Bloomberg|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 14}}</ref><ref name="R&D spending">{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/177126/R%26D+Spending+in+Bulgaria+Up+in+2015%2C+Mostly+Driven+by+Businesses|title=R&D Spending in Bulgaria Up in 2015, Mostly Driven by Businesses|publisher=Novinite|date=հոկտեմբերի 31, 2016|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 14}}</ref>։ Բուլղարիայի դպրոցական կրթությունը կարգավորվում է «Ժողովրդական կրթության մասին օրենքով» և բաժանվում է ըստ մակարդակների<ref name="EUpresidency">{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/188930/EU+Presidency+Puts+Lagging+Bulgarian+Science+in+the+Spotlight|title=EU Presidency Puts Lagging Bulgarian Science in the Spotlight|publisher=Novinite|date=մարտի 22, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 14}}</ref>՝ * հիմնական կրթություն ** տարրական կրթություն՝ 1-ից մինչև 4-րդ դասարան, ** մինչգիմնազյան կրթություն՝ 5-ից մինչև 7-րդ դասարան, * միջնակարգ կրթություն ** գիմնազիական կրթություն՝ 8-ից մինչև 12-րդ դասարան։ Միջնակարգ կրթությունը ձեռք է բերվում 12-րդ դասարանի հաջող ավարտումից և սահմանված քննությունների հաջող հանձնումից հետո<ref>{{cite web|url=https://www.capital.bg/biznes/tehnologii_i_nauka/2018/06/22/3203630_shum_tok_i_superkompjutri/|title=Малката изчислителна армия на България|trans-title=Bulgaria's small computing army|publisher=Kapital Daily|first=Yoan|last=Zapryanov|date=հունիսի 22, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15|language=Bulgarian}}</ref><ref>{{cite web|url=https://europa.eu/rapid/press-release_IP-19-2868_en.htm|title=Digital Single Market: Europe announces eight sites to host world-class supercomputers|publisher=European Commission|date=հունիսի 7, 2019|accessdate=օգոստոսի 15, 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.delta.tudelft.nl/article/great-bulgarian-braindrain|title=The Great Bulgarian BrainDrain |publisher=Delft Technical University|first=David|last=McMullin |date=հոկտեմբերի 2, 2003 |accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15}}</ref>։ Բուլղարիայում դպրոցային կրթության կարգավորումն ըստ նախապատրասման բովանդակությամբ բաժանվում է<ref>{{cite web|url=https://www.novinite.com/articles/127387/Cosmonauts+Eager,+Hopeful+for+Reboot+of+Bulgaria's+Space+Program|title=Cosmonauts Eager, Hopeful for Reboot of Bulgaria's Space Program|publisher=Novinite|date=ապրիլի 17, 2011|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Ivanova |first1=Tanya |title=Six-month space greenhouse experiments—a step to creation of future biological life support systems |journal=Acta Astronautica |date=1998 |volume=42 |issue=1–8 |pages=11–23 |doi=10.1016/S0094-5765(98)00102-7 |pmid=11541596 |bibcode=1998AcAau..42...11I}}</ref>՝ 1) ընդհանուր՝ հանրակրթական նվազագույն և ըստ հնարավորության պրոֆիլային նախապատրաստում։ Բուլղարիայի ընդհանուր կրթությունն անցկացվում է 1-ից 12 դասարաններում։ 2) պրոֆեսիոնալ՝ հանրակրթական նվազագույն և պրոֆեսիոնալ որակավորում պետական կրթական պահանջների համապատասխան<ref>{{cite book|last=Dimitrova|first=Milena|title=Златните десятилетия на българската електроника|trans-title=The Golden Decades of Bulgarian Electronics|publisher=Trud|pages=257–258|year=2008|url={{Google books|jqJ6Ocql0XIC|page=257|plainurl=yes}}|isbn=9789545288456}}</ref><ref>{{cite book|last1=Badescu|first1=Viorel|last2=Zacny|first2=Kris|title=Inner Solar System: Prospective Energy and Material Resources|publisher=Springer|page=276|year=2015|isbn=978-3-319-19568-1|url={{Google books|ZrAYCgAAQBAJ|page=276|plainurl=yes}}|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։ Բուլղարիայի բարձրագույն դպրոցներն ակադեմիորեն ինքնավար են։ Ակադեմիական ինքնավարությունն արտայտվում է ինտելեկտուալ ազատ ակադեմիական ընդհանրությամբ և ստեղծագործական բնության կրթական, հետազոտական և գեղարվեստա-ստեղծագործական ընթացքով, որոնք բարձրագույն հաստատությունների համար բարձրագույն արժեքներ են։ Բուլղարիայի բարձրագույն կրթությունը կարգավորվում է «Բարձրագույն կրթության մասին օրենքով»<ref>{{cite web|url=http://www.bta.bg/en/c/DF/id/1762498|title=Bulgaria's ICT Sector Turnover Trebled over Last Seven Years – Deputy Economy Minister|publisher=Bulgarian Telegraph Agency|date=մարտի 12, 2018|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.ft.com/content/f9a35122-44f4-11e6-9b66-0712b3873ae1|title=Bulgaria strives to become tech capital of the Balkans|newspaper=The Financial Times|first=Kerin|last=Hope|date=հոկտեմբերի 17, 2016|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15}}</ref>։ Բուլղարիայի բարձրագույն դպրոցները կարող են լինել պետական և մասնավոր։ Բարձրագույն դպրոցները Բուլղարիայում բացվում, կազմավորվում և փակվում են [[Բուլղարիայի խորհրդարան|Բուլղարիայի Ազգային Ժողովի]] որոշմամբ, որոնք հրատարակվում են Բուլղարիայի պետական թերթում<ref>[https://data.aad.gov.au/aadc/gaz/scar/display_name.cfm?gaz_id=105044 St. Kliment Ohridski Base.] SCAR Composite Antarctic Gazetteer</ref><ref>Ivanov, Lyubomir (2015). [http://livingston-island.weebly.com/ General Geography and History of Livingston Island.] In: ''Bulgarian Antarctic Research: A Synthesis''. Eds. C. Pimpirev and N. Chipev. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press. pp. 17–28. {{ISBN|978-954-07-3939-7}}</ref>։ [[Պատկեր:Sofia University panorama 2.jpg|thumb|300px|Սոֆիայի համալսարան]] Բուլղարիայի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների տեսակներ<ref name="RESS">{{cite book|last1=Harland|first1=David M.|last2=Ulivi|first2=Paolo|title=Robotic Exploration of the Solar System: Part 2: Hiatus and Renewal, 1983–1996|publisher=Springer|page=155|year=2009|isbn=978-0-387-78904-0|url={{Google books|dZyaAAVwg5QC|page=155|plainurl=yes}}}}</ref>՝ * Համալսարանները սովորեցնում են մասնագիտությամբ ոչ քիչ, քան գիտության 4 հիմնական ոլորտների 3-ում։ Նրանք պետք է ունենան պրոֆեսորային ակադեմիական կազմով մշտական աշխատանքային պայմանագրով և դիպլոմավոր դեմքերը կարդում են կրթության դասախոսական նյութի քիչ քան 70 %-ը։ Համալսարանները ներկայացնում են պրոֆեսոնալ որակավորումների ուսուցում «[[բակալավր]], [[մագիստրոս]] և [[գիտությունների դոկտոր|դոկտոր]]», * Մասնագիտացված բարձրագույն ուսումնարաններն իրականացնում են գիտա-հետազոտական կամ գեղարվեստա-ստեղծագործական գործունեսություն և ուսուցում են ացնկացնում գիտության չորս հիմնական ոլորտներից մեկում, * Քոլեջներն ուսուցում են իրականացնում կրթական-որակավորման «բակալավր» աստիճանի ձեռք բերման համար<ref>{{cite web|url=https://www.spacex.com/news/2017/06/23/bulgariasat-1-mission|title=BulgariaSat-1 Mission|publisher=SpaceX|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 15|archive-date=2019 թ․ նոյեմբերի 17|archive-url=https://web.archive.org/web/20191117174220/https://www.spacex.com/news/2017/06/23/bulgariasat-1-mission|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dariknews.bg/novini/liubopitno/bylgarska-kamera-leti-kym-lunata-2155077|title=Bulgarian Camera Flies to the Moon|publisher=Darik News|date=մարտի 22, 2019|accessdate=2019 թ․ մարտի 30}}</ref>։ Բուլղարիան ունի ուժեղ ավանդույթներ և զարգացման է գիտական հետազոտություններն այնպիսի ոլորտներում, որոնցից են [[մաթեմատիկա]]ն, [[ինֆորմատիկա]]ն, [[ֆիզիկա]]ն, [[բժշկություն]]ը և [[դեղագործություն]]ը<ref>{{cite journal |last1=Semkova |first1=Jordanka |last2=Dachev |first2=Tsvetan |title=Radiation environment investigations during ExoMars missions to Mars – objectives, experiments and instrumentation |journal=Comptes Rendus de l'Académie Bulgare des Sciences |date=2015 |volume=47 |issue=25 |pages=485–496 |url=https://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:47073133 |accessdate=օգոստոսի 6, 2018 |issn=1310-1331}}</ref>։ 2009 թվականի դրությամբ՝ Բուլղարիայում աշխատել են 47 համալսարան։ Գիտական հետազոտությունները հիմնականում անցկացվում են [[Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիա]]յի հաստատություններում<ref>{{cite web|url=http://www.isro.org/chandrayaan/htmls/radom_bas.htm |title=Radiation Dose Monitor Experiment (RADOM)|publisher=ISRO |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119044239/http://www.isro.org/chandrayaan/htmls/radom_bas.htm |archivedate=2012 թ․ հունվարի 19 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Dachev |first1=Yu. | last2 = Dimitrov | first2 = F.| last3 = Tomov | first3 = O.| last4 = Matviichuk| last5 = Spurny| last6 = Ploc|title=Liulin-type spectrometry-dosimetry instruments |journal=Radiation Protection Dosimetry |date=2011 |volume=144 |issue=1–4 |pages=675–679 |doi=10.1093/rpd/ncq506 |pmid=21177270 |issn=1742-3406}}</ref>։ Բուլղարիան շարունակում է 1988 թվականին [[Անտարկտիդա]]յի Լիվիգստոն կղզու վրա գտնող Սուրբ Կլիմեն Օխրիդսկու բազայում սկսած հետազոտությունները։ == Մշակույթ == === Գրականություն === Բուլղարիայի գրականությունը սկզբնավորվել է 9-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Բուլղարական հին գրականությունը (9-12 դարեր) եկեղեցա-ղիդակտիկական էր։ 14-րդ դարի վերջերից, օսմանյան լծի պայմաններում, գրականության զարգացումը մի քանի դարերի ընթացքում արգելակվել է։ 15-18 դարերում հայտնի էին բարոյախոսությունների ժողովածուները՝ «դամասկինները»։ 16-րդ դարի սկզբին լույս են տեսել բուլղարական առաջին տպագիր գրքերը։ Բուլղարիայի ազգային վերածնունդը (18-րդ դարի 2-րդ կես) նպաստել է գրականության զարգացմանը։ Ազգային գրականությունը ձևավորվել է 19-րդ դարի 50-70-ական թվականներին ազգային-ազատագրական պայքարի ժամանակաշրջանում։ Հրատարակվել են նշանակալից ստեղծագործություններ՝ նվիրված 70-ական թվականների ազգային-ազատագրական պայքարին։ 90-ական թվականներին քննադատական ռեալիզմի ծաղկման շրջանում ստեղծվել էին երգիծական գործեր։ Ռեալիստ գրողների ստեղծագործության հիմնական թեմաներից մեկն էր դարձել գյուղը։ Պոեզիայում գերիշխում էր քաղաքացիական քնարերգությունը։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին է վերաբերում պրոլետարական գրականության ծնունդը։ === Ճարտարապետություն և կերպարվեստ === ==== Ճարտարապետություն ==== Բուլղարիայի տարածքում պահպանվել են անտիկ և միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձանների մնացորդներ։ Օսմանյան լծից ազատագրվելուց հետո ([[1878]]) սկսվել են քաղաքաշինական ծավալուն աշխատանքներ ([[Սոֆիա]], [[Պլովդիվ]], [[Վառնա]])։ Երկու համաշխարհային պատերազմների միջև ընկած շրջանում ճարտարապետությունը կրել է ֆունկցիոնալիզմի և կոնստրուկտիվիզմի որոշակի ազդեցություն։ Ժողովրդական իշխանության հաստատումից ([[1944]]) հետո ճարտարապետությունը ընթանում է նոր, սոցիալիստական ուղիով։ Մեծ չափեր են ընդունել քաղաքաշինական աշխատանքները։ Կառուցվել են արդյունաբերական կենտրոններ, ստեղծվել է [[Սոֆիա]]յի կենտրոնի անսամբլը՝ հրապարակների համակարգով և Գ․ Դիմիտրովի դամբարանով։ ==== Կերպարվեստ ==== [[Պատկեր:BASA-2072K-1-337-72-National costume from Rousse region.jpg|մինի|Ազգային տարազով բուլղարուհի]] Արվեստի ազգային ռեալիստական դպրոցը սկսել է զարգանալ Բուլղական վերածննդի շրջանում և վերելք ապրել [[1878]]-ից։ 20-րդ դարի 1-ին քառորդին հանդես են եկել մարտանկարիչներ և բնանկարիչներ, քաղաքական ծաղրանկարի և քանդակագործության վարպետներ։ Մի շարք գեղանկարիչներ և քանդակագործներ պատկերել են պրոլետարիատի պայքարը, նախադրյալներ ստեղծել սոցիալիստական ռեալիզմի արվեստի ձևավորման համար։ Բուլղարիայում ժողովրդա-դեմոկրատական իշխանության օրոք արվեստն ընթանում է սոցիալիստական ռեալիզմի ուղիով։ [[1960]]-ական թվականների գեղանկարչությանը բնորոշ է հերոսական կերպարներ ստեղծելու, էքսպրեսիվ արտահայտչականության ու դեկորատիվ գունագեղության, ինչպես և հին ազգային ավանդույթներին դիմելու ձգտումը։ === Երաժշտություն === Բուլղարիայի ժողովրդական երաժշտությունը ձևավորվել է սլավոնական ցեղերի ժողովրդական երաժշտության հիման վրա, յուրացրել [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] հնագույն բնակիչների, հետագայում հարևան ժողովուրդների, ինչպես և նվաճողների երաժշտական մշակույթի տարրերը։ Բուլղարական ժողովրդական երգերը հիմնականում միաձայն են։ XIX դ․ 90-ական թթ․ սկսել է զարգանալ պրոֆեսիոնալ երաժշտությունը։ Բուլղարիայի երաժշտաթատերական ստեղծագործության հիմնադիրն է Գ․ Աթանասովը, առաջին սիմֆոնիայի հեղինակը՝ Ն․ Աթանասովը։ [[1920]]-ական թվականներին կոմպոզիտորները ստեղծագործել են բոլոր ժանրերով։ [[1904]] թվականին Բուլղարիայում բացվել է առաջին երաժշտական դպրոցը։ Հիմնադրվել են Բուլղական օպերային ընկերությունը, ինքնագործ երգչախմբեր միավորող՝ Բուլղարիայի ժողեվրդական երգչախմբերի միությունը ([[1926]]), առաջին մշտական պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը ([[1928]])։ Գործում են ([[1975]])՝ կոնսերվատորիա, երաժշտական ուսումնարան (5), [[Սոֆիա]]յի պետական ֆիլհարմոնիան, Բուլղական ռադիոյի և հեռուստատեսության նվագախումբը [[Սոֆիա]]յում, սիմֆոնիկ նվագախմբեր՝ Ռուսեում, [[Վառնա]]յում, [[Բուրգաս]]ում, [[Պլովդիվ]]ում և Պլեենում, օպերային թատրոններ՝ [[Սոֆիա]]յում, Ռուսեում, [[Վառնա]]յում, Ստարա Զագորայում և [[Պլովդիվ]]ում։ === Բալետ === [[1927]] թվականին բալետմայստեր Ա․ Պետրովը [[Սոֆիա]]յի ժողովրդական օպերայում կազմակերպել է առաջին բալետային պրոֆեսիոնալ խումբը։ [[1937]] թվականին բեմադրվել է Խ․ Մանոլովի «Օձը և Ցանան» բուլղարական անդրանիկ բալետը։ Ժողովրդական դեմոկրատական կարգերի հաստատմամբ սկսվել է բուլղարական բալետային արվեստի ծաղկումը։ [[Սոֆիա]]յի ժողովրդական օպերայի բալետի խումբը ստեղծագործական կապերի մեջ է խորհրդային բալետմայստերների և մանկավարժների հետ։ [[1951]] թվականից գործում է պետական պարարվեստի ուսումնարանը՝ դասական պարի և բուլղարական պարային ֆոլկլորի բաժիններով, [[1961]] թվականից [[Վառնա]]յում անց է կացվում բալետի միջազգային մրցույթ։ === Թատրոն === XIX դ․ վերջին և XX դ․ սկզբին Բուլղարիայում ձեավորվել է բուլղարական դերասանական արվեստի ռեալիստական ուղղությունը։ ժողովրդական դեմոկրատական կարգերի հաստատումից հետո բացվեցին նոր պրոֆեսիոնալ թատրոններ։ [[Սոֆիա]]յում աշխատում են Ի․ Վազովի անվան ժողովրդական «Ծիծաղ և արցունք», դրամատիկական, ժողովրդական, բանակի, սատիրայի, երիտասարդության ժողովրդական «[[Սոֆիա]]», «Թատրոն 199», տիկնիկային կենտրոնական և այլ թատրոններ։ Թատերական արվեստի բարձրագույն ինստիտուտը հիմնադրվել է [[1948]] թվականին։ == Խոհանոց == {{Հիմնական|Բուլղարական խոհանոց}} Բուլղարական ազգային խոհանոցը տարածված է Բուլղարիայում և [[Հարավարևելյան Եվրոպա]]յի այլ երկրներում։ Բուլղարական խոհանոցը նման է [[Թուրքական խոհանոց|թուրքական]] և [[Հունական խոհանոց|հունական]] խոհանոցներին։ Դա պայմանավորված է երկրների նման աշխարհագրական դիրքով, ճաշատեսակների սկզբնական ընդհանրությամբ և պատմական երկարատև հարաբերություններով։ Բուլղարական խոհանոցը հիմնված է բանջարեղենի, խոտաբույսերի և մրգերի լայնորեն կիրառման վրա։ Խոհանոցը հարուստ է աղցանների, տաք և սառը ապուրների բաղադրատոմսերով։ Ճաշատեսակների եփման առանձնահատկությունը մեկ ժամվա ընթացքում թույլ կրակի վրա ուտելիքի ջերմային մշակումն է, ինչպես նաև ուտելիքների՝ միաժամանակ մեկ ճաշատեսակի կազմում եփվելը։ Մեկ այլ առանձնահատկություն է թարմ և պահածոյացված խոտաբույսերի զանգվածային կիրառումը։ Մյուս խոհանոցների հետ համեմատ՝ ուտեստներում ամենից հաճախ օգտագործում են [[Գլուխ սոխ|սոխ]], [[սխտոր]], [[Կարմիր պղպեղ|կարմիր]], [[սև]] և [[հոտավետ պղպեղ]]ներ (բահարներ), [[դափնու տերև]], [[մաղադանոս]], [[Կորթին|ծիտրոն]], [[դաղձ]]։ Հարկ է նշել նաև, որ բուլղարական խոհանոցի ուտեստները շատ յուղալի և խմորանման են։ Դա, հատկապես, վերաբերում է տաք ուտեստներին։ Ինչպես ցանկացած ազգային խոհանոցում, այնպես էլ բուլղարականում կան ուտեստներ, որոնք եփվում են հատուկ ժողովրդական, կրոնական կամ պետական տոների համար։ Օրինակ՝ [[Ճրագալույց]]ին բուլղարները համտեսում են պասուց [[տոլմա]] և գոճիներ (պղպեղ), [[Ամանոր]]ին՝ կապամա (տարատեսակ մսերով և երշիկով շոգեխաշած ուտեստ) և այլ ուտեստներ, Սուրբ Նիկոլայի տոնին (դեկտեմբերի 6)՝ ձուկ, [[Զատիկ]]ին՝ կոզունակ (բուլղարական հաց), [[Քաջության և բուլղարական բանակի օր|Քաջության և բուլղարական բանակի տոն]]ին (Սուրբ Գևորգի օր)՝ գառ։ == Սպորտ == {{Հիմնական|Սպորտը Բուլղարիայում}} Սպորտը Բուլղարիայում սկսել է զարգանալ [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1896|1896 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղեր]]ին մասնակցելուց հետո, որտեղ Բուլղարիան մասնակցող 14 երկրներից մեկն էր։ Բուլղարիան այնտեղ ուղարկել էր երկրի ատլետներին։ Ներկայումս Բուլղարիայում ամենատարածված մարզաձևը [[Ֆուտբոլը Բուլղարիայում|ֆուտբոլ]]ն է։ 1994 թվականին [[Միացյալ Նահանգներ]]ում տեղի ունեցած [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 1994|Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն]]ում [[Բուլղարիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]ն զբաղեցրել է 4-րդ հորիզոնականը։ Բուլղարիան հիմնականում հաջողություններ է գրանցում [[ծանրամարտ]]ում, [[աթլետիկա]]յում, [[ըմբշամարտ]]ում, [[բռնցքամարտ]]ում, [[վոլեյբոլ]]ում, [[Սպորտային մարմնամարզություն|սպորտային]] և [[գեղարվեստական մարմնամարզություն]]ում, [[Հրաձգային սպորտ|հրաձգային]] և [[թիավարական սպորտ]]ում։ [[2013]] թվականին Բուլղարիայում կայացել է [[Բիաթլոն]]ի Եվրոպայի առաջնությունը։ == Զբոսաշրջություն == {{Հիմնական|Զբոսաշրջությունը Բուլղարիայում}} [[Պատկեր:Town of Primorsko aerial Boby Dimitrov 2.jpg|մինի|[[Պրիմորսկո]]]] [[Պատկեր:Bulgaria-Sunny Beach-05.jpg|մինի|[[Արևային ափ]]]] [[Պատկեր:Albena resort Boby Dimitrov.jpg|մինի|[[Ալբենա]]]] [[Պատկեր:Sveti Vlas view 1.jpg|մինի|«Սուրբ Վլաս» հանգստավայր]] [[Պատկեր:Maliovitca 05.jpg|մինի|Դահուկորդը [[Ռիլայան լեռներ]]ում]] Զբոսաշրջությունը Բուլղարիայում կազմում է երկրի Համախառն ներքին արդյունքի զգալի մասը։ Զբոսաշրջիկների մեծ մասը հանգստավայր է այցելում կամ ամռանը, կամ ձմռանը` կախված եղանակից։ Բուլղարիայում զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարը հուսալից է. երկիրն ունի մշակութային և բնական տեսարժան վայրեր։ 2015 թվականին «[[Daily Mail]]» լրագրում Բուլղարիայի առողջարանները համարվել են Եվրոպայի ամենաէժանագին առողջարանները։ Առանցքային բուլղարական հանգստավայրերում մթերային զամբյուղի կարգն ավելի էժան է, քան [[Իտալիա]]յի, [[Իսպանիա]]յի և [[Թուրքիա]]յի համանման առողջարաններում<ref>{{cite web|url = http://www.homesoverseas.ru/news/Kurorty_Bolgarii_nazvany_samymi_nedorogimi_v_Evrope|title = Курорты Болгарии названы самыми недорогими в Европе|author = |website = |date = 2015-04-29|publisher = }}</ref>։ Բացի այդ, Բուլղարիայում ընդամենը երկու ամիս՝ հոկտեմբերը և նոյեմբերը, զբոսաշրջային չեն։ Սևծովյան մարտն արդեն հաստատուն, ծաղկող ծառերով գարնան սկիզբն է, իսկ հունիսին բուլղարները մինչև սեպտեմբեր ամբողջ ուժով լողանում են Սև ծովում։ Լեռնադահուկային շրջանն սկսվում է դեկտեմբերին և տևում մինչև փետրվար։ [[Բուլղարիայի սևծովյան ափ]]ը լողափային զբոսաշրջության տարածված վայր է։ Նախկինում Բուլղարիան Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական ​​երկրների համար կարևորագույն հանգստավայրերից մեկն էր։ 1990-ական թվականներին տնտեսության այդ ճյուղն անկում է ապրել, բայց հիմա աճ է նկատվում։ Զբոսաշրջիկների հիմնական մասը ժամանում է Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայի երկրներից, [[Սկանդինավիա]]յից, Գերմանիայից, Ռուսաստանից, Ուկրաինայից և [[Մեծ Բրիտանիա]]յից։ Առավել տարածված սևծովյան հանգստավայրեր են՝ Ալբենան, [[Ոսկե Ավազներ]]ը, [[Ռիվիերա]]ն, Սուրբ Կոնստանտին և Ելենան, [[Օբզոր]]ը, [[Արևային ափ]]ը, [[Սոզոպոլ]]ը, Ելենիտեն, Սուրբ Վլասը։ Հանքաջրային առողջարաններ են՝ Վելինգրադը, Սանդանսկին, Հիսարը, Պավել Բանյան, Նարեչենսկի Բանին, Վիրշեցը։ Լեռնադահուկային հանգստավայրեր են՝ [[Բանսկո]]ն, Բորովեցը, Պամպորովոն, [[Վիտոշա]]ն։ Լեռնադահուկային, ինչպես նաև սևծովյան հանգստավայրերում կատարվում է հյուրանոցային բազայի և լեռնային [[ինֆրակառուցվածք]]ի ակտիվ թարմացում։ Կառուցվում են նոր ուղեգծեր, տեղադրվում են ժամանակակից վերելակներ (օրինակ՝ Doppelmayer): Հանգստավայրերն, ընդհանուր առմամբ, ունեն փոքր երկարությամբ ուղեգծեր, գերակշռում են միջին և ցածր բարդությունների լանջերը, ինչով Բուլղարիան զիջում է ալպիական հայտնի վայրերին։ 2008 թվականի մարտին Բանսկոյում տղամարդկանց համար անցկացվել է լանջից արագորեն իջնելու եվրոպական մրցաշար։ Ըստ Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի տվյալների՝ 2016 թվականին 10 604 396 մարդ հանգստի և էքսկուրսիայի նպատակով այցելել է Բուլղարիա<ref>{{cite web|title=Посещения на чужденци в България по месеци и по страни|url=http://www.nsi.bg/bg/content/1969/%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0-%D1%87%D1%83%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8-%D0%B2-%D0%B1%D1%8A%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D0%BF%D0%BE-%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%B5%D1%86%D0%B8-%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8|date=17 марта 2017|publisher=Национален статистически институт|accessdate=19 марта 2017}}</ref>։ Նրանք բաշխվել են ըստ երկրների. այսպիսով (բերված բոլոր թվերը 100 000+ են)՝ * [[Ռումինիա]]՝ 1 743 697, * [[Թուրքիա]]՝ 1 312 895, * [[Հունաստան]]՝ 1 157 062, * [[Գերմանիա]]՝ 1 003 030, * [[Ռուսաստան]]՝ 589 844, * [[Հյուսիսային Մակեդոնիա]]՝ 562 365, * [[Սերբիա]]՝ 490 668, * [[Լեհաստան]]՝ 388 833, * [[Ուկրաինա]]՝ 342 214, * [[Մեծ Բրիտանիա]]՝ 281 777, * [[Ավստրիա]]՝ 204 489, * [[Չեխիա]]՝ 219 349, * [[Ֆրանսիա]]՝ 195 571, * [[Իտալիա]]՝ 152 078, * [[Նիդեռլանդներ]]՝ 147 882, * [[Հունգարիա]]՝ 118 805: == Հայերը Բուլղարիայում == {{հիմնական|Հայերը Բուլղարիայում}} Բուլղար և հայ ժողովուրդների միջև փոխհարաբերություններ եղել են տակավին [[5-րդ դար]]ում, երբ [[451]] թվականի [[Ավարայրի ճակատամարտ]]ից հետո որոշ հայ իշխաններ, խույս տալով [[պարսիկներ]]ի հետապնդումներից, իրենց զորքերով հեռացան Հայաստանից և հաստատվեցին Բալկանյան թերակղզում։ [[13–րդ դար|13]]-[[17-րդ դար]]երում [[Մոնղոլական նվաճումները և Հայաստանը|մոնղոլական]] ու թուրքական արշավանքների հետևանքով հայերի նոր գաղթ տեղի ունեցավ դեպի Բուլղարիա։ [[1800]] թվականին Բուլղարիայի քաղաքային հայ բնակչությունը շուրջ 10 հազար էր, արդեն դարավերջին՝ մոտ 15 հազար։ Հայերի թիվը Բուլղարիայում զգալիորեն ավելացավ [[1890]]-ական թվականներին՝ [[Օսմանյան Թուրքիա]]յում հայերի զանգվածային կոտորածներից հետո։ Հանրահայտ են բուլղար հայտնի բանաստեղծ Պեյս Յավորովի արձագանքն այդ կոտորածներին և նրա «Հայեր» բանաստեղծությունը։ Հայերը մեծ մասամբ արհեստավորներ էին, կային նաև բժիշկներ, իրավաբաններ, ճարտարագետներ, պետական պաշտոնյաներ։ Բուլղարահայերն անմասն չէին նաև թուրքական լծի դեմ բուլղար ժողովրդի մղած դարավոր պայքարին, իսկ [[1912]]–[[1913]] թվականների [[Բալկանյան պատերազմներ]]ում [[Գարեգին Նժդեհ]]ի և [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկ]]ի հայ կամավորների մի հատուկ վաշտ մասնակցում էր [[Թուրքիա]]յի դեմ մարտերին։ Բուլղարահայերից շատերն աչքի ընկան նաև բուլղար ժողովրդի մղած հակամիապետական ու հակաֆաշիստական պայքարում։ Բուլղարիայում գործել են հայկական դպրոցներ, հասարակական-քաղաքական կազմակերպություններ, մշակութային միություններ, լույս են ընծայվել բազմաթիվ թերթեր։ [[1946]] թվականին մոտ 6 հազար բուլղարահայեր հայրենադարձվեցին։ [[1990]] թվականին կոմունիստական վարչակարգի տապալումից հետո ազգային զարթոնքի ժամանակաշրջան է սկսվել նաև բուլղարահայ համայնքի կյանքում։ [[1990]] թվականից հիմնվել են նոր միություններ ու կազմակերպություններ, վերաբացվել են հայկական վարժարանները, լույս են տեսնում հայերեն-բուլղարերեն շաբաթաթերթեր։ [[Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցի|Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու]] Բուլղարիայի թեմը կազմավորվել է [[19-րդ դար]]ում։ Առաջնորդանիստը [[Սոֆիայի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի]]ն է։ Ներկայումս Բուլղարիայում բնակվում է 15–20 հազար հայ, հիմնականում [[Պլովդիվ]], [[Սոֆիա]], [[Վառնա]], [[Բուրգաս]] և [[Ռուսե]] քաղաքներում։ == Նշումներ == {{ծանցանկ|group=Ծ}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Գրականություն == {{refbegin|30em}} *{{cite web |ref={{harvid|NSI Census data|2017}}|url=http://www.nsi.bg/bg/content/2975/%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BF%D0%BE-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8-%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%BD%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D0%B5%D0%BD%D0%B5-%D0%B8-%D0%BF%D0%BE%D0%BB |title=Население по области, общини, местоживеене и пол|trans-title=Population by Province, Municipality, Address and Sex as of 31 December 2017 |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian|date=2017}} *{{cite web|ref={{harvid|NSI Census data|2011}}|url=http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2011final.pdf|title=Преброяване 2011 (окончателни данни)|trans-title=Final Results of the 2011 census|publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 22|language=Bulgarian|date=2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20181222232458/http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2011final.pdf|archive-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 22|url-status=dead}} *{{cite web |ref={{harvid|NSI Brochure|2018}}|url=http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/publications/Brochure_Bulgaria2018.pdf|title=Bulgaria 2018|publisher=National Statistical Institute of Bulgaria|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 23|language=Bulgarian, English|date=2018}} *{{Cite book|title=Country Profile: Bulgaria|work=Library of Congress Country Studies|publisher=Library of Congress|year=2006|url=https://www.loc.gov/rr/frd/cs/profiles/Bulgaria.pdf|accessdate=2016 թ․ ապրիլի 1|format=PDF|ref={{Sfnref|Library of Congress|2006}}}} *{{cite web|url=https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/chp_bulgaria_english.pdf|title=State of Health in the EU. Country Health Profile: Bulgaria ===== 2017|publisher=European Commission|accessdate=2018 թ․ մայիսի 20}} *{{cite book |last=Bell|first=John|title=Bulgaria in Transition: Politics, Economics, Society, and Culture after Communism|publisher=Westview Press|year=1998|isbn=978-0-8133-9010-9}} *{{cite book |last=Chen |first=Sanping |title=Multicultural China in the Early Middle Ages |url={{Google books|ugbWH-5OjegC|plainurl=yes}}|publisher=University of Pennsylvania Press|year=2012 |isbn=978-0812243703 |ref={{harvid|Chen2012}}}} *{{cite book|first=R. J.|last= Crampton|title=A Short History of Modern Bulgaria|publisher=Cambridge University Press|year=1987|isbn=978-0521253406|ref={{harvid|Crampton|1987}}|url={{Google books|iL06AAAAIAAJ|plainurl=yes}}}} *{{cite book |last=Crampton|first=R. J.|title=A Concise History of Bulgaria|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=978-0-521-61637-9|ref={{harvid|Crampton|2005}}|url={{Google books|Ylz4fe7757cC|plainurl=yes}}}} *{{cite book |title=Bulgaria |last=Crampton |first=R. J.|year=2007|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-954158-4|ref={{harvid|Crampton|2007}}}} *{{cite book |last=Curtis|first=Glenn E.|last2=Mitova| first2=Pamela|last3=Marsteller|first3=William|last4=Soper|first4=Karl Wheeler|title=Country Study: Bulgaria|work=Library of Congress Country Studies|publisher=Library of Congress|year=1992|url=https://www.loc.gov/item/93010955/|accessdate=օգոստոսի 6, 2018}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0013)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920110251/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0013%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=Chapter 1|chapter=Historical Setting|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Historical Setting}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0016)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073705/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0016%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=Chapter 1|chapter=The First Golden Age|accessdate=2012 թ․ հոկտեմբերի 13|ref={{Sfnref|The First Golden Age}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0032)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920110429/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0032%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=The Bulgarian Independence Movement|chapter=The Final Move to Independence|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|The Final Move to Independence}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0033)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073337/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0033%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=The Bulgarian Independence Movement|chapter=San Stefano, Berlin, and Independence|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|San Stefano, Berlin and Independence}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0052)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921072906/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0052%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=World War II|chapter=Bulgaria in World War II: The Passive Alliance|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Bulgaria in World War II: The Passive Alliance}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0053)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920105850/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0053%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=World War II|chapter=Wartime Crisis|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Wartime Crisis}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0054)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073515/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0054%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=World War II|chapter=The Soviet Occupation|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 27|ref={{Sfnref|The Soviet Occupation}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0059)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920111401/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0059%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=Communist Consolidation|chapter=After Stalin|accessdate=2012 թ․ ապրիլի 24|ref={{Sfnref|After Stalin}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0062)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920111524/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0062%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=Communist Consolidation|chapter=Domestic Policy and Its Results|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Domestic Policy and Its Results}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0066)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073626/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0066%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=The Zhivkov Era|chapter=Foreign Affairs in the 1960s and 1970s|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Foreign Affairs in the 1960s and 1970s}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0068)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920111029/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0068%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=The Zhivkov Era|chapter=The Political Atmosphere in the 1970s|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|The Political Atmosphere in the 1970s}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0069)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920111641/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0069%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=The Zhivkov Era|chapter=Bulgaria in the 1980s|accessdate=2018 թ․ հուլիսի 27|ref={{Sfnref|Bulgaria in the 1980s}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0072)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073600/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0072%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=The Society and its Environment|chapter=Topography|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Topography}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0074)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073232/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0074%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=The Society and its Environment|chapter=Climate|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Climate}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0102)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920110820/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0102%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=Chapter 3|chapter=The Economy|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|The Economy}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0103)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920111053/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0103%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=The Economy|chapter=Resource Base|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Resource Base}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0149)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073159/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0149%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21|title=Chapter 4|chapter=Government and Politics|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Government and Politics}}}} **{{Cite book|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0225)|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920110247/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0225%29|archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 20|title=National Security|chapter=Arms Sales|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 4|ref={{Sfnref|Arms Sales}}}} **{{Cite book |url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0216) |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080921073623/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0216%29 |archivedate=2008 թ․ սեպտեմբերի 21 |title=National Security |chapter=Military Personnel |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 20 |ref={{Sfnref|Military Personnel}} }} *{{cite book|last=Ghodsee|first=Kristen R.|authorlink=Kristen R. Ghodsee|title=Lost in Transition: Ethnographies of Everyday Life After Communism|publisher=Duke University Press|year=2011|isbn=978-0822351023}} *{{cite book|last=Ghodsee|first=Kristen R.|authorlink=Kristen R. Ghodsee|title=Muslim Lives in Eastern Europe: Gender, Ethnicity and the Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria|publisher=Princeton University Press|year=2009|asin=B015X41JMA}} *{{cite book|last=Ghodsee|first=Kristen R.|authorlink=Kristen R. Ghodsee|title=The Red Riviera: Gender, Tourism and Postsocialism on the Black Sea|url=https://archive.org/details/redrivieragender0000ghod|url-access=registration|publisher=Duke University Press|year=2005|isbn=978-0822336624}} *{{cite book |last=Golden |first=Peter Benjamin |author-link=Peter Benjamin Golden |date=1992 |title=An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East |url=https://www.academia.edu/12545004 |publisher=Otto Harrassowitz|isbn=978-3447032742 |ref={{harvid|Golden1992}}}} *{{cite book|last=MacDermott|first=Mercia|title=Bulgarian Folk Customs|publisher=Jessica Kingsley Publishers|pages=19, 64–70, 226|year=1998|isbn=978-1853024863|ref={{harvid|MacDermott|1998}}|url={{Google books|gh4IE6toGJMC|plainurl=yes}}}} *{{cite book|last1=Roisman|first1=Joseph|last2=Worthington|first2=Ian|title=A Companion to Ancient Macedonia|publisher=John Wiley and Sons|year=2011|isbn=978-14-4435-163-7|url={{Google books|QsJ183uUDkMC|plainurl=yes}}|ref={{Sfnref|Roisman|2011}}}} {{refend}} == Արտաքին հղումներ == {{Քույրհղումներ |Պորտալ = Բուլղարիա |Վիքիբառարան = Բուլղարիա |Վիքիգրքեր = Բուլղարիա |Վիքիքաղվածք = Բուլղարիա |Վիքիդարան = Բուլղարիա |Վիքիցեղեր = Բուլղարիա |Վիքիլուրեր = Բուլղարիա |Վիքիպահեստ = Բուլղարիա |Մետա-վիքի = Բուլղարիա }} * [http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=141 Հայերը Բուլղարիայում] * [https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_2.djvu/591 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան] * [https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/7035 Բուլղարիան դասարան․ամ֊ում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190629154431/https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/7035 |date=2019-06-29 }} * [https://web.archive.org/web/20081016001809/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/bulgaria.htm Bulgaria] at ''UCB Libraries GovPubs''. * [https://www.president.bg/ President of The Republic of Bulgaria] {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=591}} {{Վիքիպահեստ երկար|Bulgaria}} {{Եվրոպական երկրներ}} {{Սևծովյան երկրներ}} {{Եվրոպական միության անդամ երկրներ}} [[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]] [[Կատեգորիա:Լիբերալ ժողովրդավարություններ]] [[Կատեգորիա:ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:Բալկանյան երկրներ]] [[Կատեգորիա:Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:Հանրապետություններ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության անդամ երկրներ]] f8iqv4piow6cqvrd8vwan01z2vt1zzo 0 1510 8476192 8475870 2022-07-28T06:41:58Z Lilitik22 11364 /* Դասական ժամանակաշրջան */ wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Իսրայել (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Երկիր |native_name = <table style="text-align:center; font-size:85%"><tr><td style="border-style:none">{{lang|he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}} {{he icon}}</td><td style="border-style:none">{{lang|ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}} {{ar icon}}</td></tr><tr><td style="border-style:none">{{transl|he|''Մեդինաթ Յիսրաել''}}</td><td style="border-style:none">{{transl|ar|ALA-LC|''Դաուլաթ Իսրաիլ''}}</td></tr></table> |common_name = Իսրայելի |image_flag = Flag of Israel.svg |image_symbol = Coat_of_arms_of_Israel.svg |symbol_type = Զինանշան |image_map = ISR_orthographic.svg |motto = |anthem = ''[[Հաթիքվա]]''<small><br />''Հույսը''</small><br />[[Պատկեր:Hatikvah instrumental.ogg]] |official_languages = [[եբրայերեն]], [[արաբերեն]] |capital = [[Երուսաղեմ]] |latd= 31 |latm= 47 |latNS=N |longd= 35 |longm= 13 |longEW=E |largest_city = մայրաքաղաք |government_type = Խորհրդարանական Հանրապետություն |leader_title1 = [[Իսրայելի նախագահ|Նախագահ]] |leader_name1 = [[Իսահակ Հերցոգ]] |leader_title2 = [[Իսրաեյլի Վարչապետ|Վարչապետ]] |leader_name2 = [[Նաֆթալի Բենեթ]] |sovereignty_type = Անկախություն |sovereignty_note = Սկսած [[Մեծ Բրիտանիա]]յի կողմից կառավարված<br />[[Ազգերի Լիգա]] |established_event1 = Հայտարարում |established_date1 = [[մայիսի 14]] [[1948]] |ethnic_groups = 75.3% [[Հրեաներ]]<br />20.5% [[արաբներ]]<br />4.2% այլ |ethnic_groups_year = 2011 |area_rank = 154-րդ |area_magnitude = 1 E+10 |area_km2 = 20,770/22,072 |area_sq_mi = 8,019/8,522 |area_footnote = |percent_water = 2% |population_estimate = 8,051,200 |population_estimate_rank = 97-րդ |population_estimate_year = 2012 |population_census = 7,412,200 |population_census_year = 2008 |population_density_km2 = 371 |population_density_sq_mi = 961 |population_density_rank = 32-րդ |GDP_PPP = $235.222 միլիարդ |GDP_PPP_rank = 50-րդ |GDP_PPP_year = 2011 |GDP_PPP_per_capita = $30,975 |GDP_PPP_per_capita_rank = 26-րդ |GDP_nominal = $242.897 միլիարդ |GDP_nominal_rank = 40-րդ |GDP_nominal_year = 2011 |GDP_nominal_per_capita = $31,985 |GDP_nominal_per_capita_rank = 27-րդ |Gini = 39.2 |Gini_rank = 69-րդ |Gini_year = 2008 |HDI = {{աճ}}0.888 |HDI_rank = 17-րդ |HDI_year = 2011 |HDI_category = <span style="color:#090;">շատ&nbsp;բարձր</span> |currency = Շեկել ({{rtl-lang|he|₪}}) |currency_code = ILS |time_zone = [[Իսրայելի ստանդարտ ժամանակ|ԻՍԺ]] |utc_offset = +2 |time_zone_DST = [[Իսրայելի ամառային ժամանակ|ԻԱԺ]] |date_format = օր/ամիս/տարի (Ք. ծ. հ.) |utc_offset_DST = +3 |drives_on = աջ |cctld = [[.il]] |calling_code = 972 |image_map2 = Israel_-_Location_Map_(2012)_-_ISR_-_UNOCHA.svg}} '''Իսրայել'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> ({{IPAc-en|ˈ|ɪ|z|r|i|ə|l|,_|-|r|ei|ə|l}}; {{Lang-he|יִשְׂרָאֵל}}, {{Lang-ar|إِسْرَائِيل}}), պաշտոնապես՝ '''Իսրայելի Պետություն''', պետություն [[Միջին Արևելք]]ում, որը տեղակայված է Միջերկրական ծովի հարավարևելյան և Կարմիր ծովի հյուսիսային ափին։ Հյուսիսում ցամաքային սահման ունի Լիբանանի հետ, հյուսիս-արևելքում՝ [[Սիրիա]]յի հետ, արևելքում՝ [[Հորդանան]]ի հետ, [[Հորդանան գետի արևմտյան ափ]]ի և [[Գազայի հատված]]ի հետ արևելքից և արևմուտքից<ref>{{cite web |url=https://www.state.gov/p/nea/ci/pt/ |title=Palestinian Territories |publisher=State.gov |date=ապրիլի 22, 2008 |accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 26}}</ref> և, համապատասխանաբար, հարավ-արևմուտքում սահմանակից է [[Եգիպտոս]]ի հետ։ Երկիրը, չնայած իր փոքր տարածքի, ունի [[Իսրայելի աշխարհագրություն|աշխարհագրական բազում առանձնահատկություններ]]<ref name="cia">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |title=Israel |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |access-date=2017 թ․ հունվարի 5 |archive-date=2016 թ․ մայիսի 27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160527061410/https://www.cia.gov/library/publications//the-world-factbook/geos/is.html |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref>։ Իսրայելի տնտեսական և տեխնոլոգիական կենտրոնը [[Թել Ավիվ]]ն է<ref name="lboro.ac.uk">{{cite web |title=GaWC&nbsp;– The World According to GaWC 2008 |work=Globalization and World Cities Research Network |accessdate=2009 թ․ մարտի 1 |url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html}}</ref>, մինչդեռ երկրի կառավարության նստավայրը և հռչակված մայրաքաղաքը [[Երուսաղեմ]]ն է, չնայած նրան, որ մինչև ԱՄՆ–ում նախագահ Դոնալդ Թրամփի իշխանության գլուխ գալը՝ Իսրայել պետության գերագույն իշխանությունը Երուսաղեմի նկատմամբ [[Երուսաղեմի կարգավիճակի մասին Իսրայելի օրենք|ճանաչված չէր միջազգային հանրության զգալի մասի կողմից։]]<ref>[https://berkleycenter.georgetown.edu/essays/the-controversial-sovereignty-over-the-city-of-jerusalem The Controversial Sovereignty over the City of Jerusalem (June 22, 2015, The National Catholic Reporter)] "Susan M. Akram, Michael Dumper, Michael Lynk, Iain Scobbie (eds.),&nbsp;International Law and the Israeli-Palestinian Conflict: A Rights-Based Approach to Middle East Peace,&nbsp;Routledge, 2010 p.119.</ref><ref>[http://www.bbc.com/news/world-middle-east-42218042 Jerusalem: Opposition to mooted Trump Israel announcement grows]"Israeli sovereignty over Jerusalem has never been recognised internationally"</ref><ref>Whither Jerusalem (Lapidot) page 17: "Israeli control in west Jerusalem since 1948 was illegal and most states have not recognized its sovereignty there"</ref><ref>V. Kattan: "Competing claims, Contested City: The Sovereignty of Jerusalem under International Law" (page 2) : "No state recognizes Israel's sovereignty over Jerusalem in neither its eastern nor western half"</ref>: Իրավիճակը փոխվեց 2017 թվականին։ [[ԱՄՆ]] քառասունհինգերորդ նախագահ [[Դոնալդ Թրամփ]]ի կողմից 2017 թվականի դեկտեմբերին Երուսաղեմը՝ վերստին Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելը և կարճ ժամանակ անց ԱՄՆ դեսպանությունն այնտեղ տեղափոխելու որոշման ընդունումը փոխեց այս հարցի վերաբերյալ գրեթե յոթանասուն տարի տևած անորոշ իրավիճակը<ref>ՙԴեկտեմբերի սկզբին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտնել էր, որ Երուսաղեմը ճանաչում է Իսրայելի մայրաքաղաք ու ստորագրել էր փաստաթուղթ Թել Ավիվից ամերիկյան դեսպանատունը այնտեղ տեղափոխելու մասին։՚ Նյուզ․ամ։ Երուսաղեմի մասին ԱՄՆ որոշումը հավասարազոր է պատերազմ հայտարարելուն, համարում են Պաղեստինում։ 21:57, 02.01.2018թ․։ [https://news.am/arm/news/429604.html]</ref>։ Ընդ որում, ԱՄՆ–ի նախագահի այս քայլի դեմ ամենաշատը բողոքողներից են եղել [[Թուրքիա]]ն և [[Ռուսաստան]]ը<ref>ՙԵրուսաղեմն Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու մասին ԱՄՆ որոշումը խախտում է միջազգային իրավունքը և վնաս է հասցնում ՄԱԿ հեղինակությանը, հայտարարել է Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, փոխանցում է Ռուսաստանի «ՌԻԱ Նովոստի» լրատվական գործակալությունը։ «Սպիտակ տունը խաչ է քաշել ՄԱԿ ԱԽ №478 բանաձևի վրա, որը ստորագրել է նաև ԱՄՆ-ն։ Չի կարող վստահություն լինել մի կազմակերպության նկատմամբ, որի որոշումներն անտեսվում են ՄԱԿ ԱԽ ամենամշտական անդամների կողմից։ Ոչ ոք իրավունք չունի իրեն օրենքից վեր դասել»,- ասել է Էրդողանը, փոխանցում է Anadolu-ն։ Էրդողանի խոսքով՝ Թրամփը փորձում է նպատակներին հասնել «Ես արել եմ, ուրեմն այդպես էլ կլինի» սկզբունքով։ «Կներեք, բայց նման մտածելակերպով համաշխարհային հանրությունը կառավարելը հեշտ չէ։ Ուժը նման իրավունք չի տալիս։ Դիմում եմ առաջատար պետությունների ղեկավարներին, նրանք են պատասխանատու խաղաղության համար»,- ասել է Թուրքիայի նախագահը։՚ Երուսաղեմի մասին ԱՄՆ որոշումը հարված է ՄԱԿ հեղինակությանը․ Էրդողան։ 23:53, 09.12.2017 թվական։[https://news.am/arm/news/425573.html]</ref><ref>ՙՌուսաստանն ու Թուրքիան հայտարարել են, որ ԱՄՆ դեսպանությունը Թել Ավիվից Երուսաղեմ տեղափոխելու մասին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի որոշումը չի օգնում իրավիճակի կարգավորմանը Մերձավոր Արևելքում, այլ ընդհակառակը՝ ապակայունացնում է առանց այդ էլ բարդ իրավիճակը տարածաշրջանում։ Այդ մասին երեկ երեկոյան Անկարայում Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանի հետ հանդիպումից հետո հայտարարել է Ռուսաստանի նախագահ [[Վլադիմիր Պուտին]]ը։ Երեկվա բանակցությունները տևել են շուրջ մեկ ժամ, օրակարգի առանցքային հարցերն են եղել իրավիճակը Երուսաղեմում և Սիրիական ճգնաժամի կարգավորումը։ Հանդիպմանը հետևել է կարճ մամուլի ասուլիս, որի ժամանակ Պուտինը մասնավորապես հայտարարել է, որ Էրդողանի հետ նախևառաջ քննարկել է Մերձավոր Արևելքում իրավիճակն ու սիրիական կարգավորումը, որի շուրջ Մոսկվան և Անկարան ակտիվ համագործակցում են։ Ասուլիսին Էրդողանը նաև հայտարարել է, որ մեկ շաբաթից կավարտվեն C-400 (S-400) հրթիռային համակարգերի մատակարարման հետ կապված աշխատանքները։ Հիշեցնենք՝ ավելի վաղ Թուրքիան և Ռուսաստանը ստորագրել են C-400 համակարգերի մասին համաձայնագիրը, ընդ որում C-400-ը գնելու համար Ռուսաստանը վարկ է տրամադրել Թուրքիային։ Թուրքիայում Պուտինը նաև հայտարարել է, որ Ռուսաստանը դուրս է բերում իր զորքերի հիմնական մասն այդ արաբական երկրից։ Իսկ թե որքա՞ն զինծառայող է մնում Սիրիայում, Պուտինը չի հստակեցրել։ Նշենք, որ Պուտինը երեկ նախ այցելել է Սիրիա, ապա Եգիպտոս, հետո նոր Թուրքի։ Թե՛ Անկարայում, թե՛ Կահիրեում հիմնական հարցերից մեկը Երուսաղեմի շուրջ ստեղծված իրավիճակն էր։ Այս հարցում Ռուսաստանը, Թուրքիան և Եգիպտոսը հայտարարել են, որ միակարծիք են և դեմ են Թրամփի որոշմանը։՚։ ՙԵրուսաղեմը Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու Թրամփի որոշումը ապակայունացնելու է իրավիճակը Մերձավոր Արևելքում. Պուտին՚։ ՙԱզատություն՚ ռադիոկայան, Դեկտեմբեր 12, 2017թ․։[https://www.azatutyun.am/a/28911243.html]</ref>։ Չնայած Թուրքիայի և մյուս հակաամերիկյան ու հակաիսրայելական ուժերի բողոքներին, ԱՄՆ–ն 2018թ․ մայիսի 14–ին՝ Իսրայել պետության հռչակման յոթանասուներորդ տարեդարձի օրը, իր դեսպանատունը Թել–Ավիվից տեղափոխեց Երուսաղեմ<ref>ԱՄՆ-ը այսօր Երուսաղեմ կտեղափոխի Իսրայելում իր դեսպանատունը։ ՙԱյս որոշման մասին, հիշեցնենք, ավելի վաղ հայտարարել էր ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը՝ ընդգծելով, որ Միացյալ Նահանգները ամբողջ Երուսաղեմը ճանաչում է Իսրայելի մայրաքաղաք։ Այսօր՝ մայիսի 14-ին լրանում է Իսրայել Պետության հռչակման 70-րդ տարեդարձը:՚ ՙԱզատություն՚ ռադիոկայան, Մայիս 14, 2018թ․։[https://www.azatutyun.am/a/29225349.html]</ref>։ [[Իսրայելի թագավորություն|Իսրայելի]] և [[Հուդայի թագավորություն]]ները սկզիբ են առել [[երկաթի դար]]ի ժամանակաշրջանից<ref name="Finkelstein" /><ref name="Pitcher" />։ Նեո-ասորական կայսրությունը մ.թ.ա. 720 թվականին պարտության է մատնել Իսրայելին<ref name="Broshi 2001 174" />։ Հուդան հետագայում նվաճել է բաբելոնյան, պարսկական և հելլենիստական կայսրությունները, որոնք շարունակեցին գոյություն ունենալ որպես հրեական ինքնավար մարզեր<ref name="BabylonianChronicles" /><ref name="Berquist2007">{{cite book|author=Jon L. Berquist|title=Approaching Yehud: New Approaches to the Study of the Persian Period|url=https://books.google.am/books?id=X8uK-dZr_BAC&pg=PA195|year=2007|publisher=Society of Biblical Lit|isbn=978-1-58983-145-2|pages=195–}}</ref>։ == Անվան ծագումնաբանություն == [[Պատկեր:Merneptah Israel Stele Cairo.JPG|thumb|upright|[[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ը (մ.թ.ա. 13-րդ դար)։ [[Բիբլիական հնագիտություն|Բիբլիական հնագետների]] մեծ մասը հիերոգլիֆների մի խումբ թարգմանում է որպես «Իսրայել», որը արձանագրություններում հիշատակվող անվան առաջին դեպքն է։]] [[Բրիտանական մանդատը Պաղեստինում (իրավաբանական փաստաթուղթ)|Բրիտանական մանդատի]] տակ գտնվելու տարիներին (1920–1948) ամբողջ տարածաշրջանը հայտնի էր «Պաղեստին» անվամբ ({{Lang-he|פלשתינה [א״י]|lit=Palestine [Eretz Israel]}})<ref>{{cite magazine|url=http://time.com/3445003/mandatory-palestine/|title=Mandatory Palestine: What It Was and Why It Matters|author=Noah Rayman|magazine=TIME|date=29 September 2014|access-date=5 December 2015}}</ref>։ 1948 թվականին [[Իսրայելի անկախության հռչակագիր|անկախություն]] ձեռք բերելուց հետո երկիրը սկսեց պաշտոնապես կոչվել «Իսրայել պետություն» ({{lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}})՝ այն բանից հետո, երբ մերժվեցին առաջարկված պատմական և կրոնական այլ անվանումները՝ ներառյալ [[Իսրայելական հող]]ը (Eretz Israel), [[Եբեր]]ը, [[Սիոն (բնակավայր)|Սիոն]]ը և [[Հուդա (պատմական մարզ)|Հուդա]]ն<ref>{{cite news |work=The Palestine Post |location=Jerusalem |date=7 December 1947 |page=1 |title=Popular Opinion |url=http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib:LowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text/html&Locale=english-skin-custom&Path=PLS/1947/12/07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120815030044/http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib%3ALowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text%2Fhtml&Locale=english-skin-custom&Path=PLS%2F1947%2F12%2F07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1 |archive-date=15 August 2012 }}</ref>, իսկ «Իսրայել» անվանումն առաջարկեց [[Դավիդ բեն Գուրիոն|բեն Գուրիոն]]ը, որը հաստատվեց 6:3 ձայնով<ref>[http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html One Day that Shook the world] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112220409/http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html |date=12 January 2012 }} ''The Jerusalem Post'', 30 April 1998, by Elli Wohlgelernter</ref>։ Անկախության առաջին շաբաթների ընթացքում իշխանություններն Իսրայելի քաղաքացիներին բնորոշելու համար սկսեցին օգտագործել «[[Իսրայելցիներ|իսրայելցի]]» անվանումը. սրա մասին պաշտոնապես հայտարարեց [[Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարություն|Արտաքին գործերի նախարար]] [[Մոշե Շարեթ]]ը<ref>{{cite magazine|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html |magazine=Time |location=New York |date=31 May 1948 |title=On the Move |access-date=6 August 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016074447/http://www.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C798687-2%2C00.html |archive-date=16 October 2007 }}</ref>։ «Իսրայելական հող» և «Իսրայելի երեխաներ» անվանումները պատմականորեն կիրառվել են համապատասխանաբար բիբլիական [[Իսրայելի հրեական թագավորություն|Իսրայելի թագավորությանը]] և [[հրեաներ|ամբողջ հրեա ժողովրդին]] բնորոշելու համար<ref name=levine>{{cite news | last = Levine |first = Robert A. |title = See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic |work=The New York Times |date = 7 November 2000 |access-date =19 January 2011 |url= https://www.nytimes.com/2000/11/07/opinion/07iht-edlevine.t.html}}</ref>։ Այդ անվանումներում «[[Իսրայել (անուն)|Իսրայել]]»-ը (եբր.՝&nbsp;''Yisraʾel'', ''Isrāʾīl''; {{lang-el|Ἰσραήλ}})<ref>William G. Dever, [https://books.google.com/books?id=IGR7-OSz7bUC&pg=PA186 ''Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel''], Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.</ref><ref>Geoffrey W. Bromiley, [https://books.google.com/books?id=yklDk6Vv0l4C&pg=PA907 'Israel,'] in ''International Standard Bible Encyclopedia: E–J,''Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.</ref><ref>R.L. Ottley, [https://books.google.com/books?id=AWZsAAAAQBAJ&pg=PA32 ''The Religion of Israel: A Historical Sketch,''] Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.</ref><ref>{{cite book |title=Longman pronunciation dictionary |first=John C. |last=Wells |publisher=Longman |location=Harlow, England |year=1990 |isbn=978-0-582-05383-0 |page=381}} entry "Jacob".</ref> վերաբերվում է Հակոբ նախահորը, որը, ըստ [[Թանախ|հրեական Աստվածաշնչի]], իր անունն ստացել է այն բանից հետո, երբ հաջողությամբ պայքարել է Տիրոջ հրեշտակի հետ<ref>"And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." (Genesis, 32:28, 35:10). See also [http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1312.htm Hosea 12:5].</ref>։ Հակոբի տասներկու որդիները, որոնք հայտնի են նաև որպես «[[Իսրայելի սերունդներ|Իսրայելի տասներկու սերունդներ]]» կամ «Իսրայելի երեխաներ», դարձել են [[իսրայելցիներ]]ի նախահայրերը։ Հակոբը որդիների հետ բնակվել է [[Քանան]]ում, սակայն սովի պատճառով ստիպված է եղել ընտանիքով տեղափոխվել [[Եգիպտոս]] և բնակություն հաստատել այնտեղ չորս սերունդ՝ 430 տարի<ref>{{Bibleverse||Exodus|12:40–41|HE}}</ref>, մինչև [[Մովսես մարգարե|Մովսես]]ը՝ Հակոբի ծոռան ծոռը<ref>{{Bibleverse||Exodus|6:16–20|HE}}</ref>, իսրայելցիներին կրկին վերադարձրեց Քանան։ Ամենահին հնագիտական արտեֆակտը, որտեղ «Իսրայել» բառը նշվում է հավաքական իմաստով, [[Հին Եգիպտոս]]ի [[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ն է (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դարի վերջով)<ref>{{Harvard citation no brackets|Barton|Bowden|2004|p=126}}. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."</ref>։ == Պատմություն == {{Հիմնական|Իսրայելի պատմություն}} === Նախապատմություն === Ներկայիս Իսրայելի տարածքում [[Հոմո|մարդու]] գոյության ամենահին վկայությունը թվագրվում է 1,5 մլն տարի առաջով՝ [[Գալիլեայի ծով]]ի մոտ գտնվող [[Ուբայդիա]] հնավայրում<ref>{{cite journal |last=Tchernov |first=Eitan |author-link= |date=1988 |title=The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant |journal=Paléorient |volume=14 |issue=2 |pages=63–65 |doi=10.3406/paleo.1988.4455 }}</ref>։ [[Հին քարի դար]]ի մյուս նշանակալի վայրերից են [[Տաբուն (քարանձավ)|Տաբունը]], [[Քեսեմ (քարանձավ)|Քեսեմ]]ը և [[Մանոթ]]ը։ Անատոմիական առումով [[Մարդ բանական|ժամանակակից մարդկանց]] նման ամենահին քարացած մնացորդները, որ գտել են [[Մարդու՝ աֆրիկական ծագման տեսություն|Աֆրիկայից դուրս]], [[Սխուլ-Քաֆզեխ հոմինիններ]]ն են, որոնք բնակվել են ներկայիս Իսրայելի տարածքում 120 000 տարի առաջ<ref>{{cite news |last=Rincon |first=Paul |date=14 October 2015 |title=Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early' |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861 |work=BBC News |access-date=4 January 2017}}</ref>։ Մ.թ.ա. մոտ 10 հազարամյակում տվյալ տարածքում գոյություն է ունեցել [[Նատուֆիական մշակույթ]]ը<ref>{{cite journal |last=Bar-Yosef |first=Ofer |author-link= |date=7 December 1998 |title=The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture |url=http://www.columbia.edu/itc/anthropology/v1007/baryo.pdf |journal=Evolutionary Anthropology |volume=6 |issue=5 |pages=159–177 |doi=10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7 |s2cid=35814375 |access-date=4 January 2017}}</ref>։ === Անտիկ ժամանակաշրջան === {{Տես նաև|Իսրայելցիներ|Հյուսիսիսրայելական թագավորություն|Հուդայի թագավորություն}} [[Պատկեր:City of David - King David's Palace IMG 5815.JPG|thumb|[[Մեծ քարե կառույց (բրոնզեդարյան Երուսաղեմ)|Մեծ քարե կառույց]], հնագիտական վայր [[Երուսաղեմ]]ում]] Տարածքի պատմությունը պարզ չէ<ref name=Finkelstein>{{cite book|last1=Finkelstein|first1=Israel|last2=Silberman|first2=Neil Asher|title=The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories|date=2001|publisher=Simon & Schuster|location=New York|isbn=978-0-684-86912-4|edition=1st Touchstone}}</ref>։ Ժամանակակից [[հնագիտություն]]ը մեծապես հրաժարվել է [[Թորա (գիրք)|Թորայում]] ներկայացված նախապապերի, Ելքի և [[Հեսու (գիրք)|Հեսու]] գրքերում նկարագրված Քանանի նվաճման մասին [[Աստվածաշնչի պատմականություն|պատմականությունից]] և փոխարենը դրանց վերաբերվում է որպես [[իսրայելցիներ]]ի [[Ազգային առասպել|ազգային առասպել]]ի մաս<ref>{{cite book |last=Dever |first=William |title=What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It? |year=2001 |publisher=Eerdmans |isbn=978-3-927120-37-2 |url={{Google books|6-VxwC5rQtwC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |pages=98–99 |quote=After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.}}</ref>։ [[Բրոնզի դար|Ուշ բրոնզի դարաշրջանում]] (մ.թ.ա. 1550–1200) [[Քանան]]ի մեծ մասի վրա [[Վասալ պետություն|վասալ պետություն]]ներ էին ձևավորվել, որոնք տուրք էին վճարում [[Եգիպտոսի նոր թագավորություն|Եգիպտոսի նոր թագավորության]]ը, որի վարչական կենտրոնը գտնվում էր [[Ղազա]]յում<ref>{{Cite journal | jstor=10.5615/bullamerschoorie.364.0001| doi=10.5615/bullamerschoorie.364.0001|title = The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)| journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research| volume=364| issue=364| pages=1–36|year = 2011|last1 = Braunstein|first1 = Susan L.| s2cid=164054005}}</ref>։ Համարվում է, որ իսրայելցիների նախնիների մեջ են եղել նաև տվյալ տարածքում բնակվող հին սեմական լեզուներով խոսող ժողովուրդները<ref name=Miller1986>{{Cite book|last1=Miller|first1=James Maxwell|last2=Hayes|first2=John Haralson|title=A History of Ancient Israel and Judah|publisher=Westminster John Knox Press|year=1986|isbn=978-0-664-21262-9|url=https://archive.org/details/historyofancient00mill}}</ref>։ Ըստ հնագիտական արդի տվյալների՝ իսրայելցիներն ուժով չէին գրավել տվյալ շրջանը և տարածել իրենց մշակույթը, այլ քանանցիներից և նրանց մշակույթից առանձնացել էին [[Բազմաստվածություն|բազմաստված]], իսկ ավելի ուշ՝ [[Միաստվածություն|միաստված]] ունեցող կրոնների միջոցով<ref>Tubb, 1998. pp. 13–14</ref><ref>Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5</ref><ref>{{cite book |last1=Gnuse |first1=Robert Karl |title=No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel |date=1997 |publisher=Sheffield Academic Press Ltd |location=England |isbn=1-85075-657-0 |pages=28, 31}}</ref>{{sfn|McNutt|1999|p=35}}<ref>{{Cite journal| doi = 10.2307/3268384| issn = 0021-9231| volume = 122| issue = 3| pages = 401–425| last = Bloch-Smith| first = Elizabeth| title = Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History| journal = Journal of Biblical Literature| date = 2003| jstor = 3268384| s2cid = 160020536|url= https://semanticscholar.org/paper/814c842d2de5a49881f6e731f9a0a4ec0b85f11d}}</ref>։ Հնագիտական տվյալները վկայում են գյուղական կենտրոնների նման համայնքների մասին, բայց ավելի սահմանափակ ռեսուրսներով և քիչ բնակչությամբ<ref>Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.</ref>։ Գյուղերում բնակվել է մինչև 300-400 բնակիչ{{sfn|McNutt|1999|p=70}}{{sfn|Miller|2012|p=98}}, որոնք զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնաբավ են եղել{{sfn|McNutt|1999|p=72}}, գերակշռել է տնտեսական փոխանակումը{{sfn|Miller|2012|p=99}}։ Բնակիչներն ունեցել են իրենց գիրը՝ նույնիսկ փոքր բնակավայրերում{{sfn|Miller|2012|p=105}}։ Թեև պարզ չէ, թե արդյոք [[Իսրայելի հրեական թագավորություն|Միացյալ միապետություն]] գոյություն է ունեցել<ref name="lipschits">{{cite book|last1=Lipschits|first1=Oded|editor1-last=Berlin|editor1-first=Adele|editor2-last=Brettler|editor2-first=Marc Zvi|title=The Jewish Study Bible|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-997846-5|year=2014|edition=2nd|chapter-url={{Google books|yErYBAAAQBAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|language=en|chapter=The History of Israel in the Biblical Period}}</ref><ref name="Kuhrtp438">{{cite book|last=Kuhrt|first=Amiele|title=The Ancient Near East|year=1995|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-16762-8|page=[https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438 438]|url=https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438}}</ref>, «Իսրայելի» վերաբերյալ ընդունված հնագիտական վկայություն կա [[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ի վրա, որը թվագրվում է մոտ մ.թ.ա. 12-րդ դարով<ref name="NollMerneptah">K.L. Noll, [https://books.google.com/books?id=hMeRK7B1EsMC&pg=PA139 ''Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion,''] A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.</ref><ref name="ThompsonMerneptah">Thomas L. Thompson, [https://books.google.com/books?id=RwrrUuHFb6UC&pg=PA275 ''Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources,''] Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'</ref>, իսկ քանանցիների գոյության մասին վկայություն կա միջին բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 2100–1550)<ref name="Golden">Jonathan M Golden,[https://books.google.com/books?id=EResmS5wOnkC&pg=PA3 ''Ancient Canaan and Israel: An Introduction,''] OUP, 2009 pp. 3–4.</ref><ref>{{cite book |last1 = Lemche |first1 = Niels Peter |year = 1998 |title = The Israelites in History and Tradition |publisher = Westminster John Knox Press |url={{Google books|JIoY7PagAOAC|page=PA35|keywords=|text=|plainurl=yes}} |page=35|isbn=978-0-664-22727-2}}</ref>։ Տարաձայնություն կա [[Հին Իսրայելի և Հուդայի թագավորության պատմություն|Իսրայելի և Հուդայի թագավորությունների]] ձևավորման տարեթվի, չափի և հզորության վերաբերյալ, սակայն պատմաբանները և հնագետները միակարծիք են այն հարցում, որ [[Հյուսիսիսրայելական թագավորություն|Իսրայելի թագավորությունն]] արդեն գոյություն ուներ մոտ մ.թ.ա. 900 թվականին<ref name="Finkelstein" />{{rp|169–195}}<ref name="Wright">{{cite web|last1=Wright|first1=Jacob L.|date=July 2014|title=David, King of Judah (Not Israel)|url=http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20210301164250/http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|archive-date=1 March 2021|access-date=15 May 2021|website=The Bible and Interpretation}}</ref>, իսկ [[Հուդայի թագավորություն]]ը՝ մոտ մ.թ.ա. 700 թվականին<ref name="Pitcher">[https://books.google.com/books?id=tu02muKUVJ0C&pg=PA229 The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995] Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."</ref>։ [[Պատկեր:Kingdoms of Israel and Judah map 830.svg|thumb|upright|Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Իսրայելի և [[Հուդայի թագավորություն|Հուդայի թագավորության]] քարտեզը]] Իսրայելի թագավորությունը երկու թագավորություններից ամենածաղկողն էր և շուտով դարձավ տարածաշրջանային գերտերություն{{sfn|Finkelstein|Silberman|2002|pp=146-7|ps=:Put simply, while Judah was still economically marginal and backward, Israel was booming. ... In the next chapter we will see how the northern kingdom suddenly appeared on the ancient Near Eastern stage as a major regional power}}. [[Օմրիների դինաստիա]]յի տարիներին նրա ղեկավարության տակ էին գտնվում [[Սամարիա]]ն, [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեան]], վերին [[Հորդանանի հովիտ|Հորդանանյան հովիտ]]ը, [[Շարոն (հարթավայր)|Շարոնը]] և [[Անդրհորդանան]]ի մեծ մասը<ref name=":0">{{Cite book|last=Israel.|first=Finkelstein|url=http://worldcat.org/oclc/949151323|title=The forgotten kingdom : the archaeology and history of Northern Israel|isbn=978-1-58983-910-6|pages=74|oclc=949151323}}</ref>։ Գերտերությունը փլուզվեց մ.թ.ա. 720 թվականին, երբ [[Նոր սիրիական կայսրություն]]ը գրավեց այն<ref name="Broshi 2001 174">{{cite book |last=Broshi |first=Maguen |title=Bread, Wine, Walls and Scrolls |url={{Google books|etTUEorS1zMC|page=PA174|keywords=|text=|plainurl=yes}}|publisher=Bloomsbury Publishing |year=2001 |page=174 |isbn=978-1-84127-201-6}}</ref>։ Ավելի ուշ Հուդայի թագավորությունը դարձավ նախ Նոր սիրիական կայսրության, այնուհետև [[Նոր բաբելոնական կայսրություն|Նոր բաբելոնական կայսրության]] [[հաճախորդ պետություն]]ը։ Մ.թ.ա. 586 թվականին բաբելոնցիները [[Հուդայի թագավորության ապստամբությունը Բաբելոնի դեմ|նվաճեցին]] Հուդայի թագավորությունը։ Ըստ հրեական սուրբ գրքի՝ [[Սողոմոնի տաճար]]ը և [[Երուսաղեմի պաշարում (մ.թ. 587)|Երուսաղեմը ոչնչացրել]] է [[Նաբուգոդոնոսոր II]] արքան, որն այնուհետև [[Բաբելոնյան գերեվարում|հրեաներին արտաքսել է]] [[Բաբելոն]]։ Հուդայի թագավորության պարտությունն արձանագրվել է նաև [[Բաբելոնյան քրոնիկոններ]]ում<ref name=BabylonianChronicles>{{cite web|url=https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx |title=British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE) |access-date=30 October 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141030154541/https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx |archive-date=30 October 2014 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|title=ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius|website=www.livius.org|access-date=26 March 2020|archive-date=5 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190505195611/https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|url-status=dead}}</ref>։ Բաբելոնյան արտաքսումն ավարտվեց մոտավորապես մ.թ.ա. 538 թվականին պարսից արքա [[Կյուրոս Բ Մեծ]]ի իշխանության ժամանակ, երբ նա գրավեց Բաբելոնը<ref name="rennert">{{cite web|url=http://www.biu.ac.il/js/rennert/history_4.html |title=Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule |publisher=Biu.ac.il |access-date=15 March 2014}}</ref><ref>''Harper's Bible Dictionary'', ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103</ref>։ Մ.թ.ա. 520 թվականին կառուցվեց [[Երկրորդ տաճար]]ը<ref name="rennert"/>։ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկական կայսրության]] մաս կազմող նախկին Հուդայի թագավորությունը դարձավ Հուդայի նահանգ՝ այլ սահմաններով, որն ավելի փոքր տարածք էր<ref name="Grabbe355">{{cite book |last=Grabbe |first=Lester L. |title=A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1 |year=2004 |publisher=T & T Clark |isbn=978-0-567-08998-4 |url={{Google books|-MnE5T_0RbMC|page=PA355|keywords=|text=gave+the+Jews+permission+to+return+to+Yehud+province+and+to+rebuild+the|plainurl=yes}} |page=355}}</ref>։ Նահանգի բնակչությունը զգալիորեն կրճատվեց թագավորության բնակչության թվաքանակի համեմատ. հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում նահանգի բնակչությունը կազմել է մոտ 30000<ref name=Finkelstein/>։ === Դասական ժամանակաշրջան === [[Պատկեր:Temple Scroll.png|thumb|upright|[[Կումրանի ձեռագրեր|Մեռյալ ծովի ձեռագրերից]] մեկի՝ [[Տաճարային ձեռագիր|Տաճարային ձեռագրի]] մի կտոր, որը գրվել է [[Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջան]]ում]] Հաջորդ՝ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկական իշխանության]] ժամանակ, ինքնավար [[Եհուդ Մեդինատա]] նահանգն աստիճանաբար կրկին դարձավ քաղաքային համայնք, որտեղ հիմնականում գերիշխում էին [[Հուդա (պատմական մարզ)|հուդացիները]]։ [[Հելլենական Հունաստան|Հույներն]] իրենց արշավանքների ժամանակ հիմնականում անց էին կենում տվյալ տարածքի կողքով՝ առանց որևէ դիմադրության և հետաքրքրություն ցուցաբերելու։ Լինելով [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ի, այնուհետև [[Սելևկյան տերություն|Սելևկյան տերության]] կազմի մեջ՝ հարավային Լևանտը հիմնականում [[Կելեսիրիա|հելենացվեց]], ինչը լարվածություն առաջացրեց հույների և հուդացիների միջև։ Հակամարտությունը ծնվեց մ.թ.ա. 167 թվականին [[Մակավեյական ապստամբություն|Մակավեյական ապստամբությամբ]], որի արդյունքում Հուդայում ձևավորվեց անկախ [[Հասմոնյան թագավորություն]]ը, որն ավելի ուշ ընդլայնվեց դեպի ժամանակակից Իսրայելի տարածքի մեծ մասի և Հորդանանի ու Լիբանանի որոշ մասերի վրա, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրին իրենց իշխանությունը տարածաշրջանում<ref>{{Cite book|last1=Helyer|first1=Larry R.|url=http://worldcat.org/oclc/961153992|title=The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts|last2=McDonald|first2=Lee Martin|publisher=Baker Academic|year=2013|isbn=978-0-8010-9861-1|editor-last=Green|editor-first=Joel B.|pages=45–47|chapter=The Hasmoneans and the Hasmonean Era|oclc=961153992|quote=The ensuing power struggle left Hyrcanus with a free hand in Judea, and he quickly reasserted Jewish sovereignty... Hyrcanus then engaged in a series of military campaigns aimed at territorial expansion. He first conquered areas in the Transjordan. He then turned his attention to Samaria, which had long separated Judea from the northern Jewish settlements in Lower Galilee. In the south, Adora and Marisa were conquered; (Aristobulus') primary accomplishment was annexing and Judaizing the region of Iturea, located between the Lebanon and Anti-Lebanon mountains|editor-last2=McDonald|editor-first2=Lee Martin}}</ref><ref>{{Cite book|last=Ben-Sasson|first=H.H.|title=A History of the Jewish People|publisher=Harvard University Press|year=1976|isbn=0-674-39731-2|pages=226|quote=The expansion of Hasmonean Judea took place gradually. Under Jonathan, Judea annexed southern Samaria and began to expand in the direction of the coast plain... The main ethnic changes were the work of John Hyrcanus... it was in his days and those of his son Aristobulus that the annexation of Idumea, Samaria and Galilee and the consolidation of Jewish settlement in Trans-Jordan was completed. Alexander Jannai, continuing the work of his predecessors, expanded Judean rule to the entire coastal plain, from the Carmel to the Egyptian border... and to additional areas in Trans-Jordan, including some of the Greek cities there.}}</ref><ref>{{Cite book|last=Ben-Eliyahu|first=Eyal|url=http://worldcat.org/oclc/1103519319|title=Identity and Territory: Jewish Perceptions of Space in Antiquity|date=30 April 2019|isbn=978-0-520-29360-1|pages=13|oclc=1103519319|quote=From the beginning of the Second Temple period until the Muslim conquest—the land was part of imperial space. This was true from the early Persian period, as well as the time of Ptolemy and the Seleucids. The only exception was the Hasmonean Kingdom, with its sovereign Jewish rule—first over Judah and later, in Alexander Jannaeus's prime, extending to the coast, the north, and the eastern banks of the Jordan.}}</ref>։ [[Հռոմեական հանրապետություն]]ը տարածաշրջան ներխուժեց մ.թ.ա. 63 թվականին. սկզբում իր [[Միհրդատի երրորդ պատերազմ|տիրապետության տակ առավ Սիրիան]], այնուհետև ներգրավվեց [[Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմ]]ում։ Պրոհռոմեական և [[Պարթևստան|պրոպարթևական]] ուժերի միջև [[Հռոմեա-պարթևական պատերազմներ|պայքարը]] Հուդայում հանգեցրեց [[Հերովդես I Մեծ]]ի իշխանության գալուն և [[Հերովդեսյան թագավորություն|Հուդայի հերովդեսյան թագավորության]] կոնսոլիդացմանը որպես [[Հին Հռոմ|Հռոմի]] վասալ պետություն։ Հերովդեսը մի շարք հսկայական շինարարական նախագծեր նախաձեռնեց՝ ներառյալ Երկրորդ տաճարի ամբողջովին վերակառուցումն ու ընդարձակումը։ [[Հերովդեսյանների դինաստիա]]յի անկմամբ [[Հուդա (հռոմեական նահանգ)|Հուդան]] դարձավ հռոմեական նահանգ։ Մ.թ. 1-ին և 2-րդ դարերում [[Հրեահռոմեական պատերազմներ|Հռոմի դեմ մի շարք մեծածավալ անհաջող խռովություններ]] եղան։ Այդ ապստամբությունների ճնշումը Հռոմի կողմից ավերիչ հետևանքներ ունեցավ, հանգեցրեց զոհերի և գերեվարման։ Առաջին [[Հրեական պատերազմ (66-73)|Հրեահռոմեական պատերազմի]] (մ.թ. 66-73) հետևանքով [[Երուսաղեմի պաշարում (մ.թ. 70)|ավերվեցին Երուսաղեմը և Երկրորդ տաճարը]]. անհրաժեշտություն առաջացավ հուդայականության մեջ փոփոխություններ անել, որպեսզի այն գոյատևեր առանց տաճարի։ Այս բոլոր իրադարձություններն ի վերջո հանգեցրին [[Ռաբինների հուդայականություն|ռաբինների հուդայականության]] ձևավորմանը<ref name=":4">{{Cite journal |last=Westwood |first=Ursula |date=2017-04-01 |title=A History of the Jewish War, AD 66–74 |url=http://dx.doi.org/10.18647/3311/jjs-2017 |journal=Journal of Jewish Studies |volume=68 |issue=1 |pages=189–193 |doi=10.18647/3311/jjs-2017 |issn=0022-2097}}</ref><ref name=":5">{{Cite book |last=Karesh |first=Sara E. |url=http://worldcat.org/oclc/1162305378 |title=Encyclopedia of Judaism |year=2006 |isbn=1-78785-171-0 |oclc=1162305378 |quote=Until the modern period, the destruction of the Temple was the most cataclysmic moment in the history of the Jewish people. Without the Temple, the Sadducees no longer had any claim to authority, and they faded away. The sage Yochanan ben Zakkai, with permission from Rome, set up the outpost of Yavneh to continue develop of Pharisaic, or rabbinic, Judaism.}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Goldenberg |first=Robert |date=1977 |title=The Broken Axis: Rabbinic Judaism and the Fall of Jerusalem |url=http://dx.doi.org/10.1093/jaarel/xlv.3.353 |journal=Journal of the American Academy of Religion |volume=XLV |issue=3 |pages=353 |doi=10.1093/jaarel/xlv.3.353 |issn=0002-7189}}</ref>։ Երկու սերունդ հետո սկիզբ առավ [[Բար Կոխբայի ապստամբություն]]ը (մ.թ. 132-136)։ Հուդան դատարկվեց, շատերը սպանվեցին, տեղահանվեցին կամ վաճառվեցին ստրկության<ref name="Taylor">{{cite book |last=Taylor |first=J. E. |url=https://books.google.com/books?id=XWIMFY4VnI4C&pg=PA243 |title=The Essenes, the Scrolls, and the Dead Sea |date=15 November 2012 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199554485 |quote=These texts, combined with the relics of those who hid in caves along the western side of the Dead Sea, tells us a great deal. What is clear from the evidence of both skeletal remains and artefacts is that the Roman assault on the Jewish population of the Dead Sea was so severe and comprehensive that no one came to retrieve precious legal documents, or bury the dead. Up until this date the Bar Kokhba documents indicate that towns, villages and ports where Jews lived were busy with industry and activity. Afterwards there is an eerie silence, and the archaeological record testifies to little Jewish presence until the Byzantine era, in En Gedi. This picture coheres with what we have already determined in Part I of this study, that the crucial date for what can only be described as genocide, and the devastation of Jews and Judaism within central Judea, was 135 CE and not, as usually assumed, 70 CE, despite the siege of Jerusalem and the Temple's destruction}}</ref><ref>Werner Eck, "Sklaven und Freigelassene von Römern in Iudaea und den angrenzenden Provinzen," Novum Testamentum 55 (2013): 1–21</ref><ref>{{Cite journal |last1=Raviv |first1=Dvir |last2=Ben David |first2=Chaim |date=2021 |title=Cassius Dio's figures for the demographic consequences of the Bar Kokhba War: Exaggeration or reliable account? |url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S1047759421000271/type/journal_article |journal=Journal of Roman Archaeology |language=en |volume=34 |issue=2 |pages=585–607 |doi=10.1017/S1047759421000271 |s2cid=245512193 |issn=1047-7594 |quote=Scholars have long doubted the historical accuracy of Cassius Dio's account of the consequences of the Bar Kokhba War (Roman History 69.14). According to this text, considered the most reliable literary source for the Second Jewish Revolt, the war encompassed all of Judea: the Romans destroyed 985 villages and 50 fortresses, and killed 580,000 rebels. This article reassesses Cassius Dio's figures by drawing on new evidence from excavations and surveys in Judea, Transjordan, and the Galilee. Three research methods are combined: an ethno-archaeological comparison with the settlement picture in the Ottoman Period, comparison with similar settlement studies in the Galilee, and an evaluation of settled sites from the Middle Roman Period (70–136CE). The study demonstrates the potential contribution of the archaeological record to this issue and supports the view of Cassius Dio's demographic data as a reliable account, which he based on contemporaneous documentation.}}</ref><ref name=":02">{{Cite book |last=Mor |first=Menahem |url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004314634 |title=The Second Jewish Revolt |date=2016-04-18 |publisher=BRILL |isbn=978-90-04-31463-4 |pages=483–484 |doi=10.1163/9789004314634 |quote=Land confiscation in Judaea was part of the suppression of the revolt policy of the Romans and punishment for the rebels. But the very claim that the sikarikon laws were annulled for settlement purposes seems to indicate that Jews continued to reside in Judaea even after the Second Revolt. There is no doubt that this area suffered the severest damage from the suppression of the revolt. Settlements in Judaea, such as Herodion and Bethar, had already been destroyed during the course of the revolt, and Jews were expelled from the districts of Gophna, Herodion, and Aqraba. However, it should not be claimed that the region of Judaea was completely destroyed. Jews continued to live in areas such as Lod (Lydda), south of the Hebron Mountain, and the coastal regions. In other areas of the Land of Israel that did not have any direct connection with the Second Revolt, no settlement changes can be identified as resulting from it.}}</ref>։ Երուսաղեմը վերակառուցվեց որպես հռոմեական գաղութ և ստացավ [[Էլիա Կապիտոլինա]] անվանումը, իսկ Հուդայի մարզը վերանվանվեց [[Պաղեստինյան Սիրիա]]<ref name="H.H. Ben-Sasson, 1976, page 334">H.H. Ben-Sasson, ''A History of the Jewish People'', Harvard University Press, 1976, {{ISBN|0-674-39731-2}}, page 334: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."</ref><ref name="Ariel Lewin p. 33">Ariel Lewin. ''The archaeology of Ancient Judea and Palestine''. Getty Publications, 2005 p. 33. "It seems clear that by choosing a seemingly neutral name - one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus - Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land." {{ISBN|0-89236-800-4}}</ref>։ Բար Կոխբայի ապստամբության ձախողումից հետո տարածաշրջանում հրեական ներկայությունը զգալիորեն կրճատվեց<ref>Oppenheimer, A'haron and Oppenheimer, Nili. ''Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society''. Mohr Siebeck, 2005, p. 2.</ref>։ Այդուհանդերձ, շարունակաբար փոքր հրեական ներկայացվածություն կար, իսկ [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեան]] դարձավ նրանց հոգևոր կենտրոնը<ref>{{cite book |last=Cohn-Sherbok |first=Dan |title=Atlas of Jewish History |publisher=Routledge |year=1996 |isbn=978-0-415-08800-8 |page=58}}</ref><ref>{{cite web |last=Lehmann |first=Clayton Miles |date=18 January 2007 |title=Palestine |url=http://sunburst.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130407005423/http://sunburst.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |archive-date=7 April 2013 |access-date=9 February 2013 |website=Encyclopedia of the Roman Provinces |publisher=University of South Dakota}}</ref>։ Հրեական համայնքները շարունակում էին պահպանել իրենց գոյությունը [[Հեբրոն լեռ]]ան հարավային հատվածում և մերձափնյա հարթավայրում<ref name=":02" />։ Մ.թ. 2-րդ և 4-րդ դարերում [[Տիբերիա (Իսրայել)|Տիբերիայում]] և [[Երուսաղեմ]]ում ստեղծվեցին [[Միշնա]] ժողովածուն, [[Երուսաղեմյան թալմուդ]]ի մի մասը և հրեական այլ կրոնական տեքստեր<ref>{{Harvard citation no brackets|Morçöl|2006|p=304}}</ref>։ Երբ տարածքում իշխում էր Բյուզանդիան, քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերազանցեց [[Կրոնը Հին Հռոմում|Հռոմեական հեթանոսությանը]]<ref>The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World by Catherine Nixey 2018</ref>։ Արդեն 4-րդ դարում հրեաները դարձան փոքրամասնություն<ref name="Kessler2010">{{cite book |author=Edward Kessler |url=https://books.google.com/books?id=87Woe7kkPM4C&pg=PA72 |title=An Introduction to Jewish-Christian Relations |publisher=Cambridge University Press |year=2010 |isbn=978-0-521-70562-2 |page=72}}</ref>։ Քրիստոնյաների գաղթը, ինչպես նաև տեղաբնակների կրոնափոխությունը հանգեցրին քրիստոնյա մեծամասնության ձևավորմանը<ref name="CHJ2">{{cite book |author=David Goodblatt |title=The Cambridge History of Judaism |year=2006 |isbn=978-0-521-77248-8 |editor=Steven Katz |volume=IV |pages=404–430 |chapter=The Political and Social History of the Jewish Community in the Land of Israel, c. 235–638 |quote=Few would disagree that, in the century and a half before our period begins, the Jewish population of Judah () suffered a serious blow from which it never recovered. The destruction of the Jewish metropolis of Jerusalem and its environs and the eventual refounding of the city... had lasting repercussions. [...] However, in other parts of Palestine the Jewish population remained strong [...] What does seem clear is a different kind of change. Immigration of Christians and the conversion of pagans, Samaritans and Jews eventually produced a Christian majority}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Bar |first=Doron |date=2003 |title=The Christianisation of Rural Palestine during Late Antiquity |url=http://dx.doi.org/10.1017/s0022046903007309 |journal=The Journal of Ecclesiastical History |volume=54 |issue=3 |pages=401–421 |doi=10.1017/s0022046903007309 |issn=0022-0469 |quote=The dominant view of the history of Palestine during the Byzantine period links the early phases of the consecration of the land during the fourth century and the substantial external financial investment that accompanied the building of churches on holy sites on the one hand with the Christianisation of the population on the other. Churches were erected primarily at the holy sites, 12 while at the same time Palestine's position and unique status as the Christian 'Holy Land' became more firmly rooted. All this, coupled with immigration and conversion, allegedly meant that the Christianisation of Palestine took place much more rapidly than that of other areas of the Roman empire, brought in its wake the annihilation of the pagan cults and meant that by the middle of the fifth century there was a clear Christian majority.}}</ref>։ 5-6-րդ դարերում կրկնվող [[Սամարիտանական ապստամբություններ]]ը փոփոխության ենթարկեցին երկրի տարածքը, Բյուզանդիայի քրիստոնյա և սամարիտանական համայնքները զգալի վնաս կրեցին, ինչը հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի կրճատման<ref>{{cite book |last=Kohen |first=Elli |url=https://books.google.com/books?id=r-9qJRP20MIC&pg=PA26 |title=History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire |publisher=University Press of America |year=2007 |isbn=978-0-7618-3623-0 |pages=26–31}}</ref>։ [[Երուսաղեմի պաշարում (614)|Պարսկական նվաճումից]] և կարճ կյանք ունեցած [[Հրեաների ապստամբությունը Հերակլիոս Ա-ի դեմ|Հրեական համագործակցությունից]] հետո մ.թ. 614 թվականին Բյուզանդական կայսրությունը [[Բյուզանդա-պարսկական պատերազմ (602-628)|կրկին նվաճեց]] երկիրը 628 թվականին<ref>{{cite web |title=Roman Palestine |url=https://www.britannica.com/place/Palestine/Roman-Palestine |website=www.britannica.com |publisher=Encyclopedia Britannica}}</ref>։ === Միջնադար և նոր դարաշրջան === == Պետական կարգ == Իսրայել հանրապետություն է։ Սահմանադրություն չունի, այն փոխարինվում է մի շարք օրենսդրական ակտերով։ Պետության ղեկավարը նախագահ է, որի լիազորությունները սահմանափակված են։ Ողջ իշխանությունն իրականացնում է կառավարությունը՝ վարչապետի գլխավորությամբ։ Բարձրագույն օրենսդրական մարմինը միապալատ պառլամենտն է (կնեսետ)։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 18 տարեկան դարձած քաղաքացիները։ Դատական համակարգը կազմում են աշխարհիկ և հոգևոր դատարաններն ու Գերագույն դատարանը։ == Սահմաններ == [[Պատկեր:Is-wb-gs-gh v3.png|մինի|260px|Իսրայելի քաղաքական քարտեզը:]] Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Իսրայելի սահմանները վերջնականապես հստակեցված չեն։ Իսրայելը տարբեր փաստերի արդյունք է, ինչպես նաև ձեռնպահ է մնում իր սահմանների պաշտոնապես հստակեցումից։ Իսրայելացի որոշ իրավաբաններ համարում են, որ սահմաններն ընդհանրապես պետության տարր չեն համարվում։ Իսրայելի սահմանների հստակեցման համար գոյություն ունեն մի քանի հնարավոր ձևեր՝ * ՄԱԿ ԳԱ [[1947]]. [[նոյեմբեր 29]]-ի թիվ 181/11 որոշումը, որը չի ճանաչվել և իրականացվել արաբական երկրների կողմից, մնում է միայն միջազգային-իրավական փաստաթուղթ, որտեղ նշված է հրեական պետության տարածքը։ Այդ փաստաթուղթը ենթադրում էր հրեական պետության տարածք ընդգրկել Արևելյան Գալիլիան, Իսրայելյան դաշտահովիտը, ծովի երկայնքի մեծ մասը և Նեգեվ անապատը, իսկ արաբական՝ Արևմտյան Գալիլիան, Հուդայի սարերը, [[Սամարի]]ան (բացառությամբ [[Երուսաղեմ]]ը) և [[Աշդոդ]]ի դաշտահովիտը՝ մինչև Եգիպտոսի հետ սահման։ [[Երուսաղեմ]]ն ու [[Բեթղեհեմ]]ը պետք է լինեն միջազգային վերահսկողության տակ։ * Իսրայելի սուվերեն տարածքը, որը ձևավորվել է 1949 թվականի [[Անկախության համար պայքար]]ի ժամանակ (դե-ֆակտո ճանաչված է աշխարհի շատ պետությունների կողմից), մոտավորապես 20 770 կմ² է, որի 2% ջրային տարածքներն են կազմում։ * Տարածքը, որն ավելի ուշ Իսրայելը հայտարարել է իր սուվերենությունը, իր մեջ է ընդգրկում Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ն ու [[Գոլանի բարձունքներ]]ը, կազմում է 22 072 կմ²։ * Իսրայելի տարածքի մակերեսը, որը վերահսկվում է Իսրայելի կողմից, Պաղեստինի վարչակազմը, և այն տարածքները, որն Իսրայելը զբաղեցրել է Վեցօրյա պատերազմի ժամանակ, կազմում է 27 799 կմ²։ Եգիպտոս-Իսրայել սահմանը հաստատվել է [[Պաղեստին]]ի սահմանի մանդատով, և ամրապնդվել 1979 թվականի մարտի 26-ի համաձայնագրով։ Իսրայել-Հորդանան սահմանը նշված է [[1994]] թվականի [[հոկտեմբերի 26]]-ի համաձայնագրի, Բրիտանական նախահանձնագրի գծով Պաղեստինի և Էմիրատների Տրանսհորդանով՝ մի քանի աննշան բացառություններով։ Իսրայելի սահմանները [[Լիբանան]]ի և [[Սիրիա]]յի հետ պաշտոնապես կարգավորված չեն։ Գոյություն ունեցող այսպես կոչված «կապույտ գիծը» Լիբանանի և Իսրայերի միջև ճանաչված է [[ՄԱԿ]]-ի կողմից, սակայն վիճելի են մնում [[Շերմա Շեբաա]] տարածքները։ Իսրայելն ու Սիրիան իրարից բաժանում է «հրադադարի գիծը», որտեղ ՄԱԿ-ի որոշումով [[Դատաստանի օրվա պատերազմ]]ից հետո անվտանգության գոտի է ստեղծվել։ === Վիճելի տարածքներ === [[Պատկեր:West Bank barrier 0998.jpg|մինի|260px|Անվտանգության պատ, Արևմտյան ափ]] [[Պատկեր:West Bank & Gaza Map 2007 (Settlements).png|մինի|260px|Արևմտյան ափի և Գազայի սեկտորի քարտեզը, 2007 թ.]] ՄԱԿ-ը «Օկուպացված տարածքներ է համարում [[Հորդանան (գետ)|Հորդանան գետ]]ի արևմտյան ափը, Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ի և [[Գոլանի բարձունքներ]]ը։ Այդ տարածքներն Իսրայելը սկսել է վերահսկել [[Վեցօրյա պատերազմ]]ի հաղթանակից հետո ([[1967]] թ.): Այդ տարածքների բանակցությունների հիմք է հանդիսանում 1967 թվականին ՄԱԿ-ի թիվ 242 բանաձևը, որը կոչ է անում Իսրայելին դուրս գալ իր կողմից զբաղեցրած որոշ տարածքներից, որի դիմաց ստանում է խաղաղություն արաբական երկրների հետ ([[Խաղաղություն տարածքների դիմաց սկզբունք]])։ Իսրայելը վիճարկում է «օկուպացված տարածքներ» կարգավիճակը և պնդում, որ այդ հողերը պատկանում են Իսրայելի Պետությանը։ Որպես հիմք ընդունվում է այն փաստը, որ [[Վեցօրյա պատերազմ]]ը (1967) եղել է ինքնապաշպանական մարտը ընդդեմ [[Եգիպտոս]]ի, [[Հորդանան]]ի և [[Իրաք]]ի բանակների դեմ։ Միջազգային իրավունքը չի արգելում հողերի այդպիսի ձեռքբերումը և նրա բռնակցումը (ինչպես [[Գոլանի բարձունքներ]]ի և [[Արևելյան Երուսաղեմի]] դեպքում) համարվում է օրինական։ Փաստարկ է ներկայացվում նաև [[Հուդա]]յի, [[Սամարիա]]յի (Արևմտյան ափ), [[Գազայի սեկտոր]]ի և [[Արևելյան Երուսաղեմի]] անորոշ կարգավիճակի մասին։ Համաձայն 1947 թվականին [[Պաղեստինի բաժանման պլան]]ի այդ տարածքները անցել են արաբական պետությանը (բացի Երուսաղեմից, որը գտնվում էր Միջազգային հատուկ վերահսկողության տակ)։ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Հարդանանի, Իրաքի, Արաբական Էմիրությունների և մի շարք այլ արաբական երկրների ագրեսիայի համար Իսրայելի հանդեպ, ([[Արաբ-իսրայելական պատերազմ 1948-1949]]., կամ «Պայքար անկախության համար»), ՄԱԿ-ի բանաձևը չի կատարվել, Եգիպտոսը զավթել է Գազայի սեկտորը, իսկ Հորդանանը օկուպացրել է Հուդան, Սամարիան և Արևելյան Երուսաղեմը։ [[1967]] թվականին Իսրայելը որպես հաղթանակած կողմ սկսեց տիրապետել այդ տարածքների վրա։ Քանի որ Եգիպտոսն ու Հորդանանը անօրեն էին գրավել այդ տարածքները, ապա Իսրայելը «օկուպացրել է» օկուպացված տարածքներ։ Եվ այսպես, չկա միջազգային իրավունքի սուբյեկտ (բացի Իսրայելից), որն օրենքով իրավունք ունի այդ տարածքների վրա, քանի որ [[Պաղեստին]]ը երբեք անկախ պետություն չի եղել։ Այդկերպ Իսրայելի կողմից այդ տարածքների յուրացումը չի կարելի համարել օկուպացում, քանի որ մինչև [[1967]]թվական, օրինական սեփականատեր չի եղել։ Այդ տարածքների վերաբերյալ տարբեր փաստեր հաշվի առնելով, ուղիղ և չեզոք ձևը [[վիճելի տարածք]]ներ տերմինն է։ Արևմտյան ափը և Գազայի հատվածը հիմնականում բնակեցված են պաղեստինցի արաբներով, որոնց զգալի մասը [[փախստական]]ներ են։ 1967 թվականից մինչև [[1993]] թվականն այդ տարածքների բնակչությունը գտնվում էր Իսրայելի ռազմական վարչակազմի վերահսկողության տակ։ [[1973]] թվականից [[Դատաստանի պատերազմ]]ից հետո, Հուդայում, Սամարիայում, Գազայի հատվածում հրեական պատմական բնակավայրերը վերականգնելու համար ստեղծվում է [[վերաբնակեցման շարժում]]ը։ [[1980]] թվականին Իսրայելը Գոլանի բարձունքները և Արևելյան Երուսաղեմը պաշտոնապես իր տարածքն է հայտարարում և տեղի բնակչությանն առաջարկում Իսրայելի քաղաքացիություն։ Իսրայելի կառավարության և Պաղեստինի վարչակազմի ղեկավարության միջև համաձայնությունից հետո Արևմտյան ափի և Գազայի հատվածի արաբական բնակավայրերի մի մասը անցնում են Պաղեստինի Ինքնավարության ղեկավարության տակ։ Այնուամենայնիվ, այդ տարածքների զգալի մասը մնացել են Իսրայելի ռազմական վերահսկողության տակ։ [[Երկրորդ ինտիֆադի]] ահաբեկիչների հարձակումների հաճախացմանը որպես պատասխան Իսրայելը Գազայի հատվածի օրինակով սկսում է կառուցել երկրորդ [[Անվտանգության պատը]]։ Անցյալում «օկուպացված» տերմինը գործածվում էր նաև [[Սինա]]յի թերակղզու դեպքում, որը Եգիպտոսին է հանձնվել [[1979]] թ. [[Իսրայելա-եգիպտական խաղաղ պայմանագր]]ի կնքման ժամանակ։ ՄԱԿ-ի կողմից Գազայի հատվածը համարվում էր որպես օկուպացված տարածքներ։ [[2005]] թվականին վարչապետ [[Արիել Շարոն]]ի [[միակողմանի բաժանահատման]] արդյունքում, Իսրայելը դուրս է բերել իր զորքերը Գազայի հատվածից և անհետացրել բոլոր հրեական բնակավայրերը (որտեղ ապրում էր 8500 մարդ), ինչպես նաև վերացվել են 4 բնակավայր Սամարիայում։ == Աշխարհագրություն == Իսրայելը տեղակայված է [[Ասիա]]յի հարավ-արևմուտքում, նրա ափերը արևմուտքից ողողում են [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական]], հարավից՝ [[Կարմիր ծով]]երը, արևելքից սահմանը գծում է Հորդանան գետը։ Չնայած փոքր տարածքին, Իսրայելը առանձնանում է իր աշխարհագրական բազմազանությամբ։ === Բնություն === Ծովափնյա նեղ հարթավայրին [[արևելք]]ում փոխարինում է 500-1000 մ. բարձրության [[սարավանդ]]ը, որը շեշտակի իջնում է դեպի Գհորի (Էլ-Գոր) և Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջվածքները։ Սարավանդը կազմված է [[կրաքար]]երից (զարգացած է կարստը), [[ավազաքար]]երից, [[բազալտ]]ներից։ Կան ֆոսֆորիտների, քվարցային ավազի, կավերի, մարմարի, [[պղինձ|պղնձ]]ի, [[երկաթ]]ի [[հանքավայրեր]], [[տորֆ]], [[նավթ]]ի և [[գազ]]ի ոչ մեծ հանքաշերտեր (Նեգև անապատում)։ [[Մեռյալ ծով]]ի ջրերը հարուստ են [[կալիում]]ի, [[նատրիում]]ի աղերով ու [[բրոմ]]ով։ Կլիման մերձարևադարձային է։ Միջին ջերմաստիճանը [[հուլիս]]ին և [[օգոստոս]]ին 24°-28&nbsp;°C է, Գհորում՝ մինչև 36&nbsp;°C, [[հունվար]]ին՝ 6°-14&nbsp;°C, Մեռյալ ծովի [[հարավ]]ում՝ մինչև 18&nbsp;°C: Տարեկան տեղումները [[հյուսիս]]ում և Միջերկրական ծովի մերձափնյա հարթավայրում 400-800 մմ են, Մեռյալ ծովի ափին, [[Գհոր իջվածք]]ում և Նեգև անապատում՝ 100-200 մմ, տեղտեղ՝ ավելի պակաս։ Մակերեսային ջրերը սակավ են։ Մշտական հոսք ունեցող միակ գետը Իսրայելիի տարածքով հոսող [[Հորդանան]]ի վերին հոսանքն է։ [[Հարավ]]ում տարածված են [[վադի]]ներ։ Օգտագործվում են [[աղբյուր]]ների, ջրհորների և ծովի աղազերծված ջրերը (80% ֊ը ծախսվում է ոռոգման համար)։ [[Շագանակագույն հողեր|Հողերը շագանակագույն]] են, լեռնային գորշ-շագանակագույն և գորշ, [[հարավ]]ում՝ [[անապատ]]ային։ Գերակշռում է թփուտային և թփուտածառային բուսածածկույթը (մակվիս, գարիգա), հարավում տարածված են անապատային, աղուտային բույսեր և տափաստաններ։ Բնորոշ կենդանիներն են շերտավոր [[Բորենիներ|բորենին]], [[շնագայլ]]ը, [[կրծողներ]], [[թռչուններ]], [[սողուններ]]։ Բնական շրջաններն են. * Մերձափնյա հարթավայրը, * Սարավանդը (ծալքաբեկորային խիստ պենեպլենացած լեռներ), * Գհոր և Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջվածքները։ === Ջրային ռեսուրսներ === Իսրայելում ջրային ռեսուրսները սուղ են, որի պատճառով, օրինակ, [[2008 թվական]]ը պաշտոնապես հայտարարվել է երաշտի տարի։ Իսրայելի խոշորագույն ջրային ռեսուրսը [[Մեռյալ ծով]]ն է։ == Բնակչություն == Ըստ Իսրայելի Կենտրոնական վիճակագրական վարչության տվյալների, որը հրապարակվել է 2013 թ. սեպտեմբերին, Իսրայելի ընդհանուր համարքը կազմել է 8.08 միլիոն բնակիչ։ Դրանից 6,067 (75,4 %) հրեաներ, 1,658 միլիոն (20,6 %) արաբներ (այդ թվում արաբ-մուսուլմաններ, պաղեստինացիներ, բեդվիններ, արաբ-քրիստոնեաներ), և 320 հազար (4,3 %) զրուզներ, չերքեզներ, ռուսներ, հայեր և այլ ազգային փոքրամասնություններ։ 2000 թ. սկսած հրեական բնակչության աստիճանը նվազել է 2,4 %, մուսուլմաններինը աճել 1,8 %։ Քրիստոնեաների աստիճանը, այդ թվում արաբ-քրիստոնեաների, չի փոխվել, իսկ զրուզների աստիճանը աճել է 0,7 %։ Հրեաներից 3,1 միլիոն (56 %) Իսրայելում ծնվածներն են, իսկ 2,39 միլիոն (44 %) հայրենադարձներ։ Շուրջ 1,1 միլիոն ծննդով նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ից, 500 հազար Մարոկկոյից, 240 հազար [[Իրաք]]ից, 230 հազար [[Ռումինիա]]յից, 210 հազար [[Լեհաստան]]ից, 105 հազար [[Եթովպիա]]յից։ Աշկենազները կազմում են բնակչության մեծ մասը՝ 2,2 միլիոն, կամ՝ 40 %, սեֆարդները՝ 0,9 միլիոն մարդ։ Իսրայելում է ապրում աշխարհի հրեա բնակչության 43,5 % -ը։ 270 հազար Իսրայելի քաղաքացիրներ ապրում են Արևմտյան ափում գտնվող բնակավայրերում, ինչպիսին են [[Մաալե Ադումիմ]], և ամենամեծ հրեական քաղաքը տարածքում՝ Արիել։ Որոշ բնակավայրեր, ինչպիսին են Հեբրոնը և Հուշ Էցիոնը գոյություն ուներին մինչև պետության կազմավորումը, և Վեցօրյա պատերազմից հետո նորից վերաբնակցեցվեցին հրեաներով։ Հրեական վերաբնակիչների ընդհանուր քանակը գերազանցում է 500 հազար մարդ (մոտավորապես 6,5 % Իսրայելի ամբողջ բնակչությունից)։ 7800 հազար մարդ ապրում էր Գազայի սեկտորում, մինչև նրանց ստիպողական տեղահանումը [[2005]] թվականին։ 18 հազար հրեաներ ապրում են Գոլանյան բարձունքներում։ [[2006]] թ. 250 հազար մարդ ապրում էր Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ում։ Ռուսական հրեաները մեծ դեր են ունեցել սիոնիստական շարժման ժամանակ և Իսրայելի ստեղծման գործում, իսկ 1970 թվականից հետո նշանակալի մասնակցություն են ունեցել երկրի կրթության և տնտեսության զարգացման համար։ Այսօր ռուսախոս հրեաները կազմում են հրեա բնակչության 1/5 մասը և 1/7 ամբողջ երկրի։ Վերջին տասնամյակում ներգաղթ է սկսվել Ռումինիայից, [[Թայլանդ]]ից, Աֆրիկյան տարբեր երկրներից, Լատինական Ամերիկայից։ Այսպիսի չգրանցված բնակիչների թիվը որոշել հնարավոր չէ, սակայն տարբեր գնահատականների համաձայն այն կազմում է շուրջ 200 հազար։ Գաղթն Իսրայելից փորձագետների կողմից պատշաճ է գնահատվում։ Մարդկանց այդ հոսքը հիմնականում ուղղված դեպի ԱՄՆ և Կանադա։ Բնկաչության խտության առումով (330 մարդ/կմ²) Իսրայելը աշխարհում զբաղեցնում է 24-րդ տեղը։ Իսրայելի Ազգային ապահովագրության ինստիտուտի տվյալներով բնակչության 20% աղքատ է ապրում։ Չնայած Իսրայելում «աղքատ ապրող» հասկացությունն ներառում է սեփական տրանսպորտի, անշարժ գույքի տեր և այլն {{fact}}: ==Տնտեսություն== === Տնտեսաաշխարհագրական ակնարկ === Իսրայելը ռազմականացված տնտեսությամբ ագրարային-արդյունաբերական երկիր է։ Արդյունաբերությունը զարգանում է ռազմատնտեսական պոտենցիալի հզորացման ուղղությամբ, հիմնականում օտարերկրյա կապիտալի հաշվին։ [[1970]] թվականին երկրի բյուջեի 40% ֊ը հատկացվել է ռազմական ծախսերին։ Կապիտալի ներմուծումը [[1948]]-[[1970]] թվականներին կազմել է 12 միլիարդ դոլար ([[1967]]-[[1970]]-ին՝ ավելի քան 4 մլրդ)։ Ռազմական արդյունաբերության համալիրը ֆինանսավորվում է «[[Կուր]]» կոնցեռնի, «Բանկ Դիսկոնտ» և այլ ֆինանսական ընկերությունների կողմից։ Գործում են նաև օտարերկրյա մոնոպոլիստական հզոր միավորումներ («Պալիստայն էկոնոմիկ կորպորեյշն», «Ամերիկան Իսրայել կորպորեյշն» ևն)։ === Գյուղատնտեսություն === Գյուղատնտեսությունը մշակվող հողատարածությունների մեծ մասը սիոնիստական գաղութարարների և պետության սեփականությունն է։ Հողօգտագործման հիմնական ձևը խմբակային վարձակալությունն է, կան նաև ֆերմերային տնտեսություններ։ Հողային ֆոնդի (ներառյալ նաև զավթած շրջանները) միայն 21,2%-ն է մշակվում ([[1970]]-[[1971]])։ Մշակում են ցիտրուսային կուլտուրաներ, [[ցորեն]], [[գարի]], [[սորգո]], [[եգիպտացորեն]], [[շաքարի ճակնդեղ]], [[գետնընկույզ]], [[բամբակ]], [[վուշ]], [[ծխախոտ]], [[բանջարեղեն]], [[կարտոֆիլ]]։ Զբաղվում են նաև անասնաբուծությամբ, [[Թռչնաբուծություն|թռչնաբուծությ]]ամբ և [[ձկնորսություն|ձկնորսությ]]ամբ։ === Արդյունաբերություն === Արդյունաբերություն Իսրայելի արդյունաբերությանը բնորոշ են տնայնագործական և արհեստագործական տիպի մանր ձեռնարկությունները։ Միաժամանակ տեղի է ունենում արտադրության համակենտրոնացում։ Ձեռնարկությունների մեծ մասը պատկանում է մասնավոր [[կապիտալ]]ին։ [[1967]] թվականից արագ տեմպերով զարգանում է էլեկտրատեխնիկական, քիմիական, մեքենաշինական, ավիացիոն, կարի, ռետինի արդյունաբերությունը։ Արդյունաբերությունն ու էներգետիկան զգալի չափով հիմնված են ներմուծվող հումքի վրա։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մոտ 60%-ը կենտրոնացած է [[Թել Ավիվ|Թել-Ավիվ]]ում և [[Հայֆա]]յում։ [[1974]] թվականին արտադրվել է 9156 միլիոն կվտ-ժ էլեկտրաէներգիա։ Լեռնահանքային արդյունաբերությունը թույլ է զարգացած։ Արդյունահանում են [[կալիում]]ական և կերակրի [[աղ]], [[բրոմ]], քվարցային ավազներ, կավեր, [[ֆոսֆոր]]իտներ, [[տորֆ]], [[նավթ]], [[երկաթ]]ի և [[պղինձ|պղնձ]]ի հանքանյութ և այլն։ Արդյունաբերության հիմնական կենտրոններն են [[Թել Ավի|Թել-Ավի]]վը, [[Հայֆա]]ն։ Թել-Ավիվի և Դիմոնի մոտ գործում են 2 ատոմային ռեակտոր։ == Տրանսպորտ == Տրանսպորտը երկաթուղիների երկարությունը 994 կմ է, ավտոխճուղիներինը՝ 4,2 հզ. կմ ([[1974]])։ Գործում են [[էյլաթ]]-[[մինի]], Հայֆա-Թել-Ավիվ, էյլաթ-[[Աշկելոն]] նավթամուղները։ Զարգացած է [[ծովային տրանսպորտ]]ը։ Գլխավոր [[Նավահանգիստ]]ներն են Հայֆան, [[Աշդոդ]]ը, էյլաթը։ Արտաքին առևտուրը։ Իսրայելին բնորոշ է արտաքին [[Առևտուր|առևտր]]ի բացասական հաշվեկշիռը։ Արտահանում է նիստավորված [[ալմաստ]], [[տեքստ]]իլ արտադրանք, մրգեր (հիմնականում ցիտրուսներ), մրգի պահածոներ, ներմուծում՝ մեքենաներ և սարքավորումներ, չմշակված ալմաստ, սև մետաղի գլանվածք, հում նավթ, քիմիական ապրանքներ, հացահատիկ։ Առևտրական գործընկերներն են [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ը, [[Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն]]ն, [[Մեծ Բրիտանիա]]ն, [[Նիդերլանդիա]]ն, [[Բելգիա]]ն, [[Ֆրանսիա]]ն, [[Իտալիա]]ն։ Դրամական միավորը իսրայելական ֆունտն է, 7 ֆունտը հավասար է 1 դոլարի ([[1974]], նոյեմբեր)։ ==Գիտություն== Պարտադիր տարրական կրթության մասին օրենք է ընդունվել [[1949]] թվականին։ [[1968]] թվականին անգրագետ էր հրեաների 10,4%-ը, արաբների՝ 42,8%֊ը։ [[Հրեա]] բնակչության ուսուցումն ու դաստիարակությունը ազգայնական և կրոնական բնույթ ունի, ենթարկվում է սիոնիզմի գաղափարախոսությանը։ Պարտադիր զինվորական դասընթացներ են անցնում պատանիները (3 տարի) և աղջիկները (2 տարի)։ 3-5 տարեկան երեխաների համար գործում են մանկապարտեզներ (պետական և մասնավոր)։ Տարրական դպրոցը 6-ամյա է ([[1969]]-ից)։ Պետական աշխարհիկ դպրոցների կողքին գործում են մեծ թվով պետական կրոնական (28% սովորող) և մասնավոր կրոնական (6,5% սովորող) դպրոցներ։ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչ]]ի և Թորայի ուսուցումը բոլոր դպրոցներում պարտադիր է։ Արաբական դպրոցներում 3-րդ դասարանից դասավանդվում է [[եբրայերեն]]։ Միջնակարգ դպրոցը 6-ամյա է, ունի 2 աստիճան. 2 աստիճանն ունի 2 ցիկլ՝ հումանիտար և բնագիտական՝: Տարրակաե դպրոցի հիմքի վրա գործում են 4-ամյա միջնակարգ պրոֆտեխնիկական, իսկ միջնակարգ դպրոցի հիմքի վրա՝ գյուղատնտեսական դպրոցներ։ === Գիտական հիմնարկներ === Գիտական հիմնարկները ղեկավարում Է Գիտական հետազոտությունների ազգային խորհուրդը։ [[Գիտությունների ակադեմիա]]ն հիմնվել է [[1959]] թվականին։ Գիտական խոշոր կենտրոններից են Վեյցմանի անվան գիտահետազոտական ինստիտուտը (հիմնվել Է [[1934]]-ին, Ռեխովոտ), որը հետազոտություններ է կատարում [[Բժշկություն|բժշկության]], [[մաթեմատիկա]]յի, [[ֆիզիկա]]յի, [[էլեկտրոնիկա]]յի և այլ բնագավառներում (Ատոմային Էներգիայի օգտագործման պետական հանձնաժողովի հետ կազմել է ռադիոկենսաբանության մեջ ռադիոիզոտոպների կիրառման ուսումնասիրության կենտրոն), Նեգևյան գիտահետազոտական ինստիտուտը (հիմնվել է [[1956]]-ին) ուսումնասիրում է Նեգև անապատի հանքային պաշարները։ Գիտահետազոտական տարբեր աշխատանքներ են տարվում նաև Երկրաբանական, նավթի և գեոֆիզիկայի (հիմնվել է [[1957]]-ին, Իյոլեն), Գյուղատնտեսական (հիմնվել է [[1959]]-ին, Ռեխովոտ) ինստիտուտներում, Տեխնոլոգիական ինստիտուտին կից հետազոտական հիմնարկում ([[Հայֆա]]), Կենտրոնական ֆիզիկական լաբորատորիայում (հիմնվել է [[1950]]-ին, Երուսաղեմ), Կենսաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտում։ Խոշորագույն բուհերն են Հրեական համալսարանը (Երուսաղեմ, հիմնադրվել է [[1918]]-ին, պաշտոնապես բացվել [[1925]]-ին), Թել-Ավիվի համալսարանը (հիմնադրվել է [[1953]]-ին), տեխնոլոգիական իպստիտուտը (հիմնադրվել է [[1912]]-ին) Հայֆայում։ Գրադարաններից հայտնի են. Հրեական ազգային և համալսարանական գրադարանները Երուսաղեմում (հիմնադրվել է [[1884]]-ին), համալսարանական գրադարանը՝ Թել-Ավիվում (հիմնադրվել [[1954]]-ին)։ Գլխավոր թանգարաններն են Իսրայելի Ազգային թանգարանը Երուսաղեմում (հիմն. [[1965]]-ին), Հաարեց թանգարանը՝ Թել-Ավիվում (հիմնադրվել է [[1958]]-ին)։ == ԶԼՄ == Իսրայելում հրատարակվում են ավելի քան 400 [[թերթ]] և [[հանդես]]։ Առավել տարածվածներն են՝ «Հաարեց» ([[1918]]-ից, [[եբրայերեն]]), «''Ալ֊Գամիշմար''» ([[1943]]-ից, եբրայերեն), «''''Գացոֆե''''» ([[1938]]-ից, եբրայերեն), «''Զերուզալեմ պոստ''» («Jerusalem Post», [[1932]]-ից, անգլ.), «''Եդիոտ ախրոնոտ''» ([[1939]]-ից, եբրայերեն), «''Մաարիվ''» ([[1948]]-ից, եբրայերեն), ԻԿԿ ԿԿ օրգաններ՝ «''Ադ-Դարբ''» ([[1969]]-ից, ամսագիր, արաբերեն), «''Զու Գադերեխ''» ([[1965]]-ից, շաբաթաթերթ, եբրայերեն), «''Ալ-Իթթիհադ''» ([[1944]]-ից, եռօրյա թերթ, արաբերեն)։ «''Շիդուրեյ Իսրայել''» կառավարական ռադիոկայանը հիմնվել Է [[1968]]-ին, մինչ այդ գործել Է «''Կոլ Իսրայել''» ռադիոկայանը։ Հաղորդումները տրվում են 11 լեզվով։ Հեռուստակենտրոնը ստեղծվել Է [[1968]]-ին (եբրայերեն և արաբերեն)։ == Մշակույթ == === Գրականություն և արվեստ === Իսրայելական գրականությունը հիմնականում ստեղծվում է եբրայերեն։ «''Եբրայական գրողների միություն''»-ը (հիմնվել է [[1940]]-ական թվականների) իր շարքերում չի ընդունում [[իդիշ]] և [[արաբ]] լեզուներով գրողներին։ Շատ գրողներ գտնվում են սիոնիստական գաղափարների ազդեցության տակ։ Իսրայելի պետության ստեղծումից շատ առաջ [[Պաղեստին]] ներգաղթած որոշ գրողներ [[1948]] թվականից հետո էլ շարունակել են հանդես գալ նոր ստեղծագործություններով (Շ. Ագնոն, [[1888]]-[[1970]], նոբելյան մրցանակ, [[1966]], Ա. Շլյոնսկի, ծնվել է [[1900]] և այլն)։ 1950-ական թվականներին գրականություն մտան Պաղեստինում մեծացած մի խումբ գրողներ (Ե. Մար, [[1921]] -[[1968]], Ե. Ամիհայ, ծնվել է [[1924]], Տ. Ռիվներ, ծնվել էն. [[1924]], Ի. Հենդել, ծն. [[1925]]), որոնք գրում են Իսրայելի զանազան սոցիալական խնդիրների, երիտասարդության դաստիարակության, [[Հյուսիս]]ային [[Աֆրիկա]]յից և Մերձավոր [[Արևելք]]ից գաղթած հրեաների դեմ եղած խտրականության մասին։ Ս. Իզխարի (ծն. [[1916]]) որոշ գործերում բողոք Է արտահայտված արաբների նկատմամբ գործադրվող ռասիստական վերաբերմունքի դեմ։ [[1960]]-ական թվականներին ուժեղանում Է [[Արևմուտք|արևմ]]տյան. ժամանակակից գրականության և Էկզիստենցիոնալիզմի փիլիսոփայության ազդեցությունը։ Գրականության հիմնական թեման դառնում են մենությունն ու հուսահատությունը, օտարացումը և փախուստն իրականությունից (Բ. Թամուզ, ծնվել է [[1919]], Ն. Զախ, ծնվել է [[1930]], Դալիա Ռավիկովիչ, ծնվել է [[1936]])։ Իսրայելի գրականության մեջ հատուկ տեղ է գրավում [[հրեա]]-[[արաբ]]ական հարաբերությունների խնդիրը, որը առաջադիմական դիրքերից լուսաբանում են գրողներ Մ. Ավի-Շաուլը (ծնվել է. [[1898]]), Ա. Պեննը ([[1906]]-[[1972]]) և ուրիշներ։ Ազգայնամոլական ռեակցիային, հակակոմունիզմին և հակասովետիզմին, որի գլխավոր արտահայտիչներից են գրականության մեջ Ց. Գրինբերգը (ծնվել է [[1894]]), Ի. Ռատոշը (ծնվել է [[1909]]), Մ. Շամիրը (ծնվել է [[1921]]), կյանքի վերջին տարիներին նաև Ն. Ալտերմանը ([[1910]]-[[1970]]), հակադրվում են Ա. Կենանի, Դ. Բեն-Ամոցի և ուրիշների ստեղծագործությունները։ Գրականություն է ստեղծվել նաև իդիշ լեզվով (Ի. Զրուբավել, Մ. Ման, Ի. Պապերնիկով ևն)։ Արաբերենով գրականությունը ներկայացված է Թաուֆիք Զիյյադայի (ծնվել է [[1926]]), Ի»անն Աբու Խանի (ծնվել է [[1928]]), էմիլ Հաբիբիի ([[1921]]) և ուրիշների տեղծագործությամբ։ Իսրայելի շինարարությունը չի բավարարում ներգաղթից առաջացած բնակարանային սուր կարիքը։ [[1950]]-ական թվականներից զարգանում են [[Թել Ավիվ|Թել-Ավիվ]], [[Հայֆա]], Ռեխովոտ քաղաքները, կառուցվում են նորերը։ Բնակելի կառուցապատման հարկայնությունը 1-2 է, քաղաքներում՝ 6-9: Հիմնական շինանյութերը քարը, աղյուսը և երկաթբետոնն են։ ժամանակակից կառույցներից են՝ Ֆ. Մանի համերգային դահլիճը ([[1957]]), Բեյլինսոն հոսպիտալը ([[1950]]-[[1958]]), Հաարեց թանգարանը ([[1958]]-[[1960]]-ական թվականներին ), 36-հարկանի «Շալոմա» գրասենյակային և առևտրի շենքը Թել-Ավիվում, հյուրանոցային համալիրը ([[1968]]-[[1969]]) [[Բետ Ցամ|Բետ-Ցամ]] քաղաքում։ Ի֊ի ճարտ. զարգանում է ժամանակակից միջազգային ճարտ. ուղղությունների հունով։ == Հայերն Իսրայելում == Հայաստանի և հայերի առաջին առնչությունները Հրեաստանի հետ սկսվել են դեռևս [[մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում՝ [[Տիգրան Բ Մեծ]]ի ժամանակաշրջանում, երբ այդ երկիրը մի կարճ ժամանակ հայտնվեց հայոց թագավորի գերիշխանության տակ։ Հետագայում այդ կապերն ընդլայնվեցին հատկապես քրիստոնեության տարածման առաջին շրջանում, և արդեն [[4-րդ դար]]ում հայերը եկեղեցիներ ունեին Երուսաղեմում։ Հայ աշխարհիկ համայնքը «սրբազան քաղաքում» կազմավորվեց ավելի ուշ՝ [[7-րդ դար]]ում, երբ այստեղ մուտք գործեցին հայ վաճառականներն ու արհեստավորները, որոնք հիմնականում բնակվում էին [[Սիոն]] թաղամասի Հայկական կոչված փողոցում։ [[Հայեր]]ի թիվը Երուսաղեմում և մյուս քաղաքներում ստվարացավ [[10-րդ դար|10]]-[[11-րդ դար]]երում, երբ եվրոպական խաչակիրները գրավեցին երկիրը և հիմնեցին Երուսաղեմի թագավորությունը. նրանք հիմնականում Կիլիկյան Հայաստանում խաչակիրներին միացած հայ ռազմիկներն էին։ [[19-րդ դար|19]]-[[20-րդ դար]]երում հայերի թիվն այստեղ ավելացավ հատկապես թուրքական յաթաղանից փախած գաղթականների հաշվին, որոնց մի մասը հետագայում ներգաղթեց Հայաստան։ Այսօր [[Երուսաղեմ]]ում բնակվում է շուրջ 3 հզ. հայ՝ հիմնականում արհեստավորներ, [[բժիշկ]]ներ, ձեռնարկատերեր, հոգևորականներ, մտավորականներ։ Այստեղ է գտնվում [[Երուսաղեմ]]ի հայոց պատրիարքությունը՝ Սրբոց Հակոբյանց վանքով ու վանքապատկան կալվածքներով, հայկական տպարանով։ == Տես նաև == * [[Թել Ավիվ]] * [[Երուսաղեմ]] * [[Իսրայելի վարչական բաժանում]] *[[Իսրայելի պատմություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} {{Իսրայելի թեմաներ}} {{Կաղապարների խումբ |title = Իտալիայի հետ կապված հոդվածներ|list= {{Միջին Արևելք}} {{Մերձավոր Արևելքի երկրներ}} {{Միջերկրական ծովի երկրներ և տարածքներ}} {{Ասիայի երկրներ և կախյալ տարածքներ}} {{ՏՀԶԿ անդամներ երկրներ}} {{Սիոնիզմ և Իսրայելի երկիր}} }} {{ՎՊԵ|Israel}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=414}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Իսրայել]] [[Կատեգորիա:1948 հիմնադրումներ Ասիայում]] [[Կատեգորիա:Արաբախոս երկրներ]] [[Կատեգորիա:Ասիայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական]] [[Կատեգորիա:1948 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]] [[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:Միջին Արևելքի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Լևանտ]] [[Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Պաղեստին]] [[Կատեգորիա:Հանրապետություններ]] pgdmhrj69qsci6t76kf5c7ornb6b95b 8476193 8476192 2022-07-28T06:42:30Z Lilitik22 11364 /* Դասական ժամանակաշրջան */ wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Իսրայել (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Երկիր |native_name = <table style="text-align:center; font-size:85%"><tr><td style="border-style:none">{{lang|he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}} {{he icon}}</td><td style="border-style:none">{{lang|ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}} {{ar icon}}</td></tr><tr><td style="border-style:none">{{transl|he|''Մեդինաթ Յիսրաել''}}</td><td style="border-style:none">{{transl|ar|ALA-LC|''Դաուլաթ Իսրաիլ''}}</td></tr></table> |common_name = Իսրայելի |image_flag = Flag of Israel.svg |image_symbol = Coat_of_arms_of_Israel.svg |symbol_type = Զինանշան |image_map = ISR_orthographic.svg |motto = |anthem = ''[[Հաթիքվա]]''<small><br />''Հույսը''</small><br />[[Պատկեր:Hatikvah instrumental.ogg]] |official_languages = [[եբրայերեն]], [[արաբերեն]] |capital = [[Երուսաղեմ]] |latd= 31 |latm= 47 |latNS=N |longd= 35 |longm= 13 |longEW=E |largest_city = մայրաքաղաք |government_type = Խորհրդարանական Հանրապետություն |leader_title1 = [[Իսրայելի նախագահ|Նախագահ]] |leader_name1 = [[Իսահակ Հերցոգ]] |leader_title2 = [[Իսրաեյլի Վարչապետ|Վարչապետ]] |leader_name2 = [[Նաֆթալի Բենեթ]] |sovereignty_type = Անկախություն |sovereignty_note = Սկսած [[Մեծ Բրիտանիա]]յի կողմից կառավարված<br />[[Ազգերի Լիգա]] |established_event1 = Հայտարարում |established_date1 = [[մայիսի 14]] [[1948]] |ethnic_groups = 75.3% [[Հրեաներ]]<br />20.5% [[արաբներ]]<br />4.2% այլ |ethnic_groups_year = 2011 |area_rank = 154-րդ |area_magnitude = 1 E+10 |area_km2 = 20,770/22,072 |area_sq_mi = 8,019/8,522 |area_footnote = |percent_water = 2% |population_estimate = 8,051,200 |population_estimate_rank = 97-րդ |population_estimate_year = 2012 |population_census = 7,412,200 |population_census_year = 2008 |population_density_km2 = 371 |population_density_sq_mi = 961 |population_density_rank = 32-րդ |GDP_PPP = $235.222 միլիարդ |GDP_PPP_rank = 50-րդ |GDP_PPP_year = 2011 |GDP_PPP_per_capita = $30,975 |GDP_PPP_per_capita_rank = 26-րդ |GDP_nominal = $242.897 միլիարդ |GDP_nominal_rank = 40-րդ |GDP_nominal_year = 2011 |GDP_nominal_per_capita = $31,985 |GDP_nominal_per_capita_rank = 27-րդ |Gini = 39.2 |Gini_rank = 69-րդ |Gini_year = 2008 |HDI = {{աճ}}0.888 |HDI_rank = 17-րդ |HDI_year = 2011 |HDI_category = <span style="color:#090;">շատ&nbsp;բարձր</span> |currency = Շեկել ({{rtl-lang|he|₪}}) |currency_code = ILS |time_zone = [[Իսրայելի ստանդարտ ժամանակ|ԻՍԺ]] |utc_offset = +2 |time_zone_DST = [[Իսրայելի ամառային ժամանակ|ԻԱԺ]] |date_format = օր/ամիս/տարի (Ք. ծ. հ.) |utc_offset_DST = +3 |drives_on = աջ |cctld = [[.il]] |calling_code = 972 |image_map2 = Israel_-_Location_Map_(2012)_-_ISR_-_UNOCHA.svg}} '''Իսրայել'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> ({{IPAc-en|ˈ|ɪ|z|r|i|ə|l|,_|-|r|ei|ə|l}}; {{Lang-he|יִשְׂרָאֵל}}, {{Lang-ar|إِسْرَائِيل}}), պաշտոնապես՝ '''Իսրայելի Պետություն''', պետություն [[Միջին Արևելք]]ում, որը տեղակայված է Միջերկրական ծովի հարավարևելյան և Կարմիր ծովի հյուսիսային ափին։ Հյուսիսում ցամաքային սահման ունի Լիբանանի հետ, հյուսիս-արևելքում՝ [[Սիրիա]]յի հետ, արևելքում՝ [[Հորդանան]]ի հետ, [[Հորդանան գետի արևմտյան ափ]]ի և [[Գազայի հատված]]ի հետ արևելքից և արևմուտքից<ref>{{cite web |url=https://www.state.gov/p/nea/ci/pt/ |title=Palestinian Territories |publisher=State.gov |date=ապրիլի 22, 2008 |accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 26}}</ref> և, համապատասխանաբար, հարավ-արևմուտքում սահմանակից է [[Եգիպտոս]]ի հետ։ Երկիրը, չնայած իր փոքր տարածքի, ունի [[Իսրայելի աշխարհագրություն|աշխարհագրական բազում առանձնահատկություններ]]<ref name="cia">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |title=Israel |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |access-date=2017 թ․ հունվարի 5 |archive-date=2016 թ․ մայիսի 27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160527061410/https://www.cia.gov/library/publications//the-world-factbook/geos/is.html |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref>։ Իսրայելի տնտեսական և տեխնոլոգիական կենտրոնը [[Թել Ավիվ]]ն է<ref name="lboro.ac.uk">{{cite web |title=GaWC&nbsp;– The World According to GaWC 2008 |work=Globalization and World Cities Research Network |accessdate=2009 թ․ մարտի 1 |url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html}}</ref>, մինչդեռ երկրի կառավարության նստավայրը և հռչակված մայրաքաղաքը [[Երուսաղեմ]]ն է, չնայած նրան, որ մինչև ԱՄՆ–ում նախագահ Դոնալդ Թրամփի իշխանության գլուխ գալը՝ Իսրայել պետության գերագույն իշխանությունը Երուսաղեմի նկատմամբ [[Երուսաղեմի կարգավիճակի մասին Իսրայելի օրենք|ճանաչված չէր միջազգային հանրության զգալի մասի կողմից։]]<ref>[https://berkleycenter.georgetown.edu/essays/the-controversial-sovereignty-over-the-city-of-jerusalem The Controversial Sovereignty over the City of Jerusalem (June 22, 2015, The National Catholic Reporter)] "Susan M. Akram, Michael Dumper, Michael Lynk, Iain Scobbie (eds.),&nbsp;International Law and the Israeli-Palestinian Conflict: A Rights-Based Approach to Middle East Peace,&nbsp;Routledge, 2010 p.119.</ref><ref>[http://www.bbc.com/news/world-middle-east-42218042 Jerusalem: Opposition to mooted Trump Israel announcement grows]"Israeli sovereignty over Jerusalem has never been recognised internationally"</ref><ref>Whither Jerusalem (Lapidot) page 17: "Israeli control in west Jerusalem since 1948 was illegal and most states have not recognized its sovereignty there"</ref><ref>V. Kattan: "Competing claims, Contested City: The Sovereignty of Jerusalem under International Law" (page 2) : "No state recognizes Israel's sovereignty over Jerusalem in neither its eastern nor western half"</ref>: Իրավիճակը փոխվեց 2017 թվականին։ [[ԱՄՆ]] քառասունհինգերորդ նախագահ [[Դոնալդ Թրամփ]]ի կողմից 2017 թվականի դեկտեմբերին Երուսաղեմը՝ վերստին Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելը և կարճ ժամանակ անց ԱՄՆ դեսպանությունն այնտեղ տեղափոխելու որոշման ընդունումը փոխեց այս հարցի վերաբերյալ գրեթե յոթանասուն տարի տևած անորոշ իրավիճակը<ref>ՙԴեկտեմբերի սկզբին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտնել էր, որ Երուսաղեմը ճանաչում է Իսրայելի մայրաքաղաք ու ստորագրել էր փաստաթուղթ Թել Ավիվից ամերիկյան դեսպանատունը այնտեղ տեղափոխելու մասին։՚ Նյուզ․ամ։ Երուսաղեմի մասին ԱՄՆ որոշումը հավասարազոր է պատերազմ հայտարարելուն, համարում են Պաղեստինում։ 21:57, 02.01.2018թ․։ [https://news.am/arm/news/429604.html]</ref>։ Ընդ որում, ԱՄՆ–ի նախագահի այս քայլի դեմ ամենաշատը բողոքողներից են եղել [[Թուրքիա]]ն և [[Ռուսաստան]]ը<ref>ՙԵրուսաղեմն Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու մասին ԱՄՆ որոշումը խախտում է միջազգային իրավունքը և վնաս է հասցնում ՄԱԿ հեղինակությանը, հայտարարել է Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, փոխանցում է Ռուսաստանի «ՌԻԱ Նովոստի» լրատվական գործակալությունը։ «Սպիտակ տունը խաչ է քաշել ՄԱԿ ԱԽ №478 բանաձևի վրա, որը ստորագրել է նաև ԱՄՆ-ն։ Չի կարող վստահություն լինել մի կազմակերպության նկատմամբ, որի որոշումներն անտեսվում են ՄԱԿ ԱԽ ամենամշտական անդամների կողմից։ Ոչ ոք իրավունք չունի իրեն օրենքից վեր դասել»,- ասել է Էրդողանը, փոխանցում է Anadolu-ն։ Էրդողանի խոսքով՝ Թրամփը փորձում է նպատակներին հասնել «Ես արել եմ, ուրեմն այդպես էլ կլինի» սկզբունքով։ «Կներեք, բայց նման մտածելակերպով համաշխարհային հանրությունը կառավարելը հեշտ չէ։ Ուժը նման իրավունք չի տալիս։ Դիմում եմ առաջատար պետությունների ղեկավարներին, նրանք են պատասխանատու խաղաղության համար»,- ասել է Թուրքիայի նախագահը։՚ Երուսաղեմի մասին ԱՄՆ որոշումը հարված է ՄԱԿ հեղինակությանը․ Էրդողան։ 23:53, 09.12.2017 թվական։[https://news.am/arm/news/425573.html]</ref><ref>ՙՌուսաստանն ու Թուրքիան հայտարարել են, որ ԱՄՆ դեսպանությունը Թել Ավիվից Երուսաղեմ տեղափոխելու մասին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի որոշումը չի օգնում իրավիճակի կարգավորմանը Մերձավոր Արևելքում, այլ ընդհակառակը՝ ապակայունացնում է առանց այդ էլ բարդ իրավիճակը տարածաշրջանում։ Այդ մասին երեկ երեկոյան Անկարայում Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանի հետ հանդիպումից հետո հայտարարել է Ռուսաստանի նախագահ [[Վլադիմիր Պուտին]]ը։ Երեկվա բանակցությունները տևել են շուրջ մեկ ժամ, օրակարգի առանցքային հարցերն են եղել իրավիճակը Երուսաղեմում և Սիրիական ճգնաժամի կարգավորումը։ Հանդիպմանը հետևել է կարճ մամուլի ասուլիս, որի ժամանակ Պուտինը մասնավորապես հայտարարել է, որ Էրդողանի հետ նախևառաջ քննարկել է Մերձավոր Արևելքում իրավիճակն ու սիրիական կարգավորումը, որի շուրջ Մոսկվան և Անկարան ակտիվ համագործակցում են։ Ասուլիսին Էրդողանը նաև հայտարարել է, որ մեկ շաբաթից կավարտվեն C-400 (S-400) հրթիռային համակարգերի մատակարարման հետ կապված աշխատանքները։ Հիշեցնենք՝ ավելի վաղ Թուրքիան և Ռուսաստանը ստորագրել են C-400 համակարգերի մասին համաձայնագիրը, ընդ որում C-400-ը գնելու համար Ռուսաստանը վարկ է տրամադրել Թուրքիային։ Թուրքիայում Պուտինը նաև հայտարարել է, որ Ռուսաստանը դուրս է բերում իր զորքերի հիմնական մասն այդ արաբական երկրից։ Իսկ թե որքա՞ն զինծառայող է մնում Սիրիայում, Պուտինը չի հստակեցրել։ Նշենք, որ Պուտինը երեկ նախ այցելել է Սիրիա, ապա Եգիպտոս, հետո նոր Թուրքի։ Թե՛ Անկարայում, թե՛ Կահիրեում հիմնական հարցերից մեկը Երուսաղեմի շուրջ ստեղծված իրավիճակն էր։ Այս հարցում Ռուսաստանը, Թուրքիան և Եգիպտոսը հայտարարել են, որ միակարծիք են և դեմ են Թրամփի որոշմանը։՚։ ՙԵրուսաղեմը Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու Թրամփի որոշումը ապակայունացնելու է իրավիճակը Մերձավոր Արևելքում. Պուտին՚։ ՙԱզատություն՚ ռադիոկայան, Դեկտեմբեր 12, 2017թ․։[https://www.azatutyun.am/a/28911243.html]</ref>։ Չնայած Թուրքիայի և մյուս հակաամերիկյան ու հակաիսրայելական ուժերի բողոքներին, ԱՄՆ–ն 2018թ․ մայիսի 14–ին՝ Իսրայել պետության հռչակման յոթանասուներորդ տարեդարձի օրը, իր դեսպանատունը Թել–Ավիվից տեղափոխեց Երուսաղեմ<ref>ԱՄՆ-ը այսօր Երուսաղեմ կտեղափոխի Իսրայելում իր դեսպանատունը։ ՙԱյս որոշման մասին, հիշեցնենք, ավելի վաղ հայտարարել էր ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը՝ ընդգծելով, որ Միացյալ Նահանգները ամբողջ Երուսաղեմը ճանաչում է Իսրայելի մայրաքաղաք։ Այսօր՝ մայիսի 14-ին լրանում է Իսրայել Պետության հռչակման 70-րդ տարեդարձը:՚ ՙԱզատություն՚ ռադիոկայան, Մայիս 14, 2018թ․։[https://www.azatutyun.am/a/29225349.html]</ref>։ [[Իսրայելի թագավորություն|Իսրայելի]] և [[Հուդայի թագավորություն]]ները սկզիբ են առել [[երկաթի դար]]ի ժամանակաշրջանից<ref name="Finkelstein" /><ref name="Pitcher" />։ Նեո-ասորական կայսրությունը մ.թ.ա. 720 թվականին պարտության է մատնել Իսրայելին<ref name="Broshi 2001 174" />։ Հուդան հետագայում նվաճել է բաբելոնյան, պարսկական և հելլենիստական կայսրությունները, որոնք շարունակեցին գոյություն ունենալ որպես հրեական ինքնավար մարզեր<ref name="BabylonianChronicles" /><ref name="Berquist2007">{{cite book|author=Jon L. Berquist|title=Approaching Yehud: New Approaches to the Study of the Persian Period|url=https://books.google.am/books?id=X8uK-dZr_BAC&pg=PA195|year=2007|publisher=Society of Biblical Lit|isbn=978-1-58983-145-2|pages=195–}}</ref>։ == Անվան ծագումնաբանություն == [[Պատկեր:Merneptah Israel Stele Cairo.JPG|thumb|upright|[[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ը (մ.թ.ա. 13-րդ դար)։ [[Բիբլիական հնագիտություն|Բիբլիական հնագետների]] մեծ մասը հիերոգլիֆների մի խումբ թարգմանում է որպես «Իսրայել», որը արձանագրություններում հիշատակվող անվան առաջին դեպքն է։]] [[Բրիտանական մանդատը Պաղեստինում (իրավաբանական փաստաթուղթ)|Բրիտանական մանդատի]] տակ գտնվելու տարիներին (1920–1948) ամբողջ տարածաշրջանը հայտնի էր «Պաղեստին» անվամբ ({{Lang-he|פלשתינה [א״י]|lit=Palestine [Eretz Israel]}})<ref>{{cite magazine|url=http://time.com/3445003/mandatory-palestine/|title=Mandatory Palestine: What It Was and Why It Matters|author=Noah Rayman|magazine=TIME|date=29 September 2014|access-date=5 December 2015}}</ref>։ 1948 թվականին [[Իսրայելի անկախության հռչակագիր|անկախություն]] ձեռք բերելուց հետո երկիրը սկսեց պաշտոնապես կոչվել «Իսրայել պետություն» ({{lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}})՝ այն բանից հետո, երբ մերժվեցին առաջարկված պատմական և կրոնական այլ անվանումները՝ ներառյալ [[Իսրայելական հող]]ը (Eretz Israel), [[Եբեր]]ը, [[Սիոն (բնակավայր)|Սիոն]]ը և [[Հուդա (պատմական մարզ)|Հուդա]]ն<ref>{{cite news |work=The Palestine Post |location=Jerusalem |date=7 December 1947 |page=1 |title=Popular Opinion |url=http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib:LowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text/html&Locale=english-skin-custom&Path=PLS/1947/12/07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120815030044/http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib%3ALowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text%2Fhtml&Locale=english-skin-custom&Path=PLS%2F1947%2F12%2F07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1 |archive-date=15 August 2012 }}</ref>, իսկ «Իսրայել» անվանումն առաջարկեց [[Դավիդ բեն Գուրիոն|բեն Գուրիոն]]ը, որը հաստատվեց 6:3 ձայնով<ref>[http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html One Day that Shook the world] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112220409/http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html |date=12 January 2012 }} ''The Jerusalem Post'', 30 April 1998, by Elli Wohlgelernter</ref>։ Անկախության առաջին շաբաթների ընթացքում իշխանություններն Իսրայելի քաղաքացիներին բնորոշելու համար սկսեցին օգտագործել «[[Իսրայելցիներ|իսրայելցի]]» անվանումը. սրա մասին պաշտոնապես հայտարարեց [[Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարություն|Արտաքին գործերի նախարար]] [[Մոշե Շարեթ]]ը<ref>{{cite magazine|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html |magazine=Time |location=New York |date=31 May 1948 |title=On the Move |access-date=6 August 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016074447/http://www.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C798687-2%2C00.html |archive-date=16 October 2007 }}</ref>։ «Իսրայելական հող» և «Իսրայելի երեխաներ» անվանումները պատմականորեն կիրառվել են համապատասխանաբար բիբլիական [[Իսրայելի հրեական թագավորություն|Իսրայելի թագավորությանը]] և [[հրեաներ|ամբողջ հրեա ժողովրդին]] բնորոշելու համար<ref name=levine>{{cite news | last = Levine |first = Robert A. |title = See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic |work=The New York Times |date = 7 November 2000 |access-date =19 January 2011 |url= https://www.nytimes.com/2000/11/07/opinion/07iht-edlevine.t.html}}</ref>։ Այդ անվանումներում «[[Իսրայել (անուն)|Իսրայել]]»-ը (եբր.՝&nbsp;''Yisraʾel'', ''Isrāʾīl''; {{lang-el|Ἰσραήλ}})<ref>William G. Dever, [https://books.google.com/books?id=IGR7-OSz7bUC&pg=PA186 ''Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel''], Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.</ref><ref>Geoffrey W. Bromiley, [https://books.google.com/books?id=yklDk6Vv0l4C&pg=PA907 'Israel,'] in ''International Standard Bible Encyclopedia: E–J,''Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.</ref><ref>R.L. Ottley, [https://books.google.com/books?id=AWZsAAAAQBAJ&pg=PA32 ''The Religion of Israel: A Historical Sketch,''] Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.</ref><ref>{{cite book |title=Longman pronunciation dictionary |first=John C. |last=Wells |publisher=Longman |location=Harlow, England |year=1990 |isbn=978-0-582-05383-0 |page=381}} entry "Jacob".</ref> վերաբերվում է Հակոբ նախահորը, որը, ըստ [[Թանախ|հրեական Աստվածաշնչի]], իր անունն ստացել է այն բանից հետո, երբ հաջողությամբ պայքարել է Տիրոջ հրեշտակի հետ<ref>"And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." (Genesis, 32:28, 35:10). See also [http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1312.htm Hosea 12:5].</ref>։ Հակոբի տասներկու որդիները, որոնք հայտնի են նաև որպես «[[Իսրայելի սերունդներ|Իսրայելի տասներկու սերունդներ]]» կամ «Իսրայելի երեխաներ», դարձել են [[իսրայելցիներ]]ի նախահայրերը։ Հակոբը որդիների հետ բնակվել է [[Քանան]]ում, սակայն սովի պատճառով ստիպված է եղել ընտանիքով տեղափոխվել [[Եգիպտոս]] և բնակություն հաստատել այնտեղ չորս սերունդ՝ 430 տարի<ref>{{Bibleverse||Exodus|12:40–41|HE}}</ref>, մինչև [[Մովսես մարգարե|Մովսես]]ը՝ Հակոբի ծոռան ծոռը<ref>{{Bibleverse||Exodus|6:16–20|HE}}</ref>, իսրայելցիներին կրկին վերադարձրեց Քանան։ Ամենահին հնագիտական արտեֆակտը, որտեղ «Իսրայել» բառը նշվում է հավաքական իմաստով, [[Հին Եգիպտոս]]ի [[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ն է (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դարի վերջով)<ref>{{Harvard citation no brackets|Barton|Bowden|2004|p=126}}. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."</ref>։ == Պատմություն == {{Հիմնական|Իսրայելի պատմություն}} === Նախապատմություն === Ներկայիս Իսրայելի տարածքում [[Հոմո|մարդու]] գոյության ամենահին վկայությունը թվագրվում է 1,5 մլն տարի առաջով՝ [[Գալիլեայի ծով]]ի մոտ գտնվող [[Ուբայդիա]] հնավայրում<ref>{{cite journal |last=Tchernov |first=Eitan |author-link= |date=1988 |title=The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant |journal=Paléorient |volume=14 |issue=2 |pages=63–65 |doi=10.3406/paleo.1988.4455 }}</ref>։ [[Հին քարի դար]]ի մյուս նշանակալի վայրերից են [[Տաբուն (քարանձավ)|Տաբունը]], [[Քեսեմ (քարանձավ)|Քեսեմ]]ը և [[Մանոթ]]ը։ Անատոմիական առումով [[Մարդ բանական|ժամանակակից մարդկանց]] նման ամենահին քարացած մնացորդները, որ գտել են [[Մարդու՝ աֆրիկական ծագման տեսություն|Աֆրիկայից դուրս]], [[Սխուլ-Քաֆզեխ հոմինիններ]]ն են, որոնք բնակվել են ներկայիս Իսրայելի տարածքում 120 000 տարի առաջ<ref>{{cite news |last=Rincon |first=Paul |date=14 October 2015 |title=Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early' |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861 |work=BBC News |access-date=4 January 2017}}</ref>։ Մ.թ.ա. մոտ 10 հազարամյակում տվյալ տարածքում գոյություն է ունեցել [[Նատուֆիական մշակույթ]]ը<ref>{{cite journal |last=Bar-Yosef |first=Ofer |author-link= |date=7 December 1998 |title=The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture |url=http://www.columbia.edu/itc/anthropology/v1007/baryo.pdf |journal=Evolutionary Anthropology |volume=6 |issue=5 |pages=159–177 |doi=10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7 |s2cid=35814375 |access-date=4 January 2017}}</ref>։ === Անտիկ ժամանակաշրջան === {{Տես նաև|Իսրայելցիներ|Հյուսիսիսրայելական թագավորություն|Հուդայի թագավորություն}} [[Պատկեր:City of David - King David's Palace IMG 5815.JPG|thumb|[[Մեծ քարե կառույց (բրոնզեդարյան Երուսաղեմ)|Մեծ քարե կառույց]], հնագիտական վայր [[Երուսաղեմ]]ում]] Տարածքի պատմությունը պարզ չէ<ref name=Finkelstein>{{cite book|last1=Finkelstein|first1=Israel|last2=Silberman|first2=Neil Asher|title=The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories|date=2001|publisher=Simon & Schuster|location=New York|isbn=978-0-684-86912-4|edition=1st Touchstone}}</ref>։ Ժամանակակից [[հնագիտություն]]ը մեծապես հրաժարվել է [[Թորա (գիրք)|Թորայում]] ներկայացված նախապապերի, Ելքի և [[Հեսու (գիրք)|Հեսու]] գրքերում նկարագրված Քանանի նվաճման մասին [[Աստվածաշնչի պատմականություն|պատմականությունից]] և փոխարենը դրանց վերաբերվում է որպես [[իսրայելցիներ]]ի [[Ազգային առասպել|ազգային առասպել]]ի մաս<ref>{{cite book |last=Dever |first=William |title=What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It? |year=2001 |publisher=Eerdmans |isbn=978-3-927120-37-2 |url={{Google books|6-VxwC5rQtwC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |pages=98–99 |quote=After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.}}</ref>։ [[Բրոնզի դար|Ուշ բրոնզի դարաշրջանում]] (մ.թ.ա. 1550–1200) [[Քանան]]ի մեծ մասի վրա [[Վասալ պետություն|վասալ պետություն]]ներ էին ձևավորվել, որոնք տուրք էին վճարում [[Եգիպտոսի նոր թագավորություն|Եգիպտոսի նոր թագավորության]]ը, որի վարչական կենտրոնը գտնվում էր [[Ղազա]]յում<ref>{{Cite journal | jstor=10.5615/bullamerschoorie.364.0001| doi=10.5615/bullamerschoorie.364.0001|title = The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)| journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research| volume=364| issue=364| pages=1–36|year = 2011|last1 = Braunstein|first1 = Susan L.| s2cid=164054005}}</ref>։ Համարվում է, որ իսրայելցիների նախնիների մեջ են եղել նաև տվյալ տարածքում բնակվող հին սեմական լեզուներով խոսող ժողովուրդները<ref name=Miller1986>{{Cite book|last1=Miller|first1=James Maxwell|last2=Hayes|first2=John Haralson|title=A History of Ancient Israel and Judah|publisher=Westminster John Knox Press|year=1986|isbn=978-0-664-21262-9|url=https://archive.org/details/historyofancient00mill}}</ref>։ Ըստ հնագիտական արդի տվյալների՝ իսրայելցիներն ուժով չէին գրավել տվյալ շրջանը և տարածել իրենց մշակույթը, այլ քանանցիներից և նրանց մշակույթից առանձնացել էին [[Բազմաստվածություն|բազմաստված]], իսկ ավելի ուշ՝ [[Միաստվածություն|միաստված]] ունեցող կրոնների միջոցով<ref>Tubb, 1998. pp. 13–14</ref><ref>Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5</ref><ref>{{cite book |last1=Gnuse |first1=Robert Karl |title=No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel |date=1997 |publisher=Sheffield Academic Press Ltd |location=England |isbn=1-85075-657-0 |pages=28, 31}}</ref>{{sfn|McNutt|1999|p=35}}<ref>{{Cite journal| doi = 10.2307/3268384| issn = 0021-9231| volume = 122| issue = 3| pages = 401–425| last = Bloch-Smith| first = Elizabeth| title = Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History| journal = Journal of Biblical Literature| date = 2003| jstor = 3268384| s2cid = 160020536|url= https://semanticscholar.org/paper/814c842d2de5a49881f6e731f9a0a4ec0b85f11d}}</ref>։ Հնագիտական տվյալները վկայում են գյուղական կենտրոնների նման համայնքների մասին, բայց ավելի սահմանափակ ռեսուրսներով և քիչ բնակչությամբ<ref>Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.</ref>։ Գյուղերում բնակվել է մինչև 300-400 բնակիչ{{sfn|McNutt|1999|p=70}}{{sfn|Miller|2012|p=98}}, որոնք զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնաբավ են եղել{{sfn|McNutt|1999|p=72}}, գերակշռել է տնտեսական փոխանակումը{{sfn|Miller|2012|p=99}}։ Բնակիչներն ունեցել են իրենց գիրը՝ նույնիսկ փոքր բնակավայրերում{{sfn|Miller|2012|p=105}}։ Թեև պարզ չէ, թե արդյոք [[Իսրայելի հրեական թագավորություն|Միացյալ միապետություն]] գոյություն է ունեցել<ref name="lipschits">{{cite book|last1=Lipschits|first1=Oded|editor1-last=Berlin|editor1-first=Adele|editor2-last=Brettler|editor2-first=Marc Zvi|title=The Jewish Study Bible|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-997846-5|year=2014|edition=2nd|chapter-url={{Google books|yErYBAAAQBAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|language=en|chapter=The History of Israel in the Biblical Period}}</ref><ref name="Kuhrtp438">{{cite book|last=Kuhrt|first=Amiele|title=The Ancient Near East|year=1995|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-16762-8|page=[https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438 438]|url=https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438}}</ref>, «Իսրայելի» վերաբերյալ ընդունված հնագիտական վկայություն կա [[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ի վրա, որը թվագրվում է մոտ մ.թ.ա. 12-րդ դարով<ref name="NollMerneptah">K.L. Noll, [https://books.google.com/books?id=hMeRK7B1EsMC&pg=PA139 ''Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion,''] A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.</ref><ref name="ThompsonMerneptah">Thomas L. Thompson, [https://books.google.com/books?id=RwrrUuHFb6UC&pg=PA275 ''Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources,''] Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'</ref>, իսկ քանանցիների գոյության մասին վկայություն կա միջին բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 2100–1550)<ref name="Golden">Jonathan M Golden,[https://books.google.com/books?id=EResmS5wOnkC&pg=PA3 ''Ancient Canaan and Israel: An Introduction,''] OUP, 2009 pp. 3–4.</ref><ref>{{cite book |last1 = Lemche |first1 = Niels Peter |year = 1998 |title = The Israelites in History and Tradition |publisher = Westminster John Knox Press |url={{Google books|JIoY7PagAOAC|page=PA35|keywords=|text=|plainurl=yes}} |page=35|isbn=978-0-664-22727-2}}</ref>։ Տարաձայնություն կա [[Հին Իսրայելի և Հուդայի թագավորության պատմություն|Իսրայելի և Հուդայի թագավորությունների]] ձևավորման տարեթվի, չափի և հզորության վերաբերյալ, սակայն պատմաբանները և հնագետները միակարծիք են այն հարցում, որ [[Հյուսիսիսրայելական թագավորություն|Իսրայելի թագավորությունն]] արդեն գոյություն ուներ մոտ մ.թ.ա. 900 թվականին<ref name="Finkelstein" />{{rp|169–195}}<ref name="Wright">{{cite web|last1=Wright|first1=Jacob L.|date=July 2014|title=David, King of Judah (Not Israel)|url=http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20210301164250/http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|archive-date=1 March 2021|access-date=15 May 2021|website=The Bible and Interpretation}}</ref>, իսկ [[Հուդայի թագավորություն]]ը՝ մոտ մ.թ.ա. 700 թվականին<ref name="Pitcher">[https://books.google.com/books?id=tu02muKUVJ0C&pg=PA229 The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995] Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."</ref>։ [[Պատկեր:Kingdoms of Israel and Judah map 830.svg|thumb|upright|Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Իսրայելի և [[Հուդայի թագավորություն|Հուդայի թագավորության]] քարտեզը]] Իսրայելի թագավորությունը երկու թագավորություններից ամենածաղկողն էր և շուտով դարձավ տարածաշրջանային գերտերություն{{sfn|Finkelstein|Silberman|2002|pp=146-7|ps=:Put simply, while Judah was still economically marginal and backward, Israel was booming. ... In the next chapter we will see how the northern kingdom suddenly appeared on the ancient Near Eastern stage as a major regional power}}. [[Օմրիների դինաստիա]]յի տարիներին նրա ղեկավարության տակ էին գտնվում [[Սամարիա]]ն, [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեան]], վերին [[Հորդանանի հովիտ|Հորդանանյան հովիտ]]ը, [[Շարոն (հարթավայր)|Շարոնը]] և [[Անդրհորդանան]]ի մեծ մասը<ref name=":0">{{Cite book|last=Israel.|first=Finkelstein|url=http://worldcat.org/oclc/949151323|title=The forgotten kingdom : the archaeology and history of Northern Israel|isbn=978-1-58983-910-6|pages=74|oclc=949151323}}</ref>։ Գերտերությունը փլուզվեց մ.թ.ա. 720 թվականին, երբ [[Նոր սիրիական կայսրություն]]ը գրավեց այն<ref name="Broshi 2001 174">{{cite book |last=Broshi |first=Maguen |title=Bread, Wine, Walls and Scrolls |url={{Google books|etTUEorS1zMC|page=PA174|keywords=|text=|plainurl=yes}}|publisher=Bloomsbury Publishing |year=2001 |page=174 |isbn=978-1-84127-201-6}}</ref>։ Ավելի ուշ Հուդայի թագավորությունը դարձավ նախ Նոր սիրիական կայսրության, այնուհետև [[Նոր բաբելոնական կայսրություն|Նոր բաբելոնական կայսրության]] [[հաճախորդ պետություն]]ը։ Մ.թ.ա. 586 թվականին բաբելոնցիները [[Հուդայի թագավորության ապստամբությունը Բաբելոնի դեմ|նվաճեցին]] Հուդայի թագավորությունը։ Ըստ հրեական սուրբ գրքի՝ [[Սողոմոնի տաճար]]ը և [[Երուսաղեմի պաշարում (մ.թ. 587)|Երուսաղեմը ոչնչացրել]] է [[Նաբուգոդոնոսոր II]] արքան, որն այնուհետև [[Բաբելոնյան գերեվարում|հրեաներին արտաքսել է]] [[Բաբելոն]]։ Հուդայի թագավորության պարտությունն արձանագրվել է նաև [[Բաբելոնյան քրոնիկոններ]]ում<ref name=BabylonianChronicles>{{cite web|url=https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx |title=British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE) |access-date=30 October 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141030154541/https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx |archive-date=30 October 2014 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|title=ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius|website=www.livius.org|access-date=26 March 2020|archive-date=5 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190505195611/https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|url-status=dead}}</ref>։ Բաբելոնյան արտաքսումն ավարտվեց մոտավորապես մ.թ.ա. 538 թվականին պարսից արքա [[Կյուրոս Բ Մեծ]]ի իշխանության ժամանակ, երբ նա գրավեց Բաբելոնը<ref name="rennert">{{cite web|url=http://www.biu.ac.il/js/rennert/history_4.html |title=Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule |publisher=Biu.ac.il |access-date=15 March 2014}}</ref><ref>''Harper's Bible Dictionary'', ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103</ref>։ Մ.թ.ա. 520 թվականին կառուցվեց [[Երկրորդ տաճար]]ը<ref name="rennert"/>։ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկական կայսրության]] մաս կազմող նախկին Հուդայի թագավորությունը դարձավ Հուդայի նահանգ՝ այլ սահմաններով, որն ավելի փոքր տարածք էր<ref name="Grabbe355">{{cite book |last=Grabbe |first=Lester L. |title=A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1 |year=2004 |publisher=T & T Clark |isbn=978-0-567-08998-4 |url={{Google books|-MnE5T_0RbMC|page=PA355|keywords=|text=gave+the+Jews+permission+to+return+to+Yehud+province+and+to+rebuild+the|plainurl=yes}} |page=355}}</ref>։ Նահանգի բնակչությունը զգալիորեն կրճատվեց թագավորության բնակչության թվաքանակի համեմատ. հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում նահանգի բնակչությունը կազմել է մոտ 30000<ref name=Finkelstein/>։ === Դասական ժամանակաշրջան === [[Պատկեր:Temple Scroll.png|thumb|upright|[[Կումրանի ձեռագրեր|Մեռյալ ծովի ձեռագրերից]] մեկի՝ [[Տաճարային ձեռագիր|Տաճարային ձեռագրի]] մի կտոր, որը գրվել է [[Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջան]]ում]] Հաջորդ՝ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկական իշխանության]] ժամանակ, ինքնավար [[Եհուդ Մեդինատա]] նահանգն աստիճանաբար կրկին դարձավ քաղաքային համայնք, որտեղ հիմնականում գերիշխում էին [[Հուդա (պատմական մարզ)|հուդացիները]]։ [[Հելլենական Հունաստան|Հույներն]] իրենց արշավանքների ժամանակ հիմնականում անց էին կենում տվյալ տարածքի կողքով՝ առանց որևէ դիմադրության և հետաքրքրություն ցուցաբերելու։ Լինելով [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ի, այնուհետև [[Սելևկյան տերություն|Սելևկյան տերության]] կազմի մեջ՝ հարավային Լևանտը հիմնականում [[Կելեսիրիա|հելենացվեց]], ինչը լարվածություն առաջացրեց հույների և հուդացիների միջև։ Հակամարտությունը ծնվեց մ.թ.ա. 167 թվականին [[Մակավեյական ապստամբություն|Մակավեյական ապստամբությամբ]], որի արդյունքում Հուդայում ձևավորվեց անկախ [[Հասմոնյան թագավորություն]]ը, որն ավելի ուշ ընդլայնվեց դեպի ժամանակակից Իսրայելի տարածքի մեծ մասի և Հորդանանի ու Լիբանանի որոշ մասերի վրա, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրին իրենց իշխանությունը տարածաշրջանում<ref>{{Cite book|last1=Helyer|first1=Larry R.|url=http://worldcat.org/oclc/961153992|title=The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts|last2=McDonald|first2=Lee Martin|publisher=Baker Academic|year=2013|isbn=978-0-8010-9861-1|editor-last=Green|editor-first=Joel B.|pages=45–47|chapter=The Hasmoneans and the Hasmonean Era|oclc=961153992|quote=The ensuing power struggle left Hyrcanus with a free hand in Judea, and he quickly reasserted Jewish sovereignty... Hyrcanus then engaged in a series of military campaigns aimed at territorial expansion. He first conquered areas in the Transjordan. He then turned his attention to Samaria, which had long separated Judea from the northern Jewish settlements in Lower Galilee. In the south, Adora and Marisa were conquered; (Aristobulus') primary accomplishment was annexing and Judaizing the region of Iturea, located between the Lebanon and Anti-Lebanon mountains|editor-last2=McDonald|editor-first2=Lee Martin}}</ref><ref>{{Cite book|last=Ben-Sasson|first=H.H.|title=A History of the Jewish People|publisher=Harvard University Press|year=1976|isbn=0-674-39731-2|pages=226|quote=The expansion of Hasmonean Judea took place gradually. Under Jonathan, Judea annexed southern Samaria and began to expand in the direction of the coast plain... The main ethnic changes were the work of John Hyrcanus... it was in his days and those of his son Aristobulus that the annexation of Idumea, Samaria and Galilee and the consolidation of Jewish settlement in Trans-Jordan was completed. Alexander Jannai, continuing the work of his predecessors, expanded Judean rule to the entire coastal plain, from the Carmel to the Egyptian border... and to additional areas in Trans-Jordan, including some of the Greek cities there.}}</ref><ref>{{Cite book|last=Ben-Eliyahu|first=Eyal|url=http://worldcat.org/oclc/1103519319|title=Identity and Territory: Jewish Perceptions of Space in Antiquity|date=30 April 2019|isbn=978-0-520-29360-1|pages=13|oclc=1103519319|quote=From the beginning of the Second Temple period until the Muslim conquest—the land was part of imperial space. This was true from the early Persian period, as well as the time of Ptolemy and the Seleucids. The only exception was the Hasmonean Kingdom, with its sovereign Jewish rule—first over Judah and later, in Alexander Jannaeus's prime, extending to the coast, the north, and the eastern banks of the Jordan.}}</ref>։ [[Հռոմեական հանրապետություն]]ը տարածաշրջան ներխուժեց մ.թ.ա. 63 թվականին. սկզբում իր [[Միհրդատի երրորդ պատերազմ|տիրապետության տակ առավ Սիրիան]], այնուհետև ներգրավվեց [[Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմ]]ում։ Պրոհռոմեական և [[Պարթևստան|պրոպարթևական]] ուժերի միջև [[Հռոմեա-պարթևական պատերազմներ|պայքարը]] Հուդայում հանգեցրեց [[Հերովդես I Մեծ]]ի իշխանության գալուն և [[Հերովդեսյան թագավորություն|Հուդայի հերովդեսյան թագավորության]] կոնսոլիդացմանը որպես [[Հին Հռոմ|Հռոմի]] վասալ պետություն։ Հերովդեսը մի շարք հսկայական շինարարական նախագծեր նախաձեռնեց՝ ներառյալ Երկրորդ տաճարի ամբողջովին վերակառուցումն ու ընդարձակումը։ [[Հերովդեսյանների դինաստիա]]յի անկմամբ [[Հուդա (հռոմեական նահանգ)|Հուդան]] դարձավ հռոմեական նահանգ։ Մ.թ. 1-ին և 2-րդ դարերում [[Հրեահռոմեական պատերազմներ|Հռոմի դեմ մի շարք մեծածավալ անհաջող խռովություններ]] եղան։ Այդ ապստամբությունների ճնշումը Հռոմի կողմից ավերիչ հետևանքներ ունեցավ, հանգեցրեց զոհերի և գերեվարման։ Առաջին [[Հրեական պատերազմ (66-73)|Հրեահռոմեական պատերազմի]] (մ.թ. 66-73) հետևանքով [[Երուսաղեմի պաշարում (մ.թ. 70)|ավերվեցին Երուսաղեմը և Երկրորդ տաճարը]]. անհրաժեշտություն առաջացավ հուդայականության մեջ փոփոխություններ անել, որպեսզի այն գոյատևեր առանց տաճարի։ Այս բոլոր իրադարձություններն ի վերջո հանգեցրին [[Ռաբբինների հուդայականություն|ռաբբինների հուդայականության]] ձևավորմանը<ref name=":4">{{Cite journal |last=Westwood |first=Ursula |date=2017-04-01 |title=A History of the Jewish War, AD 66–74 |url=http://dx.doi.org/10.18647/3311/jjs-2017 |journal=Journal of Jewish Studies |volume=68 |issue=1 |pages=189–193 |doi=10.18647/3311/jjs-2017 |issn=0022-2097}}</ref><ref name=":5">{{Cite book |last=Karesh |first=Sara E. |url=http://worldcat.org/oclc/1162305378 |title=Encyclopedia of Judaism |year=2006 |isbn=1-78785-171-0 |oclc=1162305378 |quote=Until the modern period, the destruction of the Temple was the most cataclysmic moment in the history of the Jewish people. Without the Temple, the Sadducees no longer had any claim to authority, and they faded away. The sage Yochanan ben Zakkai, with permission from Rome, set up the outpost of Yavneh to continue develop of Pharisaic, or rabbinic, Judaism.}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Goldenberg |first=Robert |date=1977 |title=The Broken Axis: Rabbinic Judaism and the Fall of Jerusalem |url=http://dx.doi.org/10.1093/jaarel/xlv.3.353 |journal=Journal of the American Academy of Religion |volume=XLV |issue=3 |pages=353 |doi=10.1093/jaarel/xlv.3.353 |issn=0002-7189}}</ref>։ Երկու սերունդ հետո սկիզբ առավ [[Բար Կոխբայի ապստամբություն]]ը (մ.թ. 132-136)։ Հուդան դատարկվեց, շատերը սպանվեցին, տեղահանվեցին կամ վաճառվեցին ստրկության<ref name="Taylor">{{cite book |last=Taylor |first=J. E. |url=https://books.google.com/books?id=XWIMFY4VnI4C&pg=PA243 |title=The Essenes, the Scrolls, and the Dead Sea |date=15 November 2012 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199554485 |quote=These texts, combined with the relics of those who hid in caves along the western side of the Dead Sea, tells us a great deal. What is clear from the evidence of both skeletal remains and artefacts is that the Roman assault on the Jewish population of the Dead Sea was so severe and comprehensive that no one came to retrieve precious legal documents, or bury the dead. Up until this date the Bar Kokhba documents indicate that towns, villages and ports where Jews lived were busy with industry and activity. Afterwards there is an eerie silence, and the archaeological record testifies to little Jewish presence until the Byzantine era, in En Gedi. This picture coheres with what we have already determined in Part I of this study, that the crucial date for what can only be described as genocide, and the devastation of Jews and Judaism within central Judea, was 135 CE and not, as usually assumed, 70 CE, despite the siege of Jerusalem and the Temple's destruction}}</ref><ref>Werner Eck, "Sklaven und Freigelassene von Römern in Iudaea und den angrenzenden Provinzen," Novum Testamentum 55 (2013): 1–21</ref><ref>{{Cite journal |last1=Raviv |first1=Dvir |last2=Ben David |first2=Chaim |date=2021 |title=Cassius Dio's figures for the demographic consequences of the Bar Kokhba War: Exaggeration or reliable account? |url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S1047759421000271/type/journal_article |journal=Journal of Roman Archaeology |language=en |volume=34 |issue=2 |pages=585–607 |doi=10.1017/S1047759421000271 |s2cid=245512193 |issn=1047-7594 |quote=Scholars have long doubted the historical accuracy of Cassius Dio's account of the consequences of the Bar Kokhba War (Roman History 69.14). According to this text, considered the most reliable literary source for the Second Jewish Revolt, the war encompassed all of Judea: the Romans destroyed 985 villages and 50 fortresses, and killed 580,000 rebels. This article reassesses Cassius Dio's figures by drawing on new evidence from excavations and surveys in Judea, Transjordan, and the Galilee. Three research methods are combined: an ethno-archaeological comparison with the settlement picture in the Ottoman Period, comparison with similar settlement studies in the Galilee, and an evaluation of settled sites from the Middle Roman Period (70–136CE). The study demonstrates the potential contribution of the archaeological record to this issue and supports the view of Cassius Dio's demographic data as a reliable account, which he based on contemporaneous documentation.}}</ref><ref name=":02">{{Cite book |last=Mor |first=Menahem |url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004314634 |title=The Second Jewish Revolt |date=2016-04-18 |publisher=BRILL |isbn=978-90-04-31463-4 |pages=483–484 |doi=10.1163/9789004314634 |quote=Land confiscation in Judaea was part of the suppression of the revolt policy of the Romans and punishment for the rebels. But the very claim that the sikarikon laws were annulled for settlement purposes seems to indicate that Jews continued to reside in Judaea even after the Second Revolt. There is no doubt that this area suffered the severest damage from the suppression of the revolt. Settlements in Judaea, such as Herodion and Bethar, had already been destroyed during the course of the revolt, and Jews were expelled from the districts of Gophna, Herodion, and Aqraba. However, it should not be claimed that the region of Judaea was completely destroyed. Jews continued to live in areas such as Lod (Lydda), south of the Hebron Mountain, and the coastal regions. In other areas of the Land of Israel that did not have any direct connection with the Second Revolt, no settlement changes can be identified as resulting from it.}}</ref>։ Երուսաղեմը վերակառուցվեց որպես հռոմեական գաղութ և ստացավ [[Էլիա Կապիտոլինա]] անվանումը, իսկ Հուդայի մարզը վերանվանվեց [[Պաղեստինյան Սիրիա]]<ref name="H.H. Ben-Sasson, 1976, page 334">H.H. Ben-Sasson, ''A History of the Jewish People'', Harvard University Press, 1976, {{ISBN|0-674-39731-2}}, page 334: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."</ref><ref name="Ariel Lewin p. 33">Ariel Lewin. ''The archaeology of Ancient Judea and Palestine''. Getty Publications, 2005 p. 33. "It seems clear that by choosing a seemingly neutral name - one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus - Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land." {{ISBN|0-89236-800-4}}</ref>։ Բար Կոխբայի ապստամբության ձախողումից հետո տարածաշրջանում հրեական ներկայությունը զգալիորեն կրճատվեց<ref>Oppenheimer, A'haron and Oppenheimer, Nili. ''Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society''. Mohr Siebeck, 2005, p. 2.</ref>։ Այդուհանդերձ, շարունակաբար փոքր հրեական ներկայացվածություն կար, իսկ [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեան]] դարձավ նրանց հոգևոր կենտրոնը<ref>{{cite book |last=Cohn-Sherbok |first=Dan |title=Atlas of Jewish History |publisher=Routledge |year=1996 |isbn=978-0-415-08800-8 |page=58}}</ref><ref>{{cite web |last=Lehmann |first=Clayton Miles |date=18 January 2007 |title=Palestine |url=http://sunburst.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130407005423/http://sunburst.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |archive-date=7 April 2013 |access-date=9 February 2013 |website=Encyclopedia of the Roman Provinces |publisher=University of South Dakota}}</ref>։ Հրեական համայնքները շարունակում էին պահպանել իրենց գոյությունը [[Հեբրոն լեռ]]ան հարավային հատվածում և մերձափնյա հարթավայրում<ref name=":02" />։ Մ.թ. 2-րդ և 4-րդ դարերում [[Տիբերիա (Իսրայել)|Տիբերիայում]] և [[Երուսաղեմ]]ում ստեղծվեցին [[Միշնա]] ժողովածուն, [[Երուսաղեմյան թալմուդ]]ի մի մասը և հրեական այլ կրոնական տեքստեր<ref>{{Harvard citation no brackets|Morçöl|2006|p=304}}</ref>։ Երբ տարածքում իշխում էր Բյուզանդիան, քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերազանցեց [[Կրոնը Հին Հռոմում|Հռոմեական հեթանոսությանը]]<ref>The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World by Catherine Nixey 2018</ref>։ Արդեն 4-րդ դարում հրեաները դարձան փոքրամասնություն<ref name="Kessler2010">{{cite book |author=Edward Kessler |url=https://books.google.com/books?id=87Woe7kkPM4C&pg=PA72 |title=An Introduction to Jewish-Christian Relations |publisher=Cambridge University Press |year=2010 |isbn=978-0-521-70562-2 |page=72}}</ref>։ Քրիստոնյաների գաղթը, ինչպես նաև տեղաբնակների կրոնափոխությունը հանգեցրին քրիստոնյա մեծամասնության ձևավորմանը<ref name="CHJ2">{{cite book |author=David Goodblatt |title=The Cambridge History of Judaism |year=2006 |isbn=978-0-521-77248-8 |editor=Steven Katz |volume=IV |pages=404–430 |chapter=The Political and Social History of the Jewish Community in the Land of Israel, c. 235–638 |quote=Few would disagree that, in the century and a half before our period begins, the Jewish population of Judah () suffered a serious blow from which it never recovered. The destruction of the Jewish metropolis of Jerusalem and its environs and the eventual refounding of the city... had lasting repercussions. [...] However, in other parts of Palestine the Jewish population remained strong [...] What does seem clear is a different kind of change. Immigration of Christians and the conversion of pagans, Samaritans and Jews eventually produced a Christian majority}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Bar |first=Doron |date=2003 |title=The Christianisation of Rural Palestine during Late Antiquity |url=http://dx.doi.org/10.1017/s0022046903007309 |journal=The Journal of Ecclesiastical History |volume=54 |issue=3 |pages=401–421 |doi=10.1017/s0022046903007309 |issn=0022-0469 |quote=The dominant view of the history of Palestine during the Byzantine period links the early phases of the consecration of the land during the fourth century and the substantial external financial investment that accompanied the building of churches on holy sites on the one hand with the Christianisation of the population on the other. Churches were erected primarily at the holy sites, 12 while at the same time Palestine's position and unique status as the Christian 'Holy Land' became more firmly rooted. All this, coupled with immigration and conversion, allegedly meant that the Christianisation of Palestine took place much more rapidly than that of other areas of the Roman empire, brought in its wake the annihilation of the pagan cults and meant that by the middle of the fifth century there was a clear Christian majority.}}</ref>։ 5-6-րդ դարերում կրկնվող [[Սամարիտանական ապստամբություններ]]ը փոփոխության ենթարկեցին երկրի տարածքը, Բյուզանդիայի քրիստոնյա և սամարիտանական համայնքները զգալի վնաս կրեցին, ինչը հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի կրճատման<ref>{{cite book |last=Kohen |first=Elli |url=https://books.google.com/books?id=r-9qJRP20MIC&pg=PA26 |title=History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire |publisher=University Press of America |year=2007 |isbn=978-0-7618-3623-0 |pages=26–31}}</ref>։ [[Երուսաղեմի պաշարում (614)|Պարսկական նվաճումից]] և կարճ կյանք ունեցած [[Հրեաների ապստամբությունը Հերակլիոս Ա-ի դեմ|Հրեական համագործակցությունից]] հետո մ.թ. 614 թվականին Բյուզանդական կայսրությունը [[Բյուզանդա-պարսկական պատերազմ (602-628)|կրկին նվաճեց]] երկիրը 628 թվականին<ref>{{cite web |title=Roman Palestine |url=https://www.britannica.com/place/Palestine/Roman-Palestine |website=www.britannica.com |publisher=Encyclopedia Britannica}}</ref>։ === Միջնադար և նոր դարաշրջան === == Պետական կարգ == Իսրայել հանրապետություն է։ Սահմանադրություն չունի, այն փոխարինվում է մի շարք օրենսդրական ակտերով։ Պետության ղեկավարը նախագահ է, որի լիազորությունները սահմանափակված են։ Ողջ իշխանությունն իրականացնում է կառավարությունը՝ վարչապետի գլխավորությամբ։ Բարձրագույն օրենսդրական մարմինը միապալատ պառլամենտն է (կնեսետ)։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 18 տարեկան դարձած քաղաքացիները։ Դատական համակարգը կազմում են աշխարհիկ և հոգևոր դատարաններն ու Գերագույն դատարանը։ == Սահմաններ == [[Պատկեր:Is-wb-gs-gh v3.png|մինի|260px|Իսրայելի քաղաքական քարտեզը:]] Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Իսրայելի սահմանները վերջնականապես հստակեցված չեն։ Իսրայելը տարբեր փաստերի արդյունք է, ինչպես նաև ձեռնպահ է մնում իր սահմանների պաշտոնապես հստակեցումից։ Իսրայելացի որոշ իրավաբաններ համարում են, որ սահմաններն ընդհանրապես պետության տարր չեն համարվում։ Իսրայելի սահմանների հստակեցման համար գոյություն ունեն մի քանի հնարավոր ձևեր՝ * ՄԱԿ ԳԱ [[1947]]. [[նոյեմբեր 29]]-ի թիվ 181/11 որոշումը, որը չի ճանաչվել և իրականացվել արաբական երկրների կողմից, մնում է միայն միջազգային-իրավական փաստաթուղթ, որտեղ նշված է հրեական պետության տարածքը։ Այդ փաստաթուղթը ենթադրում էր հրեական պետության տարածք ընդգրկել Արևելյան Գալիլիան, Իսրայելյան դաշտահովիտը, ծովի երկայնքի մեծ մասը և Նեգեվ անապատը, իսկ արաբական՝ Արևմտյան Գալիլիան, Հուդայի սարերը, [[Սամարի]]ան (բացառությամբ [[Երուսաղեմ]]ը) և [[Աշդոդ]]ի դաշտահովիտը՝ մինչև Եգիպտոսի հետ սահման։ [[Երուսաղեմ]]ն ու [[Բեթղեհեմ]]ը պետք է լինեն միջազգային վերահսկողության տակ։ * Իսրայելի սուվերեն տարածքը, որը ձևավորվել է 1949 թվականի [[Անկախության համար պայքար]]ի ժամանակ (դե-ֆակտո ճանաչված է աշխարհի շատ պետությունների կողմից), մոտավորապես 20 770 կմ² է, որի 2% ջրային տարածքներն են կազմում։ * Տարածքը, որն ավելի ուշ Իսրայելը հայտարարել է իր սուվերենությունը, իր մեջ է ընդգրկում Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ն ու [[Գոլանի բարձունքներ]]ը, կազմում է 22 072 կմ²։ * Իսրայելի տարածքի մակերեսը, որը վերահսկվում է Իսրայելի կողմից, Պաղեստինի վարչակազմը, և այն տարածքները, որն Իսրայելը զբաղեցրել է Վեցօրյա պատերազմի ժամանակ, կազմում է 27 799 կմ²։ Եգիպտոս-Իսրայել սահմանը հաստատվել է [[Պաղեստին]]ի սահմանի մանդատով, և ամրապնդվել 1979 թվականի մարտի 26-ի համաձայնագրով։ Իսրայել-Հորդանան սահմանը նշված է [[1994]] թվականի [[հոկտեմբերի 26]]-ի համաձայնագրի, Բրիտանական նախահանձնագրի գծով Պաղեստինի և Էմիրատների Տրանսհորդանով՝ մի քանի աննշան բացառություններով։ Իսրայելի սահմանները [[Լիբանան]]ի և [[Սիրիա]]յի հետ պաշտոնապես կարգավորված չեն։ Գոյություն ունեցող այսպես կոչված «կապույտ գիծը» Լիբանանի և Իսրայերի միջև ճանաչված է [[ՄԱԿ]]-ի կողմից, սակայն վիճելի են մնում [[Շերմա Շեբաա]] տարածքները։ Իսրայելն ու Սիրիան իրարից բաժանում է «հրադադարի գիծը», որտեղ ՄԱԿ-ի որոշումով [[Դատաստանի օրվա պատերազմ]]ից հետո անվտանգության գոտի է ստեղծվել։ === Վիճելի տարածքներ === [[Պատկեր:West Bank barrier 0998.jpg|մինի|260px|Անվտանգության պատ, Արևմտյան ափ]] [[Պատկեր:West Bank & Gaza Map 2007 (Settlements).png|մինի|260px|Արևմտյան ափի և Գազայի սեկտորի քարտեզը, 2007 թ.]] ՄԱԿ-ը «Օկուպացված տարածքներ է համարում [[Հորդանան (գետ)|Հորդանան գետ]]ի արևմտյան ափը, Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ի և [[Գոլանի բարձունքներ]]ը։ Այդ տարածքներն Իսրայելը սկսել է վերահսկել [[Վեցօրյա պատերազմ]]ի հաղթանակից հետո ([[1967]] թ.): Այդ տարածքների բանակցությունների հիմք է հանդիսանում 1967 թվականին ՄԱԿ-ի թիվ 242 բանաձևը, որը կոչ է անում Իսրայելին դուրս գալ իր կողմից զբաղեցրած որոշ տարածքներից, որի դիմաց ստանում է խաղաղություն արաբական երկրների հետ ([[Խաղաղություն տարածքների դիմաց սկզբունք]])։ Իսրայելը վիճարկում է «օկուպացված տարածքներ» կարգավիճակը և պնդում, որ այդ հողերը պատկանում են Իսրայելի Պետությանը։ Որպես հիմք ընդունվում է այն փաստը, որ [[Վեցօրյա պատերազմ]]ը (1967) եղել է ինքնապաշպանական մարտը ընդդեմ [[Եգիպտոս]]ի, [[Հորդանան]]ի և [[Իրաք]]ի բանակների դեմ։ Միջազգային իրավունքը չի արգելում հողերի այդպիսի ձեռքբերումը և նրա բռնակցումը (ինչպես [[Գոլանի բարձունքներ]]ի և [[Արևելյան Երուսաղեմի]] դեպքում) համարվում է օրինական։ Փաստարկ է ներկայացվում նաև [[Հուդա]]յի, [[Սամարիա]]յի (Արևմտյան ափ), [[Գազայի սեկտոր]]ի և [[Արևելյան Երուսաղեմի]] անորոշ կարգավիճակի մասին։ Համաձայն 1947 թվականին [[Պաղեստինի բաժանման պլան]]ի այդ տարածքները անցել են արաբական պետությանը (բացի Երուսաղեմից, որը գտնվում էր Միջազգային հատուկ վերահսկողության տակ)։ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Հարդանանի, Իրաքի, Արաբական Էմիրությունների և մի շարք այլ արաբական երկրների ագրեսիայի համար Իսրայելի հանդեպ, ([[Արաբ-իսրայելական պատերազմ 1948-1949]]., կամ «Պայքար անկախության համար»), ՄԱԿ-ի բանաձևը չի կատարվել, Եգիպտոսը զավթել է Գազայի սեկտորը, իսկ Հորդանանը օկուպացրել է Հուդան, Սամարիան և Արևելյան Երուսաղեմը։ [[1967]] թվականին Իսրայելը որպես հաղթանակած կողմ սկսեց տիրապետել այդ տարածքների վրա։ Քանի որ Եգիպտոսն ու Հորդանանը անօրեն էին գրավել այդ տարածքները, ապա Իսրայելը «օկուպացրել է» օկուպացված տարածքներ։ Եվ այսպես, չկա միջազգային իրավունքի սուբյեկտ (բացի Իսրայելից), որն օրենքով իրավունք ունի այդ տարածքների վրա, քանի որ [[Պաղեստին]]ը երբեք անկախ պետություն չի եղել։ Այդկերպ Իսրայելի կողմից այդ տարածքների յուրացումը չի կարելի համարել օկուպացում, քանի որ մինչև [[1967]]թվական, օրինական սեփականատեր չի եղել։ Այդ տարածքների վերաբերյալ տարբեր փաստեր հաշվի առնելով, ուղիղ և չեզոք ձևը [[վիճելի տարածք]]ներ տերմինն է։ Արևմտյան ափը և Գազայի հատվածը հիմնականում բնակեցված են պաղեստինցի արաբներով, որոնց զգալի մասը [[փախստական]]ներ են։ 1967 թվականից մինչև [[1993]] թվականն այդ տարածքների բնակչությունը գտնվում էր Իսրայելի ռազմական վարչակազմի վերահսկողության տակ։ [[1973]] թվականից [[Դատաստանի պատերազմ]]ից հետո, Հուդայում, Սամարիայում, Գազայի հատվածում հրեական պատմական բնակավայրերը վերականգնելու համար ստեղծվում է [[վերաբնակեցման շարժում]]ը։ [[1980]] թվականին Իսրայելը Գոլանի բարձունքները և Արևելյան Երուսաղեմը պաշտոնապես իր տարածքն է հայտարարում և տեղի բնակչությանն առաջարկում Իսրայելի քաղաքացիություն։ Իսրայելի կառավարության և Պաղեստինի վարչակազմի ղեկավարության միջև համաձայնությունից հետո Արևմտյան ափի և Գազայի հատվածի արաբական բնակավայրերի մի մասը անցնում են Պաղեստինի Ինքնավարության ղեկավարության տակ։ Այնուամենայնիվ, այդ տարածքների զգալի մասը մնացել են Իսրայելի ռազմական վերահսկողության տակ։ [[Երկրորդ ինտիֆադի]] ահաբեկիչների հարձակումների հաճախացմանը որպես պատասխան Իսրայելը Գազայի հատվածի օրինակով սկսում է կառուցել երկրորդ [[Անվտանգության պատը]]։ Անցյալում «օկուպացված» տերմինը գործածվում էր նաև [[Սինա]]յի թերակղզու դեպքում, որը Եգիպտոսին է հանձնվել [[1979]] թ. [[Իսրայելա-եգիպտական խաղաղ պայմանագր]]ի կնքման ժամանակ։ ՄԱԿ-ի կողմից Գազայի հատվածը համարվում էր որպես օկուպացված տարածքներ։ [[2005]] թվականին վարչապետ [[Արիել Շարոն]]ի [[միակողմանի բաժանահատման]] արդյունքում, Իսրայելը դուրս է բերել իր զորքերը Գազայի հատվածից և անհետացրել բոլոր հրեական բնակավայրերը (որտեղ ապրում էր 8500 մարդ), ինչպես նաև վերացվել են 4 բնակավայր Սամարիայում։ == Աշխարհագրություն == Իսրայելը տեղակայված է [[Ասիա]]յի հարավ-արևմուտքում, նրա ափերը արևմուտքից ողողում են [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական]], հարավից՝ [[Կարմիր ծով]]երը, արևելքից սահմանը գծում է Հորդանան գետը։ Չնայած փոքր տարածքին, Իսրայելը առանձնանում է իր աշխարհագրական բազմազանությամբ։ === Բնություն === Ծովափնյա նեղ հարթավայրին [[արևելք]]ում փոխարինում է 500-1000 մ. բարձրության [[սարավանդ]]ը, որը շեշտակի իջնում է դեպի Գհորի (Էլ-Գոր) և Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջվածքները։ Սարավանդը կազմված է [[կրաքար]]երից (զարգացած է կարստը), [[ավազաքար]]երից, [[բազալտ]]ներից։ Կան ֆոսֆորիտների, քվարցային ավազի, կավերի, մարմարի, [[պղինձ|պղնձ]]ի, [[երկաթ]]ի [[հանքավայրեր]], [[տորֆ]], [[նավթ]]ի և [[գազ]]ի ոչ մեծ հանքաշերտեր (Նեգև անապատում)։ [[Մեռյալ ծով]]ի ջրերը հարուստ են [[կալիում]]ի, [[նատրիում]]ի աղերով ու [[բրոմ]]ով։ Կլիման մերձարևադարձային է։ Միջին ջերմաստիճանը [[հուլիս]]ին և [[օգոստոս]]ին 24°-28&nbsp;°C է, Գհորում՝ մինչև 36&nbsp;°C, [[հունվար]]ին՝ 6°-14&nbsp;°C, Մեռյալ ծովի [[հարավ]]ում՝ մինչև 18&nbsp;°C: Տարեկան տեղումները [[հյուսիս]]ում և Միջերկրական ծովի մերձափնյա հարթավայրում 400-800 մմ են, Մեռյալ ծովի ափին, [[Գհոր իջվածք]]ում և Նեգև անապատում՝ 100-200 մմ, տեղտեղ՝ ավելի պակաս։ Մակերեսային ջրերը սակավ են։ Մշտական հոսք ունեցող միակ գետը Իսրայելիի տարածքով հոսող [[Հորդանան]]ի վերին հոսանքն է։ [[Հարավ]]ում տարածված են [[վադի]]ներ։ Օգտագործվում են [[աղբյուր]]ների, ջրհորների և ծովի աղազերծված ջրերը (80% ֊ը ծախսվում է ոռոգման համար)։ [[Շագանակագույն հողեր|Հողերը շագանակագույն]] են, լեռնային գորշ-շագանակագույն և գորշ, [[հարավ]]ում՝ [[անապատ]]ային։ Գերակշռում է թփուտային և թփուտածառային բուսածածկույթը (մակվիս, գարիգա), հարավում տարածված են անապատային, աղուտային բույսեր և տափաստաններ։ Բնորոշ կենդանիներն են շերտավոր [[Բորենիներ|բորենին]], [[շնագայլ]]ը, [[կրծողներ]], [[թռչուններ]], [[սողուններ]]։ Բնական շրջաններն են. * Մերձափնյա հարթավայրը, * Սարավանդը (ծալքաբեկորային խիստ պենեպլենացած լեռներ), * Գհոր և Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջվածքները։ === Ջրային ռեսուրսներ === Իսրայելում ջրային ռեսուրսները սուղ են, որի պատճառով, օրինակ, [[2008 թվական]]ը պաշտոնապես հայտարարվել է երաշտի տարի։ Իսրայելի խոշորագույն ջրային ռեսուրսը [[Մեռյալ ծով]]ն է։ == Բնակչություն == Ըստ Իսրայելի Կենտրոնական վիճակագրական վարչության տվյալների, որը հրապարակվել է 2013 թ. սեպտեմբերին, Իսրայելի ընդհանուր համարքը կազմել է 8.08 միլիոն բնակիչ։ Դրանից 6,067 (75,4 %) հրեաներ, 1,658 միլիոն (20,6 %) արաբներ (այդ թվում արաբ-մուսուլմաններ, պաղեստինացիներ, բեդվիններ, արաբ-քրիստոնեաներ), և 320 հազար (4,3 %) զրուզներ, չերքեզներ, ռուսներ, հայեր և այլ ազգային փոքրամասնություններ։ 2000 թ. սկսած հրեական բնակչության աստիճանը նվազել է 2,4 %, մուսուլմաններինը աճել 1,8 %։ Քրիստոնեաների աստիճանը, այդ թվում արաբ-քրիստոնեաների, չի փոխվել, իսկ զրուզների աստիճանը աճել է 0,7 %։ Հրեաներից 3,1 միլիոն (56 %) Իսրայելում ծնվածներն են, իսկ 2,39 միլիոն (44 %) հայրենադարձներ։ Շուրջ 1,1 միլիոն ծննդով նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ից, 500 հազար Մարոկկոյից, 240 հազար [[Իրաք]]ից, 230 հազար [[Ռումինիա]]յից, 210 հազար [[Լեհաստան]]ից, 105 հազար [[Եթովպիա]]յից։ Աշկենազները կազմում են բնակչության մեծ մասը՝ 2,2 միլիոն, կամ՝ 40 %, սեֆարդները՝ 0,9 միլիոն մարդ։ Իսրայելում է ապրում աշխարհի հրեա բնակչության 43,5 % -ը։ 270 հազար Իսրայելի քաղաքացիրներ ապրում են Արևմտյան ափում գտնվող բնակավայրերում, ինչպիսին են [[Մաալե Ադումիմ]], և ամենամեծ հրեական քաղաքը տարածքում՝ Արիել։ Որոշ բնակավայրեր, ինչպիսին են Հեբրոնը և Հուշ Էցիոնը գոյություն ուներին մինչև պետության կազմավորումը, և Վեցօրյա պատերազմից հետո նորից վերաբնակցեցվեցին հրեաներով։ Հրեական վերաբնակիչների ընդհանուր քանակը գերազանցում է 500 հազար մարդ (մոտավորապես 6,5 % Իսրայելի ամբողջ բնակչությունից)։ 7800 հազար մարդ ապրում էր Գազայի սեկտորում, մինչև նրանց ստիպողական տեղահանումը [[2005]] թվականին։ 18 հազար հրեաներ ապրում են Գոլանյան բարձունքներում։ [[2006]] թ. 250 հազար մարդ ապրում էր Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ում։ Ռուսական հրեաները մեծ դեր են ունեցել սիոնիստական շարժման ժամանակ և Իսրայելի ստեղծման գործում, իսկ 1970 թվականից հետո նշանակալի մասնակցություն են ունեցել երկրի կրթության և տնտեսության զարգացման համար։ Այսօր ռուսախոս հրեաները կազմում են հրեա բնակչության 1/5 մասը և 1/7 ամբողջ երկրի։ Վերջին տասնամյակում ներգաղթ է սկսվել Ռումինիայից, [[Թայլանդ]]ից, Աֆրիկյան տարբեր երկրներից, Լատինական Ամերիկայից։ Այսպիսի չգրանցված բնակիչների թիվը որոշել հնարավոր չէ, սակայն տարբեր գնահատականների համաձայն այն կազմում է շուրջ 200 հազար։ Գաղթն Իսրայելից փորձագետների կողմից պատշաճ է գնահատվում։ Մարդկանց այդ հոսքը հիմնականում ուղղված դեպի ԱՄՆ և Կանադա։ Բնկաչության խտության առումով (330 մարդ/կմ²) Իսրայելը աշխարհում զբաղեցնում է 24-րդ տեղը։ Իսրայելի Ազգային ապահովագրության ինստիտուտի տվյալներով բնակչության 20% աղքատ է ապրում։ Չնայած Իսրայելում «աղքատ ապրող» հասկացությունն ներառում է սեփական տրանսպորտի, անշարժ գույքի տեր և այլն {{fact}}: ==Տնտեսություն== === Տնտեսաաշխարհագրական ակնարկ === Իսրայելը ռազմականացված տնտեսությամբ ագրարային-արդյունաբերական երկիր է։ Արդյունաբերությունը զարգանում է ռազմատնտեսական պոտենցիալի հզորացման ուղղությամբ, հիմնականում օտարերկրյա կապիտալի հաշվին։ [[1970]] թվականին երկրի բյուջեի 40% ֊ը հատկացվել է ռազմական ծախսերին։ Կապիտալի ներմուծումը [[1948]]-[[1970]] թվականներին կազմել է 12 միլիարդ դոլար ([[1967]]-[[1970]]-ին՝ ավելի քան 4 մլրդ)։ Ռազմական արդյունաբերության համալիրը ֆինանսավորվում է «[[Կուր]]» կոնցեռնի, «Բանկ Դիսկոնտ» և այլ ֆինանսական ընկերությունների կողմից։ Գործում են նաև օտարերկրյա մոնոպոլիստական հզոր միավորումներ («Պալիստայն էկոնոմիկ կորպորեյշն», «Ամերիկան Իսրայել կորպորեյշն» ևն)։ === Գյուղատնտեսություն === Գյուղատնտեսությունը մշակվող հողատարածությունների մեծ մասը սիոնիստական գաղութարարների և պետության սեփականությունն է։ Հողօգտագործման հիմնական ձևը խմբակային վարձակալությունն է, կան նաև ֆերմերային տնտեսություններ։ Հողային ֆոնդի (ներառյալ նաև զավթած շրջանները) միայն 21,2%-ն է մշակվում ([[1970]]-[[1971]])։ Մշակում են ցիտրուսային կուլտուրաներ, [[ցորեն]], [[գարի]], [[սորգո]], [[եգիպտացորեն]], [[շաքարի ճակնդեղ]], [[գետնընկույզ]], [[բամբակ]], [[վուշ]], [[ծխախոտ]], [[բանջարեղեն]], [[կարտոֆիլ]]։ Զբաղվում են նաև անասնաբուծությամբ, [[Թռչնաբուծություն|թռչնաբուծությ]]ամբ և [[ձկնորսություն|ձկնորսությ]]ամբ։ === Արդյունաբերություն === Արդյունաբերություն Իսրայելի արդյունաբերությանը բնորոշ են տնայնագործական և արհեստագործական տիպի մանր ձեռնարկությունները։ Միաժամանակ տեղի է ունենում արտադրության համակենտրոնացում։ Ձեռնարկությունների մեծ մասը պատկանում է մասնավոր [[կապիտալ]]ին։ [[1967]] թվականից արագ տեմպերով զարգանում է էլեկտրատեխնիկական, քիմիական, մեքենաշինական, ավիացիոն, կարի, ռետինի արդյունաբերությունը։ Արդյունաբերությունն ու էներգետիկան զգալի չափով հիմնված են ներմուծվող հումքի վրա։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մոտ 60%-ը կենտրոնացած է [[Թել Ավիվ|Թել-Ավիվ]]ում և [[Հայֆա]]յում։ [[1974]] թվականին արտադրվել է 9156 միլիոն կվտ-ժ էլեկտրաէներգիա։ Լեռնահանքային արդյունաբերությունը թույլ է զարգացած։ Արդյունահանում են [[կալիում]]ական և կերակրի [[աղ]], [[բրոմ]], քվարցային ավազներ, կավեր, [[ֆոսֆոր]]իտներ, [[տորֆ]], [[նավթ]], [[երկաթ]]ի և [[պղինձ|պղնձ]]ի հանքանյութ և այլն։ Արդյունաբերության հիմնական կենտրոններն են [[Թել Ավի|Թել-Ավի]]վը, [[Հայֆա]]ն։ Թել-Ավիվի և Դիմոնի մոտ գործում են 2 ատոմային ռեակտոր։ == Տրանսպորտ == Տրանսպորտը երկաթուղիների երկարությունը 994 կմ է, ավտոխճուղիներինը՝ 4,2 հզ. կմ ([[1974]])։ Գործում են [[էյլաթ]]-[[մինի]], Հայֆա-Թել-Ավիվ, էյլաթ-[[Աշկելոն]] նավթամուղները։ Զարգացած է [[ծովային տրանսպորտ]]ը։ Գլխավոր [[Նավահանգիստ]]ներն են Հայֆան, [[Աշդոդ]]ը, էյլաթը։ Արտաքին առևտուրը։ Իսրայելին բնորոշ է արտաքին [[Առևտուր|առևտր]]ի բացասական հաշվեկշիռը։ Արտահանում է նիստավորված [[ալմաստ]], [[տեքստ]]իլ արտադրանք, մրգեր (հիմնականում ցիտրուսներ), մրգի պահածոներ, ներմուծում՝ մեքենաներ և սարքավորումներ, չմշակված ալմաստ, սև մետաղի գլանվածք, հում նավթ, քիմիական ապրանքներ, հացահատիկ։ Առևտրական գործընկերներն են [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ը, [[Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն]]ն, [[Մեծ Բրիտանիա]]ն, [[Նիդերլանդիա]]ն, [[Բելգիա]]ն, [[Ֆրանսիա]]ն, [[Իտալիա]]ն։ Դրամական միավորը իսրայելական ֆունտն է, 7 ֆունտը հավասար է 1 դոլարի ([[1974]], նոյեմբեր)։ ==Գիտություն== Պարտադիր տարրական կրթության մասին օրենք է ընդունվել [[1949]] թվականին։ [[1968]] թվականին անգրագետ էր հրեաների 10,4%-ը, արաբների՝ 42,8%֊ը։ [[Հրեա]] բնակչության ուսուցումն ու դաստիարակությունը ազգայնական և կրոնական բնույթ ունի, ենթարկվում է սիոնիզմի գաղափարախոսությանը։ Պարտադիր զինվորական դասընթացներ են անցնում պատանիները (3 տարի) և աղջիկները (2 տարի)։ 3-5 տարեկան երեխաների համար գործում են մանկապարտեզներ (պետական և մասնավոր)։ Տարրական դպրոցը 6-ամյա է ([[1969]]-ից)։ Պետական աշխարհիկ դպրոցների կողքին գործում են մեծ թվով պետական կրոնական (28% սովորող) և մասնավոր կրոնական (6,5% սովորող) դպրոցներ։ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչ]]ի և Թորայի ուսուցումը բոլոր դպրոցներում պարտադիր է։ Արաբական դպրոցներում 3-րդ դասարանից դասավանդվում է [[եբրայերեն]]։ Միջնակարգ դպրոցը 6-ամյա է, ունի 2 աստիճան. 2 աստիճանն ունի 2 ցիկլ՝ հումանիտար և բնագիտական՝: Տարրակաե դպրոցի հիմքի վրա գործում են 4-ամյա միջնակարգ պրոֆտեխնիկական, իսկ միջնակարգ դպրոցի հիմքի վրա՝ գյուղատնտեսական դպրոցներ։ === Գիտական հիմնարկներ === Գիտական հիմնարկները ղեկավարում Է Գիտական հետազոտությունների ազգային խորհուրդը։ [[Գիտությունների ակադեմիա]]ն հիմնվել է [[1959]] թվականին։ Գիտական խոշոր կենտրոններից են Վեյցմանի անվան գիտահետազոտական ինստիտուտը (հիմնվել Է [[1934]]-ին, Ռեխովոտ), որը հետազոտություններ է կատարում [[Բժշկություն|բժշկության]], [[մաթեմատիկա]]յի, [[ֆիզիկա]]յի, [[էլեկտրոնիկա]]յի և այլ բնագավառներում (Ատոմային Էներգիայի օգտագործման պետական հանձնաժողովի հետ կազմել է ռադիոկենսաբանության մեջ ռադիոիզոտոպների կիրառման ուսումնասիրության կենտրոն), Նեգևյան գիտահետազոտական ինստիտուտը (հիմնվել է [[1956]]-ին) ուսումնասիրում է Նեգև անապատի հանքային պաշարները։ Գիտահետազոտական տարբեր աշխատանքներ են տարվում նաև Երկրաբանական, նավթի և գեոֆիզիկայի (հիմնվել է [[1957]]-ին, Իյոլեն), Գյուղատնտեսական (հիմնվել է [[1959]]-ին, Ռեխովոտ) ինստիտուտներում, Տեխնոլոգիական ինստիտուտին կից հետազոտական հիմնարկում ([[Հայֆա]]), Կենտրոնական ֆիզիկական լաբորատորիայում (հիմնվել է [[1950]]-ին, Երուսաղեմ), Կենսաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտում։ Խոշորագույն բուհերն են Հրեական համալսարանը (Երուսաղեմ, հիմնադրվել է [[1918]]-ին, պաշտոնապես բացվել [[1925]]-ին), Թել-Ավիվի համալսարանը (հիմնադրվել է [[1953]]-ին), տեխնոլոգիական իպստիտուտը (հիմնադրվել է [[1912]]-ին) Հայֆայում։ Գրադարաններից հայտնի են. Հրեական ազգային և համալսարանական գրադարանները Երուսաղեմում (հիմնադրվել է [[1884]]-ին), համալսարանական գրադարանը՝ Թել-Ավիվում (հիմնադրվել [[1954]]-ին)։ Գլխավոր թանգարաններն են Իսրայելի Ազգային թանգարանը Երուսաղեմում (հիմն. [[1965]]-ին), Հաարեց թանգարանը՝ Թել-Ավիվում (հիմնադրվել է [[1958]]-ին)։ == ԶԼՄ == Իսրայելում հրատարակվում են ավելի քան 400 [[թերթ]] և [[հանդես]]։ Առավել տարածվածներն են՝ «Հաարեց» ([[1918]]-ից, [[եբրայերեն]]), «''Ալ֊Գամիշմար''» ([[1943]]-ից, եբրայերեն), «''''Գացոֆե''''» ([[1938]]-ից, եբրայերեն), «''Զերուզալեմ պոստ''» («Jerusalem Post», [[1932]]-ից, անգլ.), «''Եդիոտ ախրոնոտ''» ([[1939]]-ից, եբրայերեն), «''Մաարիվ''» ([[1948]]-ից, եբրայերեն), ԻԿԿ ԿԿ օրգաններ՝ «''Ադ-Դարբ''» ([[1969]]-ից, ամսագիր, արաբերեն), «''Զու Գադերեխ''» ([[1965]]-ից, շաբաթաթերթ, եբրայերեն), «''Ալ-Իթթիհադ''» ([[1944]]-ից, եռօրյա թերթ, արաբերեն)։ «''Շիդուրեյ Իսրայել''» կառավարական ռադիոկայանը հիմնվել Է [[1968]]-ին, մինչ այդ գործել Է «''Կոլ Իսրայել''» ռադիոկայանը։ Հաղորդումները տրվում են 11 լեզվով։ Հեռուստակենտրոնը ստեղծվել Է [[1968]]-ին (եբրայերեն և արաբերեն)։ == Մշակույթ == === Գրականություն և արվեստ === Իսրայելական գրականությունը հիմնականում ստեղծվում է եբրայերեն։ «''Եբրայական գրողների միություն''»-ը (հիմնվել է [[1940]]-ական թվականների) իր շարքերում չի ընդունում [[իդիշ]] և [[արաբ]] լեզուներով գրողներին։ Շատ գրողներ գտնվում են սիոնիստական գաղափարների ազդեցության տակ։ Իսրայելի պետության ստեղծումից շատ առաջ [[Պաղեստին]] ներգաղթած որոշ գրողներ [[1948]] թվականից հետո էլ շարունակել են հանդես գալ նոր ստեղծագործություններով (Շ. Ագնոն, [[1888]]-[[1970]], նոբելյան մրցանակ, [[1966]], Ա. Շլյոնսկի, ծնվել է [[1900]] և այլն)։ 1950-ական թվականներին գրականություն մտան Պաղեստինում մեծացած մի խումբ գրողներ (Ե. Մար, [[1921]] -[[1968]], Ե. Ամիհայ, ծնվել է [[1924]], Տ. Ռիվներ, ծնվել էն. [[1924]], Ի. Հենդել, ծն. [[1925]]), որոնք գրում են Իսրայելի զանազան սոցիալական խնդիրների, երիտասարդության դաստիարակության, [[Հյուսիս]]ային [[Աֆրիկա]]յից և Մերձավոր [[Արևելք]]ից գաղթած հրեաների դեմ եղած խտրականության մասին։ Ս. Իզխարի (ծն. [[1916]]) որոշ գործերում բողոք Է արտահայտված արաբների նկատմամբ գործադրվող ռասիստական վերաբերմունքի դեմ։ [[1960]]-ական թվականներին ուժեղանում Է [[Արևմուտք|արևմ]]տյան. ժամանակակից գրականության և Էկզիստենցիոնալիզմի փիլիսոփայության ազդեցությունը։ Գրականության հիմնական թեման դառնում են մենությունն ու հուսահատությունը, օտարացումը և փախուստն իրականությունից (Բ. Թամուզ, ծնվել է [[1919]], Ն. Զախ, ծնվել է [[1930]], Դալիա Ռավիկովիչ, ծնվել է [[1936]])։ Իսրայելի գրականության մեջ հատուկ տեղ է գրավում [[հրեա]]-[[արաբ]]ական հարաբերությունների խնդիրը, որը առաջադիմական դիրքերից լուսաբանում են գրողներ Մ. Ավի-Շաուլը (ծնվել է. [[1898]]), Ա. Պեննը ([[1906]]-[[1972]]) և ուրիշներ։ Ազգայնամոլական ռեակցիային, հակակոմունիզմին և հակասովետիզմին, որի գլխավոր արտահայտիչներից են գրականության մեջ Ց. Գրինբերգը (ծնվել է [[1894]]), Ի. Ռատոշը (ծնվել է [[1909]]), Մ. Շամիրը (ծնվել է [[1921]]), կյանքի վերջին տարիներին նաև Ն. Ալտերմանը ([[1910]]-[[1970]]), հակադրվում են Ա. Կենանի, Դ. Բեն-Ամոցի և ուրիշների ստեղծագործությունները։ Գրականություն է ստեղծվել նաև իդիշ լեզվով (Ի. Զրուբավել, Մ. Ման, Ի. Պապերնիկով ևն)։ Արաբերենով գրականությունը ներկայացված է Թաուֆիք Զիյյադայի (ծնվել է [[1926]]), Ի»անն Աբու Խանի (ծնվել է [[1928]]), էմիլ Հաբիբիի ([[1921]]) և ուրիշների տեղծագործությամբ։ Իսրայելի շինարարությունը չի բավարարում ներգաղթից առաջացած բնակարանային սուր կարիքը։ [[1950]]-ական թվականներից զարգանում են [[Թել Ավիվ|Թել-Ավիվ]], [[Հայֆա]], Ռեխովոտ քաղաքները, կառուցվում են նորերը։ Բնակելի կառուցապատման հարկայնությունը 1-2 է, քաղաքներում՝ 6-9: Հիմնական շինանյութերը քարը, աղյուսը և երկաթբետոնն են։ ժամանակակից կառույցներից են՝ Ֆ. Մանի համերգային դահլիճը ([[1957]]), Բեյլինսոն հոսպիտալը ([[1950]]-[[1958]]), Հաարեց թանգարանը ([[1958]]-[[1960]]-ական թվականներին ), 36-հարկանի «Շալոմա» գրասենյակային և առևտրի շենքը Թել-Ավիվում, հյուրանոցային համալիրը ([[1968]]-[[1969]]) [[Բետ Ցամ|Բետ-Ցամ]] քաղաքում։ Ի֊ի ճարտ. զարգանում է ժամանակակից միջազգային ճարտ. ուղղությունների հունով։ == Հայերն Իսրայելում == Հայաստանի և հայերի առաջին առնչությունները Հրեաստանի հետ սկսվել են դեռևս [[մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում՝ [[Տիգրան Բ Մեծ]]ի ժամանակաշրջանում, երբ այդ երկիրը մի կարճ ժամանակ հայտնվեց հայոց թագավորի գերիշխանության տակ։ Հետագայում այդ կապերն ընդլայնվեցին հատկապես քրիստոնեության տարածման առաջին շրջանում, և արդեն [[4-րդ դար]]ում հայերը եկեղեցիներ ունեին Երուսաղեմում։ Հայ աշխարհիկ համայնքը «սրբազան քաղաքում» կազմավորվեց ավելի ուշ՝ [[7-րդ դար]]ում, երբ այստեղ մուտք գործեցին հայ վաճառականներն ու արհեստավորները, որոնք հիմնականում բնակվում էին [[Սիոն]] թաղամասի Հայկական կոչված փողոցում։ [[Հայեր]]ի թիվը Երուսաղեմում և մյուս քաղաքներում ստվարացավ [[10-րդ դար|10]]-[[11-րդ դար]]երում, երբ եվրոպական խաչակիրները գրավեցին երկիրը և հիմնեցին Երուսաղեմի թագավորությունը. նրանք հիմնականում Կիլիկյան Հայաստանում խաչակիրներին միացած հայ ռազմիկներն էին։ [[19-րդ դար|19]]-[[20-րդ դար]]երում հայերի թիվն այստեղ ավելացավ հատկապես թուրքական յաթաղանից փախած գաղթականների հաշվին, որոնց մի մասը հետագայում ներգաղթեց Հայաստան։ Այսօր [[Երուսաղեմ]]ում բնակվում է շուրջ 3 հզ. հայ՝ հիմնականում արհեստավորներ, [[բժիշկ]]ներ, ձեռնարկատերեր, հոգևորականներ, մտավորականներ։ Այստեղ է գտնվում [[Երուսաղեմ]]ի հայոց պատրիարքությունը՝ Սրբոց Հակոբյանց վանքով ու վանքապատկան կալվածքներով, հայկական տպարանով։ == Տես նաև == * [[Թել Ավիվ]] * [[Երուսաղեմ]] * [[Իսրայելի վարչական բաժանում]] *[[Իսրայելի պատմություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} {{Իսրայելի թեմաներ}} {{Կաղապարների խումբ |title = Իտալիայի հետ կապված հոդվածներ|list= {{Միջին Արևելք}} {{Մերձավոր Արևելքի երկրներ}} {{Միջերկրական ծովի երկրներ և տարածքներ}} {{Ասիայի երկրներ և կախյալ տարածքներ}} {{ՏՀԶԿ անդամներ երկրներ}} {{Սիոնիզմ և Իսրայելի երկիր}} }} {{ՎՊԵ|Israel}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=414}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Իսրայել]] [[Կատեգորիա:1948 հիմնադրումներ Ասիայում]] [[Կատեգորիա:Արաբախոս երկրներ]] [[Կատեգորիա:Ասիայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական]] [[Կատեգորիա:1948 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]] [[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:Միջին Արևելքի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Լևանտ]] [[Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Պաղեստին]] [[Կատեգորիա:Հանրապետություններ]] 25tu711l6737xi8vdkibjzp74f4gpx4 8476310 8476193 2022-07-28T10:45:13Z Lilitik22 11364 /* Միջնադար և նոր դարաշրջան */ wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Իսրայել (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Երկիր |native_name = <table style="text-align:center; font-size:85%"><tr><td style="border-style:none">{{lang|he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}} {{he icon}}</td><td style="border-style:none">{{lang|ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}} {{ar icon}}</td></tr><tr><td style="border-style:none">{{transl|he|''Մեդինաթ Յիսրաել''}}</td><td style="border-style:none">{{transl|ar|ALA-LC|''Դաուլաթ Իսրաիլ''}}</td></tr></table> |common_name = Իսրայելի |image_flag = Flag of Israel.svg |image_symbol = Coat_of_arms_of_Israel.svg |symbol_type = Զինանշան |image_map = ISR_orthographic.svg |motto = |anthem = ''[[Հաթիքվա]]''<small><br />''Հույսը''</small><br />[[Պատկեր:Hatikvah instrumental.ogg]] |official_languages = [[եբրայերեն]], [[արաբերեն]] |capital = [[Երուսաղեմ]] |latd= 31 |latm= 47 |latNS=N |longd= 35 |longm= 13 |longEW=E |largest_city = մայրաքաղաք |government_type = Խորհրդարանական Հանրապետություն |leader_title1 = [[Իսրայելի նախագահ|Նախագահ]] |leader_name1 = [[Իսահակ Հերցոգ]] |leader_title2 = [[Իսրաեյլի Վարչապետ|Վարչապետ]] |leader_name2 = [[Նաֆթալի Բենեթ]] |sovereignty_type = Անկախություն |sovereignty_note = Սկսած [[Մեծ Բրիտանիա]]յի կողմից կառավարված<br />[[Ազգերի Լիգա]] |established_event1 = Հայտարարում |established_date1 = [[մայիսի 14]] [[1948]] |ethnic_groups = 75.3% [[Հրեաներ]]<br />20.5% [[արաբներ]]<br />4.2% այլ |ethnic_groups_year = 2011 |area_rank = 154-րդ |area_magnitude = 1 E+10 |area_km2 = 20,770/22,072 |area_sq_mi = 8,019/8,522 |area_footnote = |percent_water = 2% |population_estimate = 8,051,200 |population_estimate_rank = 97-րդ |population_estimate_year = 2012 |population_census = 7,412,200 |population_census_year = 2008 |population_density_km2 = 371 |population_density_sq_mi = 961 |population_density_rank = 32-րդ |GDP_PPP = $235.222 միլիարդ |GDP_PPP_rank = 50-րդ |GDP_PPP_year = 2011 |GDP_PPP_per_capita = $30,975 |GDP_PPP_per_capita_rank = 26-րդ |GDP_nominal = $242.897 միլիարդ |GDP_nominal_rank = 40-րդ |GDP_nominal_year = 2011 |GDP_nominal_per_capita = $31,985 |GDP_nominal_per_capita_rank = 27-րդ |Gini = 39.2 |Gini_rank = 69-րդ |Gini_year = 2008 |HDI = {{աճ}}0.888 |HDI_rank = 17-րդ |HDI_year = 2011 |HDI_category = <span style="color:#090;">շատ&nbsp;բարձր</span> |currency = Շեկել ({{rtl-lang|he|₪}}) |currency_code = ILS |time_zone = [[Իսրայելի ստանդարտ ժամանակ|ԻՍԺ]] |utc_offset = +2 |time_zone_DST = [[Իսրայելի ամառային ժամանակ|ԻԱԺ]] |date_format = օր/ամիս/տարի (Ք. ծ. հ.) |utc_offset_DST = +3 |drives_on = աջ |cctld = [[.il]] |calling_code = 972 |image_map2 = Israel_-_Location_Map_(2012)_-_ISR_-_UNOCHA.svg}} '''Իսրայել'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> ({{IPAc-en|ˈ|ɪ|z|r|i|ə|l|,_|-|r|ei|ə|l}}; {{Lang-he|יִשְׂרָאֵל}}, {{Lang-ar|إِسْرَائِيل}}), պաշտոնապես՝ '''Իսրայելի Պետություն''', պետություն [[Միջին Արևելք]]ում, որը տեղակայված է Միջերկրական ծովի հարավարևելյան և Կարմիր ծովի հյուսիսային ափին։ Հյուսիսում ցամաքային սահման ունի Լիբանանի հետ, հյուսիս-արևելքում՝ [[Սիրիա]]յի հետ, արևելքում՝ [[Հորդանան]]ի հետ, [[Հորդանան գետի արևմտյան ափ]]ի և [[Գազայի հատված]]ի հետ արևելքից և արևմուտքից<ref>{{cite web |url=https://www.state.gov/p/nea/ci/pt/ |title=Palestinian Territories |publisher=State.gov |date=ապրիլի 22, 2008 |accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 26}}</ref> և, համապատասխանաբար, հարավ-արևմուտքում սահմանակից է [[Եգիպտոս]]ի հետ։ Երկիրը, չնայած իր փոքր տարածքի, ունի [[Իսրայելի աշխարհագրություն|աշխարհագրական բազում առանձնահատկություններ]]<ref name="cia">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |title=Israel |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |access-date=2017 թ․ հունվարի 5 |archive-date=2016 թ․ մայիսի 27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160527061410/https://www.cia.gov/library/publications//the-world-factbook/geos/is.html |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref>։ Իսրայելի տնտեսական և տեխնոլոգիական կենտրոնը [[Թել Ավիվ]]ն է<ref name="lboro.ac.uk">{{cite web |title=GaWC&nbsp;– The World According to GaWC 2008 |work=Globalization and World Cities Research Network |accessdate=2009 թ․ մարտի 1 |url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html}}</ref>, մինչդեռ երկրի կառավարության նստավայրը և հռչակված մայրաքաղաքը [[Երուսաղեմ]]ն է, չնայած նրան, որ մինչև ԱՄՆ–ում նախագահ Դոնալդ Թրամփի իշխանության գլուխ գալը՝ Իսրայել պետության գերագույն իշխանությունը Երուսաղեմի նկատմամբ [[Երուսաղեմի կարգավիճակի մասին Իսրայելի օրենք|ճանաչված չէր միջազգային հանրության զգալի մասի կողմից։]]<ref>[https://berkleycenter.georgetown.edu/essays/the-controversial-sovereignty-over-the-city-of-jerusalem The Controversial Sovereignty over the City of Jerusalem (June 22, 2015, The National Catholic Reporter)] "Susan M. Akram, Michael Dumper, Michael Lynk, Iain Scobbie (eds.),&nbsp;International Law and the Israeli-Palestinian Conflict: A Rights-Based Approach to Middle East Peace,&nbsp;Routledge, 2010 p.119.</ref><ref>[http://www.bbc.com/news/world-middle-east-42218042 Jerusalem: Opposition to mooted Trump Israel announcement grows]"Israeli sovereignty over Jerusalem has never been recognised internationally"</ref><ref>Whither Jerusalem (Lapidot) page 17: "Israeli control in west Jerusalem since 1948 was illegal and most states have not recognized its sovereignty there"</ref><ref>V. Kattan: "Competing claims, Contested City: The Sovereignty of Jerusalem under International Law" (page 2) : "No state recognizes Israel's sovereignty over Jerusalem in neither its eastern nor western half"</ref>: Իրավիճակը փոխվեց 2017 թվականին։ [[ԱՄՆ]] քառասունհինգերորդ նախագահ [[Դոնալդ Թրամփ]]ի կողմից 2017 թվականի դեկտեմբերին Երուսաղեմը՝ վերստին Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելը և կարճ ժամանակ անց ԱՄՆ դեսպանությունն այնտեղ տեղափոխելու որոշման ընդունումը փոխեց այս հարցի վերաբերյալ գրեթե յոթանասուն տարի տևած անորոշ իրավիճակը<ref>ՙԴեկտեմբերի սկզբին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտնել էր, որ Երուսաղեմը ճանաչում է Իսրայելի մայրաքաղաք ու ստորագրել էր փաստաթուղթ Թել Ավիվից ամերիկյան դեսպանատունը այնտեղ տեղափոխելու մասին։՚ Նյուզ․ամ։ Երուսաղեմի մասին ԱՄՆ որոշումը հավասարազոր է պատերազմ հայտարարելուն, համարում են Պաղեստինում։ 21:57, 02.01.2018թ․։ [https://news.am/arm/news/429604.html]</ref>։ Ընդ որում, ԱՄՆ–ի նախագահի այս քայլի դեմ ամենաշատը բողոքողներից են եղել [[Թուրքիա]]ն և [[Ռուսաստան]]ը<ref>ՙԵրուսաղեմն Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու մասին ԱՄՆ որոշումը խախտում է միջազգային իրավունքը և վնաս է հասցնում ՄԱԿ հեղինակությանը, հայտարարել է Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, փոխանցում է Ռուսաստանի «ՌԻԱ Նովոստի» լրատվական գործակալությունը։ «Սպիտակ տունը խաչ է քաշել ՄԱԿ ԱԽ №478 բանաձևի վրա, որը ստորագրել է նաև ԱՄՆ-ն։ Չի կարող վստահություն լինել մի կազմակերպության նկատմամբ, որի որոշումներն անտեսվում են ՄԱԿ ԱԽ ամենամշտական անդամների կողմից։ Ոչ ոք իրավունք չունի իրեն օրենքից վեր դասել»,- ասել է Էրդողանը, փոխանցում է Anadolu-ն։ Էրդողանի խոսքով՝ Թրամփը փորձում է նպատակներին հասնել «Ես արել եմ, ուրեմն այդպես էլ կլինի» սկզբունքով։ «Կներեք, բայց նման մտածելակերպով համաշխարհային հանրությունը կառավարելը հեշտ չէ։ Ուժը նման իրավունք չի տալիս։ Դիմում եմ առաջատար պետությունների ղեկավարներին, նրանք են պատասխանատու խաղաղության համար»,- ասել է Թուրքիայի նախագահը։՚ Երուսաղեմի մասին ԱՄՆ որոշումը հարված է ՄԱԿ հեղինակությանը․ Էրդողան։ 23:53, 09.12.2017 թվական։[https://news.am/arm/news/425573.html]</ref><ref>ՙՌուսաստանն ու Թուրքիան հայտարարել են, որ ԱՄՆ դեսպանությունը Թել Ավիվից Երուսաղեմ տեղափոխելու մասին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի որոշումը չի օգնում իրավիճակի կարգավորմանը Մերձավոր Արևելքում, այլ ընդհակառակը՝ ապակայունացնում է առանց այդ էլ բարդ իրավիճակը տարածաշրջանում։ Այդ մասին երեկ երեկոյան Անկարայում Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանի հետ հանդիպումից հետո հայտարարել է Ռուսաստանի նախագահ [[Վլադիմիր Պուտին]]ը։ Երեկվա բանակցությունները տևել են շուրջ մեկ ժամ, օրակարգի առանցքային հարցերն են եղել իրավիճակը Երուսաղեմում և Սիրիական ճգնաժամի կարգավորումը։ Հանդիպմանը հետևել է կարճ մամուլի ասուլիս, որի ժամանակ Պուտինը մասնավորապես հայտարարել է, որ Էրդողանի հետ նախևառաջ քննարկել է Մերձավոր Արևելքում իրավիճակն ու սիրիական կարգավորումը, որի շուրջ Մոսկվան և Անկարան ակտիվ համագործակցում են։ Ասուլիսին Էրդողանը նաև հայտարարել է, որ մեկ շաբաթից կավարտվեն C-400 (S-400) հրթիռային համակարգերի մատակարարման հետ կապված աշխատանքները։ Հիշեցնենք՝ ավելի վաղ Թուրքիան և Ռուսաստանը ստորագրել են C-400 համակարգերի մասին համաձայնագիրը, ընդ որում C-400-ը գնելու համար Ռուսաստանը վարկ է տրամադրել Թուրքիային։ Թուրքիայում Պուտինը նաև հայտարարել է, որ Ռուսաստանը դուրս է բերում իր զորքերի հիմնական մասն այդ արաբական երկրից։ Իսկ թե որքա՞ն զինծառայող է մնում Սիրիայում, Պուտինը չի հստակեցրել։ Նշենք, որ Պուտինը երեկ նախ այցելել է Սիրիա, ապա Եգիպտոս, հետո նոր Թուրքի։ Թե՛ Անկարայում, թե՛ Կահիրեում հիմնական հարցերից մեկը Երուսաղեմի շուրջ ստեղծված իրավիճակն էր։ Այս հարցում Ռուսաստանը, Թուրքիան և Եգիպտոսը հայտարարել են, որ միակարծիք են և դեմ են Թրամփի որոշմանը։՚։ ՙԵրուսաղեմը Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու Թրամփի որոշումը ապակայունացնելու է իրավիճակը Մերձավոր Արևելքում. Պուտին՚։ ՙԱզատություն՚ ռադիոկայան, Դեկտեմբեր 12, 2017թ․։[https://www.azatutyun.am/a/28911243.html]</ref>։ Չնայած Թուրքիայի և մյուս հակաամերիկյան ու հակաիսրայելական ուժերի բողոքներին, ԱՄՆ–ն 2018թ․ մայիսի 14–ին՝ Իսրայել պետության հռչակման յոթանասուներորդ տարեդարձի օրը, իր դեսպանատունը Թել–Ավիվից տեղափոխեց Երուսաղեմ<ref>ԱՄՆ-ը այսօր Երուսաղեմ կտեղափոխի Իսրայելում իր դեսպանատունը։ ՙԱյս որոշման մասին, հիշեցնենք, ավելի վաղ հայտարարել էր ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը՝ ընդգծելով, որ Միացյալ Նահանգները ամբողջ Երուսաղեմը ճանաչում է Իսրայելի մայրաքաղաք։ Այսօր՝ մայիսի 14-ին լրանում է Իսրայել Պետության հռչակման 70-րդ տարեդարձը:՚ ՙԱզատություն՚ ռադիոկայան, Մայիս 14, 2018թ․։[https://www.azatutyun.am/a/29225349.html]</ref>։ [[Իսրայելի թագավորություն|Իսրայելի]] և [[Հուդայի թագավորություն]]ները սկզիբ են առել [[երկաթի դար]]ի ժամանակաշրջանից<ref name="Finkelstein" /><ref name="Pitcher" />։ Նեո-ասորական կայսրությունը մ.թ.ա. 720 թվականին պարտության է մատնել Իսրայելին<ref name="Broshi 2001 174" />։ Հուդան հետագայում նվաճել է բաբելոնյան, պարսկական և հելլենիստական կայսրությունները, որոնք շարունակեցին գոյություն ունենալ որպես հրեական ինքնավար մարզեր<ref name="BabylonianChronicles" /><ref name="Berquist2007">{{cite book|author=Jon L. Berquist|title=Approaching Yehud: New Approaches to the Study of the Persian Period|url=https://books.google.am/books?id=X8uK-dZr_BAC&pg=PA195|year=2007|publisher=Society of Biblical Lit|isbn=978-1-58983-145-2|pages=195–}}</ref>։ == Անվան ծագումնաբանություն == [[Պատկեր:Merneptah Israel Stele Cairo.JPG|thumb|upright|[[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ը (մ.թ.ա. 13-րդ դար)։ [[Բիբլիական հնագիտություն|Բիբլիական հնագետների]] մեծ մասը հիերոգլիֆների մի խումբ թարգմանում է որպես «Իսրայել», որը արձանագրություններում հիշատակվող անվան առաջին դեպքն է։]] [[Բրիտանական մանդատը Պաղեստինում (իրավաբանական փաստաթուղթ)|Բրիտանական մանդատի]] տակ գտնվելու տարիներին (1920–1948) ամբողջ տարածաշրջանը հայտնի էր «Պաղեստին» անվամբ ({{Lang-he|פלשתינה [א״י]|lit=Palestine [Eretz Israel]}})<ref>{{cite magazine|url=http://time.com/3445003/mandatory-palestine/|title=Mandatory Palestine: What It Was and Why It Matters|author=Noah Rayman|magazine=TIME|date=29 September 2014|access-date=5 December 2015}}</ref>։ 1948 թվականին [[Իսրայելի անկախության հռչակագիր|անկախություն]] ձեռք բերելուց հետո երկիրը սկսեց պաշտոնապես կոչվել «Իսրայել պետություն» ({{lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}})՝ այն բանից հետո, երբ մերժվեցին առաջարկված պատմական և կրոնական այլ անվանումները՝ ներառյալ [[Իսրայելական հող]]ը (Eretz Israel), [[Եբեր]]ը, [[Սիոն (բնակավայր)|Սիոն]]ը և [[Հուդա (պատմական մարզ)|Հուդա]]ն<ref>{{cite news |work=The Palestine Post |location=Jerusalem |date=7 December 1947 |page=1 |title=Popular Opinion |url=http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib:LowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text/html&Locale=english-skin-custom&Path=PLS/1947/12/07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120815030044/http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib%3ALowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text%2Fhtml&Locale=english-skin-custom&Path=PLS%2F1947%2F12%2F07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1 |archive-date=15 August 2012 }}</ref>, իսկ «Իսրայել» անվանումն առաջարկեց [[Դավիդ բեն Գուրիոն|բեն Գուրիոն]]ը, որը հաստատվեց 6:3 ձայնով<ref>[http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html One Day that Shook the world] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112220409/http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html |date=12 January 2012 }} ''The Jerusalem Post'', 30 April 1998, by Elli Wohlgelernter</ref>։ Անկախության առաջին շաբաթների ընթացքում իշխանություններն Իսրայելի քաղաքացիներին բնորոշելու համար սկսեցին օգտագործել «[[Իսրայելցիներ|իսրայելցի]]» անվանումը. սրա մասին պաշտոնապես հայտարարեց [[Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարություն|Արտաքին գործերի նախարար]] [[Մոշե Շարեթ]]ը<ref>{{cite magazine|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html |magazine=Time |location=New York |date=31 May 1948 |title=On the Move |access-date=6 August 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016074447/http://www.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C798687-2%2C00.html |archive-date=16 October 2007 }}</ref>։ «Իսրայելական հող» և «Իսրայելի երեխաներ» անվանումները պատմականորեն կիրառվել են համապատասխանաբար բիբլիական [[Իսրայելի հրեական թագավորություն|Իսրայելի թագավորությանը]] և [[հրեաներ|ամբողջ հրեա ժողովրդին]] բնորոշելու համար<ref name=levine>{{cite news | last = Levine |first = Robert A. |title = See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic |work=The New York Times |date = 7 November 2000 |access-date =19 January 2011 |url= https://www.nytimes.com/2000/11/07/opinion/07iht-edlevine.t.html}}</ref>։ Այդ անվանումներում «[[Իսրայել (անուն)|Իսրայել]]»-ը (եբր.՝&nbsp;''Yisraʾel'', ''Isrāʾīl''; {{lang-el|Ἰσραήλ}})<ref>William G. Dever, [https://books.google.com/books?id=IGR7-OSz7bUC&pg=PA186 ''Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel''], Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.</ref><ref>Geoffrey W. Bromiley, [https://books.google.com/books?id=yklDk6Vv0l4C&pg=PA907 'Israel,'] in ''International Standard Bible Encyclopedia: E–J,''Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.</ref><ref>R.L. Ottley, [https://books.google.com/books?id=AWZsAAAAQBAJ&pg=PA32 ''The Religion of Israel: A Historical Sketch,''] Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.</ref><ref>{{cite book |title=Longman pronunciation dictionary |first=John C. |last=Wells |publisher=Longman |location=Harlow, England |year=1990 |isbn=978-0-582-05383-0 |page=381}} entry "Jacob".</ref> վերաբերվում է Հակոբ նախահորը, որը, ըստ [[Թանախ|հրեական Աստվածաշնչի]], իր անունն ստացել է այն բանից հետո, երբ հաջողությամբ պայքարել է Տիրոջ հրեշտակի հետ<ref>"And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." (Genesis, 32:28, 35:10). See also [http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1312.htm Hosea 12:5].</ref>։ Հակոբի տասներկու որդիները, որոնք հայտնի են նաև որպես «[[Իսրայելի սերունդներ|Իսրայելի տասներկու սերունդներ]]» կամ «Իսրայելի երեխաներ», դարձել են [[իսրայելցիներ]]ի նախահայրերը։ Հակոբը որդիների հետ բնակվել է [[Քանան]]ում, սակայն սովի պատճառով ստիպված է եղել ընտանիքով տեղափոխվել [[Եգիպտոս]] և բնակություն հաստատել այնտեղ չորս սերունդ՝ 430 տարի<ref>{{Bibleverse||Exodus|12:40–41|HE}}</ref>, մինչև [[Մովսես մարգարե|Մովսես]]ը՝ Հակոբի ծոռան ծոռը<ref>{{Bibleverse||Exodus|6:16–20|HE}}</ref>, իսրայելցիներին կրկին վերադարձրեց Քանան։ Ամենահին հնագիտական արտեֆակտը, որտեղ «Իսրայել» բառը նշվում է հավաքական իմաստով, [[Հին Եգիպտոս]]ի [[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ն է (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դարի վերջով)<ref>{{Harvard citation no brackets|Barton|Bowden|2004|p=126}}. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."</ref>։ == Պատմություն == {{Հիմնական|Իսրայելի պատմություն}} === Նախապատմություն === Ներկայիս Իսրայելի տարածքում [[Հոմո|մարդու]] գոյության ամենահին վկայությունը թվագրվում է 1,5 մլն տարի առաջով՝ [[Գալիլեայի ծով]]ի մոտ գտնվող [[Ուբայդիա]] հնավայրում<ref>{{cite journal |last=Tchernov |first=Eitan |author-link= |date=1988 |title=The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant |journal=Paléorient |volume=14 |issue=2 |pages=63–65 |doi=10.3406/paleo.1988.4455 }}</ref>։ [[Հին քարի դար]]ի մյուս նշանակալի վայրերից են [[Տաբուն (քարանձավ)|Տաբունը]], [[Քեսեմ (քարանձավ)|Քեսեմ]]ը և [[Մանոթ]]ը։ Անատոմիական առումով [[Մարդ բանական|ժամանակակից մարդկանց]] նման ամենահին քարացած մնացորդները, որ գտել են [[Մարդու՝ աֆրիկական ծագման տեսություն|Աֆրիկայից դուրս]], [[Սխուլ-Քաֆզեխ հոմինիններ]]ն են, որոնք բնակվել են ներկայիս Իսրայելի տարածքում 120 000 տարի առաջ<ref>{{cite news |last=Rincon |first=Paul |date=14 October 2015 |title=Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early' |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861 |work=BBC News |access-date=4 January 2017}}</ref>։ Մ.թ.ա. մոտ 10 հազարամյակում տվյալ տարածքում գոյություն է ունեցել [[Նատուֆիական մշակույթ]]ը<ref>{{cite journal |last=Bar-Yosef |first=Ofer |author-link= |date=7 December 1998 |title=The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture |url=http://www.columbia.edu/itc/anthropology/v1007/baryo.pdf |journal=Evolutionary Anthropology |volume=6 |issue=5 |pages=159–177 |doi=10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7 |s2cid=35814375 |access-date=4 January 2017}}</ref>։ === Անտիկ ժամանակաշրջան === {{Տես նաև|Իսրայելցիներ|Հյուսիսիսրայելական թագավորություն|Հուդայի թագավորություն}} [[Պատկեր:City of David - King David's Palace IMG 5815.JPG|thumb|[[Մեծ քարե կառույց (բրոնզեդարյան Երուսաղեմ)|Մեծ քարե կառույց]], հնագիտական վայր [[Երուսաղեմ]]ում]] Տարածքի պատմությունը պարզ չէ<ref name=Finkelstein>{{cite book|last1=Finkelstein|first1=Israel|last2=Silberman|first2=Neil Asher|title=The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories|date=2001|publisher=Simon & Schuster|location=New York|isbn=978-0-684-86912-4|edition=1st Touchstone}}</ref>։ Ժամանակակից [[հնագիտություն]]ը մեծապես հրաժարվել է [[Թորա (գիրք)|Թորայում]] ներկայացված նախապապերի, Ելքի և [[Հեսու (գիրք)|Հեսու]] գրքերում նկարագրված Քանանի նվաճման մասին [[Աստվածաշնչի պատմականություն|պատմականությունից]] և փոխարենը դրանց վերաբերվում է որպես [[իսրայելցիներ]]ի [[Ազգային առասպել|ազգային առասպել]]ի մաս<ref>{{cite book |last=Dever |first=William |title=What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It? |year=2001 |publisher=Eerdmans |isbn=978-3-927120-37-2 |url={{Google books|6-VxwC5rQtwC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |pages=98–99 |quote=After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.}}</ref>։ [[Բրոնզի դար|Ուշ բրոնզի դարաշրջանում]] (մ.թ.ա. 1550–1200) [[Քանան]]ի մեծ մասի վրա [[Վասալ պետություն|վասալ պետություն]]ներ էին ձևավորվել, որոնք տուրք էին վճարում [[Եգիպտոսի նոր թագավորություն|Եգիպտոսի նոր թագավորության]]ը, որի վարչական կենտրոնը գտնվում էր [[Ղազա]]յում<ref>{{Cite journal | jstor=10.5615/bullamerschoorie.364.0001| doi=10.5615/bullamerschoorie.364.0001|title = The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)| journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research| volume=364| issue=364| pages=1–36|year = 2011|last1 = Braunstein|first1 = Susan L.| s2cid=164054005}}</ref>։ Համարվում է, որ իսրայելցիների նախնիների մեջ են եղել նաև տվյալ տարածքում բնակվող հին սեմական լեզուներով խոսող ժողովուրդները<ref name=Miller1986>{{Cite book|last1=Miller|first1=James Maxwell|last2=Hayes|first2=John Haralson|title=A History of Ancient Israel and Judah|publisher=Westminster John Knox Press|year=1986|isbn=978-0-664-21262-9|url=https://archive.org/details/historyofancient00mill}}</ref>։ Ըստ հնագիտական արդի տվյալների՝ իսրայելցիներն ուժով չէին գրավել տվյալ շրջանը և տարածել իրենց մշակույթը, այլ քանանցիներից և նրանց մշակույթից առանձնացել էին [[Բազմաստվածություն|բազմաստված]], իսկ ավելի ուշ՝ [[Միաստվածություն|միաստված]] ունեցող կրոնների միջոցով<ref>Tubb, 1998. pp. 13–14</ref><ref>Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5</ref><ref>{{cite book |last1=Gnuse |first1=Robert Karl |title=No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel |date=1997 |publisher=Sheffield Academic Press Ltd |location=England |isbn=1-85075-657-0 |pages=28, 31}}</ref>{{sfn|McNutt|1999|p=35}}<ref>{{Cite journal| doi = 10.2307/3268384| issn = 0021-9231| volume = 122| issue = 3| pages = 401–425| last = Bloch-Smith| first = Elizabeth| title = Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History| journal = Journal of Biblical Literature| date = 2003| jstor = 3268384| s2cid = 160020536|url= https://semanticscholar.org/paper/814c842d2de5a49881f6e731f9a0a4ec0b85f11d}}</ref>։ Հնագիտական տվյալները վկայում են գյուղական կենտրոնների նման համայնքների մասին, բայց ավելի սահմանափակ ռեսուրսներով և քիչ բնակչությամբ<ref>Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.</ref>։ Գյուղերում բնակվել է մինչև 300-400 բնակիչ{{sfn|McNutt|1999|p=70}}{{sfn|Miller|2012|p=98}}, որոնք զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնաբավ են եղել{{sfn|McNutt|1999|p=72}}, գերակշռել է տնտեսական փոխանակումը{{sfn|Miller|2012|p=99}}։ Բնակիչներն ունեցել են իրենց գիրը՝ նույնիսկ փոքր բնակավայրերում{{sfn|Miller|2012|p=105}}։ Թեև պարզ չէ, թե արդյոք [[Իսրայելի հրեական թագավորություն|Միացյալ միապետություն]] գոյություն է ունեցել<ref name="lipschits">{{cite book|last1=Lipschits|first1=Oded|editor1-last=Berlin|editor1-first=Adele|editor2-last=Brettler|editor2-first=Marc Zvi|title=The Jewish Study Bible|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-997846-5|year=2014|edition=2nd|chapter-url={{Google books|yErYBAAAQBAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|language=en|chapter=The History of Israel in the Biblical Period}}</ref><ref name="Kuhrtp438">{{cite book|last=Kuhrt|first=Amiele|title=The Ancient Near East|year=1995|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-16762-8|page=[https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438 438]|url=https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438}}</ref>, «Իսրայելի» վերաբերյալ ընդունված հնագիտական վկայություն կա [[Մեռնեպտահի քարակոթող]]ի վրա, որը թվագրվում է մոտ մ.թ.ա. 12-րդ դարով<ref name="NollMerneptah">K.L. Noll, [https://books.google.com/books?id=hMeRK7B1EsMC&pg=PA139 ''Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion,''] A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.</ref><ref name="ThompsonMerneptah">Thomas L. Thompson, [https://books.google.com/books?id=RwrrUuHFb6UC&pg=PA275 ''Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources,''] Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'</ref>, իսկ քանանցիների գոյության մասին վկայություն կա միջին բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 2100–1550)<ref name="Golden">Jonathan M Golden,[https://books.google.com/books?id=EResmS5wOnkC&pg=PA3 ''Ancient Canaan and Israel: An Introduction,''] OUP, 2009 pp. 3–4.</ref><ref>{{cite book |last1 = Lemche |first1 = Niels Peter |year = 1998 |title = The Israelites in History and Tradition |publisher = Westminster John Knox Press |url={{Google books|JIoY7PagAOAC|page=PA35|keywords=|text=|plainurl=yes}} |page=35|isbn=978-0-664-22727-2}}</ref>։ Տարաձայնություն կա [[Հին Իսրայելի և Հուդայի թագավորության պատմություն|Իսրայելի և Հուդայի թագավորությունների]] ձևավորման տարեթվի, չափի և հզորության վերաբերյալ, սակայն պատմաբանները և հնագետները միակարծիք են այն հարցում, որ [[Հյուսիսիսրայելական թագավորություն|Իսրայելի թագավորությունն]] արդեն գոյություն ուներ մոտ մ.թ.ա. 900 թվականին<ref name="Finkelstein" />{{rp|169–195}}<ref name="Wright">{{cite web|last1=Wright|first1=Jacob L.|date=July 2014|title=David, King of Judah (Not Israel)|url=http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20210301164250/http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|archive-date=1 March 2021|access-date=15 May 2021|website=The Bible and Interpretation}}</ref>, իսկ [[Հուդայի թագավորություն]]ը՝ մոտ մ.թ.ա. 700 թվականին<ref name="Pitcher">[https://books.google.com/books?id=tu02muKUVJ0C&pg=PA229 The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995] Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."</ref>։ [[Պատկեր:Kingdoms of Israel and Judah map 830.svg|thumb|upright|Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Իսրայելի և [[Հուդայի թագավորություն|Հուդայի թագավորության]] քարտեզը]] Իսրայելի թագավորությունը երկու թագավորություններից ամենածաղկողն էր և շուտով դարձավ տարածաշրջանային գերտերություն{{sfn|Finkelstein|Silberman|2002|pp=146-7|ps=:Put simply, while Judah was still economically marginal and backward, Israel was booming. ... In the next chapter we will see how the northern kingdom suddenly appeared on the ancient Near Eastern stage as a major regional power}}. [[Օմրիների դինաստիա]]յի տարիներին նրա ղեկավարության տակ էին գտնվում [[Սամարիա]]ն, [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեան]], վերին [[Հորդանանի հովիտ|Հորդանանյան հովիտ]]ը, [[Շարոն (հարթավայր)|Շարոնը]] և [[Անդրհորդանան]]ի մեծ մասը<ref name=":0">{{Cite book|last=Israel.|first=Finkelstein|url=http://worldcat.org/oclc/949151323|title=The forgotten kingdom : the archaeology and history of Northern Israel|isbn=978-1-58983-910-6|pages=74|oclc=949151323}}</ref>։ Գերտերությունը փլուզվեց մ.թ.ա. 720 թվականին, երբ [[Նոր սիրիական կայսրություն]]ը գրավեց այն<ref name="Broshi 2001 174">{{cite book |last=Broshi |first=Maguen |title=Bread, Wine, Walls and Scrolls |url={{Google books|etTUEorS1zMC|page=PA174|keywords=|text=|plainurl=yes}}|publisher=Bloomsbury Publishing |year=2001 |page=174 |isbn=978-1-84127-201-6}}</ref>։ Ավելի ուշ Հուդայի թագավորությունը դարձավ նախ Նոր սիրիական կայսրության, այնուհետև [[Նոր բաբելոնական կայսրություն|Նոր բաբելոնական կայսրության]] [[հաճախորդ պետություն]]ը։ Մ.թ.ա. 586 թվականին բաբելոնցիները [[Հուդայի թագավորության ապստամբությունը Բաբելոնի դեմ|նվաճեցին]] Հուդայի թագավորությունը։ Ըստ հրեական սուրբ գրքի՝ [[Սողոմոնի տաճար]]ը և [[Երուսաղեմի պաշարում (մ.թ. 587)|Երուսաղեմը ոչնչացրել]] է [[Նաբուգոդոնոսոր II]] արքան, որն այնուհետև [[Բաբելոնյան գերեվարում|հրեաներին արտաքսել է]] [[Բաբելոն]]։ Հուդայի թագավորության պարտությունն արձանագրվել է նաև [[Բաբելոնյան քրոնիկոններ]]ում<ref name=BabylonianChronicles>{{cite web|url=https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx |title=British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE) |access-date=30 October 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141030154541/https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx |archive-date=30 October 2014 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|title=ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius|website=www.livius.org|access-date=26 March 2020|archive-date=5 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190505195611/https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|url-status=dead}}</ref>։ Բաբելոնյան արտաքսումն ավարտվեց մոտավորապես մ.թ.ա. 538 թվականին պարսից արքա [[Կյուրոս Բ Մեծ]]ի իշխանության ժամանակ, երբ նա գրավեց Բաբելոնը<ref name="rennert">{{cite web|url=http://www.biu.ac.il/js/rennert/history_4.html |title=Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule |publisher=Biu.ac.il |access-date=15 March 2014}}</ref><ref>''Harper's Bible Dictionary'', ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103</ref>։ Մ.թ.ա. 520 թվականին կառուցվեց [[Երկրորդ տաճար]]ը<ref name="rennert"/>։ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկական կայսրության]] մաս կազմող նախկին Հուդայի թագավորությունը դարձավ Հուդայի նահանգ՝ այլ սահմաններով, որն ավելի փոքր տարածք էր<ref name="Grabbe355">{{cite book |last=Grabbe |first=Lester L. |title=A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1 |year=2004 |publisher=T & T Clark |isbn=978-0-567-08998-4 |url={{Google books|-MnE5T_0RbMC|page=PA355|keywords=|text=gave+the+Jews+permission+to+return+to+Yehud+province+and+to+rebuild+the|plainurl=yes}} |page=355}}</ref>։ Նահանգի բնակչությունը զգալիորեն կրճատվեց թագավորության բնակչության թվաքանակի համեմատ. հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում նահանգի բնակչությունը կազմել է մոտ 30000<ref name=Finkelstein/>։ === Դասական ժամանակաշրջան === [[Պատկեր:Temple Scroll.png|thumb|upright|[[Կումրանի ձեռագրեր|Մեռյալ ծովի ձեռագրերից]] մեկի՝ [[Տաճարային ձեռագիր|Տաճարային ձեռագրի]] մի կտոր, որը գրվել է [[Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջան]]ում]] Հաջորդ՝ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկական իշխանության]] ժամանակ, ինքնավար [[Եհուդ Մեդինատա]] նահանգն աստիճանաբար կրկին դարձավ քաղաքային համայնք, որտեղ հիմնականում գերիշխում էին [[Հուդա (պատմական մարզ)|հուդացիները]]։ [[Հելլենական Հունաստան|Հույներն]] իրենց արշավանքների ժամանակ հիմնականում անց էին կենում տվյալ տարածքի կողքով՝ առանց որևէ դիմադրության և հետաքրքրություն ցուցաբերելու։ Լինելով [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ի, այնուհետև [[Սելևկյան տերություն|Սելևկյան տերության]] կազմի մեջ՝ հարավային Լևանտը հիմնականում [[Կելեսիրիա|հելենացվեց]], ինչը լարվածություն առաջացրեց հույների և հուդացիների միջև։ Հակամարտությունը ծնվեց մ.թ.ա. 167 թվականին [[Մակավեյական ապստամբություն|Մակավեյական ապստամբությամբ]], որի արդյունքում Հուդայում ձևավորվեց անկախ [[Հասմոնյան թագավորություն]]ը, որն ավելի ուշ ընդլայնվեց դեպի ժամանակակից Իսրայելի տարածքի մեծ մասի և Հորդանանի ու Լիբանանի որոշ մասերի վրա, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրին իրենց իշխանությունը տարածաշրջանում<ref>{{Cite book|last1=Helyer|first1=Larry R.|url=http://worldcat.org/oclc/961153992|title=The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts|last2=McDonald|first2=Lee Martin|publisher=Baker Academic|year=2013|isbn=978-0-8010-9861-1|editor-last=Green|editor-first=Joel B.|pages=45–47|chapter=The Hasmoneans and the Hasmonean Era|oclc=961153992|quote=The ensuing power struggle left Hyrcanus with a free hand in Judea, and he quickly reasserted Jewish sovereignty... Hyrcanus then engaged in a series of military campaigns aimed at territorial expansion. He first conquered areas in the Transjordan. He then turned his attention to Samaria, which had long separated Judea from the northern Jewish settlements in Lower Galilee. In the south, Adora and Marisa were conquered; (Aristobulus') primary accomplishment was annexing and Judaizing the region of Iturea, located between the Lebanon and Anti-Lebanon mountains|editor-last2=McDonald|editor-first2=Lee Martin}}</ref><ref>{{Cite book|last=Ben-Sasson|first=H.H.|title=A History of the Jewish People|publisher=Harvard University Press|year=1976|isbn=0-674-39731-2|pages=226|quote=The expansion of Hasmonean Judea took place gradually. Under Jonathan, Judea annexed southern Samaria and began to expand in the direction of the coast plain... The main ethnic changes were the work of John Hyrcanus... it was in his days and those of his son Aristobulus that the annexation of Idumea, Samaria and Galilee and the consolidation of Jewish settlement in Trans-Jordan was completed. Alexander Jannai, continuing the work of his predecessors, expanded Judean rule to the entire coastal plain, from the Carmel to the Egyptian border... and to additional areas in Trans-Jordan, including some of the Greek cities there.}}</ref><ref>{{Cite book|last=Ben-Eliyahu|first=Eyal|url=http://worldcat.org/oclc/1103519319|title=Identity and Territory: Jewish Perceptions of Space in Antiquity|date=30 April 2019|isbn=978-0-520-29360-1|pages=13|oclc=1103519319|quote=From the beginning of the Second Temple period until the Muslim conquest—the land was part of imperial space. This was true from the early Persian period, as well as the time of Ptolemy and the Seleucids. The only exception was the Hasmonean Kingdom, with its sovereign Jewish rule—first over Judah and later, in Alexander Jannaeus's prime, extending to the coast, the north, and the eastern banks of the Jordan.}}</ref>։ [[Հռոմեական հանրապետություն]]ը տարածաշրջան ներխուժեց մ.թ.ա. 63 թվականին. սկզբում իր [[Միհրդատի երրորդ պատերազմ|տիրապետության տակ առավ Սիրիան]], այնուհետև ներգրավվեց [[Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմ]]ում։ Պրոհռոմեական և [[Պարթևստան|պրոպարթևական]] ուժերի միջև [[Հռոմեա-պարթևական պատերազմներ|պայքարը]] Հուդայում հանգեցրեց [[Հերովդես I Մեծ]]ի իշխանության գալուն և [[Հերովդեսյան թագավորություն|Հուդայի հերովդեսյան թագավորության]] կոնսոլիդացմանը որպես [[Հին Հռոմ|Հռոմի]] վասալ պետություն։ Հերովդեսը մի շարք հսկայական շինարարական նախագծեր նախաձեռնեց՝ ներառյալ Երկրորդ տաճարի ամբողջովին վերակառուցումն ու ընդարձակումը։ [[Հերովդեսյանների դինաստիա]]յի անկմամբ [[Հուդա (հռոմեական նահանգ)|Հուդան]] դարձավ հռոմեական նահանգ։ Մ.թ. 1-ին և 2-րդ դարերում [[Հրեահռոմեական պատերազմներ|Հռոմի դեմ մի շարք մեծածավալ անհաջող խռովություններ]] եղան։ Այդ ապստամբությունների ճնշումը Հռոմի կողմից ավերիչ հետևանքներ ունեցավ, հանգեցրեց զոհերի և գերեվարման։ Առաջին [[Հրեական պատերազմ (66-73)|Հրեահռոմեական պատերազմի]] (մ.թ. 66-73) հետևանքով [[Երուսաղեմի պաշարում (մ.թ. 70)|ավերվեցին Երուսաղեմը և Երկրորդ տաճարը]]. անհրաժեշտություն առաջացավ հուդայականության մեջ փոփոխություններ անել, որպեսզի այն գոյատևեր առանց տաճարի։ Այս բոլոր իրադարձություններն ի վերջո հանգեցրին [[Ռաբբինների հուդայականություն|ռաբբինների հուդայականության]] ձևավորմանը<ref name=":4">{{Cite journal |last=Westwood |first=Ursula |date=2017-04-01 |title=A History of the Jewish War, AD 66–74 |url=http://dx.doi.org/10.18647/3311/jjs-2017 |journal=Journal of Jewish Studies |volume=68 |issue=1 |pages=189–193 |doi=10.18647/3311/jjs-2017 |issn=0022-2097}}</ref><ref name=":5">{{Cite book |last=Karesh |first=Sara E. |url=http://worldcat.org/oclc/1162305378 |title=Encyclopedia of Judaism |year=2006 |isbn=1-78785-171-0 |oclc=1162305378 |quote=Until the modern period, the destruction of the Temple was the most cataclysmic moment in the history of the Jewish people. Without the Temple, the Sadducees no longer had any claim to authority, and they faded away. The sage Yochanan ben Zakkai, with permission from Rome, set up the outpost of Yavneh to continue develop of Pharisaic, or rabbinic, Judaism.}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Goldenberg |first=Robert |date=1977 |title=The Broken Axis: Rabbinic Judaism and the Fall of Jerusalem |url=http://dx.doi.org/10.1093/jaarel/xlv.3.353 |journal=Journal of the American Academy of Religion |volume=XLV |issue=3 |pages=353 |doi=10.1093/jaarel/xlv.3.353 |issn=0002-7189}}</ref>։ Երկու սերունդ հետո սկիզբ առավ [[Բար Կոխբայի ապստամբություն]]ը (մ.թ. 132-136)։ Հուդան դատարկվեց, շատերը սպանվեցին, տեղահանվեցին կամ վաճառվեցին ստրկության<ref name="Taylor">{{cite book |last=Taylor |first=J. E. |url=https://books.google.com/books?id=XWIMFY4VnI4C&pg=PA243 |title=The Essenes, the Scrolls, and the Dead Sea |date=15 November 2012 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199554485 |quote=These texts, combined with the relics of those who hid in caves along the western side of the Dead Sea, tells us a great deal. What is clear from the evidence of both skeletal remains and artefacts is that the Roman assault on the Jewish population of the Dead Sea was so severe and comprehensive that no one came to retrieve precious legal documents, or bury the dead. Up until this date the Bar Kokhba documents indicate that towns, villages and ports where Jews lived were busy with industry and activity. Afterwards there is an eerie silence, and the archaeological record testifies to little Jewish presence until the Byzantine era, in En Gedi. This picture coheres with what we have already determined in Part I of this study, that the crucial date for what can only be described as genocide, and the devastation of Jews and Judaism within central Judea, was 135 CE and not, as usually assumed, 70 CE, despite the siege of Jerusalem and the Temple's destruction}}</ref><ref>Werner Eck, "Sklaven und Freigelassene von Römern in Iudaea und den angrenzenden Provinzen," Novum Testamentum 55 (2013): 1–21</ref><ref>{{Cite journal |last1=Raviv |first1=Dvir |last2=Ben David |first2=Chaim |date=2021 |title=Cassius Dio's figures for the demographic consequences of the Bar Kokhba War: Exaggeration or reliable account? |url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S1047759421000271/type/journal_article |journal=Journal of Roman Archaeology |language=en |volume=34 |issue=2 |pages=585–607 |doi=10.1017/S1047759421000271 |s2cid=245512193 |issn=1047-7594 |quote=Scholars have long doubted the historical accuracy of Cassius Dio's account of the consequences of the Bar Kokhba War (Roman History 69.14). According to this text, considered the most reliable literary source for the Second Jewish Revolt, the war encompassed all of Judea: the Romans destroyed 985 villages and 50 fortresses, and killed 580,000 rebels. This article reassesses Cassius Dio's figures by drawing on new evidence from excavations and surveys in Judea, Transjordan, and the Galilee. Three research methods are combined: an ethno-archaeological comparison with the settlement picture in the Ottoman Period, comparison with similar settlement studies in the Galilee, and an evaluation of settled sites from the Middle Roman Period (70–136CE). The study demonstrates the potential contribution of the archaeological record to this issue and supports the view of Cassius Dio's demographic data as a reliable account, which he based on contemporaneous documentation.}}</ref><ref name=":02">{{Cite book |last=Mor |first=Menahem |url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004314634 |title=The Second Jewish Revolt |date=2016-04-18 |publisher=BRILL |isbn=978-90-04-31463-4 |pages=483–484 |doi=10.1163/9789004314634 |quote=Land confiscation in Judaea was part of the suppression of the revolt policy of the Romans and punishment for the rebels. But the very claim that the sikarikon laws were annulled for settlement purposes seems to indicate that Jews continued to reside in Judaea even after the Second Revolt. There is no doubt that this area suffered the severest damage from the suppression of the revolt. Settlements in Judaea, such as Herodion and Bethar, had already been destroyed during the course of the revolt, and Jews were expelled from the districts of Gophna, Herodion, and Aqraba. However, it should not be claimed that the region of Judaea was completely destroyed. Jews continued to live in areas such as Lod (Lydda), south of the Hebron Mountain, and the coastal regions. In other areas of the Land of Israel that did not have any direct connection with the Second Revolt, no settlement changes can be identified as resulting from it.}}</ref>։ Երուսաղեմը վերակառուցվեց որպես հռոմեական գաղութ և ստացավ [[Էլիա Կապիտոլինա]] անվանումը, իսկ Հուդայի մարզը վերանվանվեց [[Պաղեստինյան Սիրիա]]<ref name="H.H. Ben-Sasson, 1976, page 334">H.H. Ben-Sasson, ''A History of the Jewish People'', Harvard University Press, 1976, {{ISBN|0-674-39731-2}}, page 334: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."</ref><ref name="Ariel Lewin p. 33">Ariel Lewin. ''The archaeology of Ancient Judea and Palestine''. Getty Publications, 2005 p. 33. "It seems clear that by choosing a seemingly neutral name - one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus - Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land." {{ISBN|0-89236-800-4}}</ref>։ Բար Կոխբայի ապստամբության ձախողումից հետո տարածաշրջանում հրեական ներկայությունը զգալիորեն կրճատվեց<ref>Oppenheimer, A'haron and Oppenheimer, Nili. ''Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society''. Mohr Siebeck, 2005, p. 2.</ref>։ Այդուհանդերձ, շարունակաբար փոքր հրեական ներկայացվածություն կար, իսկ [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեան]] դարձավ նրանց հոգևոր կենտրոնը<ref>{{cite book |last=Cohn-Sherbok |first=Dan |title=Atlas of Jewish History |publisher=Routledge |year=1996 |isbn=978-0-415-08800-8 |page=58}}</ref><ref>{{cite web |last=Lehmann |first=Clayton Miles |date=18 January 2007 |title=Palestine |url=http://sunburst.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130407005423/http://sunburst.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |archive-date=7 April 2013 |access-date=9 February 2013 |website=Encyclopedia of the Roman Provinces |publisher=University of South Dakota}}</ref>։ Հրեական համայնքները շարունակում էին պահպանել իրենց գոյությունը [[Հեբրոն լեռ]]ան հարավային հատվածում և մերձափնյա հարթավայրում<ref name=":02" />։ Մ.թ. 2-րդ և 4-րդ դարերում [[Տիբերիա (Իսրայել)|Տիբերիայում]] և [[Երուսաղեմ]]ում ստեղծվեցին [[Միշնա]] ժողովածուն, [[Երուսաղեմյան թալմուդ]]ի մի մասը և հրեական այլ կրոնական տեքստեր<ref>{{Harvard citation no brackets|Morçöl|2006|p=304}}</ref>։ Երբ տարածքում իշխում էր Բյուզանդիան, քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերազանցեց [[Կրոնը Հին Հռոմում|Հռոմեական հեթանոսությանը]]<ref>The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World by Catherine Nixey 2018</ref>։ Արդեն 4-րդ դարում հրեաները դարձան փոքրամասնություն<ref name="Kessler2010">{{cite book |author=Edward Kessler |url=https://books.google.com/books?id=87Woe7kkPM4C&pg=PA72 |title=An Introduction to Jewish-Christian Relations |publisher=Cambridge University Press |year=2010 |isbn=978-0-521-70562-2 |page=72}}</ref>։ Քրիստոնյաների գաղթը, ինչպես նաև տեղաբնակների կրոնափոխությունը հանգեցրին քրիստոնյա մեծամասնության ձևավորմանը<ref name="CHJ2">{{cite book |author=David Goodblatt |title=The Cambridge History of Judaism |year=2006 |isbn=978-0-521-77248-8 |editor=Steven Katz |volume=IV |pages=404–430 |chapter=The Political and Social History of the Jewish Community in the Land of Israel, c. 235–638 |quote=Few would disagree that, in the century and a half before our period begins, the Jewish population of Judah () suffered a serious blow from which it never recovered. The destruction of the Jewish metropolis of Jerusalem and its environs and the eventual refounding of the city... had lasting repercussions. [...] However, in other parts of Palestine the Jewish population remained strong [...] What does seem clear is a different kind of change. Immigration of Christians and the conversion of pagans, Samaritans and Jews eventually produced a Christian majority}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Bar |first=Doron |date=2003 |title=The Christianisation of Rural Palestine during Late Antiquity |url=http://dx.doi.org/10.1017/s0022046903007309 |journal=The Journal of Ecclesiastical History |volume=54 |issue=3 |pages=401–421 |doi=10.1017/s0022046903007309 |issn=0022-0469 |quote=The dominant view of the history of Palestine during the Byzantine period links the early phases of the consecration of the land during the fourth century and the substantial external financial investment that accompanied the building of churches on holy sites on the one hand with the Christianisation of the population on the other. Churches were erected primarily at the holy sites, 12 while at the same time Palestine's position and unique status as the Christian 'Holy Land' became more firmly rooted. All this, coupled with immigration and conversion, allegedly meant that the Christianisation of Palestine took place much more rapidly than that of other areas of the Roman empire, brought in its wake the annihilation of the pagan cults and meant that by the middle of the fifth century there was a clear Christian majority.}}</ref>։ 5-6-րդ դարերում կրկնվող [[Սամարիտանական ապստամբություններ]]ը փոփոխության ենթարկեցին երկրի տարածքը, Բյուզանդիայի քրիստոնյա և սամարիտանական համայնքները զգալի վնաս կրեցին, ինչը հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի կրճատման<ref>{{cite book |last=Kohen |first=Elli |url=https://books.google.com/books?id=r-9qJRP20MIC&pg=PA26 |title=History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire |publisher=University Press of America |year=2007 |isbn=978-0-7618-3623-0 |pages=26–31}}</ref>։ [[Երուսաղեմի պաշարում (614)|Պարսկական նվաճումից]] և կարճ կյանք ունեցած [[Հրեաների ապստամբությունը Հերակլիոս Ա-ի դեմ|Հրեական համագործակցությունից]] հետո մ.թ. 614 թվականին Բյուզանդական կայսրությունը [[Բյուզանդա-պարսկական պատերազմ (602-628)|կրկին նվաճեց]] երկիրը 628 թվականին<ref>{{cite web |title=Roman Palestine |url=https://www.britannica.com/place/Palestine/Roman-Palestine |website=www.britannica.com |publisher=Encyclopedia Britannica}}</ref>։ === Միջնադար և նոր դարաշրջան === {{Տես նաև|Խաչակրաց արշավանքներ}} [[Պատկեր:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg|thumb|Հին հրեական գյուղ [[Կաֆր Բիրիմ]]ը, որը լքվել է մ.թ. 7-13-րդ դարերի միջակայքում<ref>Judaism in late antiquity, Jacob Neusner, Bertold Spuler, Hady R Idris, Brill, 2001, p. 155</ref>։]] Մ.թ. 634–641 թվականներին [[արաբներ]]ը [[Լևանտի գրավումը մուսուլմանների կողմից|գրավեցին]] տարածաշրջանը՝ ներառյալ Երուսաղեմը, որը վերջերս էր ընդունել [[իսլամ]]։ Հաջորդ երեք դարերում տարածաշրջանի ղեկավարումը փոխանցվեց [[Բարեպաշտ խալիֆներ|բարեպաշտ]] [[Խալիֆայություն|խալիֆների]], [[Օմայյան խալիֆայություն|Օմայյան]], [[Աբբասյան խալիֆայություն|Աբբասյան]], [[Ֆաթիմյան խալիֆայություն|Ֆաթիմյան]] խալիֆայությունների, [[Սելջուկների դինաստիա|Սելջուկների դինաստիայի]], [[Խաչակրաց պետություններ|խաչակիրների]] և [[Այուբիդների դինաստիա]]յի միջև<ref name="MosheGil">{{cite book |title=A History of Palestine, 634–1099 |last=Gil |first=Moshe |year=1997 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-59984-9 }}</ref>։ 1099 թվականին [[Խաչակրաց առաջին արշավանք]]ի ընթացքում [[Երուսաղեմի պաշարում (1099)|Երուսաղեմի պաշարման]] ժամանակ քաղաքի հրեա բնակիչները կողք կողքի կռվում էին ֆաթիմյան կայազորի և մուսուլման բնակչության հետ, որոնք ապարդյուն փորձում էին քաղաքը պաշտպանել [[Խաչակրաց արշավանքներ|խաչակիրներից]]։ Երբ քաղաքն ընկավ, մոտ 60 000 մարդ սպանվեց, իսկ 6000 հրեա ապաստան գտավ սինագոգում<ref name="Cooper2009">{{cite book|author=Allan D. Cooper|title=The geography of genocide|url={{Google books|Uyh8kdcuA1kC|page=PA132|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=1 January 2012|year=2009|publisher=University Press of America|isbn=978-0-7618-4097-8|page=132}}</ref>։ Այդ ժամանակ Հրեական պետության անկումից հետո հազար տարի անց հրեական համայնքներն արդեն սփռված էին ամբողջ երկրով մեկ։ Դրանցից հայտնի են հիսունը՝ Երուսաղեմը, [[Տիբերիա (Իսրայել)|Տիբերիան]], [[Ռամլա|Ռամլան]], [[Աշկելոն]]ը, [[Կեսարիա (Իսրայել)|Կեսարիան]] և [[Ղազա]]ն<ref>Carmel, Alex. ''The History of Haifa Under Turkish Rule''. Haifa: Pardes, 2002 ({{ISBN|965-7171-05-9}}), pp. 16–17</ref>։ Ըստ [[Ալբերտ Աաքենացի|Ալբերտ Աաքենացու]]՝ [[Հայֆա]]յի հրեա բնակչությունը քաղաքի հիմնական ռազմական ուժն էր և «ֆաթիմյան զորքերի հետ միասին» գրեթե մեկ ամիս խիզախաբար կռվեց մինչև խաչակիրների նավատորմն ու ցամաքային զորքը նրանց ստիպեց նահանջել<ref name=634to1099>{{cite book |title=A History of Palestine, 634–1099 |author= Moshe Gil|year=1992 |publisher=Cambridge University Press |page=829 |isbn=978-0-521-40437-2 |url=https://books.google.com/books?id=tSM4AAAAIAAJ&q=1100+%22haifa%22+fatimid+jews&pg=PA829 |quote=Haifa was taken [...] in August 1100 or June 1101, according to Muslim sources which contradict one another. Albert of Aachen does not mention the date in a clear manner either. From what he says, it appears that it was mainly the Jewish inhabitants of the city who defended the fortress of Haifa. In his rather strange Latin style, he mentions that there was a Jewish population in Haifa, and that they fought bravely within the walls of the city. He explains that the Jews there were protected people of the Muslims (the Fatimids). They fought side by side with units of the Fatimid army, striking back at Tancred's army from above the walls of the citadel (... ''Judaei civis comixtis Sarracenorum turmis'') until the Crusaders overcame them and they were forced to abandon the walls. The Muslims and the Jews then managed to escape from the fortress with their lives, while the rest of the population fled the city ''en masse''. Whoever remained was slaughtered, and huge quantities of spoils were taken. [...] [Note #3: Albert of Aachen (Albericus, Albertus Aquensis), ''Historia Hierosolymitanae Expeditionis'', in: ''RHC'' (Occ.), IV. p. 523; etc.] |access-date=17 May 2015 }}</ref><ref name="Resnick2012">{{cite book|author=Irven M. Resnick|title=Marks of Distinctions: Christian Perceptions of Jews in the High Middle Ages|url={{Google books|LarC4PG9osUC|page=PA49|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=2012|publisher=CUA Press|isbn=978-0-8132-1969-1 |pages=48–49 |quote=citizens of the Jewish race, who lived in the city by the favour and consent of the king of Egypt in return for payment of tribute, got on the walls bearing arms and put up a very stubborn defence, until the Christians, weighed down by various blows over the period of two weeks, absolutely despaired and held back their hands from any attack. [...] the Jewish citizens, mixed with Saracen troops, at once fought back manfully,... and counter-attacked. [Albert of Aachen, ''Historia Ierosolimitana'' 7.23, ed. and transl. Susan B. Edgington (Oxford: Clarendon Press, 2007), 516 and 521.] }}</ref>։ 1165 թվականին [[Մայմոնիդ]]ն այցելեց Երուսաղեմ և աղոթեց [[Տաճարի լեռ]]ան վրա գտնվող «մեծ, սուրբ տանը»<ref>Sefer HaCharedim Mitzvat Tshuva Chapter 3. Maimonides established a yearly holiday for himself and his sons, 6 Cheshvan, commemorating the day he went up to pray on the Temple Mount, and another, 9 Cheshvan, commemorating the day he merited to pray at the Cave of the Patriarchs in Hebron.</ref>։ 1141 թվականին իսպանացի-հրեա պոետ [[Եհուդա Հալևի]]ն հրեաներին կոչ արեց գաղթել Իսրայելական հող<ref name="Bloch1987">{{cite book|author=Abraham P. Bloch|title=One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year|chapter-url={{Google books|mjxJAFawRasC|page=PA277|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=26 December 2011|year=1987|publisher=KTAV Publishing House, Inc.|isbn=978-0-88125-108-1|page=277|chapter=Sultan Saladin Opens Jerusalem to Jews}}</ref>. ինքը ևս բռնեց գաղթի ճամփան։ 1187 թվականին [[Այուբիդների դինաստիա]]յի հիմնադիր սուլթան [[Սալահ ադ-Դին]]ը [[Հաթթինի ճակատամարտ]]ում պարտության մատնեց խաչակիրներին, այնուհետև գրավեց Երուսաղեմը և գրեթե ողջ Պաղեստինը։ Ժամանակի հետ Սալադինը հրովարտակ հրապարակեց՝ հրեաներին հրավիրելով ետ վերադառնալ և բնակություն հաստատել Երուսաղեմում։ Ըստ [[Եհուդա ալ-Հարիզի]]ի՝ հրեաներն այդպես էլ արեցին. «Այն օրվանից, երբ արաբները գրավեցին Երուսաղեմը, իսրայելցիները բնակություն հաստատեցին այնտեղ»<ref name="Ben-Gurion1974">{{cite book|author=Benzion Dinur|editor=David Ben-Gurion|title=The Jews in their Land|chapter-url={{Google books|5sVtAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=26 December 2011|year=1974|publisher=Aldus Books|page=217|chapter=From Bar Kochba's Revolt to the Turkish Conquest}}</ref>։ Ալ-Հարիզին Սալադինի՝ հրեաների՝ Երուսաղեմում վերաբնակվելու մասին հրովարտակը համեմատել է դրանից 1600 տարի առաջ Պարսից արքա [[Կյուրոս Բ Մեծ]]ի նմանատիպ հրովարտակի հետ<ref name="Hindley2007">{{cite book|author=Geoffrey Hindley|title=Saladin: hero of Islam|url={{Google books|fDYsAQAAIAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=26 December 2011|year=2007|publisher=Pen & Sword Military|isbn=978-1-84415-499-9|page=xiii}}</ref>։ [[Պատկեր:Ramban shul.jpg|thumb|13-րդ դարի [[Ռամբանի սինագոգ]]ը Երուսաղեմում]] 1211 թվականին երկրի հրեական համայնքն ուժեղացավ Ֆրանսիայից և Անգլիայից ժամանած գրեթե 300 [[Ռաբբի|ռաբբիների]] խմբի շնորհիվ<ref name="CarmelSchäfer1990">{{cite book|author1=Alex Carmel|author2=Peter Schäfer|author3=Yossi Ben-Artzi|title=The Jewish settlement in Palestine, 634–1881|url={{Google books|c71tAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=21 December 2011|year=1990|publisher=L. Reichert|isbn=978-3-88226-479-1|page=31}}</ref>, որոնց թվում էր [[Սամսոն բեն-Աբրահամ Սանսացի]] ռաբբին<ref>[http://www.jewishencyclopedia.com/articles/13073-samson-ben-abraham-of-sens Samson ben Abraham of Sens], ''Jewish Encyclopedia''.</ref>։ 13-րդ դարի իսպանացի ռաբբի և հրեաների ճանաչված առաջնորդ [[Մոշե բեն Նախման]]ը բարձր էր գնահատում Իսրայելական հողը և դրա բնակեցումը որպես դրական պատվիրան էր տեսնում, որը բոլոր հրեաներին էր վերաբերվում։ Նա գրել է. «Եթե կռապաշտները խաղաղություն են ցանկանում, մենք պետք է հաշտություն կնքենք և պարզ պայմաններ առաջարկենք նրանց, բայց ինչ վերաբերվում է երկրին, մենք չպետք է դա թողնենք նրանց ձեռքում, ոչ էլ մեկ այլ ազգի կամ սերնդի ձեռքում»<ref name="Lichtman2006">{{cite book|author=Moshe Lichtman|title=Eretz Yisrael in the Parshah: The Centrality of the Land of Israel in the Torah|url={{Google books|g95csSXsDpcC|page=PA302|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=23 December 2011|year=2006|publisher=Devora Publishing|isbn=978-1-932687-70-5|page=302}}</ref>։ 1260 թվականին իշխանությունն անցավ Եգիպտոսի [[Մամլուքների սուլթանություն|Մամլուքների սուլթանությանը]]<ref name="GudrunKramer">{{cite book|title=A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel |last=Kramer |first=Gudrun |year=2008 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-11897-0 |page=[https://archive.org/details/historyofpalesti00krea/page/376 376] |url=https://archive.org/details/historyofpalesti00krea/page/376 }}</ref>։ Երկիրը գտնվում էր Մամլուքների տերության երկու կենտրոնների՝ [[Կահիրե]]ի և [[Դամասկոս]]ի միջև և որոշ չափով զարգացում նկատվում էր միայն այս երկու քաղաքներն իրար կապող փոստային ճանապարհների միջոցով։ Թեև 1219 թվականից [[Երուսաղեմի պատեր]]ը մնացել էին առանց պաշտպանության, այնտեղ ևս նոր շինարարական նախագծեր իրականացվեցին՝ հիմնականում Տաճարի լեռան վրա գտնվող [[Ալ-Ակսա մզկիթ]]ի շրջակայքում։ 1266 թվականին մամլուք սուլթան [[Բեյբարս I]]-ը [[Հեբրոն]]ի [[Պատրիարքների քարանձավ]]ը վերածեց բացառիկ իսլամական սրբավայրի և արգելեց քրիստոնյաների ու հրեաների մուտքը, որոնք նախկինում կարող էին վճարի դիմաց մուտք գործել քարանձավ։ Արգելքը պահպանվեց մինչև Իսրայելը կրկին իր տիրապետության տակ վերցրեց շինությունը 1967 թվականին<ref>{{cite book |author=M. Sharon |title=Encyclopedia of Islam, Second Edition |year=2010 |publisher=Koninklijke Brill NV |chapter=Al Khalil}}</ref><ref>''International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa'' by Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda, pp. 336–339</ref>։ [[Պատկեր:Jews at Western Wall by Felix Bonfils, 1870s.jpg|thumb|Հրեաներն [[Լացի պատ|Արևմտյան պատի]] մոտ, 1870-ականներ]] 1470 թվականին Իտալիայից ժամանած [[Իսահակ բեն-Մեիր Լատիֆ]]ը 150 հրեա ընտանիք է հաշվել Երուսաղեմում<ref name="Bahat1976">{{cite book|author=Dan Bahat |title=Twenty centuries of Jewish life in the Holy Land: the forgotten generations|url={{Google books|zoGgAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=23 December 2011|year=1976|publisher=Israel Economist|page=48|author-link=}}</ref>։ 15-րդ դարի վերջում ժամանած [[Յոսսի Սարագոսի]]ի շնորհիվ [[Ցֆատ]] քաղաքը և դրա շրջակայքը դարձել էր Պաղեստինում հրեաների ամենամեծ կուտակման վայրը։ 16-րդ դարի սկզբում Իսպանիայից [[Սեֆարդիներ|սեֆարդի ներգաղթյալների]] շնորհիվ հրեա բնակչության թիվը դարձավ 10 000<ref name="Andrews1976">{{cite book|author=Fannie Fern Andrews|title=The Holy Land under mandate|url={{Google books|n5NtAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=25 December 2011|year=1976|publisher=Hyperion Press|isbn=978-0-88355-304-6|page=145}}</ref>։ 1516 թվականին [[Օսմանյան կայսրություն]]ը գրավեց տարածաշրջանը և մնաց թուրքական իշխանության տակ մինչև [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ավարտը, երբ Բրիտանիան պարտության մատնեց Օսմանյան ուժերին և նախկին [[Օսմանյան Սիրիա]]յի տարածքում ռազմական վարչակարգ հաստատեց։ 1660 թվականին [[դրուզներ]]ի ապստամբության հետևանքով ավերվեցին Ցֆատ և Տիբերիաս քաղաքները<ref>Joel Rappel, History of Eretz Israel from Prehistory up to 1882 (1980), vol. 2, p. 531. "In 1662 Sabbathai Sevi arrived to Jerusalem. It was the time when the Jewish settlements of Galilee were destroyed by the Druze: Tiberias was completely desolate and only a few of former Safed residents had returned...."</ref>։ 18-րդ դարի վերջին տեղի [[Զահիր ալ-Ումար]] արաբ [[Շեյխ|շեյխ]]ը Գալիլեայում ստեղծեց դե ֆակտո անկախ էմիրություն։ Շեյխին հնազանդեցնելու օսմանցիների փորձերը ձախողվեցին, սակայն Զահիրի մահվանից հետո օսմանցիները կրկին իրենց ձեռքը վերցրին տարածաշրջանի իշխանությունը։ 1799 թվականին [[Ահմեդ ալ-Ջազար]] փաշան հաջողությամբ հետ մղեց [[Աքքայի պաշարում (1799)|Աքքայի վրա Նապոլեոնի զորքերի հարձակումը]], ինչը ֆրանսիացիներին դրդեց հրաժարվել սիրիական արշավանքից<ref>{{cite web |title=Palestine – Ottoman rule |url=https://www.britannica.com/place/Palestine#ref45065 |website=www.britannica.com |publisher=Encyclopedia Britannica |access-date=27 November 2018}}</ref>։ 1834 թվականին [[Գյուղացիները ապստամբությունը Պաղեստինում|պաղեստինցի արաբ գյուղացիները խռովություն բարձրացրին]] Եգիպտոսում [[Մուհամմադ Ալի փաշա]]յի իշխանության ժամանակ զորակոչվելու և հարկման քաղաքականությունների դեմ։ Թեև խռովությունը ճնշվեց, Մուհամմադ Ալիի բանակը նահանջեց, և 1840 թվականին Բրիտանիայի աջակցությամբ վերականգնվեց օսմանյան իշխանությունը<ref>Macalister and Masterman, 1906, p. [https://archive.org/stream/quarterlystateme38pale#page/40/mode/1up 40]</ref>։ Կարճ ժամանակ անց ամբողջ Օսմանյան կայսրության տարածքում իրականացվեցին [[Թանզիմաթ|Թանզիմաթի]] բարեփոխումները։ 1920 թվականին, երբ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմի դաշնակիցներ|դաշնակիցներն]] Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ [[Սինայապաղեստինյան արշավանք|գրավեցին Լևանտը]], տարածքը [[Մանդատային տարածքներ|մանդատային համակարգի]] համաձայն բաժանվեց Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև, և բրիտանացիների իշխանության տակ գտնվող տարածքը, որի մեջ էր մտնում նաև ներկայիս Իսրայելի տարածքը, անվանվեց [[Ենթամանդատային Պաղեստին]]<ref name="GudrunKramer"/><ref>{{cite web |url=http://avalon.law.yale.edu/20th_century/leagcov.asp#art22 |title=The Covenant of the League of Nations |website=Article 22 |access-date=18 October 2012}}</ref><ref>"Mandate for Palestine," ''Encyclopaedia Judaica'', Vol. 11, p. 862, Keter Publishing House, Jerusalem, 1972</ref>։ === Սիոնիզմ և բրիտանական մանդատ === == Պետական կարգ == Իսրայել հանրապետություն է։ Սահմանադրություն չունի, այն փոխարինվում է մի շարք օրենսդրական ակտերով։ Պետության ղեկավարը նախագահ է, որի լիազորությունները սահմանափակված են։ Ողջ իշխանությունն իրականացնում է կառավարությունը՝ վարչապետի գլխավորությամբ։ Բարձրագույն օրենսդրական մարմինը միապալատ պառլամենտն է (կնեսետ)։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 18 տարեկան դարձած քաղաքացիները։ Դատական համակարգը կազմում են աշխարհիկ և հոգևոր դատարաններն ու Գերագույն դատարանը։ == Սահմաններ == [[Պատկեր:Is-wb-gs-gh v3.png|մինի|260px|Իսրայելի քաղաքական քարտեզը:]] Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Իսրայելի սահմանները վերջնականապես հստակեցված չեն։ Իսրայելը տարբեր փաստերի արդյունք է, ինչպես նաև ձեռնպահ է մնում իր սահմանների պաշտոնապես հստակեցումից։ Իսրայելացի որոշ իրավաբաններ համարում են, որ սահմաններն ընդհանրապես պետության տարր չեն համարվում։ Իսրայելի սահմանների հստակեցման համար գոյություն ունեն մի քանի հնարավոր ձևեր՝ * ՄԱԿ ԳԱ [[1947]]. [[նոյեմբեր 29]]-ի թիվ 181/11 որոշումը, որը չի ճանաչվել և իրականացվել արաբական երկրների կողմից, մնում է միայն միջազգային-իրավական փաստաթուղթ, որտեղ նշված է հրեական պետության տարածքը։ Այդ փաստաթուղթը ենթադրում էր հրեական պետության տարածք ընդգրկել Արևելյան Գալիլիան, Իսրայելյան դաշտահովիտը, ծովի երկայնքի մեծ մասը և Նեգեվ անապատը, իսկ արաբական՝ Արևմտյան Գալիլիան, Հուդայի սարերը, [[Սամարի]]ան (բացառությամբ [[Երուսաղեմ]]ը) և [[Աշդոդ]]ի դաշտահովիտը՝ մինչև Եգիպտոսի հետ սահման։ [[Երուսաղեմ]]ն ու [[Բեթղեհեմ]]ը պետք է լինեն միջազգային վերահսկողության տակ։ * Իսրայելի սուվերեն տարածքը, որը ձևավորվել է 1949 թվականի [[Անկախության համար պայքար]]ի ժամանակ (դե-ֆակտո ճանաչված է աշխարհի շատ պետությունների կողմից), մոտավորապես 20 770 կմ² է, որի 2% ջրային տարածքներն են կազմում։ * Տարածքը, որն ավելի ուշ Իսրայելը հայտարարել է իր սուվերենությունը, իր մեջ է ընդգրկում Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ն ու [[Գոլանի բարձունքներ]]ը, կազմում է 22 072 կմ²։ * Իսրայելի տարածքի մակերեսը, որը վերահսկվում է Իսրայելի կողմից, Պաղեստինի վարչակազմը, և այն տարածքները, որն Իսրայելը զբաղեցրել է Վեցօրյա պատերազմի ժամանակ, կազմում է 27 799 կմ²։ Եգիպտոս-Իսրայել սահմանը հաստատվել է [[Պաղեստին]]ի սահմանի մանդատով, և ամրապնդվել 1979 թվականի մարտի 26-ի համաձայնագրով։ Իսրայել-Հորդանան սահմանը նշված է [[1994]] թվականի [[հոկտեմբերի 26]]-ի համաձայնագրի, Բրիտանական նախահանձնագրի գծով Պաղեստինի և Էմիրատների Տրանսհորդանով՝ մի քանի աննշան բացառություններով։ Իսրայելի սահմանները [[Լիբանան]]ի և [[Սիրիա]]յի հետ պաշտոնապես կարգավորված չեն։ Գոյություն ունեցող այսպես կոչված «կապույտ գիծը» Լիբանանի և Իսրայերի միջև ճանաչված է [[ՄԱԿ]]-ի կողմից, սակայն վիճելի են մնում [[Շերմա Շեբաա]] տարածքները։ Իսրայելն ու Սիրիան իրարից բաժանում է «հրադադարի գիծը», որտեղ ՄԱԿ-ի որոշումով [[Դատաստանի օրվա պատերազմ]]ից հետո անվտանգության գոտի է ստեղծվել։ === Վիճելի տարածքներ === [[Պատկեր:West Bank barrier 0998.jpg|մինի|260px|Անվտանգության պատ, Արևմտյան ափ]] [[Պատկեր:West Bank & Gaza Map 2007 (Settlements).png|մինի|260px|Արևմտյան ափի և Գազայի սեկտորի քարտեզը, 2007 թ.]] ՄԱԿ-ը «Օկուպացված տարածքներ է համարում [[Հորդանան (գետ)|Հորդանան գետ]]ի արևմտյան ափը, Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ի և [[Գոլանի բարձունքներ]]ը։ Այդ տարածքներն Իսրայելը սկսել է վերահսկել [[Վեցօրյա պատերազմ]]ի հաղթանակից հետո ([[1967]] թ.): Այդ տարածքների բանակցությունների հիմք է հանդիսանում 1967 թվականին ՄԱԿ-ի թիվ 242 բանաձևը, որը կոչ է անում Իսրայելին դուրս գալ իր կողմից զբաղեցրած որոշ տարածքներից, որի դիմաց ստանում է խաղաղություն արաբական երկրների հետ ([[Խաղաղություն տարածքների դիմաց սկզբունք]])։ Իսրայելը վիճարկում է «օկուպացված տարածքներ» կարգավիճակը և պնդում, որ այդ հողերը պատկանում են Իսրայելի Պետությանը։ Որպես հիմք ընդունվում է այն փաստը, որ [[Վեցօրյա պատերազմ]]ը (1967) եղել է ինքնապաշպանական մարտը ընդդեմ [[Եգիպտոս]]ի, [[Հորդանան]]ի և [[Իրաք]]ի բանակների դեմ։ Միջազգային իրավունքը չի արգելում հողերի այդպիսի ձեռքբերումը և նրա բռնակցումը (ինչպես [[Գոլանի բարձունքներ]]ի և [[Արևելյան Երուսաղեմի]] դեպքում) համարվում է օրինական։ Փաստարկ է ներկայացվում նաև [[Հուդա]]յի, [[Սամարիա]]յի (Արևմտյան ափ), [[Գազայի սեկտոր]]ի և [[Արևելյան Երուսաղեմի]] անորոշ կարգավիճակի մասին։ Համաձայն 1947 թվականին [[Պաղեստինի բաժանման պլան]]ի այդ տարածքները անցել են արաբական պետությանը (բացի Երուսաղեմից, որը գտնվում էր Միջազգային հատուկ վերահսկողության տակ)։ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Հարդանանի, Իրաքի, Արաբական Էմիրությունների և մի շարք այլ արաբական երկրների ագրեսիայի համար Իսրայելի հանդեպ, ([[Արաբ-իսրայելական պատերազմ 1948-1949]]., կամ «Պայքար անկախության համար»), ՄԱԿ-ի բանաձևը չի կատարվել, Եգիպտոսը զավթել է Գազայի սեկտորը, իսկ Հորդանանը օկուպացրել է Հուդան, Սամարիան և Արևելյան Երուսաղեմը։ [[1967]] թվականին Իսրայելը որպես հաղթանակած կողմ սկսեց տիրապետել այդ տարածքների վրա։ Քանի որ Եգիպտոսն ու Հորդանանը անօրեն էին գրավել այդ տարածքները, ապա Իսրայելը «օկուպացրել է» օկուպացված տարածքներ։ Եվ այսպես, չկա միջազգային իրավունքի սուբյեկտ (բացի Իսրայելից), որն օրենքով իրավունք ունի այդ տարածքների վրա, քանի որ [[Պաղեստին]]ը երբեք անկախ պետություն չի եղել։ Այդկերպ Իսրայելի կողմից այդ տարածքների յուրացումը չի կարելի համարել օկուպացում, քանի որ մինչև [[1967]]թվական, օրինական սեփականատեր չի եղել։ Այդ տարածքների վերաբերյալ տարբեր փաստեր հաշվի առնելով, ուղիղ և չեզոք ձևը [[վիճելի տարածք]]ներ տերմինն է։ Արևմտյան ափը և Գազայի հատվածը հիմնականում բնակեցված են պաղեստինցի արաբներով, որոնց զգալի մասը [[փախստական]]ներ են։ 1967 թվականից մինչև [[1993]] թվականն այդ տարածքների բնակչությունը գտնվում էր Իսրայելի ռազմական վարչակազմի վերահսկողության տակ։ [[1973]] թվականից [[Դատաստանի պատերազմ]]ից հետո, Հուդայում, Սամարիայում, Գազայի հատվածում հրեական պատմական բնակավայրերը վերականգնելու համար ստեղծվում է [[վերաբնակեցման շարժում]]ը։ [[1980]] թվականին Իսրայելը Գոլանի բարձունքները և Արևելյան Երուսաղեմը պաշտոնապես իր տարածքն է հայտարարում և տեղի բնակչությանն առաջարկում Իսրայելի քաղաքացիություն։ Իսրայելի կառավարության և Պաղեստինի վարչակազմի ղեկավարության միջև համաձայնությունից հետո Արևմտյան ափի և Գազայի հատվածի արաբական բնակավայրերի մի մասը անցնում են Պաղեստինի Ինքնավարության ղեկավարության տակ։ Այնուամենայնիվ, այդ տարածքների զգալի մասը մնացել են Իսրայելի ռազմական վերահսկողության տակ։ [[Երկրորդ ինտիֆադի]] ահաբեկիչների հարձակումների հաճախացմանը որպես պատասխան Իսրայելը Գազայի հատվածի օրինակով սկսում է կառուցել երկրորդ [[Անվտանգության պատը]]։ Անցյալում «օկուպացված» տերմինը գործածվում էր նաև [[Սինա]]յի թերակղզու դեպքում, որը Եգիպտոսին է հանձնվել [[1979]] թ. [[Իսրայելա-եգիպտական խաղաղ պայմանագր]]ի կնքման ժամանակ։ ՄԱԿ-ի կողմից Գազայի հատվածը համարվում էր որպես օկուպացված տարածքներ։ [[2005]] թվականին վարչապետ [[Արիել Շարոն]]ի [[միակողմանի բաժանահատման]] արդյունքում, Իսրայելը դուրս է բերել իր զորքերը Գազայի հատվածից և անհետացրել բոլոր հրեական բնակավայրերը (որտեղ ապրում էր 8500 մարդ), ինչպես նաև վերացվել են 4 բնակավայր Սամարիայում։ == Աշխարհագրություն == Իսրայելը տեղակայված է [[Ասիա]]յի հարավ-արևմուտքում, նրա ափերը արևմուտքից ողողում են [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական]], հարավից՝ [[Կարմիր ծով]]երը, արևելքից սահմանը գծում է Հորդանան գետը։ Չնայած փոքր տարածքին, Իսրայելը առանձնանում է իր աշխարհագրական բազմազանությամբ։ === Բնություն === Ծովափնյա նեղ հարթավայրին [[արևելք]]ում փոխարինում է 500-1000 մ. բարձրության [[սարավանդ]]ը, որը շեշտակի իջնում է դեպի Գհորի (Էլ-Գոր) և Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջվածքները։ Սարավանդը կազմված է [[կրաքար]]երից (զարգացած է կարստը), [[ավազաքար]]երից, [[բազալտ]]ներից։ Կան ֆոսֆորիտների, քվարցային ավազի, կավերի, մարմարի, [[պղինձ|պղնձ]]ի, [[երկաթ]]ի [[հանքավայրեր]], [[տորֆ]], [[նավթ]]ի և [[գազ]]ի ոչ մեծ հանքաշերտեր (Նեգև անապատում)։ [[Մեռյալ ծով]]ի ջրերը հարուստ են [[կալիում]]ի, [[նատրիում]]ի աղերով ու [[բրոմ]]ով։ Կլիման մերձարևադարձային է։ Միջին ջերմաստիճանը [[հուլիս]]ին և [[օգոստոս]]ին 24°-28&nbsp;°C է, Գհորում՝ մինչև 36&nbsp;°C, [[հունվար]]ին՝ 6°-14&nbsp;°C, Մեռյալ ծովի [[հարավ]]ում՝ մինչև 18&nbsp;°C: Տարեկան տեղումները [[հյուսիս]]ում և Միջերկրական ծովի մերձափնյա հարթավայրում 400-800 մմ են, Մեռյալ ծովի ափին, [[Գհոր իջվածք]]ում և Նեգև անապատում՝ 100-200 մմ, տեղտեղ՝ ավելի պակաս։ Մակերեսային ջրերը սակավ են։ Մշտական հոսք ունեցող միակ գետը Իսրայելիի տարածքով հոսող [[Հորդանան]]ի վերին հոսանքն է։ [[Հարավ]]ում տարածված են [[վադի]]ներ։ Օգտագործվում են [[աղբյուր]]ների, ջրհորների և ծովի աղազերծված ջրերը (80% ֊ը ծախսվում է ոռոգման համար)։ [[Շագանակագույն հողեր|Հողերը շագանակագույն]] են, լեռնային գորշ-շագանակագույն և գորշ, [[հարավ]]ում՝ [[անապատ]]ային։ Գերակշռում է թփուտային և թփուտածառային բուսածածկույթը (մակվիս, գարիգա), հարավում տարածված են անապատային, աղուտային բույսեր և տափաստաններ։ Բնորոշ կենդանիներն են շերտավոր [[Բորենիներ|բորենին]], [[շնագայլ]]ը, [[կրծողներ]], [[թռչուններ]], [[սողուններ]]։ Բնական շրջաններն են. * Մերձափնյա հարթավայրը, * Սարավանդը (ծալքաբեկորային խիստ պենեպլենացած լեռներ), * Գհոր և Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջվածքները։ === Ջրային ռեսուրսներ === Իսրայելում ջրային ռեսուրսները սուղ են, որի պատճառով, օրինակ, [[2008 թվական]]ը պաշտոնապես հայտարարվել է երաշտի տարի։ Իսրայելի խոշորագույն ջրային ռեսուրսը [[Մեռյալ ծով]]ն է։ == Բնակչություն == Ըստ Իսրայելի Կենտրոնական վիճակագրական վարչության տվյալների, որը հրապարակվել է 2013 թ. սեպտեմբերին, Իսրայելի ընդհանուր համարքը կազմել է 8.08 միլիոն բնակիչ։ Դրանից 6,067 (75,4 %) հրեաներ, 1,658 միլիոն (20,6 %) արաբներ (այդ թվում արաբ-մուսուլմաններ, պաղեստինացիներ, բեդվիններ, արաբ-քրիստոնեաներ), և 320 հազար (4,3 %) զրուզներ, չերքեզներ, ռուսներ, հայեր և այլ ազգային փոքրամասնություններ։ 2000 թ. սկսած հրեական բնակչության աստիճանը նվազել է 2,4 %, մուսուլմաններինը աճել 1,8 %։ Քրիստոնեաների աստիճանը, այդ թվում արաբ-քրիստոնեաների, չի փոխվել, իսկ զրուզների աստիճանը աճել է 0,7 %։ Հրեաներից 3,1 միլիոն (56 %) Իսրայելում ծնվածներն են, իսկ 2,39 միլիոն (44 %) հայրենադարձներ։ Շուրջ 1,1 միլիոն ծննդով նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ից, 500 հազար Մարոկկոյից, 240 հազար [[Իրաք]]ից, 230 հազար [[Ռումինիա]]յից, 210 հազար [[Լեհաստան]]ից, 105 հազար [[Եթովպիա]]յից։ Աշկենազները կազմում են բնակչության մեծ մասը՝ 2,2 միլիոն, կամ՝ 40 %, սեֆարդները՝ 0,9 միլիոն մարդ։ Իսրայելում է ապրում աշխարհի հրեա բնակչության 43,5 % -ը։ 270 հազար Իսրայելի քաղաքացիրներ ապրում են Արևմտյան ափում գտնվող բնակավայրերում, ինչպիսին են [[Մաալե Ադումիմ]], և ամենամեծ հրեական քաղաքը տարածքում՝ Արիել։ Որոշ բնակավայրեր, ինչպիսին են Հեբրոնը և Հուշ Էցիոնը գոյություն ուներին մինչև պետության կազմավորումը, և Վեցօրյա պատերազմից հետո նորից վերաբնակցեցվեցին հրեաներով։ Հրեական վերաբնակիչների ընդհանուր քանակը գերազանցում է 500 հազար մարդ (մոտավորապես 6,5 % Իսրայելի ամբողջ բնակչությունից)։ 7800 հազար մարդ ապրում էր Գազայի սեկտորում, մինչև նրանց ստիպողական տեղահանումը [[2005]] թվականին։ 18 հազար հրեաներ ապրում են Գոլանյան բարձունքներում։ [[2006]] թ. 250 հազար մարդ ապրում էր Արևելյան [[Երուսաղեմ]]ում։ Ռուսական հրեաները մեծ դեր են ունեցել սիոնիստական շարժման ժամանակ և Իսրայելի ստեղծման գործում, իսկ 1970 թվականից հետո նշանակալի մասնակցություն են ունեցել երկրի կրթության և տնտեսության զարգացման համար։ Այսօր ռուսախոս հրեաները կազմում են հրեա բնակչության 1/5 մասը և 1/7 ամբողջ երկրի։ Վերջին տասնամյակում ներգաղթ է սկսվել Ռումինիայից, [[Թայլանդ]]ից, Աֆրիկյան տարբեր երկրներից, Լատինական Ամերիկայից։ Այսպիսի չգրանցված բնակիչների թիվը որոշել հնարավոր չէ, սակայն տարբեր գնահատականների համաձայն այն կազմում է շուրջ 200 հազար։ Գաղթն Իսրայելից փորձագետների կողմից պատշաճ է գնահատվում։ Մարդկանց այդ հոսքը հիմնականում ուղղված դեպի ԱՄՆ և Կանադա։ Բնկաչության խտության առումով (330 մարդ/կմ²) Իսրայելը աշխարհում զբաղեցնում է 24-րդ տեղը։ Իսրայելի Ազգային ապահովագրության ինստիտուտի տվյալներով բնակչության 20% աղքատ է ապրում։ Չնայած Իսրայելում «աղքատ ապրող» հասկացությունն ներառում է սեփական տրանսպորտի, անշարժ գույքի տեր և այլն {{fact}}: ==Տնտեսություն== === Տնտեսաաշխարհագրական ակնարկ === Իսրայելը ռազմականացված տնտեսությամբ ագրարային-արդյունաբերական երկիր է։ Արդյունաբերությունը զարգանում է ռազմատնտեսական պոտենցիալի հզորացման ուղղությամբ, հիմնականում օտարերկրյա կապիտալի հաշվին։ [[1970]] թվականին երկրի բյուջեի 40% ֊ը հատկացվել է ռազմական ծախսերին։ Կապիտալի ներմուծումը [[1948]]-[[1970]] թվականներին կազմել է 12 միլիարդ դոլար ([[1967]]-[[1970]]-ին՝ ավելի քան 4 մլրդ)։ Ռազմական արդյունաբերության համալիրը ֆինանսավորվում է «[[Կուր]]» կոնցեռնի, «Բանկ Դիսկոնտ» և այլ ֆինանսական ընկերությունների կողմից։ Գործում են նաև օտարերկրյա մոնոպոլիստական հզոր միավորումներ («Պալիստայն էկոնոմիկ կորպորեյշն», «Ամերիկան Իսրայել կորպորեյշն» ևն)։ === Գյուղատնտեսություն === Գյուղատնտեսությունը մշակվող հողատարածությունների մեծ մասը սիոնիստական գաղութարարների և պետության սեփականությունն է։ Հողօգտագործման հիմնական ձևը խմբակային վարձակալությունն է, կան նաև ֆերմերային տնտեսություններ։ Հողային ֆոնդի (ներառյալ նաև զավթած շրջանները) միայն 21,2%-ն է մշակվում ([[1970]]-[[1971]])։ Մշակում են ցիտրուսային կուլտուրաներ, [[ցորեն]], [[գարի]], [[սորգո]], [[եգիպտացորեն]], [[շաքարի ճակնդեղ]], [[գետնընկույզ]], [[բամբակ]], [[վուշ]], [[ծխախոտ]], [[բանջարեղեն]], [[կարտոֆիլ]]։ Զբաղվում են նաև անասնաբուծությամբ, [[Թռչնաբուծություն|թռչնաբուծությ]]ամբ և [[ձկնորսություն|ձկնորսությ]]ամբ։ === Արդյունաբերություն === Արդյունաբերություն Իսրայելի արդյունաբերությանը բնորոշ են տնայնագործական և արհեստագործական տիպի մանր ձեռնարկությունները։ Միաժամանակ տեղի է ունենում արտադրության համակենտրոնացում։ Ձեռնարկությունների մեծ մասը պատկանում է մասնավոր [[կապիտալ]]ին։ [[1967]] թվականից արագ տեմպերով զարգանում է էլեկտրատեխնիկական, քիմիական, մեքենաշինական, ավիացիոն, կարի, ռետինի արդյունաբերությունը։ Արդյունաբերությունն ու էներգետիկան զգալի չափով հիմնված են ներմուծվող հումքի վրա։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մոտ 60%-ը կենտրոնացած է [[Թել Ավիվ|Թել-Ավիվ]]ում և [[Հայֆա]]յում։ [[1974]] թվականին արտադրվել է 9156 միլիոն կվտ-ժ էլեկտրաէներգիա։ Լեռնահանքային արդյունաբերությունը թույլ է զարգացած։ Արդյունահանում են [[կալիում]]ական և կերակրի [[աղ]], [[բրոմ]], քվարցային ավազներ, կավեր, [[ֆոսֆոր]]իտներ, [[տորֆ]], [[նավթ]], [[երկաթ]]ի և [[պղինձ|պղնձ]]ի հանքանյութ և այլն։ Արդյունաբերության հիմնական կենտրոններն են [[Թել Ավի|Թել-Ավի]]վը, [[Հայֆա]]ն։ Թել-Ավիվի և Դիմոնի մոտ գործում են 2 ատոմային ռեակտոր։ == Տրանսպորտ == Տրանսպորտը երկաթուղիների երկարությունը 994 կմ է, ավտոխճուղիներինը՝ 4,2 հզ. կմ ([[1974]])։ Գործում են [[էյլաթ]]-[[մինի]], Հայֆա-Թել-Ավիվ, էյլաթ-[[Աշկելոն]] նավթամուղները։ Զարգացած է [[ծովային տրանսպորտ]]ը։ Գլխավոր [[Նավահանգիստ]]ներն են Հայֆան, [[Աշդոդ]]ը, էյլաթը։ Արտաքին առևտուրը։ Իսրայելին բնորոշ է արտաքին [[Առևտուր|առևտր]]ի բացասական հաշվեկշիռը։ Արտահանում է նիստավորված [[ալմաստ]], [[տեքստ]]իլ արտադրանք, մրգեր (հիմնականում ցիտրուսներ), մրգի պահածոներ, ներմուծում՝ մեքենաներ և սարքավորումներ, չմշակված ալմաստ, սև մետաղի գլանվածք, հում նավթ, քիմիական ապրանքներ, հացահատիկ։ Առևտրական գործընկերներն են [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ը, [[Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն]]ն, [[Մեծ Բրիտանիա]]ն, [[Նիդերլանդիա]]ն, [[Բելգիա]]ն, [[Ֆրանսիա]]ն, [[Իտալիա]]ն։ Դրամական միավորը իսրայելական ֆունտն է, 7 ֆունտը հավասար է 1 դոլարի ([[1974]], նոյեմբեր)։ ==Գիտություն== Պարտադիր տարրական կրթության մասին օրենք է ընդունվել [[1949]] թվականին։ [[1968]] թվականին անգրագետ էր հրեաների 10,4%-ը, արաբների՝ 42,8%֊ը։ [[Հրեա]] բնակչության ուսուցումն ու դաստիարակությունը ազգայնական և կրոնական բնույթ ունի, ենթարկվում է սիոնիզմի գաղափարախոսությանը։ Պարտադիր զինվորական դասընթացներ են անցնում պատանիները (3 տարի) և աղջիկները (2 տարի)։ 3-5 տարեկան երեխաների համար գործում են մանկապարտեզներ (պետական և մասնավոր)։ Տարրական դպրոցը 6-ամյա է ([[1969]]-ից)։ Պետական աշխարհիկ դպրոցների կողքին գործում են մեծ թվով պետական կրոնական (28% սովորող) և մասնավոր կրոնական (6,5% սովորող) դպրոցներ։ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչ]]ի և Թորայի ուսուցումը բոլոր դպրոցներում պարտադիր է։ Արաբական դպրոցներում 3-րդ դասարանից դասավանդվում է [[եբրայերեն]]։ Միջնակարգ դպրոցը 6-ամյա է, ունի 2 աստիճան. 2 աստիճանն ունի 2 ցիկլ՝ հումանիտար և բնագիտական՝: Տարրակաե դպրոցի հիմքի վրա գործում են 4-ամյա միջնակարգ պրոֆտեխնիկական, իսկ միջնակարգ դպրոցի հիմքի վրա՝ գյուղատնտեսական դպրոցներ։ === Գիտական հիմնարկներ === Գիտական հիմնարկները ղեկավարում Է Գիտական հետազոտությունների ազգային խորհուրդը։ [[Գիտությունների ակադեմիա]]ն հիմնվել է [[1959]] թվականին։ Գիտական խոշոր կենտրոններից են Վեյցմանի անվան գիտահետազոտական ինստիտուտը (հիմնվել Է [[1934]]-ին, Ռեխովոտ), որը հետազոտություններ է կատարում [[Բժշկություն|բժշկության]], [[մաթեմատիկա]]յի, [[ֆիզիկա]]յի, [[էլեկտրոնիկա]]յի և այլ բնագավառներում (Ատոմային Էներգիայի օգտագործման պետական հանձնաժողովի հետ կազմել է ռադիոկենսաբանության մեջ ռադիոիզոտոպների կիրառման ուսումնասիրության կենտրոն), Նեգևյան գիտահետազոտական ինստիտուտը (հիմնվել է [[1956]]-ին) ուսումնասիրում է Նեգև անապատի հանքային պաշարները։ Գիտահետազոտական տարբեր աշխատանքներ են տարվում նաև Երկրաբանական, նավթի և գեոֆիզիկայի (հիմնվել է [[1957]]-ին, Իյոլեն), Գյուղատնտեսական (հիմնվել է [[1959]]-ին, Ռեխովոտ) ինստիտուտներում, Տեխնոլոգիական ինստիտուտին կից հետազոտական հիմնարկում ([[Հայֆա]]), Կենտրոնական ֆիզիկական լաբորատորիայում (հիմնվել է [[1950]]-ին, Երուսաղեմ), Կենսաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտում։ Խոշորագույն բուհերն են Հրեական համալսարանը (Երուսաղեմ, հիմնադրվել է [[1918]]-ին, պաշտոնապես բացվել [[1925]]-ին), Թել-Ավիվի համալսարանը (հիմնադրվել է [[1953]]-ին), տեխնոլոգիական իպստիտուտը (հիմնադրվել է [[1912]]-ին) Հայֆայում։ Գրադարաններից հայտնի են. Հրեական ազգային և համալսարանական գրադարանները Երուսաղեմում (հիմնադրվել է [[1884]]-ին), համալսարանական գրադարանը՝ Թել-Ավիվում (հիմնադրվել [[1954]]-ին)։ Գլխավոր թանգարաններն են Իսրայելի Ազգային թանգարանը Երուսաղեմում (հիմն. [[1965]]-ին), Հաարեց թանգարանը՝ Թել-Ավիվում (հիմնադրվել է [[1958]]-ին)։ == ԶԼՄ == Իսրայելում հրատարակվում են ավելի քան 400 [[թերթ]] և [[հանդես]]։ Առավել տարածվածներն են՝ «Հաարեց» ([[1918]]-ից, [[եբրայերեն]]), «''Ալ֊Գամիշմար''» ([[1943]]-ից, եբրայերեն), «''''Գացոֆե''''» ([[1938]]-ից, եբրայերեն), «''Զերուզալեմ պոստ''» («Jerusalem Post», [[1932]]-ից, անգլ.), «''Եդիոտ ախրոնոտ''» ([[1939]]-ից, եբրայերեն), «''Մաարիվ''» ([[1948]]-ից, եբրայերեն), ԻԿԿ ԿԿ օրգաններ՝ «''Ադ-Դարբ''» ([[1969]]-ից, ամսագիր, արաբերեն), «''Զու Գադերեխ''» ([[1965]]-ից, շաբաթաթերթ, եբրայերեն), «''Ալ-Իթթիհադ''» ([[1944]]-ից, եռօրյա թերթ, արաբերեն)։ «''Շիդուրեյ Իսրայել''» կառավարական ռադիոկայանը հիմնվել Է [[1968]]-ին, մինչ այդ գործել Է «''Կոլ Իսրայել''» ռադիոկայանը։ Հաղորդումները տրվում են 11 լեզվով։ Հեռուստակենտրոնը ստեղծվել Է [[1968]]-ին (եբրայերեն և արաբերեն)։ == Մշակույթ == === Գրականություն և արվեստ === Իսրայելական գրականությունը հիմնականում ստեղծվում է եբրայերեն։ «''Եբրայական գրողների միություն''»-ը (հիմնվել է [[1940]]-ական թվականների) իր շարքերում չի ընդունում [[իդիշ]] և [[արաբ]] լեզուներով գրողներին։ Շատ գրողներ գտնվում են սիոնիստական գաղափարների ազդեցության տակ։ Իսրայելի պետության ստեղծումից շատ առաջ [[Պաղեստին]] ներգաղթած որոշ գրողներ [[1948]] թվականից հետո էլ շարունակել են հանդես գալ նոր ստեղծագործություններով (Շ. Ագնոն, [[1888]]-[[1970]], նոբելյան մրցանակ, [[1966]], Ա. Շլյոնսկի, ծնվել է [[1900]] և այլն)։ 1950-ական թվականներին գրականություն մտան Պաղեստինում մեծացած մի խումբ գրողներ (Ե. Մար, [[1921]] -[[1968]], Ե. Ամիհայ, ծնվել է [[1924]], Տ. Ռիվներ, ծնվել էն. [[1924]], Ի. Հենդել, ծն. [[1925]]), որոնք գրում են Իսրայելի զանազան սոցիալական խնդիրների, երիտասարդության դաստիարակության, [[Հյուսիս]]ային [[Աֆրիկա]]յից և Մերձավոր [[Արևելք]]ից գաղթած հրեաների դեմ եղած խտրականության մասին։ Ս. Իզխարի (ծն. [[1916]]) որոշ գործերում բողոք Է արտահայտված արաբների նկատմամբ գործադրվող ռասիստական վերաբերմունքի դեմ։ [[1960]]-ական թվականներին ուժեղանում Է [[Արևմուտք|արևմ]]տյան. ժամանակակից գրականության և Էկզիստենցիոնալիզմի փիլիսոփայության ազդեցությունը։ Գրականության հիմնական թեման դառնում են մենությունն ու հուսահատությունը, օտարացումը և փախուստն իրականությունից (Բ. Թամուզ, ծնվել է [[1919]], Ն. Զախ, ծնվել է [[1930]], Դալիա Ռավիկովիչ, ծնվել է [[1936]])։ Իսրայելի գրականության մեջ հատուկ տեղ է գրավում [[հրեա]]-[[արաբ]]ական հարաբերությունների խնդիրը, որը առաջադիմական դիրքերից լուսաբանում են գրողներ Մ. Ավի-Շաուլը (ծնվել է. [[1898]]), Ա. Պեննը ([[1906]]-[[1972]]) և ուրիշներ։ Ազգայնամոլական ռեակցիային, հակակոմունիզմին և հակասովետիզմին, որի գլխավոր արտահայտիչներից են գրականության մեջ Ց. Գրինբերգը (ծնվել է [[1894]]), Ի. Ռատոշը (ծնվել է [[1909]]), Մ. Շամիրը (ծնվել է [[1921]]), կյանքի վերջին տարիներին նաև Ն. Ալտերմանը ([[1910]]-[[1970]]), հակադրվում են Ա. Կենանի, Դ. Բեն-Ամոցի և ուրիշների ստեղծագործությունները։ Գրականություն է ստեղծվել նաև իդիշ լեզվով (Ի. Զրուբավել, Մ. Ման, Ի. Պապերնիկով ևն)։ Արաբերենով գրականությունը ներկայացված է Թաուֆիք Զիյյադայի (ծնվել է [[1926]]), Ի»անն Աբու Խանի (ծնվել է [[1928]]), էմիլ Հաբիբիի ([[1921]]) և ուրիշների տեղծագործությամբ։ Իսրայելի շինարարությունը չի բավարարում ներգաղթից առաջացած բնակարանային սուր կարիքը։ [[1950]]-ական թվականներից զարգանում են [[Թել Ավիվ|Թել-Ավիվ]], [[Հայֆա]], Ռեխովոտ քաղաքները, կառուցվում են նորերը։ Բնակելի կառուցապատման հարկայնությունը 1-2 է, քաղաքներում՝ 6-9: Հիմնական շինանյութերը քարը, աղյուսը և երկաթբետոնն են։ ժամանակակից կառույցներից են՝ Ֆ. Մանի համերգային դահլիճը ([[1957]]), Բեյլինսոն հոսպիտալը ([[1950]]-[[1958]]), Հաարեց թանգարանը ([[1958]]-[[1960]]-ական թվականներին ), 36-հարկանի «Շալոմա» գրասենյակային և առևտրի շենքը Թել-Ավիվում, հյուրանոցային համալիրը ([[1968]]-[[1969]]) [[Բետ Ցամ|Բետ-Ցամ]] քաղաքում։ Ի֊ի ճարտ. զարգանում է ժամանակակից միջազգային ճարտ. ուղղությունների հունով։ == Հայերն Իսրայելում == Հայաստանի և հայերի առաջին առնչությունները Հրեաստանի հետ սկսվել են դեռևս [[մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում՝ [[Տիգրան Բ Մեծ]]ի ժամանակաշրջանում, երբ այդ երկիրը մի կարճ ժամանակ հայտնվեց հայոց թագավորի գերիշխանության տակ։ Հետագայում այդ կապերն ընդլայնվեցին հատկապես քրիստոնեության տարածման առաջին շրջանում, և արդեն [[4-րդ դար]]ում հայերը եկեղեցիներ ունեին Երուսաղեմում։ Հայ աշխարհիկ համայնքը «սրբազան քաղաքում» կազմավորվեց ավելի ուշ՝ [[7-րդ դար]]ում, երբ այստեղ մուտք գործեցին հայ վաճառականներն ու արհեստավորները, որոնք հիմնականում բնակվում էին [[Սիոն]] թաղամասի Հայկական կոչված փողոցում։ [[Հայեր]]ի թիվը Երուսաղեմում և մյուս քաղաքներում ստվարացավ [[10-րդ դար|10]]-[[11-րդ դար]]երում, երբ եվրոպական խաչակիրները գրավեցին երկիրը և հիմնեցին Երուսաղեմի թագավորությունը. նրանք հիմնականում Կիլիկյան Հայաստանում խաչակիրներին միացած հայ ռազմիկներն էին։ [[19-րդ դար|19]]-[[20-րդ դար]]երում հայերի թիվն այստեղ ավելացավ հատկապես թուրքական յաթաղանից փախած գաղթականների հաշվին, որոնց մի մասը հետագայում ներգաղթեց Հայաստան։ Այսօր [[Երուսաղեմ]]ում բնակվում է շուրջ 3 հզ. հայ՝ հիմնականում արհեստավորներ, [[բժիշկ]]ներ, ձեռնարկատերեր, հոգևորականներ, մտավորականներ։ Այստեղ է գտնվում [[Երուսաղեմ]]ի հայոց պատրիարքությունը՝ Սրբոց Հակոբյանց վանքով ու վանքապատկան կալվածքներով, հայկական տպարանով։ == Տես նաև == * [[Թել Ավիվ]] * [[Երուսաղեմ]] * [[Իսրայելի վարչական բաժանում]] *[[Իսրայելի պատմություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} {{Իսրայելի թեմաներ}} {{Կաղապարների խումբ |title = Իտալիայի հետ կապված հոդվածներ|list= {{Միջին Արևելք}} {{Մերձավոր Արևելքի երկրներ}} {{Միջերկրական ծովի երկրներ և տարածքներ}} {{Ասիայի երկրներ և կախյալ տարածքներ}} {{ՏՀԶԿ անդամներ երկրներ}} {{Սիոնիզմ և Իսրայելի երկիր}} }} {{ՎՊԵ|Israel}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=414}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Իսրայել]] [[Կատեգորիա:1948 հիմնադրումներ Ասիայում]] [[Կատեգորիա:Արաբախոս երկրներ]] [[Կատեգորիա:Ասիայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական]] [[Կատեգորիա:1948 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]] [[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] [[Կատեգորիա:Միջին Արևելքի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Լևանտ]] [[Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի երկրներ]] [[Կատեգորիա:Պաղեստին]] [[Կատեգորիա:Հանրապետություններ]] b081po5sysl8p5nzu78qvmn01l9b8up 0 1638 8475948 8196156 2022-07-27T16:17:55Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Բոսնիերեն |ինքնանվանում = Bosanski jezik, Босански језик |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Բոսնիա և Հերցեգովինա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 2.5–3.5 մլն․ (2008)<ref>{{cite web |url=http://www.alsintl.com/resources/languages/Bosnian/ |title=Accredited Language Services: An Outline of Bosnian Language History |author= |date= |work= |publisher=Accredited Language Services |accessdate=օգոստոսի 12, 2012 |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 1 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160801095516/https://www.alsintl.com/resources/languages/Bosnian/ |dead-url=yes }}</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] :[[Սլավոնական լեզուներ|Սլավոնական ճյուղ]] ::[[Հարավսլավոնական լեզուներ|Հարավսլավոնական խումբ]] :::Արևմտյան ենթախումբ |գրեր = [[լատինական այբուբեն]] ([[գաևիցա]]), [[կիրիլիցա]] ([[վուկովիցա]]) |պաշտոնական լեզու = {{Դրոշավորում|Բոսնիա և Հերցեգովինա}}<br /> '''Տարածաշրջանային կամ լոկալ պաշտոնական լեզու՝'''<br /> {{Դրոշավորում|Չեռնոգորիա}} '''Միջազգային կազմակերպություններ՝'''<br /> [[Պատկեր:Flag of CEFTA.svg|border|22px]] [[Ազատ առևտրի կենտրոնաեվրոպական ասոցացիա|ԱԱԿԱ]]<br /> |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = bs |ISO2 = bos |ISO3 = bos |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Բոսնիերենը''' պատկանում է [[Հնդեվրոպական լեզուներ]]ի ընտանիքի սլավոնական լեզվախմբին։ Բոսնիերեն խոսում են աշխարհում 3 միլիոն մարդ։ Բոսնիերենը պաշտոնական լեզու է [[Բոսնիա և Հերցոգովինա|Բոսնիա և Հերզոգովինայում]]։ Աշխարհի տարածված լեզուների դասակարգման մեջ բոսնիերենը չի մտնում։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Սլավոնական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Սլավոնական լեզվախումբ]] [[Կատեգորիա:Չեռնոգորիա լեզուներ]] {{Անավարտ}} boauet50ty3c5x8tri1wjmujazs0odl 4 1782 8475894 8474112 2022-07-27T14:03:04Z MediaWiki message delivery 26070 /* Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki {{Մասնակից:Աշբոտ/Արխիվ |archive = Վիքիպեդիա:Խորհրդարան/Արխիվ/%(monthname)s %(year)d |algo = old(30d) |counter = 1 |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 0 }}__NEWSECTIONLINK__<!-- Ուշադրություն. արխիվացնելիս այս պարբերությունը մի հեռացրեք --> {{Խորհրդարան2}} <!-- Նոր քննարկումները, ավելացրեք էջի ամենաներքևում, եթե շարունակում եք քննարկումը, ապա պարզապես խմբագրեք համապատասխան քննարկման բաժինը, անվան կողքը, սեղմելով «Խմբագրել» հղումը։--> <!-- Արխիվացնել այստեղից --> {{դյուրանցում|ՎՊ:ԽՈՐՀՐԴ}} __TOC__ == Աղբյուրների սև ցանկ == Հարգելիներս, հաճախ էջերում ոչ նշանակալի նյութերին նշանակալիություն հաղորդելու, քաղաքական կամ այլ նպատակներով էջերում սենսացիոն նյութեր ավելացնելու նպատակով մասնակիցներից ոմանք դիմում են ոչ հեղինակավոր աղբյուրների։ Ու այդ «աղբից» ազատվելու համար ժամանակ և ջանքեր է պահանջվում։ Հավանաբար գիտեք, որ ոչ նշանակալի, սպամ, պոռնոգրաֆիա, ատելություն և այլն տարածող աղբյուրների վիքինախագծերում հայտնվելը արգելակելու համար սև ցանկեր են օգտագործվում։ [[:MediaWiki:Spam-blacklist|Մեր մոտ այն դատարկ է]]։ Առաջարկում եմ լրացնել այս ցանկը, ինչը հնարավորություն չի տա հոդված ստեղծելուց օգտագործել այդ աղբյուրները։ Ցանկը նախապատրաստելու համար կստեղծենք համապատասխան քննարկման և աշխատանքային էջեր։ Բնականաբար քննարկման էջում անցանկալի կայք(եր)ի հղում(ներ) առաջարկողը պետք է հիմնավորի պատճառը ու քննարկման արդյունքում նոր կտեղափոխենք հիմնական ցանկ։ Ի՞նչ կասեք։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 07:57, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Արժե։ Լավ միտք է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 08:06, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Նախքան կայքերի անցանկալի լինելը քննարկելու գործընթացը սկսելը պետք է սահմանել, թե ի՞նչ է ասել անցանկալի կայք և ինչպե՞ս է պետք անել, որ «անցանկալի կայքերի որսը» չվերածվի քաղաքական բնույթի ճնշումների, իսկ որ կարող է այդպիսին դառնալ, շատ հավանական է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) :: Էդ քննարկման մեջ արդեն մասնակիցը կհիմնավորի, թե ինչու պետք է իր նշած կայքը լինի սև ցուցակում, օրինակ [http://24media.today/?p=3582 24media.today]-ը ես կհիմնավորեմ ))։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 10:04, 30 հունվարի 2022 (UTC) :::Ես չեմ կարծում թե Beko-ն այս քննարկումը բացել է «gagik.news-news.7day.am», «perfect tv» մակարդակի կայքերի համար։ Իմ կարծիքով նախ պետք է նվազագույն չափանիշներ սահմանել, որոնց համապատասխանելիության կասկածանքով նոր թույլատրվի մասնակցի կողմից կայքը անցանկալի հռչակելու գործընթաց սկսելը։ Beko-ի նշած «ատելության» հոդվածով ես կարող եմ հիմնավորել, որ X լրատվական կայքը ատելություն է տարածում (որոշակի քաղաքական խմբի նկատմամբ)։ Բայց միևնույն ժամանակ այդ կայքը բավականին արժեքավոր աղբյուր է։ Հակասություններից խուսափելու համար պետք է նախնական չափանիշներ սահմանվեն, որոնց համապատասխանելիության դեպքում կարելի լինի քննարկում բացել։ Հույսով եմ այդպիսի չափանիշների առաջարկներ կհնչեն։ Ես այս գործընթացում նաև մեկ այլ վտանգ եմ տեսնում։ Հայտնի է, որ Հայերեն Վիքիպեդիայում հազվադեպ են լինում ակտիվ քննարկումներ, հիմնականում խմբագիրները խուսափում են քննարկումներին, բանավեճերին մասնակցելուց կամ հետաքրքրված չեն դրանցով։ Այսինքն՝ կայքը անցանկալի հռչակելու գործընթացին ենթադրելի է, որ մասնակցելու են շատ քիչ մարդիկ, հետևաբար հնչելու են շատ քիչ կարծիքներ ու երբեմն-երբեմն շատ հնարավոր է քննարկումներին ակտիվորեն մասնակցողների ժամանակավոր պասիվության պատճառով անցանկալի կայքեր հռչրակվեն այնպիսիք, որոնք չպետք է դասել այդ շարքին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:02, 30 հունվարի 2022 (UTC) Գուցե հենց նման մակարդակի կայքերի համար էլ բացվել է, որ դրանք ավտոմատ արգելափակվեն, քանի որ ոչ ոք էլ հատ-հատ աղբյուրները չի ստուգում, իսկ վիճելի կայքերը կարող ենք չներառել ու դրանք առանձին քննարկել։ Կարծում եմ՝ պետք է ցանկում ներառել միայն այն կայքերը, որոնց անցանկալի լինելը կասկած չի հարուցում ոչ մեկի մոտ։ Իսկ սխալները հետագայում կարող են ուղղվել։ Օրինակ՝ կարող ենք ցանկը խմբագրելու հնարավորությունը թողնել բոլոր մասնակիցների համար, բայց այն գտնվի մի քանի ակտիվ մասնակցի հսկացանկում։ --[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 11:14, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Ասածս նորություն չէ, մենք ենք ետ մնացել ու մինչ այժմ այդ ցանկերը չենք սարքել։ Ցանկը հեշտացնում է գործը։ Առավել հեշտ է նախապես, միանգամից քննարկել, որոշել, թե որն է պետք, որը՝ ոչ, իսկ հոդվածների այս քանակի մեջ շատ դժվար և ժամանակատար է գտնել այդպիսի կայքերի հղումները։ Բնականաբար ցանկը միշտ բաց կլինի՝ ավելացումների, և՛ արդեն եղածները այնտեղից հեռացնելու համար, եթե իհարկե որևէ մեկին հաջողվի ապացուցել, որ կայքը սխալմամբ է այնտեղ հայտնվել։ Մենք միշտ ասում ենք, որ բլոգներն ու դեղին էջերը տեղ չունեն մեր հանրագիտարանում, բայց եթե ուշադիր նայենք, ապա հարյուրներով այդպիսի հղումներ կան, որոնք գեղեցիկ վերնագրերի տակ հայտնվել են էջերում։ Եվ կապ չունի gagik.news-ն է, թե ուրիշ կայք, կարծում եմ կկարողանանք առողջ քաղաքական քննադատությունը հայհոյանքից ու սպառնալիքներից տարբերել։ Որևէ կայքի հղում տալը, միշտ էլ կարող ենք քննարկել, առանց այս ցուցակի լինել, կամ չլինելը։ Մենք հիմա խոսում ենք գործիքն աշխատացնելու նպատակահարմարության մասին, իսկ բովանդակությունը արդեն ուրիշ հարթակում կքննարկենք։ --[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 13:24, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Ի դեպ, Մետայում գոյություն ունի [[:meta:Spam blacklist|սև ցուցակ]], այնտեղ հարյուրավոր կայքերի մեջ տասը կայք կա ․am դոմեյնից, թեև ոչ մեկի մեջ կյանք չկա կարծես։։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 15:08, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Որպեսզի տարընթերցում չլինի, ապա ասեմ, որ ես կողմ եմ նման գործիքի աշխատեցնելուն։ Իմ ասածն այն է, որ որոշ չափանիշներ են պետք մշակել, օրինակ թե x կայքը անցանկալի դարձնելու քննարկումը նվազագույնը և առավելագույնը որքա՞ն պետք է տևի, որոշումը կայացվելու է զուտ կողմ և դեմ ձայների հաշվարկո՞վ թե առաջնորդվելու ենք առավել հիմնավոր ներկայացված պատճառաբանությանը և այլն։ Այսինքն պետք է միասնական ընկալում լինի այդ գործընթացի նկատմամբ, որպեսզի մի քննարկման ժամանակ չկիրառվեն այլ չափորոշիչներ, իսկ մյուսում՝ այլ։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:52, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Միանշանակ կողմ եմ նման ցանկերի ստեղծմանը: Միակ չափանիշը թերևս կարող է լինել այն, թե որքանով է կայքը ինքնուրույն լրատվություն պատրաստում: Առկա բոլոր կայքերը հիմնականում վերցնում են հոդվածի առաջին մասը և հղումով արտատպում իրենց մոտ: Այս սկզբունքով շարժվելն էլ շատ քիչ կայքեր կթողնի հրապարակում: Ուղղակի մի հարց. Մեդիավիքի հարթակը արդյո՞ք բաց է խմբագրման համար: Եթե չեմ սխալվում տեխադմիններն ունեն այդ հնարավորությունը, որոշ բացառություններով՝ ադմինները:--[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ^{([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քնն.]])} 16:12, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ջան, ադմինները կարող են խմբագրել։ Բայց դա չէ կարևորը՝ աշխատանքային էջում առաջարկները կքննարկվեն, հետո հաստատվելուց հետո ադմինը կանի փոփոխությունը Ցուցակում։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 16:18, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Ես առաջարկում եմ ճշտել մեթայում և վիքիպահեստում (եթե կա նման ցանկ) ճշտել ինչ սկզբունքով են ցանկերը կազմվել և այդ ցանկերն ավտոմատ մեր մոտ տեղադրել (հետո եթե պետք լինի առանձին կայքեր կհանենք): Եթե իհարկե մեթայի ցանկն ավտոմատ չի տարածվում բոլոր վիքինախագծերի վրա։ ---[[Մասնակից:Ankax Hayastan|Հայորդի]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ankax Hayastan|քննարկում]]) 19:45, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Մետայինը բոլոր նախագծերում աշխատում է՝ այդպես է գրված, բայց մեզ մերն է պետք։ Իսկ սկզբունքը պարզ է, եթե կայքն օգտագործվում է Վիքիպեդիայում ու ինքը չպետք է օգտագործվի, լավ է միանգամից ցանկ մտցվի։ Ցանկերը կազմելուց հաշվի կառնենք բոլոր դեմերն ու կողմերը։ Նոր հպանցիկ նայեցի ու քանի հատ livejournal-ից հղում գտա, որը բնականաբար սխալ է։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 20:07, 30 հունվարի 2022 (UTC) Առաջարկիցս անցավ երկու շաբաթ, սև ցանկեր կազմելուն դեմ հիմնավորված դեմ կարծիքներ չեղան։ Մտահոգությունը որոշ կայքերը այնտեղ ներգրավելուն էին վերաբերում, ինչը կարող ենք քննարկել աշխատանքային էջերում։ Այդ էջերը կսարքեմ և կներկայացնեմ։ Ցանկացած կայքը որը կառաջարկվի ցանկում ընդգրվելու համար, անպայման կքննարկվի և հետո կորոշում կկայացվի։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 10:47, 14 Փետրվարի 2022 (UTC) :Հուսով եմ ստեղծվելիք էջերում նշված կլինեն ընթացակարգի, ձևաչափերի մասին տեղեկություններ, ինչի մասին վերևում գրել եմ։ Սա մի գործընթաց է, որը պետք է համակարգված լինի, այլ ոչ թե «ում մտքով նպատակային-ոչ նպատակային ինչ անցնի, բերի առաջադրի քննարկման», մենք էլ ստիպված ամեն անգամ մասնակցենք, որպեսզի սխալներ չլինեն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 06:43, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) ::Ի՞նչ է նշանակում «ում մտքով նպատակային-ոչ նպատակային ինչ անցնի, բերի առաջադրի քննարկման», ո՞վ է որոշում, թե ում մտքով կարող է բան անցնել, իսկ ումը՝ ոչ։ Վիքիպեդիայի բոլոր մասնակիցները ձայնի իրավունք ունեն, մանավանդ որ այս դեպքում ասածը նաև պետք է փաստարկվի, այլ ոչ թե որոշում կայացվի ձայների քանակով։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 07:15, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) Հարգելի համայնք, ցանկը ստեղծելուն կողմ եմ։ Առաջարկում եմ, որոշակի հուշումներ նույնպես ներառել այդ ցանկում, որով հնարավոր կլինի ենթադրել, այդ կայքերի հեղինակավոր կամ ոչ- լինելը՝ դրանց տարբերակելու համար։ Չէ՞ որ ոչ հեղինակավոր կայքում միշտ չէ, որ ատելության խոսք (և այլն) է հնչում, ինչպես նաև՝ ամեն պահ մի նոր կայք կարող է ստեղծվել, որը ներառված չի լինի ստեղծվելիք ցանկում։ Սիրով--[[Մասնակից:Ապատ63|Ապատ63]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ապատ63|քննարկում]]) 05:41, 28 Մայիսի 2022 (UTC) == undo == please undo [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3AMilitary_of_Europe&type=revision&diff=1085590855&oldid=1074215671 this edition] == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 17:38, 31 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == Նոր քվեարկություն՝ «[[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն]]» == [[Պատկեր:Vote3 final.png|60px|left]]Հարգելի՛ վիքիհամայնք, «[[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն]]» հոդվածն առաջադրվել է քվեարկության որպես '''ընտրյալ հոդված'''։ Խնդրում ենք քվեարկել [[Վիքիպեդիա:Ընտրյալ հոդվածներ/Թեկնածուներ/Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|այստեղ]]։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:28, 29 Հունիսի 2022 (UTC) == Ադմինական իրավունքների չարաշահում == Հարգելի վիքիհամայնք, ուզում եմ քննարկման ներկայացնել մի հարց, որի հետ, վստահ եմ, շատերը բախվել են։ Արդեն որերորդ անգամ [[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] մասնակիցը առանց որևէ զգուշացման կամ պիտակման ջնջում է իմ կամ ակումբիս անդամների գրած հոդվածները։ Այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ վերոնշյալ անձը գիշեր-ցերեկ նստած հետևում է մեր ստեղծած հոդվածներին և առանց հիմնավորման ջնջում։ Առաջարկում եմ տվյալ ադմին նկատողություն տալ և/կամ արգելափակել։ [[Մասնակից:Նարինե Մուրադյան|Նարինե Մուրադյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Նարինե Մուրադյան|քննարկում]]) 12:26, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի [[Մասնակից:Նարինե Մուրադյան|Նարինե Մուրադյան]], խնդրում եմ ներկայացնել օրինակներ: Հիշեցնում եմ, որ մենք ունենք [[Վիքիպեդիա:Ջնջման կանոնակարգ#Արագ ջնջում|արագ ջնջման]] կանոնակագ: - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 12:59, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի Նարինե, հավաստիացնում եմ, որ որքան այս 16 տարին հիշում եմ հայերեն Վիքիպեդիա չի եղել որևէ ադմին, ով «գիշեր–ցերեկ նստած հետևում է ու սպասում է ջնջի»։ Համաձայն [[Վիքիպեդիա:Վարվելակարգ]]ի «Ենթադրեք բարի մտադրություններ»։ Ադմինական աշխտանքը տեղով բավականին անշնորհակալ է, և ոչ հաճելի և պետք չէ այդ կամավորներին հավելյալ ապամոտիվացնել Վիքիէտիկետին ոչ համապատասխան խոսքերով։ Ես նայեցի [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8F%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6?type=delete&user=Voskanyan&page=&wpdate=&tagfilter=&wpfilters%5B%5D=newusers ջնջման տեղեկամատյանները] և վերջին օրերին Ոսկանյանը ջնջել է վերահղումներ, դատարկ էջեր, տառասխալներով էջեր։ Այս էջերի թվով ես չգտա թե ինչի մասին կարող է լինել խոսքը։ Վիքիպեդիայում ցանկացած մեղադրանք/քննության առաջարկ պետք է ուղղորդվի կոնկրետ գործողությունների վրա հղումներով։ Խնդրում եմ նշեք կոնկրետ օրինակներ, հատկապես եթե պնդում եք, որ դա ոչ թե 1-2 միջադեպ է, այլ տևական երևույթ։ --[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 13:16, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) Հոդվածը ջնջելիս ես դրա ստեղծողի ակումբային պատկանելությունը ու ակումբավարների սեփականատիրական իրավունքները հաշվի չեմ առնում (դա բնավ էլ պարտադիր չէ), բայց երևի նկատելի է, որ վերջերս ես քիչ եմ խմբագրում (անձնական պատճառներով, այնպես չէ, որ մեղադրանքները առանձնապես ծանր եմ տանում), եթե խոսքը վերաբերում է [[Մխիթար Մոս-Մուշեղյան]] հոդվածին, ապա այն ջնջվել է որպես դատարկ էջ, կարող էիք ուղղակի գրել, որ վերականգնվի, ի՞նչ կարիք կա չեղած ենթադրություններ անել. ինձ թվացել էր՝ սկսնակ մասնակցի կողմից ստեղծված ոչ այնքան նշանակալի անձի մասին հերթական հոդվածներից է, (գոնե կարելի էր մի քանի հղում ավելացնել. եթե այդքան կարևոր կազմակերպություններ են, որոնց անդամակցումը անձին նշանակալի են դարձնում, հավանաբար դրանց մասին էլ հոդվածներ պետք է լինեն, բացի այդ՝ առաջին հայացքից աչքի է զարնում այն հանգամանքը, որ հոդվածում ներկայացված են հիմնականում ոչ երկրորդային աղբյուրներ), Ձեր անունը չէի նկատել։ Հիշեցնեմ նաև նախորդ անգամ հոդվածը ջնջվել էր ոչ առանց հիմնավորման (ես մի դեպք եմ հիշում, ինչո՞ւ է նշվում, թե հոդվածները ջնջվում են գիշեր-ցերեկ), հետո Ձեր նախաձեռնությամբ (ոչ առանց անհիմն մեղադրանքների) մի քանի քննարկում եղավ, ու մասնակիցների մեծ մասը հոդվածի ջնջումը համարեց հիմնավոր ու տեղին, այլ հարց է, որ Դուք մինչև հիմա փորձում եք առանց լուրջ հիմնավորման հակառակը պնդել (եթե անգամ հոդվածը շուտով վերստեղծվի, ու մյուս մասնակիցները չանդրադառնան դրան, և հոդվածը մնա, դա դեռ չի նշանակում, որ նախկինում դրա ջնջվելը սխալ էր. ուղղակի բոլորի համար չէ, որ նախագծի սկզբունքներն առաջին տեղում են)։ Չեմ առաջարկում տվյալ մասնակցին արդեն որերորդ անգամ անհիմն մեղադրանքների համար «նկատողություն տալ և/կամ արգելափակել», բայց խնդրում եմ իմ խմբագրումների մեջ հետին մտքեր չենթադրել, եթե սխալմամբ հոդվածի ջնջումը այդքան մեծ մեղք է, ներողություն եմ խնդրում, արդեն վերականգնել եմ։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 13:53, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Հարգելի [[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]], կարծում եմ՝ հասցրել եք ծանոթանալ իմ վիքիգործունեությանը և համոզվել, թե որքան սրտացավ վերաբերմունք ունեմ իմ ստեղծած յուրաքանչյուր հոդվածի ու, առհասարակ, վիքիպեդիայի ու վիքիաշխարհի նկատմամբ։ Ուստի հոդված ջնջելիս խնդրում եմ մի պահ մտածել, թե այն ստեղծողը (խոսքը միայն իմ մասին չէ) ինչքան ժամանակ ու էներգիա է ներդրել, ինչ հիասթափությունների պատճառ կարող է դառնալ առանց պիտակման ջնջումը (հատկապես սկսնակ խմբագիրների պարագայում) և հետո միայն կիրառել ադմինական լիազորությունները։ Իսկ հոդվածը վերականգնելու համար շնորհակալություն։ Քննարկման մյուս մասնակիցներին ևս շնորհակալություն։ Քանի որ այս անգամ խնդիրը լուծվեց, կարծում եմ՝ հարկ չկա քննարկումը շարունակել։ --[[Մասնակից:Նարինե Մուրադյան|Նարինե Մուրադյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Նարինե Մուրադյան|քննարկում]]) 21:13, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) {{u|Նարինե Մուրադյան}} ջան, ասեմ, որ Voskanyan ադմինի կողմից ինքս չեմ նկատել նման «խմբագրական հետապնդումներ»։ Քանի որ վերջինս առավել ակտիվ ադմիններից է, հավանական է, որ իր ադմինական որոշ գործողություններ կարող են տարընկալման առիթ տալ։ Իհարկե եթե նկատել ես խնդրահարույց կոնկրետ գործողություններ, խնդրում եմ նշել այստեղ, անպայման միասին կուսումնասիրենք ու հետևություններ կարվեն։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 18:40, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) :Կարծես թե կա ընդհանուր դիրքորոշում, սակայն նախադեպը ինձ բավականին մտահոգիչ է թվում ընդհանուր առմամբ վերցրած։ Այստեղ հնչում են լուրջ մեղադրանքներ, որոնք կարող են վիրավորական լինել կամ «ստիպել» աչառու քայլեր կատարել, այն է թե՝ հատուկ ստուգել, թե ում ստեղծած հոդվածի հետ գործ ունի ադմինը կամ կամայական խմբագիրը, շրջանցի որոշակի մարդկանց խմբագրումներ, քանի որ «բողոք է ներկայացվել կամ կարող է ներկայացվել»։ Կրկնում եմ. սա վատ նախադեպ է, կարող է շահարկվել, քանի որ խմբագրումների մի որոշակի տեսակ կարող է ծածկվել հետապնդման անունի տակ և ուղղակի դադարել նկատվելուց։ Խնդրում եմ հետևողական լինել բոլոր արտահայտությունների, հատկապես նման լուրջ մեղադրանքների ապացուցման պարագայում, այլապես ցանկացած ակտիվ խմբագիր կարող է հայտնվել նույն իրավիճակում որպես «չուզող»։ (Կարծում եմ՝ կարիք չկա ասելու, որ որևէ մեկի շահը չեմ պաշտպանում։ Սա առաջին հերթին վիքիէթիկետի հետ կապված հարց է)։ --[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 17:45, 10 Հուլիսի 2022 (UTC) == «WikiGraphers». Hackathon == Հարգելի՛ խմբագիրներ, Հետք Մեդիա Գործարանը, «WikiGraphers. վիզուալացնելով ազատ գիտելիքը» նախագծի շրջանակներում, օգոստոսի 5-7-ը Դիլիջանում կազմակերպում է հաքաթոն։ Հաքաթոնին կարող են գրանցվել Վիքիմեդիա նախագծերում առնվազն 500 խմբագրում ունեցող մասնակիցները։ Հաքաթոնի ժամանակ նախագծի մասնակիցները և Հայերեն Վիքիպեդիայի ակտիվ խմբագիրները միասին ստեղծելու են տեքստային և վիզուալ բովանդակություն, խմբագիրները ծանոթանալու են վիզուալացման ժամանակակից գործիքներին ու դրանց կիրառմանը հոդվածներ ստեղծելու ժամանակ։ Երևան-Դիլիջան-Երևան ուղևորափոխադրումը և կացության ծախսերը հոգում է Հետք Մեդիա Գործարանը։ Գրանցման վերջնաժամկետը հուլիսի 20-ն է։ Գրանցվելու համար անհրաժեշտ է լրացնել [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdXO5qYNJ75j1uTs2Gt7okWVZvwJ9t_GAE8NjwedYuyP-Lrlw/viewform այս գրանցման հայտը]։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:38, 11 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ խմբագիրներ, հիշեցնում եմ, որ այսօր հաքաթոնին գրանցվելու վերջին օրն է ։) --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 10:14, 20 Հուլիսի 2022 (UTC) == Enabling Section Translation: a new mobile translation experience == {{int:Hello}} Armenian Wikipedians! Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}. The [[mw:Wikimedia_Language_engineering|WMF Language team]] is pleased to let you know that we will like to enable the [[mw:Content_translation/Section_translation|Section translation]] tool in Armenian Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test it so you can: <nowiki>*</nowiki> Give us your feedback <nowiki>*</nowiki> Ask us questions <nowiki>*</nowiki> Tell us how to improve it. Below is background information about Section translation, why we have chosen your community, and how to test it. '''Background information''' [[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. The Wikimedia Foundation Language team has improved the translation experience further with the Section Translation. The WMF Language team enabled the early version of the tool in February 2021 in Bengali Wikipedia. Through their feedback, the tool was improved and ready for your community to test and help us with feedback to make it better. [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: <nowiki>*</nowiki> Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones. <nowiki>*</nowiki> Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device. Armenian Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool since data shows significant mobile editing activity. We plan to enable the tool on Armenian Wikipedia in the coming weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tool and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have in any of the following formats: <nowiki>*</nowiki> As a reply to this message <nowiki>*</nowiki> On [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. '''Try the tool''' Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on your Wikipedia, you’ll have access to [[:ts:Special:ContentTranslation|https://hy.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation]] with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve. '''Provide feedback''' Please provide feedback about Section translation in any of the formats you are most comfortable with. We want to hear about your impressions on: <nowiki>*</nowiki> The tool <nowiki>*</nowiki> What you think about our plans to enable it <nowiki>*</nowiki> Your ideas for improving the tool. Thanks, and we look forward to your feedback and questions. [[Մասնակից:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:UOzurumba (WMF)|քննարկում]]) 01:28, 12 Հուլիսի 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team '''PS''': Sending your feedback or questions in English is particularly appreciated. But, you can still send them in the language of your choice. ::Dear [[Մասնակից:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], thanks for sharing message and all the details. I've got a question: Since we at Armenian Wikipedia experience issue of machine tranlations not being sufficiently edited and proofread using Content Translation tool, can we rise the threshold for Section Translation, so it will require more of editing, proofreading than we currently have in Content Translatoin. And if this change will allow us to solve issue of of poorly translated articles, then we can also make the change in Content Translation tool for Desktop edits? ----[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 09:40, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Thank you, [[Մասնակից:Xelgen|Xelgen]], for the above feedback; we have [[phab:T313208|created a ticket]] to adjust the Machine translation (MT) limit for Content translation. Depending on how it works, we can further adjust if the proposed limit still does not improve translations, we can go through the process of getting examples of both good and problematic translations from you to improve the quality of translations created. ::Section Translation is in its early development and has a simpler limit approach that shows warnings when the MT is greater than 85% and block publishing when the MT is greater than 95%. We don't have the flexibility for adjustments yet in the different Wikipedias. We want to make the improvements to the general system before integrating the ability to adjust the MT of each Wikipedia. Moreover, on mobile, the Machine translation limit has not been a problem based on the translation activity. ::I hope the above is helpful and you can track progress on the Content translation adjustment from the ticket provided. ::Best regards. [[Մասնակից:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:UOzurumba (WMF)|քննարկում]]) 15:52, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) == Propose statements for the 2022 Election Compass == :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. ;Here is the timeline for the Election Compass: * July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass * July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements * July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements * August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements * August 5 - 12: candidates align themselves with the statements * August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)|talk]]) 11:34, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == [[Ռուդիկ Ղարիբյան]] == {{notice|տեքստ=Հարգելի համայնք, ադմինիստրատորների տեղեկատախտակից քննարկումը տեղափոխում եմ այստեղ, քանի որ հարցի լուծումը ըստ կանոնակարգի, այսինքն հոդվածը ջնջելը, վստահ եմ դժգոհության առիթ է տալու, չջնջելը նույնպես։ Հոդվածն այս օրերին չի ջնջվել, քանի որ Ռուդիկի ծննդյան օրն էր, միջոցառում էր կազմակերպվել և Վիքիպեդիայի հոդվածն ակտիվ տարածվում է տարբեր հարթակներում։ Հիշեցնեմ, որ հոդվածը նախկինում ջնջվել էր, և բացված քննարկումներում չէր ապացուցվել հոդվածի գոյատևելու իրավունքը։ Սպասում ենք ձեր արձագանքին։ --[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 09:32, 17 Հուլիսի 2022 (UTC)}} Հարգելի ադմինիստրատորներ, ես հասկանում եմ թեմայի նրբությունը, բայց եթե նախկինում ջնջված [[Ռուդիկ Ղարիբյան|հոդվածը]] նորից է ստեղծվում ու էլ չի ջնջվում, ապա կարելի՞ է ենթադրել, որ Հայաստանի զինված ուժերի կամ Արցախի պաշտպանության բանակի յուրաքանչյուր զոհված զինծառայողների մասին հոդվածներ գրելը չի հակասում Հայերեն Վիքիպեդիայի կանոնակարգին։ Եթե այդպես է, ես միայն ուրախ կլինեմ։ Որպես լրացուցիչ տեղեկություն նշեմ, որ հոդվածը ստեղծած մասնակիցը բացել էր հետևյալ քննարկումները՝ [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D6%80_2022#%D5%8C%D5%B8%D6%82%D5%A4%D5%AB%D5%AF_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%A2%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D5%B6_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%AB_%D5%BB%D5%B6%D5%BB%D5%B8%D6%82%D5%B4 1], [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%93%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%BE%D5%A1%D6%80_2022#%D4%B6%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%AB_%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D6%80%D5%AF 2], [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D4%B1%D5%BA%D6%80%D5%AB%D5%AC_2022#%D4%B1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%BF_%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4 3]։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:20, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ [[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]], քանի որ այդպես էլ արձագանք չեղավ գրառմանը (հավանաբար հաջորդ գրառման պատճառով չեն տեսել), բայց արձագանք չլինելը հետագայում կարող է մեկնաբանվել որպես համաձայնության նշան, գրում եմ իմ կարծիքը. դա միայն նշանակում է, որ այդպես էլ չենք կարողացել մասնակցին համոզել, որ կանոնակարգը թույլ չի տալիս գրել նման հոդված (հարցի նրբությունը չգիտեմ, բայց Վիքիպեդիան հիշատակը հարգելու միակ միջոցը չէ, պետք չէր հանրագիտարանին այդքան մեծ նշանակություն տալ, առանց որի անհնար է հիշել կամ հարգել մարդկանց (տվյալ դեպքում նորից պետք է հիշել այն մարդկանց, որոնք խմբագիրների շրջանում ծանոթ չունեն), իսկ հոդվածի ներածությունում նշվածները ևս մեկ անգամ փաստում են, որ ավելի լավ էր հոդվածը չգրել, քան գրել նման ձևով), եթե ուզում եք, կարող եք նորից փորձել, գուցե կարողանաք համոզել, իսկ հոդվածը կարող եք ներկայացնել արագ ջնջման (կարող եք նայել նաև [[Սամվել Խաչատրյան (զինծառայող)]] հոդվածը), գուցե ադմիններից մեկը երբևէ ջնջի (կարող է չեն տեսել)։ Ես չեմ ջնջի հիմա կամ մոտակա ժամանակներում, քանի որ տվյալ մասնակիցը [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6#%D4%B1%D5%A4%D5%B4%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B9%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B4 իմ խմբագրումները համարում է հետապնդում] և իր ներկայացրած անհիմն մեղադրանքների մասին իմ գրառմանը չի էլ պատասխանում, քանի որ իր ուզածին հասել էր ու հարցը համարեց փակված։ Ծայրահեղ դեպքում, եթե ադմինների ու այլ խմբագիրների կողմից արձագանք չլինի, այդ հոդվածի մնալը կարող ենք համարել բացառություն չգիտեմ ինչ պատճառաբանությամբ, բայց կանոնակարգը կշարունակի գործել մնացած հոդվածների դեպքում կամ կաշխատենք այնպես անել, որ այն որոշ չափով գործի, հակառակ դեպքում հնարավոր կլինի գրել նաև մեր խմբագիրների կամ ակումբականների, ՔՈԱՖ Սմարթ կենտրոնի շրջանավարտների ու այլոց մասին։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 14:53, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Ոչ լռությունը համաձայնության նշան չէ (գոնե իմ դեպքում խնդրում եմ լռությունը համաձայնության նշան չմեկնաբանանել)։ Բայց հաշվի առնելով որ այսօր Ռուդիկի 20-ամյակն է, և իր ընկեր վիքիպեդիացիները քանի շաբաթ հուշ-ցերեկույթ էին պատրաստում իր ծծնդյան առիթվ, և ոնց հասկացա նաև զգացմունքային առումով շատ կարևոր էր այդ հոդվածի առկայությունը, կարծում եմ դա հարգելով և էմպատիա ցուցաբերելով կարելի է մի քանի օր ևս սպասել, ապա անցնել քննարկմանը։ Շատ ավելի խնդրահարուց հարցեր ունենք, որոնք սպասոմ եմ շատ–շատ ավելի երկար։ --[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 18:47, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) Կողմ եմ ջնջելուն, քանի որ ''վիքիակումբի ակտիվ անդամ'' լինելն ու ''ՔՈԱՖ Սմարթ կենտրոնի առաջին շրջավանարտ'' լինելը անձին հանրագիտարանային չեն դարձնում: Իսկ Մարտական ծառայության մեդալ հազարներն ունեն: Ի դեպ, հատկապես հուշեր և հիշատակ բաժինները հիշեցնում է շարադրություն. բնավ հանրագիտարանային չեն: --[[Մասնակից:Valen1988|Valen1988]] ([[Մասնակցի քննարկում:Valen1988|քննարկում]]) 14:31, 17 Հուլիսի 2022 (UTC) P.S. Հավելեմ նաև, որ մենք շատ ակտվ խմբագիրներ ենք ունեցել, որոնք զոհվել են, բայց իրենց մասին հոդվածներ չկան, քանի որ սա հանրագիտարան է և պետք չէ տրվել զգացմունքներին: Շնորհակալություն: --[[Մասնակից:Valen1988|Valen1988]] ([[Մասնակցի քննարկում:Valen1988|քննարկում]]) 14:43, 17 Հուլիսի 2022 (UTC) Ռուդիկին անձամբ ճանաչում էի, ընկերս էր, հետևաբար, ներողություն եմ խնդրում, չեմ կարող մասնակցել այս քննարկմանը, քանի որ ցանկացած պարագայում սուբյեկտիվ մոտեցում եմ ունենալու։ Շնորհակալություն։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 19:07, 19 Հուլիսի 2022 (UTC) Տեսեք՝ կա 2 լուծում. կամ համայնքը ընդհանուր քննարկմամբ փոխում է նշանակալիության չափորոշիչները՝ հարմարեցնելով այս հոդվածին (ինչը վիքիական քայլ չի լինի, բայց դե լուծում է), կամ հարգում է եղած չափորոշիչներով կանոնակարգը և ջնջում է հոդվածը։ Իրականում թեման նոր չէ։ Մեկ անգամ չէ, որ նման հոդված ստեղծողներին խնդրել, առաջարկել, հորդորել եմ չանել նման բան, քանզի դրանով չէ, որ պետք է ցույց տանք մեր հարգանքը որևէ անձի նկատմամբ։ Ցանկերի առաջարկ եմ արել և մեկն էլ ստեղծել։ Եթե հոդվածը կանոնակարգով չէ, միևնույն է ջնջվելու է, ներկա խմբագիրները 10-20 տարի հետո հնարավոր է ակտիվ չլինեն, անձնական կապեր ունեցող խմբագիրները՝ նույնպես, նոր եկողները այս հարցը բարձրացնելու են ու ջնջեն։ Ինքս դեմ չեմ Xelgen-ի առաջարկին. կարելի է 1-2 շաբաթ սպասել, բայց հստակեցնենք ամեն ինչ՝ նման դեպքերից խուսափելու համար։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 06:50, 20 Հուլիսի 2022 (UTC) Թեման նուրբ ու ցավոտ է, շատերս ենք խուսափում, որովհետև կարող ենք մի անմեղ բառով թվացյալ վիրավորել։ Ոչ ոք չի հերքում տղաների հերոսությունը կամ ջուրը գցում իրենց անձնազոհությունը, բայց սա այն հարթակը չէ, որում հոդվածի առկայությամբ պիտի հարգենք իրենց հիշատակը։ Եթե փորձեմ չեզոք դիտարկել, ապա ինձ դուր չի գալիս ըստ հոդվածների առկայության կանոնակարգ «կարել-ձևափոխելը», ինձ դուր չի գալիս ադմինի ասածը, որ չի ջնջել վերևի քննարկման պատճառով (վերևի քննարկման մեջ էլ սպասվող այդ վտանգին էի անդրադարձել), ինձ դուր չի գալիս անհավասարության գիտակցումը։ Ու անկախ նշանակալիության կանոնակարգին չհամապատասխանելուց՝ հոդվածը ոչ հանրագիտարանային է։ Կողմ եմ ցանկ սարքելուն և թեման հնարավորինս ոչ ցավոտ ամփոփելուն։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 12:24, 20 Հուլիսի 2022 (UTC) :Մի փաստարկ էլ բերեմ։ Մենք այնպես ենք խոսում և մտածում, որ եթե կանոնակարգը փոխեցինք, ապա միայն հայ զինվորների մասին կարելի է գրել, աշխարհում լիքը ազգություն կա, որ փորձում է իրենց զինվորների մասին հոդված գրել, շատ հանգիստ կանցնեն մեր հարթակ, այդ ժամանակ ի՞նչ ենք անելու։ Ի դեպ, [[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ջան, առաջին քննարկումից հետո հոդվածը ջնջվել էր, ու կրկին ստեղծվել է Ռուդիկի ծննդյան օրվա նախօրեին։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 08:25, 21 Հուլիսի 2022 (UTC) ::[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]] ջան, նախորդ քննարկում ասելիս [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6#%D4%B1%D5%A4%D5%B4%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B9%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B4 սա] նկատի ունեի։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 12:13, 21 Հուլիսի 2022 (UTC) :::Խունկ ու խոնարհում բոլոր զոհվածների հիշատակին, սակայն ես էլ եմ կողմ ցանկի ձևով ամփոփելուն: Մանավանդ ցանկը կա: Խնդրում եմ այս ամենը չտեղափոխել խորը զգացմունքային դաշտ, ինչպես նաև հանրագիտարանը հարմարեցնել հոդվածի լինելու փաստին: Դեմ եմ կանոնակարգ փոխելուն էլ բերված պատճառաբանություններով: Ի դեպ, խնդրում եմ, որ հոդվածը ջնջվելու պարագայում (ինչը լինելու է) չքաղաքականացնել (սա կոնկրետ մարդկանց չեմ ասում, այլ ընդհանրապես), որ մի օր չկարդանք «<u>Հայկական</u> Վիքիեպեդիայում ջնջում են Արցախյան 44-օրյա պատերազմում զոհվածների հոդվածները» վերնագրով հոդվածներ դեղին մամուլում: Հարգանքներս՝--[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ^{([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քնն.]])} 11:30, 22 Հուլիսի 2022 (UTC) Որպեսզի հետագայում կոմնապահության հարց չառաջանա, ապա ադիմնիստրատորներին առաջարկում եմ Ռուդիկ Ղարիբյան հոդվածը ջնջելիս նաև ուշադրություն դարձնել [[Աբգար Նազարյան]], [[Արտուշ Արզումանյան]], [[Աշոտ Ղազարյան (զինվորական)]], [[Արտյոմ Միրզոյան]], [[Հայկ Սահակյան]] ինչպես նաև [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:44-%D6%85%D6%80%D5%B5%D5%A1_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80_%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%B8%D5%B2%D5%B4%D5%AB%D6%81 այս կատեգորիայի] որոշ հոդվածներ նույնպես։ Ներկայացված հոդվածները չեն համապատասխանում կանոնակարգին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:28, 23 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հոդվածները ջնջելուց բացի նպատակահարմար է նաև դրանք ստեղծող մասնակիցներին ևս մեկ անգամ ներկայացնել, որ եթե քննարկումների միջոցով որոշվել է նմանատիպ հոդվածները ջնջել, ապա ճիշտ չի դրանք վերստին ստեղծել նույնիսկ եթե որևէ միջոցառում է նախատեսված։ Ադմինիստրատորներին էլ կոչ եմ անում պահպանել հավասարության սկզբունքը և «ծանոթ-բարեկամ» հասկացությունը չտեղափոխել Հայերեն Վիքիպեդիա, ասվածը չի վերաբերում GeoO խմբագրին, այլ մասնավորապես Xelgen-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:38, 23 Հուլիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Thank you for reading! [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:37, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23529147 --> == Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election == <section begin="announcement-content"/> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, '''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The selected 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election. Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation. Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia. Thank you to those who followed the Affiliate process for this Board election. You may review the results of the Affiliate selection process. '''The next part of the Board election process is the community voting period.''' [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|You may view the Board election timeline here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with in the following ways: * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&A]]. * See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]]. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles. * Encourage others in your community to take part in the election. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 14:03, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> ml7t608f1c7llugglmh48zripxuej5q 8476128 8475894 2022-07-27T21:01:18Z MediaWiki message delivery 26070 /* Vote for Election Compass Statements */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki {{Մասնակից:Աշբոտ/Արխիվ |archive = Վիքիպեդիա:Խորհրդարան/Արխիվ/%(monthname)s %(year)d |algo = old(30d) |counter = 1 |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 0 }}__NEWSECTIONLINK__<!-- Ուշադրություն. արխիվացնելիս այս պարբերությունը մի հեռացրեք --> {{Խորհրդարան2}} <!-- Նոր քննարկումները, ավելացրեք էջի ամենաներքևում, եթե շարունակում եք քննարկումը, ապա պարզապես խմբագրեք համապատասխան քննարկման բաժինը, անվան կողքը, սեղմելով «Խմբագրել» հղումը։--> <!-- Արխիվացնել այստեղից --> {{դյուրանցում|ՎՊ:ԽՈՐՀՐԴ}} __TOC__ == Աղբյուրների սև ցանկ == Հարգելիներս, հաճախ էջերում ոչ նշանակալի նյութերին նշանակալիություն հաղորդելու, քաղաքական կամ այլ նպատակներով էջերում սենսացիոն նյութեր ավելացնելու նպատակով մասնակիցներից ոմանք դիմում են ոչ հեղինակավոր աղբյուրների։ Ու այդ «աղբից» ազատվելու համար ժամանակ և ջանքեր է պահանջվում։ Հավանաբար գիտեք, որ ոչ նշանակալի, սպամ, պոռնոգրաֆիա, ատելություն և այլն տարածող աղբյուրների վիքինախագծերում հայտնվելը արգելակելու համար սև ցանկեր են օգտագործվում։ [[:MediaWiki:Spam-blacklist|Մեր մոտ այն դատարկ է]]։ Առաջարկում եմ լրացնել այս ցանկը, ինչը հնարավորություն չի տա հոդված ստեղծելուց օգտագործել այդ աղբյուրները։ Ցանկը նախապատրաստելու համար կստեղծենք համապատասխան քննարկման և աշխատանքային էջեր։ Բնականաբար քննարկման էջում անցանկալի կայք(եր)ի հղում(ներ) առաջարկողը պետք է հիմնավորի պատճառը ու քննարկման արդյունքում նոր կտեղափոխենք հիմնական ցանկ։ Ի՞նչ կասեք։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 07:57, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Արժե։ Լավ միտք է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 08:06, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Նախքան կայքերի անցանկալի լինելը քննարկելու գործընթացը սկսելը պետք է սահմանել, թե ի՞նչ է ասել անցանկալի կայք և ինչպե՞ս է պետք անել, որ «անցանկալի կայքերի որսը» չվերածվի քաղաքական բնույթի ճնշումների, իսկ որ կարող է այդպիսին դառնալ, շատ հավանական է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) :: Էդ քննարկման մեջ արդեն մասնակիցը կհիմնավորի, թե ինչու պետք է իր նշած կայքը լինի սև ցուցակում, օրինակ [http://24media.today/?p=3582 24media.today]-ը ես կհիմնավորեմ ))։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 10:04, 30 հունվարի 2022 (UTC) :::Ես չեմ կարծում թե Beko-ն այս քննարկումը բացել է «gagik.news-news.7day.am», «perfect tv» մակարդակի կայքերի համար։ Իմ կարծիքով նախ պետք է նվազագույն չափանիշներ սահմանել, որոնց համապատասխանելիության կասկածանքով նոր թույլատրվի մասնակցի կողմից կայքը անցանկալի հռչակելու գործընթաց սկսելը։ Beko-ի նշած «ատելության» հոդվածով ես կարող եմ հիմնավորել, որ X լրատվական կայքը ատելություն է տարածում (որոշակի քաղաքական խմբի նկատմամբ)։ Բայց միևնույն ժամանակ այդ կայքը բավականին արժեքավոր աղբյուր է։ Հակասություններից խուսափելու համար պետք է նախնական չափանիշներ սահմանվեն, որոնց համապատասխանելիության դեպքում կարելի լինի քննարկում բացել։ Հույսով եմ այդպիսի չափանիշների առաջարկներ կհնչեն։ Ես այս գործընթացում նաև մեկ այլ վտանգ եմ տեսնում։ Հայտնի է, որ Հայերեն Վիքիպեդիայում հազվադեպ են լինում ակտիվ քննարկումներ, հիմնականում խմբագիրները խուսափում են քննարկումներին, բանավեճերին մասնակցելուց կամ հետաքրքրված չեն դրանցով։ Այսինքն՝ կայքը անցանկալի հռչակելու գործընթացին ենթադրելի է, որ մասնակցելու են շատ քիչ մարդիկ, հետևաբար հնչելու են շատ քիչ կարծիքներ ու երբեմն-երբեմն շատ հնարավոր է քննարկումներին ակտիվորեն մասնակցողների ժամանակավոր պասիվության պատճառով անցանկալի կայքեր հռչրակվեն այնպիսիք, որոնք չպետք է դասել այդ շարքին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:02, 30 հունվարի 2022 (UTC) Գուցե հենց նման մակարդակի կայքերի համար էլ բացվել է, որ դրանք ավտոմատ արգելափակվեն, քանի որ ոչ ոք էլ հատ-հատ աղբյուրները չի ստուգում, իսկ վիճելի կայքերը կարող ենք չներառել ու դրանք առանձին քննարկել։ Կարծում եմ՝ պետք է ցանկում ներառել միայն այն կայքերը, որոնց անցանկալի լինելը կասկած չի հարուցում ոչ մեկի մոտ։ Իսկ սխալները հետագայում կարող են ուղղվել։ Օրինակ՝ կարող ենք ցանկը խմբագրելու հնարավորությունը թողնել բոլոր մասնակիցների համար, բայց այն գտնվի մի քանի ակտիվ մասնակցի հսկացանկում։ --[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 11:14, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Ասածս նորություն չէ, մենք ենք ետ մնացել ու մինչ այժմ այդ ցանկերը չենք սարքել։ Ցանկը հեշտացնում է գործը։ Առավել հեշտ է նախապես, միանգամից քննարկել, որոշել, թե որն է պետք, որը՝ ոչ, իսկ հոդվածների այս քանակի մեջ շատ դժվար և ժամանակատար է գտնել այդպիսի կայքերի հղումները։ Բնականաբար ցանկը միշտ բաց կլինի՝ ավելացումների, և՛ արդեն եղածները այնտեղից հեռացնելու համար, եթե իհարկե որևէ մեկին հաջողվի ապացուցել, որ կայքը սխալմամբ է այնտեղ հայտնվել։ Մենք միշտ ասում ենք, որ բլոգներն ու դեղին էջերը տեղ չունեն մեր հանրագիտարանում, բայց եթե ուշադիր նայենք, ապա հարյուրներով այդպիսի հղումներ կան, որոնք գեղեցիկ վերնագրերի տակ հայտնվել են էջերում։ Եվ կապ չունի gagik.news-ն է, թե ուրիշ կայք, կարծում եմ կկարողանանք առողջ քաղաքական քննադատությունը հայհոյանքից ու սպառնալիքներից տարբերել։ Որևէ կայքի հղում տալը, միշտ էլ կարող ենք քննարկել, առանց այս ցուցակի լինել, կամ չլինելը։ Մենք հիմա խոսում ենք գործիքն աշխատացնելու նպատակահարմարության մասին, իսկ բովանդակությունը արդեն ուրիշ հարթակում կքննարկենք։ --[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 13:24, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Ի դեպ, Մետայում գոյություն ունի [[:meta:Spam blacklist|սև ցուցակ]], այնտեղ հարյուրավոր կայքերի մեջ տասը կայք կա ․am դոմեյնից, թեև ոչ մեկի մեջ կյանք չկա կարծես։։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 15:08, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Որպեսզի տարընթերցում չլինի, ապա ասեմ, որ ես կողմ եմ նման գործիքի աշխատեցնելուն։ Իմ ասածն այն է, որ որոշ չափանիշներ են պետք մշակել, օրինակ թե x կայքը անցանկալի դարձնելու քննարկումը նվազագույնը և առավելագույնը որքա՞ն պետք է տևի, որոշումը կայացվելու է զուտ կողմ և դեմ ձայների հաշվարկո՞վ թե առաջնորդվելու ենք առավել հիմնավոր ներկայացված պատճառաբանությանը և այլն։ Այսինքն պետք է միասնական ընկալում լինի այդ գործընթացի նկատմամբ, որպեսզի մի քննարկման ժամանակ չկիրառվեն այլ չափորոշիչներ, իսկ մյուսում՝ այլ։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:52, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Միանշանակ կողմ եմ նման ցանկերի ստեղծմանը: Միակ չափանիշը թերևս կարող է լինել այն, թե որքանով է կայքը ինքնուրույն լրատվություն պատրաստում: Առկա բոլոր կայքերը հիմնականում վերցնում են հոդվածի առաջին մասը և հղումով արտատպում իրենց մոտ: Այս սկզբունքով շարժվելն էլ շատ քիչ կայքեր կթողնի հրապարակում: Ուղղակի մի հարց. Մեդիավիքի հարթակը արդյո՞ք բաց է խմբագրման համար: Եթե չեմ սխալվում տեխադմիններն ունեն այդ հնարավորությունը, որոշ բացառություններով՝ ադմինները:--[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ^{([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քնն.]])} 16:12, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ջան, ադմինները կարող են խմբագրել։ Բայց դա չէ կարևորը՝ աշխատանքային էջում առաջարկները կքննարկվեն, հետո հաստատվելուց հետո ադմինը կանի փոփոխությունը Ցուցակում։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 16:18, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Ես առաջարկում եմ ճշտել մեթայում և վիքիպահեստում (եթե կա նման ցանկ) ճշտել ինչ սկզբունքով են ցանկերը կազմվել և այդ ցանկերն ավտոմատ մեր մոտ տեղադրել (հետո եթե պետք լինի առանձին կայքեր կհանենք): Եթե իհարկե մեթայի ցանկն ավտոմատ չի տարածվում բոլոր վիքինախագծերի վրա։ ---[[Մասնակից:Ankax Hayastan|Հայորդի]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ankax Hayastan|քննարկում]]) 19:45, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Մետայինը բոլոր նախագծերում աշխատում է՝ այդպես է գրված, բայց մեզ մերն է պետք։ Իսկ սկզբունքը պարզ է, եթե կայքն օգտագործվում է Վիքիպեդիայում ու ինքը չպետք է օգտագործվի, լավ է միանգամից ցանկ մտցվի։ Ցանկերը կազմելուց հաշվի կառնենք բոլոր դեմերն ու կողմերը։ Նոր հպանցիկ նայեցի ու քանի հատ livejournal-ից հղում գտա, որը բնականաբար սխալ է։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 20:07, 30 հունվարի 2022 (UTC) Առաջարկիցս անցավ երկու շաբաթ, սև ցանկեր կազմելուն դեմ հիմնավորված դեմ կարծիքներ չեղան։ Մտահոգությունը որոշ կայքերը այնտեղ ներգրավելուն էին վերաբերում, ինչը կարող ենք քննարկել աշխատանքային էջերում։ Այդ էջերը կսարքեմ և կներկայացնեմ։ Ցանկացած կայքը որը կառաջարկվի ցանկում ընդգրվելու համար, անպայման կքննարկվի և հետո կորոշում կկայացվի։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 10:47, 14 Փետրվարի 2022 (UTC) :Հուսով եմ ստեղծվելիք էջերում նշված կլինեն ընթացակարգի, ձևաչափերի մասին տեղեկություններ, ինչի մասին վերևում գրել եմ։ Սա մի գործընթաց է, որը պետք է համակարգված լինի, այլ ոչ թե «ում մտքով նպատակային-ոչ նպատակային ինչ անցնի, բերի առաջադրի քննարկման», մենք էլ ստիպված ամեն անգամ մասնակցենք, որպեսզի սխալներ չլինեն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 06:43, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) ::Ի՞նչ է նշանակում «ում մտքով նպատակային-ոչ նպատակային ինչ անցնի, բերի առաջադրի քննարկման», ո՞վ է որոշում, թե ում մտքով կարող է բան անցնել, իսկ ումը՝ ոչ։ Վիքիպեդիայի բոլոր մասնակիցները ձայնի իրավունք ունեն, մանավանդ որ այս դեպքում ասածը նաև պետք է փաստարկվի, այլ ոչ թե որոշում կայացվի ձայների քանակով։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 07:15, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) Հարգելի համայնք, ցանկը ստեղծելուն կողմ եմ։ Առաջարկում եմ, որոշակի հուշումներ նույնպես ներառել այդ ցանկում, որով հնարավոր կլինի ենթադրել, այդ կայքերի հեղինակավոր կամ ոչ- լինելը՝ դրանց տարբերակելու համար։ Չէ՞ որ ոչ հեղինակավոր կայքում միշտ չէ, որ ատելության խոսք (և այլն) է հնչում, ինչպես նաև՝ ամեն պահ մի նոր կայք կարող է ստեղծվել, որը ներառված չի լինի ստեղծվելիք ցանկում։ Սիրով--[[Մասնակից:Ապատ63|Ապատ63]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ապատ63|քննարկում]]) 05:41, 28 Մայիսի 2022 (UTC) == undo == please undo [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3AMilitary_of_Europe&type=revision&diff=1085590855&oldid=1074215671 this edition] == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 17:38, 31 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == Նոր քվեարկություն՝ «[[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն]]» == [[Պատկեր:Vote3 final.png|60px|left]]Հարգելի՛ վիքիհամայնք, «[[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն]]» հոդվածն առաջադրվել է քվեարկության որպես '''ընտրյալ հոդված'''։ Խնդրում ենք քվեարկել [[Վիքիպեդիա:Ընտրյալ հոդվածներ/Թեկնածուներ/Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|այստեղ]]։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:28, 29 Հունիսի 2022 (UTC) == Ադմինական իրավունքների չարաշահում == Հարգելի վիքիհամայնք, ուզում եմ քննարկման ներկայացնել մի հարց, որի հետ, վստահ եմ, շատերը բախվել են։ Արդեն որերորդ անգամ [[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] մասնակիցը առանց որևէ զգուշացման կամ պիտակման ջնջում է իմ կամ ակումբիս անդամների գրած հոդվածները։ Այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ վերոնշյալ անձը գիշեր-ցերեկ նստած հետևում է մեր ստեղծած հոդվածներին և առանց հիմնավորման ջնջում։ Առաջարկում եմ տվյալ ադմին նկատողություն տալ և/կամ արգելափակել։ [[Մասնակից:Նարինե Մուրադյան|Նարինե Մուրադյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Նարինե Մուրադյան|քննարկում]]) 12:26, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի [[Մասնակից:Նարինե Մուրադյան|Նարինե Մուրադյան]], խնդրում եմ ներկայացնել օրինակներ: Հիշեցնում եմ, որ մենք ունենք [[Վիքիպեդիա:Ջնջման կանոնակարգ#Արագ ջնջում|արագ ջնջման]] կանոնակագ: - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 12:59, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի Նարինե, հավաստիացնում եմ, որ որքան այս 16 տարին հիշում եմ հայերեն Վիքիպեդիա չի եղել որևէ ադմին, ով «գիշեր–ցերեկ նստած հետևում է ու սպասում է ջնջի»։ Համաձայն [[Վիքիպեդիա:Վարվելակարգ]]ի «Ենթադրեք բարի մտադրություններ»։ Ադմինական աշխտանքը տեղով բավականին անշնորհակալ է, և ոչ հաճելի և պետք չէ այդ կամավորներին հավելյալ ապամոտիվացնել Վիքիէտիկետին ոչ համապատասխան խոսքերով։ Ես նայեցի [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8F%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6?type=delete&user=Voskanyan&page=&wpdate=&tagfilter=&wpfilters%5B%5D=newusers ջնջման տեղեկամատյանները] և վերջին օրերին Ոսկանյանը ջնջել է վերահղումներ, դատարկ էջեր, տառասխալներով էջեր։ Այս էջերի թվով ես չգտա թե ինչի մասին կարող է լինել խոսքը։ Վիքիպեդիայում ցանկացած մեղադրանք/քննության առաջարկ պետք է ուղղորդվի կոնկրետ գործողությունների վրա հղումներով։ Խնդրում եմ նշեք կոնկրետ օրինակներ, հատկապես եթե պնդում եք, որ դա ոչ թե 1-2 միջադեպ է, այլ տևական երևույթ։ --[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 13:16, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) Հոդվածը ջնջելիս ես դրա ստեղծողի ակումբային պատկանելությունը ու ակումբավարների սեփականատիրական իրավունքները հաշվի չեմ առնում (դա բնավ էլ պարտադիր չէ), բայց երևի նկատելի է, որ վերջերս ես քիչ եմ խմբագրում (անձնական պատճառներով, այնպես չէ, որ մեղադրանքները առանձնապես ծանր եմ տանում), եթե խոսքը վերաբերում է [[Մխիթար Մոս-Մուշեղյան]] հոդվածին, ապա այն ջնջվել է որպես դատարկ էջ, կարող էիք ուղղակի գրել, որ վերականգնվի, ի՞նչ կարիք կա չեղած ենթադրություններ անել. ինձ թվացել էր՝ սկսնակ մասնակցի կողմից ստեղծված ոչ այնքան նշանակալի անձի մասին հերթական հոդվածներից է, (գոնե կարելի էր մի քանի հղում ավելացնել. եթե այդքան կարևոր կազմակերպություններ են, որոնց անդամակցումը անձին նշանակալի են դարձնում, հավանաբար դրանց մասին էլ հոդվածներ պետք է լինեն, բացի այդ՝ առաջին հայացքից աչքի է զարնում այն հանգամանքը, որ հոդվածում ներկայացված են հիմնականում ոչ երկրորդային աղբյուրներ), Ձեր անունը չէի նկատել։ Հիշեցնեմ նաև նախորդ անգամ հոդվածը ջնջվել էր ոչ առանց հիմնավորման (ես մի դեպք եմ հիշում, ինչո՞ւ է նշվում, թե հոդվածները ջնջվում են գիշեր-ցերեկ), հետո Ձեր նախաձեռնությամբ (ոչ առանց անհիմն մեղադրանքների) մի քանի քննարկում եղավ, ու մասնակիցների մեծ մասը հոդվածի ջնջումը համարեց հիմնավոր ու տեղին, այլ հարց է, որ Դուք մինչև հիմա փորձում եք առանց լուրջ հիմնավորման հակառակը պնդել (եթե անգամ հոդվածը շուտով վերստեղծվի, ու մյուս մասնակիցները չանդրադառնան դրան, և հոդվածը մնա, դա դեռ չի նշանակում, որ նախկինում դրա ջնջվելը սխալ էր. ուղղակի բոլորի համար չէ, որ նախագծի սկզբունքներն առաջին տեղում են)։ Չեմ առաջարկում տվյալ մասնակցին արդեն որերորդ անգամ անհիմն մեղադրանքների համար «նկատողություն տալ և/կամ արգելափակել», բայց խնդրում եմ իմ խմբագրումների մեջ հետին մտքեր չենթադրել, եթե սխալմամբ հոդվածի ջնջումը այդքան մեծ մեղք է, ներողություն եմ խնդրում, արդեն վերականգնել եմ։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 13:53, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Հարգելի [[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]], կարծում եմ՝ հասցրել եք ծանոթանալ իմ վիքիգործունեությանը և համոզվել, թե որքան սրտացավ վերաբերմունք ունեմ իմ ստեղծած յուրաքանչյուր հոդվածի ու, առհասարակ, վիքիպեդիայի ու վիքիաշխարհի նկատմամբ։ Ուստի հոդված ջնջելիս խնդրում եմ մի պահ մտածել, թե այն ստեղծողը (խոսքը միայն իմ մասին չէ) ինչքան ժամանակ ու էներգիա է ներդրել, ինչ հիասթափությունների պատճառ կարող է դառնալ առանց պիտակման ջնջումը (հատկապես սկսնակ խմբագիրների պարագայում) և հետո միայն կիրառել ադմինական լիազորությունները։ Իսկ հոդվածը վերականգնելու համար շնորհակալություն։ Քննարկման մյուս մասնակիցներին ևս շնորհակալություն։ Քանի որ այս անգամ խնդիրը լուծվեց, կարծում եմ՝ հարկ չկա քննարկումը շարունակել։ --[[Մասնակից:Նարինե Մուրադյան|Նարինե Մուրադյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Նարինե Մուրադյան|քննարկում]]) 21:13, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) {{u|Նարինե Մուրադյան}} ջան, ասեմ, որ Voskanyan ադմինի կողմից ինքս չեմ նկատել նման «խմբագրական հետապնդումներ»։ Քանի որ վերջինս առավել ակտիվ ադմիններից է, հավանական է, որ իր ադմինական որոշ գործողություններ կարող են տարընկալման առիթ տալ։ Իհարկե եթե նկատել ես խնդրահարույց կոնկրետ գործողություններ, խնդրում եմ նշել այստեղ, անպայման միասին կուսումնասիրենք ու հետևություններ կարվեն։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 18:40, 8 Հուլիսի 2022 (UTC) :Կարծես թե կա ընդհանուր դիրքորոշում, սակայն նախադեպը ինձ բավականին մտահոգիչ է թվում ընդհանուր առմամբ վերցրած։ Այստեղ հնչում են լուրջ մեղադրանքներ, որոնք կարող են վիրավորական լինել կամ «ստիպել» աչառու քայլեր կատարել, այն է թե՝ հատուկ ստուգել, թե ում ստեղծած հոդվածի հետ գործ ունի ադմինը կամ կամայական խմբագիրը, շրջանցի որոշակի մարդկանց խմբագրումներ, քանի որ «բողոք է ներկայացվել կամ կարող է ներկայացվել»։ Կրկնում եմ. սա վատ նախադեպ է, կարող է շահարկվել, քանի որ խմբագրումների մի որոշակի տեսակ կարող է ծածկվել հետապնդման անունի տակ և ուղղակի դադարել նկատվելուց։ Խնդրում եմ հետևողական լինել բոլոր արտահայտությունների, հատկապես նման լուրջ մեղադրանքների ապացուցման պարագայում, այլապես ցանկացած ակտիվ խմբագիր կարող է հայտնվել նույն իրավիճակում որպես «չուզող»։ (Կարծում եմ՝ կարիք չկա ասելու, որ որևէ մեկի շահը չեմ պաշտպանում։ Սա առաջին հերթին վիքիէթիկետի հետ կապված հարց է)։ --[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 17:45, 10 Հուլիսի 2022 (UTC) == «WikiGraphers». Hackathon == Հարգելի՛ խմբագիրներ, Հետք Մեդիա Գործարանը, «WikiGraphers. վիզուալացնելով ազատ գիտելիքը» նախագծի շրջանակներում, օգոստոսի 5-7-ը Դիլիջանում կազմակերպում է հաքաթոն։ Հաքաթոնին կարող են գրանցվել Վիքիմեդիա նախագծերում առնվազն 500 խմբագրում ունեցող մասնակիցները։ Հաքաթոնի ժամանակ նախագծի մասնակիցները և Հայերեն Վիքիպեդիայի ակտիվ խմբագիրները միասին ստեղծելու են տեքստային և վիզուալ բովանդակություն, խմբագիրները ծանոթանալու են վիզուալացման ժամանակակից գործիքներին ու դրանց կիրառմանը հոդվածներ ստեղծելու ժամանակ։ Երևան-Դիլիջան-Երևան ուղևորափոխադրումը և կացության ծախսերը հոգում է Հետք Մեդիա Գործարանը։ Գրանցման վերջնաժամկետը հուլիսի 20-ն է։ Գրանցվելու համար անհրաժեշտ է լրացնել [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdXO5qYNJ75j1uTs2Gt7okWVZvwJ9t_GAE8NjwedYuyP-Lrlw/viewform այս գրանցման հայտը]։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:38, 11 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ խմբագիրներ, հիշեցնում եմ, որ այսօր հաքաթոնին գրանցվելու վերջին օրն է ։) --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 10:14, 20 Հուլիսի 2022 (UTC) == Enabling Section Translation: a new mobile translation experience == {{int:Hello}} Armenian Wikipedians! Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}. The [[mw:Wikimedia_Language_engineering|WMF Language team]] is pleased to let you know that we will like to enable the [[mw:Content_translation/Section_translation|Section translation]] tool in Armenian Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test it so you can: <nowiki>*</nowiki> Give us your feedback <nowiki>*</nowiki> Ask us questions <nowiki>*</nowiki> Tell us how to improve it. Below is background information about Section translation, why we have chosen your community, and how to test it. '''Background information''' [[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. The Wikimedia Foundation Language team has improved the translation experience further with the Section Translation. The WMF Language team enabled the early version of the tool in February 2021 in Bengali Wikipedia. Through their feedback, the tool was improved and ready for your community to test and help us with feedback to make it better. [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: <nowiki>*</nowiki> Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones. <nowiki>*</nowiki> Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device. Armenian Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool since data shows significant mobile editing activity. We plan to enable the tool on Armenian Wikipedia in the coming weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tool and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have in any of the following formats: <nowiki>*</nowiki> As a reply to this message <nowiki>*</nowiki> On [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. '''Try the tool''' Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on your Wikipedia, you’ll have access to [[:ts:Special:ContentTranslation|https://hy.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation]] with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve. '''Provide feedback''' Please provide feedback about Section translation in any of the formats you are most comfortable with. We want to hear about your impressions on: <nowiki>*</nowiki> The tool <nowiki>*</nowiki> What you think about our plans to enable it <nowiki>*</nowiki> Your ideas for improving the tool. Thanks, and we look forward to your feedback and questions. [[Մասնակից:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:UOzurumba (WMF)|քննարկում]]) 01:28, 12 Հուլիսի 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team '''PS''': Sending your feedback or questions in English is particularly appreciated. But, you can still send them in the language of your choice. ::Dear [[Մասնակից:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], thanks for sharing message and all the details. I've got a question: Since we at Armenian Wikipedia experience issue of machine tranlations not being sufficiently edited and proofread using Content Translation tool, can we rise the threshold for Section Translation, so it will require more of editing, proofreading than we currently have in Content Translatoin. And if this change will allow us to solve issue of of poorly translated articles, then we can also make the change in Content Translation tool for Desktop edits? ----[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 09:40, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Thank you, [[Մասնակից:Xelgen|Xelgen]], for the above feedback; we have [[phab:T313208|created a ticket]] to adjust the Machine translation (MT) limit for Content translation. Depending on how it works, we can further adjust if the proposed limit still does not improve translations, we can go through the process of getting examples of both good and problematic translations from you to improve the quality of translations created. ::Section Translation is in its early development and has a simpler limit approach that shows warnings when the MT is greater than 85% and block publishing when the MT is greater than 95%. We don't have the flexibility for adjustments yet in the different Wikipedias. We want to make the improvements to the general system before integrating the ability to adjust the MT of each Wikipedia. Moreover, on mobile, the Machine translation limit has not been a problem based on the translation activity. ::I hope the above is helpful and you can track progress on the Content translation adjustment from the ticket provided. ::Best regards. [[Մասնակից:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:UOzurumba (WMF)|քննարկում]]) 15:52, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) == Propose statements for the 2022 Election Compass == :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. ;Here is the timeline for the Election Compass: * July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass * July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements * July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements * August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements * August 5 - 12: candidates align themselves with the statements * August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)|talk]]) 11:34, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == [[Ռուդիկ Ղարիբյան]] == {{notice|տեքստ=Հարգելի համայնք, ադմինիստրատորների տեղեկատախտակից քննարկումը տեղափոխում եմ այստեղ, քանի որ հարցի լուծումը ըստ կանոնակարգի, այսինքն հոդվածը ջնջելը, վստահ եմ դժգոհության առիթ է տալու, չջնջելը նույնպես։ Հոդվածն այս օրերին չի ջնջվել, քանի որ Ռուդիկի ծննդյան օրն էր, միջոցառում էր կազմակերպվել և Վիքիպեդիայի հոդվածն ակտիվ տարածվում է տարբեր հարթակներում։ Հիշեցնեմ, որ հոդվածը նախկինում ջնջվել էր, և բացված քննարկումներում չէր ապացուցվել հոդվածի գոյատևելու իրավունքը։ Սպասում ենք ձեր արձագանքին։ --[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 09:32, 17 Հուլիսի 2022 (UTC)}} Հարգելի ադմինիստրատորներ, ես հասկանում եմ թեմայի նրբությունը, բայց եթե նախկինում ջնջված [[Ռուդիկ Ղարիբյան|հոդվածը]] նորից է ստեղծվում ու էլ չի ջնջվում, ապա կարելի՞ է ենթադրել, որ Հայաստանի զինված ուժերի կամ Արցախի պաշտպանության բանակի յուրաքանչյուր զոհված զինծառայողների մասին հոդվածներ գրելը չի հակասում Հայերեն Վիքիպեդիայի կանոնակարգին։ Եթե այդպես է, ես միայն ուրախ կլինեմ։ Որպես լրացուցիչ տեղեկություն նշեմ, որ հոդվածը ստեղծած մասնակիցը բացել էր հետևյալ քննարկումները՝ [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D6%80_2022#%D5%8C%D5%B8%D6%82%D5%A4%D5%AB%D5%AF_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%A2%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D5%B6_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%AB_%D5%BB%D5%B6%D5%BB%D5%B8%D6%82%D5%B4 1], [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%93%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%BE%D5%A1%D6%80_2022#%D4%B6%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%AB_%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D6%80%D5%AF 2], [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D4%B1%D5%BA%D6%80%D5%AB%D5%AC_2022#%D4%B1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%BF_%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4 3]։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:20, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ [[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]], քանի որ այդպես էլ արձագանք չեղավ գրառմանը (հավանաբար հաջորդ գրառման պատճառով չեն տեսել), բայց արձագանք չլինելը հետագայում կարող է մեկնաբանվել որպես համաձայնության նշան, գրում եմ իմ կարծիքը. դա միայն նշանակում է, որ այդպես էլ չենք կարողացել մասնակցին համոզել, որ կանոնակարգը թույլ չի տալիս գրել նման հոդված (հարցի նրբությունը չգիտեմ, բայց Վիքիպեդիան հիշատակը հարգելու միակ միջոցը չէ, պետք չէր հանրագիտարանին այդքան մեծ նշանակություն տալ, առանց որի անհնար է հիշել կամ հարգել մարդկանց (տվյալ դեպքում նորից պետք է հիշել այն մարդկանց, որոնք խմբագիրների շրջանում ծանոթ չունեն), իսկ հոդվածի ներածությունում նշվածները ևս մեկ անգամ փաստում են, որ ավելի լավ էր հոդվածը չգրել, քան գրել նման ձևով), եթե ուզում եք, կարող եք նորից փորձել, գուցե կարողանաք համոզել, իսկ հոդվածը կարող եք ներկայացնել արագ ջնջման (կարող եք նայել նաև [[Սամվել Խաչատրյան (զինծառայող)]] հոդվածը), գուցե ադմիններից մեկը երբևէ ջնջի (կարող է չեն տեսել)։ Ես չեմ ջնջի հիմա կամ մոտակա ժամանակներում, քանի որ տվյալ մասնակիցը [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6#%D4%B1%D5%A4%D5%B4%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B9%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B4 իմ խմբագրումները համարում է հետապնդում] և իր ներկայացրած անհիմն մեղադրանքների մասին իմ գրառմանը չի էլ պատասխանում, քանի որ իր ուզածին հասել էր ու հարցը համարեց փակված։ Ծայրահեղ դեպքում, եթե ադմինների ու այլ խմբագիրների կողմից արձագանք չլինի, այդ հոդվածի մնալը կարող ենք համարել բացառություն չգիտեմ ինչ պատճառաբանությամբ, բայց կանոնակարգը կշարունակի գործել մնացած հոդվածների դեպքում կամ կաշխատենք այնպես անել, որ այն որոշ չափով գործի, հակառակ դեպքում հնարավոր կլինի գրել նաև մեր խմբագիրների կամ ակումբականների, ՔՈԱՖ Սմարթ կենտրոնի շրջանավարտների ու այլոց մասին։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 14:53, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Ոչ լռությունը համաձայնության նշան չէ (գոնե իմ դեպքում խնդրում եմ լռությունը համաձայնության նշան չմեկնաբանանել)։ Բայց հաշվի առնելով որ այսօր Ռուդիկի 20-ամյակն է, և իր ընկեր վիքիպեդիացիները քանի շաբաթ հուշ-ցերեկույթ էին պատրաստում իր ծծնդյան առիթվ, և ոնց հասկացա նաև զգացմունքային առումով շատ կարևոր էր այդ հոդվածի առկայությունը, կարծում եմ դա հարգելով և էմպատիա ցուցաբերելով կարելի է մի քանի օր ևս սպասել, ապա անցնել քննարկմանը։ Շատ ավելի խնդրահարուց հարցեր ունենք, որոնք սպասոմ եմ շատ–շատ ավելի երկար։ --[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 18:47, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) Կողմ եմ ջնջելուն, քանի որ ''վիքիակումբի ակտիվ անդամ'' լինելն ու ''ՔՈԱՖ Սմարթ կենտրոնի առաջին շրջավանարտ'' լինելը անձին հանրագիտարանային չեն դարձնում: Իսկ Մարտական ծառայության մեդալ հազարներն ունեն: Ի դեպ, հատկապես հուշեր և հիշատակ բաժինները հիշեցնում է շարադրություն. բնավ հանրագիտարանային չեն: --[[Մասնակից:Valen1988|Valen1988]] ([[Մասնակցի քննարկում:Valen1988|քննարկում]]) 14:31, 17 Հուլիսի 2022 (UTC) P.S. Հավելեմ նաև, որ մենք շատ ակտվ խմբագիրներ ենք ունեցել, որոնք զոհվել են, բայց իրենց մասին հոդվածներ չկան, քանի որ սա հանրագիտարան է և պետք չէ տրվել զգացմունքներին: Շնորհակալություն: --[[Մասնակից:Valen1988|Valen1988]] ([[Մասնակցի քննարկում:Valen1988|քննարկում]]) 14:43, 17 Հուլիսի 2022 (UTC) Ռուդիկին անձամբ ճանաչում էի, ընկերս էր, հետևաբար, ներողություն եմ խնդրում, չեմ կարող մասնակցել այս քննարկմանը, քանի որ ցանկացած պարագայում սուբյեկտիվ մոտեցում եմ ունենալու։ Շնորհակալություն։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 19:07, 19 Հուլիսի 2022 (UTC) Տեսեք՝ կա 2 լուծում. կամ համայնքը ընդհանուր քննարկմամբ փոխում է նշանակալիության չափորոշիչները՝ հարմարեցնելով այս հոդվածին (ինչը վիքիական քայլ չի լինի, բայց դե լուծում է), կամ հարգում է եղած չափորոշիչներով կանոնակարգը և ջնջում է հոդվածը։ Իրականում թեման նոր չէ։ Մեկ անգամ չէ, որ նման հոդված ստեղծողներին խնդրել, առաջարկել, հորդորել եմ չանել նման բան, քանզի դրանով չէ, որ պետք է ցույց տանք մեր հարգանքը որևէ անձի նկատմամբ։ Ցանկերի առաջարկ եմ արել և մեկն էլ ստեղծել։ Եթե հոդվածը կանոնակարգով չէ, միևնույն է ջնջվելու է, ներկա խմբագիրները 10-20 տարի հետո հնարավոր է ակտիվ չլինեն, անձնական կապեր ունեցող խմբագիրները՝ նույնպես, նոր եկողները այս հարցը բարձրացնելու են ու ջնջեն։ Ինքս դեմ չեմ Xelgen-ի առաջարկին. կարելի է 1-2 շաբաթ սպասել, բայց հստակեցնենք ամեն ինչ՝ նման դեպքերից խուսափելու համար։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 06:50, 20 Հուլիսի 2022 (UTC) Թեման նուրբ ու ցավոտ է, շատերս ենք խուսափում, որովհետև կարող ենք մի անմեղ բառով թվացյալ վիրավորել։ Ոչ ոք չի հերքում տղաների հերոսությունը կամ ջուրը գցում իրենց անձնազոհությունը, բայց սա այն հարթակը չէ, որում հոդվածի առկայությամբ պիտի հարգենք իրենց հիշատակը։ Եթե փորձեմ չեզոք դիտարկել, ապա ինձ դուր չի գալիս ըստ հոդվածների առկայության կանոնակարգ «կարել-ձևափոխելը», ինձ դուր չի գալիս ադմինի ասածը, որ չի ջնջել վերևի քննարկման պատճառով (վերևի քննարկման մեջ էլ սպասվող այդ վտանգին էի անդրադարձել), ինձ դուր չի գալիս անհավասարության գիտակցումը։ Ու անկախ նշանակալիության կանոնակարգին չհամապատասխանելուց՝ հոդվածը ոչ հանրագիտարանային է։ Կողմ եմ ցանկ սարքելուն և թեման հնարավորինս ոչ ցավոտ ամփոփելուն։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 12:24, 20 Հուլիսի 2022 (UTC) :Մի փաստարկ էլ բերեմ։ Մենք այնպես ենք խոսում և մտածում, որ եթե կանոնակարգը փոխեցինք, ապա միայն հայ զինվորների մասին կարելի է գրել, աշխարհում լիքը ազգություն կա, որ փորձում է իրենց զինվորների մասին հոդված գրել, շատ հանգիստ կանցնեն մեր հարթակ, այդ ժամանակ ի՞նչ ենք անելու։ Ի դեպ, [[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ջան, առաջին քննարկումից հետո հոդվածը ջնջվել էր, ու կրկին ստեղծվել է Ռուդիկի ծննդյան օրվա նախօրեին։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 08:25, 21 Հուլիսի 2022 (UTC) ::[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]] ջան, նախորդ քննարկում ասելիս [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6#%D4%B1%D5%A4%D5%B4%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B9%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B4 սա] նկատի ունեի։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 12:13, 21 Հուլիսի 2022 (UTC) :::Խունկ ու խոնարհում բոլոր զոհվածների հիշատակին, սակայն ես էլ եմ կողմ ցանկի ձևով ամփոփելուն: Մանավանդ ցանկը կա: Խնդրում եմ այս ամենը չտեղափոխել խորը զգացմունքային դաշտ, ինչպես նաև հանրագիտարանը հարմարեցնել հոդվածի լինելու փաստին: Դեմ եմ կանոնակարգ փոխելուն էլ բերված պատճառաբանություններով: Ի դեպ, խնդրում եմ, որ հոդվածը ջնջվելու պարագայում (ինչը լինելու է) չքաղաքականացնել (սա կոնկրետ մարդկանց չեմ ասում, այլ ընդհանրապես), որ մի օր չկարդանք «<u>Հայկական</u> Վիքիեպեդիայում ջնջում են Արցախյան 44-օրյա պատերազմում զոհվածների հոդվածները» վերնագրով հոդվածներ դեղին մամուլում: Հարգանքներս՝--[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ^{([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քնն.]])} 11:30, 22 Հուլիսի 2022 (UTC) Որպեսզի հետագայում կոմնապահության հարց չառաջանա, ապա ադիմնիստրատորներին առաջարկում եմ Ռուդիկ Ղարիբյան հոդվածը ջնջելիս նաև ուշադրություն դարձնել [[Աբգար Նազարյան]], [[Արտուշ Արզումանյան]], [[Աշոտ Ղազարյան (զինվորական)]], [[Արտյոմ Միրզոյան]], [[Հայկ Սահակյան]] ինչպես նաև [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:44-%D6%85%D6%80%D5%B5%D5%A1_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80_%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%B8%D5%B2%D5%B4%D5%AB%D6%81 այս կատեգորիայի] որոշ հոդվածներ նույնպես։ Ներկայացված հոդվածները չեն համապատասխանում կանոնակարգին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:28, 23 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հոդվածները ջնջելուց բացի նպատակահարմար է նաև դրանք ստեղծող մասնակիցներին ևս մեկ անգամ ներկայացնել, որ եթե քննարկումների միջոցով որոշվել է նմանատիպ հոդվածները ջնջել, ապա ճիշտ չի դրանք վերստին ստեղծել նույնիսկ եթե որևէ միջոցառում է նախատեսված։ Ադմինիստրատորներին էլ կոչ եմ անում պահպանել հավասարության սկզբունքը և «ծանոթ-բարեկամ» հասկացությունը չտեղափոխել Հայերեն Վիքիպեդիա, ասվածը չի վերաբերում GeoO խմբագրին, այլ մասնավորապես Xelgen-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:38, 23 Հուլիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Thank you for reading! [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:37, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23529147 --> == Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election == <section begin="announcement-content"/> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, '''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The selected 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election. Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation. Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia. Thank you to those who followed the Affiliate process for this Board election. You may review the results of the Affiliate selection process. '''The next part of the Board election process is the community voting period.''' [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|You may view the Board election timeline here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with in the following ways: * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&A]]. * See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]]. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles. * Encourage others in your community to take part in the election. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 14:03, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> == Vote for Election Compass Statements == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki. An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: *<s>July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass</s> *<s>July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements</s> *July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements *August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements *August 5 - 12: candidates align themselves with the statements *August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 21:01, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> 4tfmp44yh8vxlnxi4zqbwfv3uivi72t 0 2407 8476308 8385709 2022-07-28T10:37:10Z Թորոսյան Աննա 121867 /* Տնտեսություն */ wikitext text/x-wiki {{Այլ|Արագածոտն}} {{Տեղեկաքարտ Հայաստանի մարզ | մարզ = Արագածոտն | քարտեզ = Aragatsotn in Armenia.svg | քարտեզի չափ = 300px | մարզկենտրոն = [[Աշտարակ]] | մարզպետ = [[Սերգեյ Մովսիսյան (քաղաքական գործիչ)|Սերգեյ Մովսիսյան]] | կազմավորում = [[ապրիլի 12]], [[1995]]<ref name=hh>{{cite book|title=Հայաստանի Հանրապետության Վարչատարածքային Բաժանումը (Առ 01.01.2003 թ.)|author=Ս.Հ. Հարությունյան|location=Երևան|year=2003|publisher=Տիգրան Մեծ հրատարակչություն|isbn=9994100009}}</ref> | տարածաշրջան = [[Աշտարակի շրջան]]<br />[[Ապարանի շրջան]]<br />[[Արագածի շրջան]]<br />[[Թալինի շրջան]]<ref name=hh/> | քաղաքաթիվ = 3<ref name=hh/> | գյուղահամայնքաթիվ = 111<ref name=hh/> | գյուղաբնակավայրաթիվ = 118<ref name=hh/> | տարածք = 2,753<ref name=hh/> | մարդահամարի տարեթիվ = 01.01.2002 | բնակչություն = 168,100<ref name=hh/> | խտություն = 61.1 | փոստային ինդեքս = 0201-0514 | ISO կոդ = AM.AG | FIPS կոդ = AM01 | համացանց = aragatsotn.mtad.am/ |}} '''Արագածոտնի մարզ''', մարզի կարգավիճակ ունեցող վարչատարածքային միավոր [[Հայաստան]]ում։ Մարզկենտրոնը [[Աշտարակ]] քաղաքն է։ Տարածքը՝ 2753 կմ², բնակչությունը՝ 141 հազար մարդ։ Հայաստանի մարզերի շարքում տարածքի մեծությամբ միջին տեղ է գրավում, իսկ բնակչության թվով գերազանցում է միայն [[Վայոց ձորի մարզ|Վայոց ձորի]] և [[Տավուշի մարզ]]երին։ == Անվանում == Արագածոտնի մարզն իր անունը ժառանգել է պատմական [[Այրարատ աշխարհ]]ի [[Արագածոտն (գավառ)|Արագածոտն]] գավառի անունից։ == Աշխարհագրական դիրք == [[Պատկեր:Aragatsotn-Hillshaded-QGIS.png|մինի|Արագածոտնի մարզի ռելիեֆային քարտեզ]] Մարզի աշխարհագրական դիրքի կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ գտնվում է մայրաքաղաք [[Երևան]]ի և Հայաստանի ամենաբարձր լեռնագագաթի՝ [[Արագած]]ի միջև։ Կիսաօղակաձև գոտևորելով Արագած լեռնազանգվածը՝ մարզի տարածքը արևմուտքում ձգվում է մինչև Թուրքիայի հետ պետական սահմանը։ Հայաստանի Արագածոտնի մարզի տարածքով են անցնում հանրապետական նշանակություն ունեցող 3 ավտոխճուղիները՝ Երևան – [[Աշտարակ]]—[[Թալին]]—[[Գյումրի]], Երևան—Աշտարակ—[[Սպիտակ]] և Երևան—[[Արմավիր]]—[[Քարակերտ]]—Գյումրի։ Մարզի տարածքը հատում է նաև Հայաստանի գլխավոր երկաթուղին (միայն արևմտյան հատվածով և մարզի տնտեսական զարգացման վրա էական ազդեցություն չի թողնում)։ == Բնական պայմաններ և հարստություններ == Արագածոտնի մարզն զբաղեցնում է Արարատյան ֆիզիկա-աշխարհագրական շրջանի հյուսիսարևմտյան մասը (950 մետրից մինչև 4090 մ բացարձակ բարձրությունները)։ Հարավում լեռնալանջերը ձուլում են [[Արարատյան դաշ]]տին, հյուսիսում ձգվում են մինչև Արագածի լեռնագագաթը։ Արագածոտնը Հայաստանի այն մարզերից է, որտեղ հանդիպում են հայտնի բոլոր վերընթաց լանդշտաֆտային գոտիները։ Մարզի մակերևույթի մեծ մասը կազմված է տարբեր տիպի ու բնույթի երիտասարդ հրաբխային լավաներից։ Այստեղ են գտնվում Թալինի, [[Կարմրաշեն (Արագածոտնի մարզ)|Կարմրաշենի]], [[Ապարան]]ի սարավանդները, որոնց մակերևույթին բնորոշ են խարամային կոները, տուֆային դաշտերը, քարակարկառները։ Այստեղ է գտնվում [[Փոքր Սիփան]] լեռը (հայտնի է նաև որպես [[Սիփան]])։ Բազմաթիվ են լավային ծածկույթների տակից բխող սառնորակ աղբյուրները, որոնցից սնվում են գետակները։ Մարզի հիմնական զարկերակը [[Քասաղ]] գետն է՝ [[Գեղարոտ]] և [[Ամբերդ (գետ)|Ամբերդ]] գլխավոր վտակներով։ Քասաղի վրա կառուցվել է Ապարանի ջրամբարը։ Հայտնի է [[Մաստարա]]յի սելավային գետակը, որը հաճախ վարարելով մեծ վնաս է հասցնում ցանքատարածություններին։ Արագածի մերձգագաթային սարավանդի վրա գտնվում է [[Քարի լիճ]]ը։ Մակերևույթի բարձրությունների մեծ տատանումների շնորհիվ կլիման նույնպես բազմազան է։ Մեծ են ցածրադիր և բարձրադիր մասերի կլիմայական պայմանների տարբերությունները։ Եթե տարվա ամենատաք ամսվա՝ հուլիսի միջին ջերմաստիճանը լեռան ստորոտում լինում է 24-ից ոչ պակաս, ապա բարձրլեռնային գոտում չի բարձրանում 6-ից։ Արագածի մերձգագաթային հատվածում նույնիսկ ամռանը կարելի է հանդիպել ձնաբծերի։ Նույն օրինաչափությամբ էլ լանջերն ի վեր փոխվում է մթնոլորտային տեղումների քանակը՝ 400 մմ-ից մինչև 1000 մմ։ Մարզի տարածքը մեծ մասը զբաղեցնում են լեռնային սևահողերը՝ ծածկված տափաստանային բուսականությամբ։ Բարձր լեռնային մասերում, լեռնամարգագետնային հողերի վրա տարածվում են մերձալպյան և ալպյան մարգագետիններ, որոնք հաճախ ընդմիջվում են քարակարկառներով ու լերկ ժայռերով։ Որոշ վայրերում հանդիպում են կաղնու ոչ ընդարձակ անտառակներ։ Օգտակար հանածոները բազմազան չեն, բայց պաշարները մեծ են։ Դրանք հիմնականում հրաբխային ապարատեսակներին են՝ բազմագույն տուֆերը, բազալտը, պեռիլտը, հրաբխային խարամը, որոնք իրենց գոյությամբ պարտական են Արագած լեռան հրաբխային ժայթքումներին և ծառայում են որպես որակյալ շինանյութ։ Մարզը հարուստ է նաև բարձրորակ խմելու ջրի պաշարներով։ Մարզում շատ են ոչ միայն բնական, այլև պատմական ու ճարտարապետական հուշարձանները։ Մարզկենտրոնի հարևանությամբ գտնվող [[Օշական]] գյուղում է գտնվում հայ գրերի ստեղծող սուրբ [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի շիրիմ-դամբարանը։ Մարզի տարածքով մեկ ցրված են միջնադարյան բազմաթիվ կառույցներ՝ կանգուն կամ ավերակ վիճակում։ Հայտնի են հատկապես [[Ամբերդ]]ը, Թալինի, [[Սաղմոսավան]]ի, [[Աշտարակ]]ի եկեղիցիներն ու վանքերը։ Արագածոտնի մարզում է գտնվում [[Բյուրական]]ի նշանավոր [[աստղադիտարան]]ը, որը հիմնադրվել և տասնամյակներ անընդմեջ ղեկավարել է աշխարհռչակ գիտնական [[Վիկտոր Համբարձումյան]]ը։ = Տնտեսություն = Մարզի տնտեսության հիմքն արդյունաբերությունը և գուղատնտեսությունն են։ Արդյունաբերությունը մասնագիտացած է սննդամթերքի և ըմպելիքի, թանկարժեք իրերի արտադրության ու շինանյութերի հանքավայրերի շահագործման ուղղություններում։ Մարզի աշխարհագրական դիրքը և բնակլիմայական պայմանները նպաստավոր են ինչպես բուսաբուծության (հացահատիկ, կարտոֆիլ, բազմամյա տնկարկներ, կերային մշակաբույսեր), այնպես էլ անասնաբուծության զարգացման համար։ Գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության (մասնավորապես, հացահատիկային մշակաբույսերի արտադրության) և անասնաբուծության մեջ։ Բեռնաուղևորափոխադրումները մարզում իրականացվում են ավտոմոբիլային տրանսպորտով։ <center>'''Արագածոտնի մարզի տնտեսության հիմնական ճյուղերի տեսակարար<br> կշիռը ՀՀ համապատասխան ճյուղերի ընդհանուր ծավալում, 2020''' {{Progress bar|2.1|width=30%|height=10|text=Արդյունաբերություն}} {{Progress bar|9.9|width=30%|height=10|text=Գյուղատնտեսություն}} {{Progress bar|3.3|width=30%|height=10|text=Շինարարություն}} {{Progress bar|1.7|width=30%|height=10|text=Մանրածախ առևտուր}} {{Progress bar|0.7|width=30%|height=10|text=Ծառայություններ}} Աղբյուրը՝ [https://www.armstat.am/file/doc/99527788.pdf armstat.am]</center> === Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս === Ստորև ներկայացված է [[Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս]]ի փոփոխությունը ըստ տարիների <ref>[https://globaldatalab.org/shdi/shdi/ Subnational Human Development Index ]</ref>։ Այն իրենից ներկայացնում է մարզի կրթական մակարդակի, կյանքի սպասվող տևողության և մեկ անձին ընկնող տարեկանի եկամուտների համախառն ցուցանիշ։ {| class="wikitable" ! Տարի | [[1990]] | [[1995]] | [[2000]] | [[2005]] | [[2010]] | [[2015]] | [[2017]] |- ! Ցուցանիշ | 0.577 | 0.549 | 0.591 | 0.643 | 0.682 | 0.728 | 0.738 |} == Գիտական կենտրոններ == * [[Բյուրականի աստղադիտարան]] * [[Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտ]] * [[Միքայել Տեր-Միքայելյանի անվան Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտ|Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտ]] * «Տրանզիստոր» գիտաարտադրական միավորում * Օպտիկական անկյունային և գծային տեղաշարժի չափիչների գիտաարտադրական միավորում == Տրանսպորտ == Մարզի տարածքով անցնում են համապետական նշանակություն 3 ավտոխճուղիներ՝ Երևան-Աշտարակ-Թալին-Գյումրի, Երևան-Աշտարակ-Ապարան-Սպիտակ և Երևան-Արմավիր-Քարակերտ-Գյումրի։ Մարզի տարածքը հատում է նաև Հայաստանի գլխավոր երկաթուղին, բայց միայն ծայր արևմտյան հատվածով, ուստի մարզի տնտեսական զարգացման վրա էական ազդեցություն չի թողնում։ Մարզը հիմնականում օգտագործվում է Երևանի և Մասիսի երկաթուղային կայարաններից, որոնք նրա սահմաններից դուրս են գտնվում։ == Բնակչությունը և բնակավայրեր == Արագածոտնի մարզի տարածքը Հայաստանի ամենավաղ բնակեցված շրջաններից է։ Դրա վկայությունն են տարբեր վայրերում հայտնաբերված քարի ու բրոնզի դարերի նյութական մշակույթի հուշարձանները։ Բնակչությունը ավանդաբար կենտրոնացված է եղել Քասաղ գետի և նրա վտակների միջին ավազաններում։ Մինչդեռ տարածքի մեծ մասը յուրացված չի եղել և մշտական բնակչություն չի ունեցել։ === Մարզկենտրոն Աշտարակ === Արագածի հարավ-արևելյան եզրափեշին՝ ծովի մակերևույթից 1175 մ բարձրության վրա, փռված է 11 եկեղեցիներով և 111 հուշարձաններով Աշտարակը։ Քաղաքի պատմության ուղին ձգվում է հազարամյակների միջով։ Թե երբ է այս բնակավայրը կոչվել Աշտարակ, հայտնի չէ։ Տեղանվան մեկնաբանման տարբեր փորձեր են կատարվել։ Համաձայն Գր. Ղափանցյանի՝ Աշտարակի անունն առնչում է սիրո և գգվանքի ասորական աստվածուհի Իշտար անվան փյունիկյան Աշտար արտահայտչաձևին։ Մեկ այլ տեսակետի համաձայն՝ Աշտարակին հարող բարձրություններում կան 4-5 հազարամյա, այսպես կոչված, պահակակետ-աշտարակներ (Մուղնի, Ուլատիտիկ)։ Հայ վիմագրերում աշտարակ է կոչվում անգամ խաչը (խաչքարը)՝ իբրև հավատի պատվար։ Հնում Աշտարակը մտնում էր Մեծ Հայքի Այրարատյան աշխարհի Արագածոտն գավառի մեջ։ Նկատի առնելով այս փաստը՝ տարածքային փոփոխություններ անելու ժամանակ մարզը կոչվեց Արագածոտն, իսկ Աշտարակ քաղաքը դարձավ ՀՀ Արագածոտն մարզի վարչական կենտրոնը։ Քաղաքն աչքի է ընկնում 1-3-հարկանի առանձնատներով, բնակելի ու հասարակական շենքերով։ Այստեղ պահպանվում են միջնադարյան ոճով կառուցված մի քանի առանձնատներ<ref name=":0">{{Cite web|url=http://aragatsotn.mtad.am/general-information/|title=ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ|last=|first=|date=2019|website=Արագածոտնի մարզպետարան|publisher=|accessdate=|archive-date=2019 թ․ ապրիլի 5|archive-url=https://web.archive.org/web/20190405032615/http://aragatsotn.mtad.am/general-information/|dead-url=yes}}</ref>։ Մարզկենտրոն Աշտարակ քաղաքը (2018 թ. տարեսկզբի դրությամբ՝ 17.2 հազար մարդ) գտնվում է Քասախ գետի ափին, Երևանից 19 կմ հյուսիսարևմուտք։ Քաղաքը հանդիսանում է Երևան-Գյումրի, Երևան–Սպիտակ ճանապարհների հանգույցը։ Աշտարակ-Ապարան ճանապարհին կառուցվել է 33 մ բարձրություն ունեցող խաչ, որը բաղկացած է 1 716 հատ փոքր խաչերից։ Փոքր խաչերը խորհրդանշում են հայ ազգի քրիստոնեության ընդունման 1 716 ամյակը(ամեն տարի մեծ խաչին ավելանում է ևս մեկ փոքր խաչ)։ Քաղաքը զարգացել է որպես Երևան քաղաքի արբանյակ քաղաք։ Այն մարզի վարչաքաղաքական, տնտեսական, գիտական ու կրթամշակութային կենտրոնն է։ Աշտարակ քաղաքի տնտեսության առաջատար ճյուղը սննդամթերքի և ըմպելիքի արտադրությունն է։ === '''Քաղաք Ապարան''' === [[Ապարան]] խոշորացված համայնքն իր մեջ միավորում է Արագած, Արայի, Ափնագյուղ, Եղիպատրուշ, Երնջատափ, Թթուջուր, Լուսագյուղ, Կայք,, Հարթավան, Ձորագլուխ, Նիգավան, Շենավան, Շողակն, Չքնաղ, Ջրամբար, Սարալանջ, Վարդենիս, Վարդենուտ, Քուչակ, Ծաղկաշեն, Արագած, Արայի, Ափնագյուղ, Եղիպատրուշ, Երնջատափ, Թթուջուր, Լուսագյուղ, Կայք բնակավայրերը։ Ապարանը (մինչև 1935 թ. կոչվել է Բաշ-Ապարան)՝ ըստ բնակչության թվաքանակի Արագածոտնի մարզի 2-րդ քաղաքն է։ Հայտնի է խմելու սառնորակ ջրով, զով ու առողջարար կլիմայով։ Ամառը մեղմ է և զով, ձմեռը ձյունառատ և խիստ է։ Ապարանի ներկայիս բնակչությունը 1828-30- ական թվականներին Արևմտյան Հայաստանի Ալաշկերտի, Մուշի, Վանի և այլ վայրերից վերաբնակվածների սերունդներն են։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1914-1918) Ապարանում վերաբնակվեցին նաև ցեղասպանությունից փրկված հայերի շատ գերդաստաններ։ Ապարանը առաջին անգամ հիշատակում է Պտղոմեոսը (2-րդ) դար՝ Կասալա անվանումով։ Այն հնում կոչվել է Քասախ և եղել է Գնթունի նախարարությանը պատկանող Նիգ գավառի կենտրոնը։ Այստեղ V-րդ դարում կառուցվել է Քասախի հռչակավոր բազիլիկ եկեղեցին, որը կանգուն է մինչ այսօր։ Անունը հավանաբար ծագում է հայերեն "ապարանք" բառից։ Ապարան անունը գործածական է 10-րդ դարից։ 1918 թ. մայիսի 23-29-ի Ապարանի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հայկական բանակը զորավար Դրոյի հրամանատարությամբ ծանր պարտության մատնեցին թուրքական կանոնավոր զորքերին, որոնք Համամլու (Սպիտակ) և Ապարան ճանապարհով փորձում էին մտնել Երևան<ref name=":0" />։ Ապարան քաղաքը (2018 թ. տարեսկզբի դրությամբ 6.1 հազար մարդ) մարզում մեծությամբ և նշանակությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Գտնվում է Քասախ գետի ափին (Երևանից 60 կմ հեռավորությամբ)։ Ապարան քաղաքի տնտեսության առաջատար ճյուղը սննդամթերքի արտադրությունն է։ === Քաղաք Թալին === [[Թալին]]ը Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի հնագույն բնակավայրերից է։ Թալինը Կամսարական հզոր իշխանական տոհմի ոստանն էր։ "Թալին" անվան առաջին գրավոր տեղեկությունները վերաբերում են են Կարմիր բլուրի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված կավե արձանագրությունների ժամանակաշրջանին։ Այդ արձանագրությունները փաստում են. "Արտենի լեռան մոտ ծիպայան երիտասարդները սպանել են արքայական երկու հետախույզների": Թովմա Արծրունին իր "Պատմություն Արծրունյաց տան" աշխատության մեջ փաստում է. "Ջաջուռը /Արծրունին/ վերցրեց նրան /Ենանոսին/ և կահ-կարասիով ու ամեն տեսակ պատրաստությամբ բնակեցրեց Արագածի կողմերը՝ Թալին անունով գյուղում։ Սա առաջինն է Բագրատունիների տոհմից, որը եկավ և բնակվեց Այրարատի նահանգի այս մասում"։ Այնուհետև Թալին անունը հիշատակում է հույն նշանավոր աշխարհագրագետ Պտղոմիեոսը՝ 2-րդ դարում։ Թալա կամ Թելինա անունը հետագայում կրկնվում է Ղևվոնդ Ալիշանի և հայ ժողովրդի պատմության ու մշակույթի այլ երախտավորների գործերում։         Թալինի մասին առաջին հիշատակությունները մեզ տալիս են նյութական և հոգևոր մշակութային այն բազմաթիվ հուշարձանները, որոնք առատորեն սփռված են Թալինի ողջ տարածքում։ Այստեղ պահպանվել են կիկլոպյան մի շարք կառույցների մնացորդներ, բերդ-շեներ, կրոմլեխներ, դամբարաններ և որձաքարերով կառուցված բազմաթիվ կառույցներ։ Դրանք գտնվում են Հին ու Նոր Թալինների` Բազմաբերդի, Մաստարայի, Ծաղկասարի, Աշնակի, Արեգի, Դաշտադեմի և այլ բնակավայրերի տարածքներում։ Դրանց մեջ նշանավոր է Թալինի հյուսիսային բլրի վրա գտնվող Բերդաշենը` Գյուլակ-Թափան։ 19-րդ դարի սկիզբներին Քաղենիի ավերակների հյուսիսային մասում առժամանակ բնակություն են հաստատում մի խումբ քոչվոր թուրքեր, որոնք իրենց բնակավայրը անվանում են Թուրքի Թալին՝ ի տարբերություն հարևանությամբ գտնվող Թալինի։ Երբ ռուսական զորքերը ազատագրում են Արևելյան Հայաստանը, հայ գաղթականների 50 ընտանիք Կարսից գալիս և վերաբնակվում է ավերակ Քաղենիում։ Բնակչության մեծ ներհոսք է կատարվում հատկապես 1915-1920 թվականներին, երբ Արևմտյան Հայաստանից Մեծ եղեռնից մազապուրծ շատ հայեր իրենց ապաստանը գտան Թալինում։ Թալինի տարածքը հարուստ է քրիստոնեական հնամենի կառույցներով։ Դրանց գլուխգործոցն է 7-րդ դարում Հովհաննես ճարտարապետի կողմից կերտված Վերին Թալինի եկեղեցին<ref name=":0" />։ 2011 թվականից [[Թալինի շրջան]]ի Արտենի և Արագածավան գյուղերում զարգացման ծրագրեր է իրականացնում [[Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամ]]ը՝ ներգրավելով երեխաներին և մեծահասակներին կրթական, առողջապահական և սոցիալական ծրագրերում։ Հենց Հիմնադրամի աշխատանքի շնորհիվ է, որ Արտենիում ամբողջ դրույքով աշխատանքի հնարավորությւոն է ստացել գյուղի լոգոպեդը։ Թալին քաղաքը (2018 թ. տարեսկզբի դրությամբ՝ 4.3 հազար մարդ) գտնվում է Արագած լեռան հարավարևմտյան լանջին (Երևանից 65 կմ հեռավորությամբ)։ Քաղաքի տնտեսության հիմքը թանկարժեք իրերի արտադրությունն է։ == Քաղաքներ == # [[Աշտարակ]] # [[Ապարան]] # [[Թալին]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Հղումներ == * [[Արագածոտնի մարզային գրադարան]] * [[Բյուրականի աստղադիտարան]] * [[Ապարան]] * [[Թալին]] * [[Աշտարակ (քաղաք)]] * [[Քասաղ (գետ)]] * [[Արագած]] * [[Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամ]] * [[Նիգ]] * [[Բաշ-Ապարանի ճակատամարտ]] == Աղբյուրներ == * Աշխարհագրություն։ Հայաստան։ Հանրակրթական դպրոցի 9-րդ դասարանի դասագիրք /Լ. Վալեսյան, Մ. Մանասյան, Ա. Հովսեփյան.-Եր.։ Տիգրան Մեծ, 2009. - 240 էջ == Արտաքին հղումներ == *[https://aragatsotn.reglib.am Արագածոտնի մարզային գրադարան] {{Արտաքին հղումներ}} {{Արագածոտնի մարզ}} {{Հայաստանի մարզեր}} [[Կատեգորիա:Արագածոտնի մարզ]] p93t89f093aadqw24u6001lr8m4gbrm 0 4975 8476223 8196602 2022-07-28T07:38:47Z Amherst99 4949 wikitext text/x-wiki {{Քիմիական տարր | անվանում = Վոլֆրամ / Wolframium (W) | համար = 74 | սիմվոլ = W | վերևից = [[Մոլիբդեն|Mo]] | ներքևից = [[Սիբորգիում|Sg]] | խումբ = | պարբերություն = | բլոկ = | արտաքին տեսք =[[Պատկեր:Wolfram evaporated crystals and 1cm3 cube.jpg|200px]]<br />Հրակայուն ամուր մոխրագույն կամ սպիտակ մետաղ | պատկեր = | ատոմային զանգված = 183,84(1)<ref name="iupac atomic weights">{{ռուսերեն հոդված|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref> | կոնֆիգուրացիա =[Xe] 4f¹⁴ 5d⁴ 6s² | էլեկտրոնային թաղանթ = | ատոմի շառավիղ =141 | կովալենտային շառավիղ = 170 | Վան-դեր-Վալսի շառավիղ = | իոնի շառավիղ = (+6e) 62 (+4e) 70 | էլեկտրաբացասականություն = 2.3 | էլեկտրոդային պոտենցիալ = W ← W³⁺ 0,11 В <br />W ← W⁶⁺ 0,68 В | օքսիդացման աստիճան = 6, 5, 4, 3, 2, 0 | իոնիզացման էներգիա 1 = 769,7 (7,98) | իոնիզացման էներգիա 2 = | իոնիզացման էներգիա 3 = | ֆազ = | խտություն = 19,25<ref name=WebElements>{{cite web|url=http://www.webelements.com/tungsten/|title=Tungsten: physical properties|publisher=WebElements|lang=en|accessdate=2013 թ․ օգոստոսի 17}}</ref> | խտություն2 = | խտություն3 = | խտություն հջ = | հալման ջերմաստիճան = 3695 [[Կելվին (չափման միավոր)|K]] (3422&nbsp;°C, 6192&nbsp;°F) | եռման ջերմաստիճան = 5828 [[Կելվին (չափման միավոր)|K]] (5555&nbsp;°C, 10031&nbsp;°F) | կրիտիկական կետ Կ = | հալման ջերմունակություն = 191 կՋ/կգ 35 | հալման ջերմունակություն2 =4482 կՋ/կգ 824 | գոլորշիացման ջերմունակություն = | ջերմունակություն =24,27<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք |автор = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) |часть = |заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т |оригинал = |ссылка = http://www.xumuk.ru/encyklopedia/810.html |ответственный = |издание = |место = Москва |издательство = Советская энциклопедия |год = 1988 |том = 1 |страницы = 418 |страниц = 623 |серия = |isbn = |тираж = 100 000 }} </ref> | ջերմունակություն2 = | մոլային ծավալ = 9,53 | հագեցած գոլորշի = | ճնշում հգ 1 = | ճնշում հգ 10 = | ճնշում հգ 100 = | ճնշում հգ 1 k = | ճնշում հգ 10 k = | ճնշում հգ 100 k = | բյուրեղացանցի կառուցվածք =խորանարդ | բյուրեղացանցի տվյալներ =3,160 | C/a հարաբերություն = | Դեբայի ջերմաստիճան = 310 | մագնիսական կառուցվածք = | տեսակարար դիմադրություն = | ջերմահաղորդականություն =162,8<ref>[http://thermalinfo.ru/publ/tverdye_veshhestva/metally_i_splavy/teploprovodnost_i_teplofizicheskie_svojstva_volframa/7-1-0-130 Теплофизические свойства вольфрама]</ref> | ջերմաստիճանահաղորդականություն = | ջերմային ընդարձակում = | ձայնի արագություն = | Յունգի մոդուլ = | CAS համար = | արգելվող գոտի = | իզոտոպներ = | իզոտոպներ լրացումներ = }} {{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=74}} '''Վոլֆրամ''', [[քիմիական տարր]] է, որի նշանն է <big>'''W'''</big> ({{lang-lat|wolframium}}), [[պարբերական համակարգ]]ի VI տարբերության, VI խմբի (6-րդ խմբի երկրորդական ենթախմբի (Բ-խումբ)) քիմիական տարր։ Կարգահամարը՝ 74, ատոմական զանգվածը՝ 183,81: Անցումային տարր է։ Պարբերական համակարգում գրաված դիրքին համապատասխան ունի 6 արժեքական (վալենտային) [[էլեկտրոն]]<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/?id=foLRISkt9gcC&pg=PA9|page=9|title=Tungsten: properties, chemistry, technology of the element, alloys, and chemical compounds|author=Erik Lassner|author2=Wolf-Dieter Schubert|publisher=Springer|date=1999|isbn=0-306-45053-4}}</ref> ''5s² 5p⁶ 5d⁴ 6s²'': K, L, M, N թաղանթները լրացված են։ d տարր է։ Վոլֆրամն առաջացնում է միացություններ +2, +3, +4, +5 և +6 [[օքսիդացման աստիճան]]ներով<ref name="emsley">{{cite book |last=Emsley |first=John E. |title=The elements |edition=2nd |publisher=Oxford University Press |location=New York |date=1991 |isbn=0-19-855569-5 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Morse|first1 = P. M. | last2 = Shelby|first2 = Q. D. | last3 = Kim|first3 = D. Y. | last4 = Girolami|first4 = G. S. | title = Ethylene Complexes of the Early Transition Metals: Crystal Structures of [HfEt₄(C₂H₄)²⁻] and the Negative-Oxidation-State Species [TaHEt(C₂H₄)₃³⁻] and [WH(C₂H₄)₄³⁻] | journal = Organometallics | volume = 27 | issue = 5 | pages = 984–993 | date = 2008 | doi = 10.1021/om701189e }}</ref>, սակայն նրան ավելի բնութագրական է +6 օքսիդացման աստիճանը։ == Պատմություն == Վոլֆրամը հայտնաբերել և WO₃-ի ձևով անջատել է Կարլ Վիլհելմ Շեելեն [[1781]] թվականին, թունգստեն [[միներալ]]ից, որի արդյունքում ստացվեց դեղին, ծանր քար (վոլֆրամի եռօքսիդ), որը հետագայում վերանվանվել է՝ շեելիտ։ [[1783]] թվականին իսպանացի քիմիկոսներ Էլհույար եղբայրները հայտարարեցին, որ սաքսոնական վոլֆրամիտ միներալից ստացել են նոր մետաղ։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիներին վոլֆրամը քաղաքական գործընթացներում ունեցել է նշանակալի դերակատարություն։ [[Պորտուգալիա]]ն, որպես եվրոպայում այս տարրի գլխավոր մատակարար, ճնշման տակ էր երկու կողմերից։ Վոլֆրամն այդ ժամանակ ռազմարդյունաբերության կարևոր նյութերից էր։ == Անվանում== Անվանումը ստացել է '''վոլֆրամիտ''' հանքանյութից, որը, ինչպես հայտնի էր դեռ [[Ագրիկոլա]]յին, ուղեկցում էր [[անագ]]ի հանքերին և անագի հալման ժամանակ հափշտակում ու [[փրփուր]]ի մեջ տեղափոխում այն։ Հայտնի է, որ միջնադարյան [[Եվրոպա]]յում անագի ստացման միևնույն պայմաններում որոշ դեպքերում անհասկանալի պատճառով անագ չէր ստացվում։ Մետալուրգներն ուշադրություն դարձրին այն փաստին, որ երբ [[անագ]]ի հանքաքարի մեջ հանդիպում էին գորշ կամ դեղնամոխրագույն ծանր քարեր, ապա անագը չէր ստացվում և անցնում էր շլակի փրփրի մեջ։ Ստացվում էր, որ {{քաղվածք|«այդ ծանր քարն ուտում էր անագն այնպես, ինչպես գայլը ոչխարին»։}} Այդ քարի անունը դրեցին «Գայլի փրփուր» ({{lang-lat|''Spuma Lupi''}} կամ {{lang-de|Wolf}} - գայլ, Rahm - փրփուր)։ Ներկայումս [[ԱՄՆ]]-ում, [[Մեծ Բրիտանիա]]յում և [[Ֆրանսիա]]յում վոլֆրամի համար գործածվում է ''Tungsten'' ('{{lang-sv|'Tung Sten''}} - ''ծանր քար'') անունը։ == Բնության մեջ == Վոլֆրամը հազվագյուտ տարր է, պարունակությունը [[երկրակեղև]]ում 1•10⁻⁴ զանգված % (տարածվածությամբ 55-րդն է)։ Ազատ վիճակում չի հանդիպում։ Առաջացնում է [[միներալ]]ներ, որոնցից արդյունաբերական նշանակություն ունեն վոլֆրամիտը՝ (FeMn) WO₄ և շեելիտը՝ CaWO₄։ Վոլֆրամի միներալները հայտնի են շատ վաղուց։ === Հանքանյութեր === Հայտնի է վոլֆրամի 15 հանքանյութ։ Վոլֆրամի հանքանյութերը հիմնականում գտնվում են գրանիտային ապարներում։ Սակավ հանդիպում է սուլֆիդի տեսքով։ [[Պատկեր:Wolframite from Portugal.jpg|մինի|աջից|Վոլֆրամիտ]] Վոլֆրամի հանքանյութերից արդյունաբերական նշանակություն ունեն հիմնականում [[երկաթ]]ի, [[մանգան]]ի, [[կալցիում]]ի և որոշ դեպքերում [[կապար]]ի, [[պղինձ|պղնձի]], [[թորիում]]ի վոլֆրամատները։ :{| |- |align=right|'''Վոլֆրամիտ'''՝ |nFeWO₄ · mMnWO₄ (n=m) |- |align=right|'''Ֆերբերիտ'''՝ |4FeWO₄ · MnWO₄ |- |align=right|'''Գյուբներիտ'''՝ |FeWO₄ · 4MnWO₄; |- |align=right|'''Շեելիտ'''՝ |CaWO₄ |- |align=right|'''Շտոլցիտ'''՝ |PbWO₄ |- |align=right|'''Տունգստենսիտ'''՝ |WS₂ |} Աշխարհում տարեկան արտադրվում է 20 հազար տոննա վոլֆրամ։ == Ստացում == [[Պատկեր:TungstenMetalUSGOV.jpg|thumb|left|Վոլֆրամի փոշի]] Վոլֆրամի ստացման հումքը [[վոլֆրամիտ]]ը և [[շեելիտ]]ն են։ Հանքանյութը հարստացնում են, ապա քայքայում [[ալկալիներ]]ով (միահալում են կամ վերամշակում ավտոկլավներում սոդայի՝ շեելիտ, կամ կծու [[նատրիում]]ի՝ վոլֆրամիտ, լուծույթով)։ Ստանում են Na2WO₄-ի լուծույթ, որից նստեցնում են CaWO₄, ապա մշակում տաք [[Աղաթթու|աղաթթվով]] կամ [[Ազոտական թթու|ազոտական թթվով]]։ Ստացված վոլֆրամական թթուն մաքրում են ամոնիակաջրում լուծելով։ Ամոնիումի վոլֆրամատը քայքայում են և WO₃-ը վերականգնում [[Ջրածին|ջրածնով]] (850-1200&nbsp;°C) կամ ածխածնով (1400-1800&nbsp;°C)։ Կոմպակտ [[մետաղ]]ը ստանում են փոշու բարձրջերմաստիճանային մամլմամբ՝ ջրածնի [[մթնոլորտ]]ում։ == Ֆիզիկական հատկություններ == Վոլֆրամը ծանր, դժվարահալ, արծաթափայլ մոխրագույն մետաղ է, հալման ջերմաստիճանը՝ 3420&nbsp;°C, եռմանը՝ 5700&nbsp;°C, [[խտություն]]ը՝ 19,3 գ/սմ³, տեսակարար էլեկտրահաղորդականությունը՝ 1,82•10⁵ • օհմ⁻¹ սմ⁻¹) (20&nbsp;°C)։ Պարամագնիսական է։ Մեխանիկական հատկությունները կախված են մաքրության աստիճանից և վերամշակման եղանակից։ Սովորական պայմաններում [[օդ]]ում քիմիապես կայուն է։ Միացություններում ցուցաբերում է +2-ից +6 օքսիդացման աստիճաններ (առավել կայուն է վեցարժեք վոլֆրամը)։ Սենյակային ջերմաստիճանում, չոր [[օդ]]ում քիմիապես բավականին պասիվ է, բայց բարձր ջերմաստիճանում՝ 400 – 500&nbsp;°C-ում դանդաղ օքսիդանում է [[Թթվածին|թթվածնով]]։ [[Ջրածին|Ջրածն]]ի հետ գործնականում չի փոխազդում, նույնիսկ հալման ջերմաստիճանում։ [[Ազոտ]]ի հետ փոխազդում է 2000&nbsp;°C-ից բարձր ջերմաստիճանում։ [[Ածխածին]]ը 1100 – 1200&nbsp;°C-ում փոխազդում է վոլֆրամի հետ՝ առաջացնելով <big>WC</big> և <big>W₂C</big> միացությունները։ Վոլֆրամը փոխազդում է նաև [[հալոգեններ]]ի, [[Ծծումբ|ծծմբի]] և [[սելեն]]ի հետ։ == Քիմիական հատկություններ == Քիմիական հատկություններով նման է [[մոլիբդեն]]ին։ [[Ջրածին|Ջրածնի]] հետ չի միանում։ Օդում նկատելի օքսիդանում է 400-500&nbsp;°C-ում (մինչև WO₃)։ ::<math>\mathrm{WO_3 + 3 \ H_2 \longrightarrow W + 3 \ H_2O}</math> Օքսիդանում է ջրային գոլորշիներում (600&nbsp;°C), այլ [[գազեր]]ում (NO₂, СО, СO₂ և այլն), ինչպես նաև [[հալոգեններ]]ի, [[Ծծումբ|ծծմբի]], [[ազոտ]]ի, [[Ածխածին|ածխածն]]ի, [[սիլիցիում]]ի, [[բոր]]ի հետ տաքացնելիա վոլֆրամի (VI) օքսիդի՝ WO₃-ի ջրում անլուծելի կիտրոնադեղին [[բյուրեղներ]]ը լուծվում են [[ալկալիներ]]ում, առաջացնում վոլֆրամատներ, որոնք ջրածնի հոսանքում տաքացնելիս վերականգնվում են WO₂-ի (շագանակագույն փոշի) և վոլֆրամի։ Վոլֆրամական թթուն՝ H₂WO₄, ջրում չի լուծվում, ալկալիների հետ առաջացնում է վոլֆրամատներ, որոնք նրա և բազմավոլֆրամական [[թթուներ]]ի (xH₂O•yWO₃ չեն անջատվել) [[աղեր]]ն են։ [[Ֆտոր]]ի հետ վոլֆրամը միանում է շուրջ 300&nbsp;°C-ի պայմաններում։ Հայտնի են վոլֆրամի հալոգենիդները և օքսիհալոգենիդները, սուլֆիդները։ Վոլֆրամի նիտրիդը, [[կարբիդներ]]ը, [[սիլիցիդներ]]ը, բորիդները դժվարահալ և կարծր նյութեր են։ Բազմաթիվ [[մետաղներ]]ի հետ վոլֆրամը առաջացնում է [[համաձուլվածքներ]] և ներմետաղական միացություններ։ :: <math>~\mathsf{2W + 4NaOH + 3O_2 \longrightarrow 2Na_2WO_4 + 2H_2O}</math> :: <math>~\mathsf{W + 2NaOH + 3NaNO_3 \longrightarrow Na_2WO_4 + 3NaNO_2 + H_2O}</math> Վոլֆրամը չի լուծվում սառը թթուներում և ալկալիների [[լուծույթներ]]ում, լուծվում է HF-ի և HNO₃-ի խառնուրդում տաքացնելիս՝ HNO₃-ում և արքայաջրում։ :: <math>~\mathsf{ 2W + 4HNO_3 + 10HF \longrightarrow WF_6 + WOF_4 + 4NO \uparrow + 7H_2O }</math> == Իզոտոպներ == Վոլֆրամն ունի հինգ բնական իզոտոպ՝ <big>¹⁸⁰W</big>(0,120%), <big>¹⁸²W</big>(26,498%), <big>¹⁸³W</big>(14,314%), <big>¹⁸⁴W</big>(30,640%) և <big>¹⁸⁶W</big>(28,426%)։ Այս իզոտոպների կիսատրոհման ժամանակահատվածներն այնքան երկար են, որ կարելի է ասել, որ դրանք կայուն են։<big>¹⁸⁰W</big> -ի կիսատրոհման ժամանակամիջոցը՝ T_1/2-ը (1,8±0.2)×10¹⁸ տարի է, <big>¹⁸³W</big>-ինը՝ 8×10¹⁹ տարի, իսկ <big>¹⁸⁴W</big>-ինը՝ 1.8×10²⁰ տարի է։ Հայտնի են նաև վոլֆրամի 30 արհեստական ռադիոակտիվ իզոտոպներ՝ ռադիոնուկլիդներ, որոնց զանգվածային թվերն ընկած են 158-ի և 190-ի միջև։ Նրանցից առավել կայուններն են <big>¹⁸¹W</big> –ը՝ T_1/2=120 օր, <big>¹⁸⁵W</big> –ը՝ T_1/2=78,5 օր և <big>¹⁸⁴W</big> -ը՝ T_1/2=1 օր։ [[2003]] թվականին հայտնաբերվել է<ref>{{cite journal| author = F. A. Danevich ''et al.''| title = α activity of natural tungsten isotopes| journal = Phys. Rev. C|volume = 67|page = 014310|year = 2003| url = http://arxiv.org/abs/nucl-ex/0211013|doi = 10.1103/PhysRevC.67.014310}}</ref> չափազանց թույլ ռադիոակտիվությամբ բնական, α-ակտիվությամբ ¹⁸⁰W վոլֆրամի իզոտոպը, որի կիսատրոհման ժամանակամիջոցը՝ ¹⁸⁴W</big>-ինը՝ 1.8×10¹⁸ տարի է<ref>{{cite journal| author = C. Cozzini ''et al.''| title = Detection of the natural α decay of tungsten| journal = Phys. Rev. C|volume = 70|page = 064606|year = 2004| url = http://arxiv.org/abs/nucl-ex/0408006|doi = 10.1103/PhysRevC.70.064606}}</ref>։ == Կիրառություն == [[Պատկեր:Filament.jpg|մինի|աջից|240px|Շիկացման լամպի շիկացման թելը:]] Արտադրվող վոլֆրամի մեծ մասն օգտագործվում է վոլֆրամային [[պողպատներ]]ի և համաձուլվածքների արտադրության մեջ։ Վոլֆրամի կարբիդի համաձուլվածքները ջերմակայուն, մաշակայուն են և օգտագործվում են մետաղները ճնշմամբ կտրելու և վերամշակելու, հորատող շաղափներ պատրաստելու համար և այլ նպատակներով։ Վոլֆրամի դժվարահալ համաձուլվածքները ([[նիոբիում]]ի, [[մոլիբդեն]]ի, [[տանտալ]]ի, [[ռենիում]]ի հետ) օգտագործվում են օդանավաշինության մեջ և հրթիռային տեխնիկայում։ Վոլֆրամն օգտագործվում է նաև էլեկտրատեխնիկայում և ռադիոէլեկտրոնիկայում, նատրիումի վոլֆրամատը՝ լաքաներկանյութերի և մանածագործական արդյունաբերության մեջ, սուլֆիդը (WS₂)՝ որպես [[կատալիզատոր]] և քսանյութ։ * Իր դժվարահալության շնորհիվ վոլֆրամն անփոխարինելի է լուսավորող սարքերի շիկացման թելեր պատրաստելու համար։ * Արգոնային եռակցման համար օգտագործվում են վոլֆրամե էլեկտրոդներ։ * Մետաղների և ոչ մետաղական նյութերի մեխանիկական մշակման համար (հղկում, ծակում, տաշում) լայնորեն օգտագործվում են վոլֆրամի կարբիդի հիման վրա ստեղծված պինդ համաձուլվածքները։ === Շուկայական գներ<ref>по данным [http://www.infogeo.ru/metalls/worldprice/?vid=3 "Цены на вольфрам"]</ref> === [[2010]] թվականին ավարտին 99 % մաքրության մետաղական վոլֆրամի կիլոգրամի գինը կազմել է մոտավորապես 40-42 ԱՄՆ դոլլար, [[2011]] թվականի մայիսին՝ 53-55 ԱՄՆ դոլլար։ == Տե՛ս նաև == * [[Պարբերական աղյուսակ]] *[[Պոբեդիտ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == * [http://n-t.ru/ri/ps/pb074.htm Վոլֆրամը քիմիական տարրերի հայտնի գրադարանում] * {{cite web|url=http://www.metalprices.com/FreeSite/metals/w/w.asp|title=Վոլֆրամի համաշխարհային գները|publisher=metalprices.com|lang=en|accessdate=2013 թ․ օգոստոսի 17|archiveurl=https://www.webcitation.org/6IyQWLqnb?url=http://www.metalprices.com/FreeSite/metals/w/w.asp|archivedate=2013 թ․ օգոստոսի 18|dead-url=no}} * [http://www.tungsten.com/mtstung.html Properties, Photos, History, MSDS] * [http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0645.html CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards] * [http://www.periodicvideos.com/videos/074.htm Tungsten] at ''[[The Periodic Table of Videos]]'' (University of Nottingham) * [http://www.pniok.de/w.htm Picture in the collection from Heinrich Pniok] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100318130416/http://www.pniok.de/w.htm |date=2010-03-18 }} * [http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=W Elementymology & Elements Multidict by Peter van der Krogt – Tungsten] * [http://www.itia.info/ International Tungsten Industry Association] {{Փոքր պարբերական աղյուսակ}} {{ՀՍՀ}} [[Կատեգորիա:Անցումային մետաղներ]] [[Կատեգորիա:Վոլֆրամ]] dnk35xu5wu58dy9fwu44aq4m2urvmm7 0 7303 8476220 7692590 2022-07-28T07:35:34Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Léon Bonnat - Job.jpg|մինի|[[Լեոն Բոննա]]. «Հոբ» (1880) ]] '''Հոբ Երանելի''' ({{lang-he|אִיּוֹב}}, {{lang-gr|Ἰώβ}}), ըստ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]]՝ Հուս երկրում ապրել է Հոբ անունով մի աստվածավախ, արդար և բարեսիրտ մարդ։ Նա իր ընտանիքն ու ունեցածը կորցնելուց և բազում զրկանքների ենթարկվելուց հետո էլ՝ աստծուց գոհ բացականչում էր՝ "օրհնյալ ըլլա Տիրոջ կամքը"։ Ըստ ավանդության Հոբն անցել է երանելիների շարքը և դարձել տոկունության ու համբերատարության խորհրդանիշ։ == Աղբյուր == Աստուածաշունչ, [https://armenianchurchlibrary.com/files/easternarmenianbible/Job.html գիրք Յոբայ], գլուխ Ա.21։ {{Christ-stub}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կերպարներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Հին Կտակարանի անձինք]] 3dr53tjg1ad5wqxqzyqvj092fci238h 8476222 8476220 2022-07-28T07:36:16Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Léon Bonnat - Job.jpg|մինի|[[Լեոն Բոննա]]. «Հոբ» (1880) ]] '''Հոբ Երանելի''' ({{lang-he|אִיּוֹב}}, {{lang-gr|Ἰώβ}}), ըստ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]]՝ Հուս երկրում ապրել է Հոբ անունով մի աստվածավախ, արդար և բարեսիրտ մարդ։ Նա իր ընտանիքն ու ունեցածը կորցնելուց և բազում զրկանքների ենթարկվելուց հետո էլ՝ [[Աստված|Աստծուց]] գոհ բացականչում էր՝ "օրհնյալ ըլլա Տիրոջ կամքը"։ Ըստ ավանդության Հոբն անցել է երանելիների շարքը և դարձել տոկունության ու համբերատարության խորհրդանիշ։ == Աղբյուր == Աստուածաշունչ, [https://armenianchurchlibrary.com/files/easternarmenianbible/Job.html գիրք Յոբայ], գլուխ Ա.21։ {{Christ-stub}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կերպարներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Հին Կտակարանի անձինք]] phynja2ged5b42c6qfcv2vtgc7ok2qb 0 8792 8476188 8475811 2022-07-28T06:27:12Z Just Aren20 122324 /* Հայ Արշակունիների գահացանկ */ wikitext text/x-wiki {{Այլ|Արշակունիներ (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Արքայատոհմ |անուն = Արշակունիներ |բնօրինակ = |զինանշան = |դրոշ = [[Պատկեր:Standard of the Arshakuni Arsacid dynasty.svg|250px]] |երկիր = {{դրոշավորում|Մեծ Հայք}} |տիրույթ = Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգ |ծագում = [[Պարթև Արշակունիներ]] |տիտղոսներ = ''Մեծ Հայքի Արքա'' |վերջին ներկայացուցիչ =[[Արտաշես Գ]] |հիմնում = [[52]] |հիմնադիր = [[Տրդատ Ա]] |ավարտ = [[428]] | |մեծագույն = [[Խոսրով Բ]], [[Տրդատ Գ Մեծ]], [[Արշակ Բ]], [[Պապ Արշակունի|Պապ]], [[Վռամշապուհ]] |ազգ = [[Հայ]] |կրոն = [[Հեթանոսություն]], [[Քրիստոնեություն]] |պատկեր = Standard of the Arshakuni Arsacid dynasty.svg}} [[Պատկեր:Arshakid Armenia 298-387.tif|մինի|400x400փքս|[[Մեծ Հայք]]ի թագավորությունը (298-387)]] '''[[Արշակունիների թագավորություն|Արշակունիներ]]''', պարթևական արքայատոհմ։ [[Մ.թ.ա. 247|Մ. թ. ա. 247]] թվականին իշխանության է հասել Պարսկաստանում, և երկիրը կառավարել շուրջ կես հազարամյակ՝ մինչև մ. թ. [[226]] թվականը։ Այդ ընթացքում [[Մերձավոր Արևելք]]ում տիրապետող էր [[հելլենիզմ]]ը։ [[Պարթև Արշակունիներ]]ը կարողացել են իրենց գերիշխանությունը և տոհմական ճյուղերը հաստատել [[Մեծ Հայք]]ում, [[Վիրք]]ում և [[Աղվանք]]ում։ Հայաստանում բուն Արշակունիների իշխանությունը հաստատվել է մ.թ. 52 թվականից (Ըստ Մ. Խորենացու՝ Արշակունյաց հարստության հիմնադիրը Հայաստանում հանդիսացել է [[Վաղարշակ Ա|Վաղարշակ Ա-ն]] /մ.թ.ա. 247-225/, Արշակունի ծագում տալով նաև [[Արտաշեսյաններ]]ին) և իշխել մինչև մ.թ. 428 թվականը։ [[Վրաց Արշակունիներ]]ի իշխանությունը տևել է մեկ դար՝ մ.թ. 189-284: Աղվանքում [[մազքթաց Արշակունիներ]]ը իշխել են մ.թ. 1-ին դարից մինչև 510 թվականը։ Հայ Արշակունիների տիրապետության ժամանակ Մեծ Հայքի թագավորությունը կրել է քաղաքական, տնտեսական, մշակութային փոփոխություններ։ Դրանց մեջ առանձնանում է [[ավատատիրական կարգերի հաստատումը Հայաստանում|ավատատիրական կարգերի հաստատումը]] (3-5-րդ դարեր), [[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|քրիստոնեության ընդունումը]] (301) և [[հայ գրերի գյուտ]]ը (405)։ [[387]] թվականին [[Հայաստանի առաջին բաժանում|Հայաստանը առաջին անգամ]] բաժանվել է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] և [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի միջև։ Արևմտյան հատվածում նոր թագավորներ չեն կարգվել, իսկ արևելյան հատվածում հայ Արշակունիներն իշխել են մինչև 428 թվականը։ Հայոց պետականության անկումից հետո մի քանի իշխանական տներ ([[Մամիկոնյաններ]], [[Սյունիներ]], [[Բագրատունիներ]], [[Արծրունիներ]] և այլք) պահպանել են Հայաստանի՝ որպես վարչաքաղաքական միավորի ու մշակութային-կրոնական կենտրոնի ամբողջությունը, ինչի շնորհիվ հայոց թագավորությունը Բագրատունիների գլխավորությամբ վերականգնվել է [[885]] թվականին։ == Արշակունյաց տոհմի հաստատումը Մեծ Հայքում == === Մեծ Հայքը «խառնակ ժամանակաշրջանում» (1-52 թվականներ) === [[Արտաշեսյաններ|Արտաշեսյան հարստության]] վախճանից հետո (մ. թ. I դ. սկիզբ) [[Մեծ Հայք]]ում քաղաքական ազդեցության համար մրցակցել են [[Հռոմ]]ն ու [[Պարթևների թագավորություն]]ը։ [[Պարթև Արշակունիներ]]ը ջանացել են Հռոմին դուրս մղել Մեծ Հայքից՝ այնտեղ հաստատելով իրենց տոհմաճյուղի գերիշխանությունը։ Պարթևաց [[Արտավան III]] թագավորի որդեգրած քաղաքական այդ ծրագիրը չի իրագործվել, Մեծ Հայքում թագավորող նրա որդիներ [[Որոդես (պարթև)|Որոդեսն]] ու [[Արշակ I (պարթև)|Արշակ Ա]]-ն տապալվել են Հռոմի կայսր [[Ներոն|Տիբերիոս Կլավդիոս Ներոնի]] (14-37) միջամտությամբ։ Հայերի դեմ հրահրելով աղվանական, վրացական և հարևան այլ ցեղերի՝ Տիբերիոսը 36 թվականին Մեծ Հայքի գահը հանձնել է [[Վիրք|Իբերիայի]] թագավոր [[Փարսաման]]ի եղբորը՝ Միհրդատին։ Նույն կայսեր համաձայնությամբ 37 թվականին Մեծ Հայքի [[Գոդերձական]] գավառը միացվել է Իբերիային, իսկ [[Միջագետք Հայոց|Հայոց Միջագետքը]]՝ [[Ադիաբենե]]ին։ Միևնույն ժամանակ, [[Կոմագենե]]ի և [[Փոքր Հայք]]ի հայկական թագավորություները Տիբերիոսը վեր է ածել հռոմեական նահանգների։ Տիբերոսի հակահայկական քաղաքականությունը սրել է հայերի դժգոհությունն ու թշնամանքը Հռոմի նկատմամբ, ինչի արդյունքում 37 թվականին հայերն ապստամբել և զորավար ''Դեմոնաքսի'' առաջնորդությամբ գահընկեց արել Միհրդատ Իբերացուն և վտարել երկրից։ Հռոմի նոր կայսր [[Կալիգուլա|Գայոս Կեսար Գերմանիկոսը (Կալիգուլա)]] (37-41) ճանաչել է Մեծ Հայքի ինքնուրույնությունը, վերականգնել Փոքր Հայքի և Կոմագենեի թագավորությունները։ [[Կլավդիոս]] կայսրը (41-54) Հայքի նկատմամբ շարունակել է Տիբերիոսի քաղաքական գիծը։ 43-ին հռոմեական և իբերական ուժերով նա Մեծ Հայքի գահին դարձյալ դրել է Միհրդատին, որը չի ճանաչվել և հենարան չի գտել հայոց մեջ։ Հայերն անտարբերությամբ են վերաբերվել Միհրդատի սպանությանը (51) նրա եղբորորդու և փեսայի՝ [[Հռադամիզդ Իբերացի|Հռադամիզդի]] ձեռքով։ === Պայքար հայոց գահի համար === 40-ական թվականներին ներքին գահակալական կռիվներով զբաղված պարթևական պետությունը ի վիճակի չի լինում միջամտել Մեծ Հայքի գործերին։ Պարթևական պետությունը վերստին հզորանում է [[Վաղարշ I]] թագավորի ժամանակ (52-80)։ Մեծ Հայքի նկատմամբ Վաղարշը շարունակում է Արտավան III-ի քաղաքական գիծը։ ==== Տրդատ Ա-ի կարճատև գահակալություն ==== [[Պատկեր:Armenia & First Arsacids - I c.JPG|մինի||400px|աջից|[[Մեծ Հայք]]ի թագավորությունը I դարի I քառորդում, Արշակունյաց հարստության առաջին գահակալների օրոք]] 52-ին պարթևական բանակը մտնում է Մեծ Հայք և գահ բարձրացնում Վաղարշի կրտսեր եղբայր [[Տրդատ Ա|Տրդատին]]։ [[Արտաշատ]] և [[Տիգրանակերտ]] մայրաքաղաքներն ընդունում են Տրդատին, Իսկ Հռադամիզդը փախչում է Վիրք։ Սակայն զորքի մեջ համաճարակ սկսվելու և 53-ի խստաշունչ ձմռան պատճառով Տրդատը ետ է քաշվում [[Ատրպատական]]։ Հռադամիզդը, օգտվելով ընձեռված հնարավորությունից, կրկին մուտք է գործում [[Արտաշատ]], սակայն հայերը զենքի ուժով վտարում են նրան և 54-ին հրավիրում Տրդատին։ Հռոմի նոր կայսր [[Ներոն]]ը (54-68), պարթևների դեմ ապստամբության դրդելով [[Գորգան|Վրկանաց]] երկիրը և Վաղարշի դեմ հանելով գահի նոր հավակնորդի, 54-ին Արևելք է ուղարկում խոշոր բանակ (24.000 զինվոր)՝ [[Ասորիք]]ի կուսակալ ''Ումիտիոս Կվադրատոսի'' և ''Գնեոս Դոմետիոս Կորբուլոնի'' առաջնորդությամբ, որին պետք է միանային [[Կոմագենե]]ի, [[Պոնտոս]]ի, [[Փոքր Հայք]]ի և [[Ծոփք]]ի զորքերը։ Վաղարշ I-ը ստիպված 55-ին հաշտություն է խնդրում Ներոնից՝ Հռոմ ուղարկելով մի քանի փառատենչ Արշակունի իշխանների։ Սակայն Տրդատը չի հեռանում Մեծ Հայքից և շարունակում է գահակալել։ Հռոմի Ներոն կայսրը Կորբուլոնին հրահանգում է տապալել Տրդատի իշխանությունը։ ==== Տիգրան Զ ==== 58-ի գարնանը Կորբուլոնի բանակը (30.000 զինվոր) ներխուժում է Մեծ Հայք, որի հյուսիսային գավառները մինչ այդ ասպատակել էին իբերական զորքերը։ Զրկվելով Վրկանաց երկրի դեմ պատերազմող Վաղարշի օգնությունից՝ Տրդատը նահանջում է [[Ատրպատական]]։ Անպաշտպան [[Արտաշատ]] մայրաքաղաքը գրավելուց և կործանելուց հետո Կորբուլոնը [[Տարոն]]ով մտնում է [[Աղձնիք]] և գրավում [[Տիգրանակերտ]] քաղաքը։ 60 թվականին նվաճված Մեծ Հայքում թագավոր է նշանակվում [[Տիգրան Զ]]-ն։ ==== Հռանդեայի հաշտություն ==== 61 թվականին Վաղարշ I-ը Գերագույն ժողովում Տրդատին թագավոր է պսակում և պարթևական ուժերը կենտրոնացնում Հռոմի և նրա դրածո Տիգրան Զ-ի դեմ։ Պարթևական զորքերի մի մասը Տրդատի առաջնորդությամբ մտնում է Մեծ Հայք։ Նույն 61-ի ամռանը հռոմեական մի մեծ զորաբանակ [[Կապադովկիա]]յի կուսակալ ''Կեսենիոս Պետոսի'' հրամանատարությամբ շարժվում է Մեծ Հայքի դեմ՝ այն նվաճելու մտադրությամբ։ Կապադովիկիայում ձմեռելուց հետո, 62-ի գարնանը հռոմեական բանակը ներխուժում է Մեծ Հայք և ճամբարում [[Արածանի|Արածանու]] ափին, [[Ծոփք|Ծոփաց նահանգի]] Հռանդեա (հայ. Եռանդ) կոչվող ամրացված վայրում։ Հայ-պարթևական միացյալ ուժերը խորտակում են [[Հայկական Տավոս]]ի լեռնանցքները պաշտպանող հռոմեական պահակակետերը և արագ ռազմերթով պաշարում Պետոսի բանակի ճամբարը՝ հարկադրելով վերջինիս հանձնվել։ Կարճատև բանակցություններից հետո, որը վարում էր հայ-պարթևական միացյալ ուժերի սպարապետ ''Վասակը'', Պետոսը հաշտություն է խնդրում, զինաթափվում և, հանձնելով գերիներին ու կողոպտված ռազմավարը, հապճեպորեն նահանջում։ ==== Տրդատ Ա-ի ուղևորությունը Հռոմ և հաստատումը Մեծ Հայքի գահին ==== 64-ին Արևելք է ժամանում հռոմեական նոր զորաբանակ՝ Կորբուլոնի առաջնորդությամբ, որը նույն Հռանդեա վայրում բանակցություններ է վարում Տրդատի հետ, ինչի արդյունքում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվում, որ Տրդատը մեկնի Հռոմ և իր թագն անձամբ ստանա կայսրից։ 65-ին մեծ շքախմբով (3000 մարդ) Տրդատը ճանապարհվում է Հռոմ, ուր ճոխ հանդիսավորությամբ թագադրվում և 66-ին վերադառնում ու խաղաղությամբ թագավորում է Մեծ Հայքում։ Տրդատ Ա-ի գահակալությամբ Մեծ Հայքում վերջնականապես հաստատվում է Արշակունիների թագավորական ճյուղը։ == Արշակունյաց գահալությունը Մեծ Հայքում (52 – 428) == Գահակալման հետագա տարիներին (52 – 88 ) Տրդատ Ա թագավորը նշանավորվել է շինարարական և բարենորոգչական գործունեությամբ։ Տրդատին հաջորդել է [[Սանատրուկ]]ը, որը 91-ին գրավել է նաև ''Եդեսիայի թագավորությունը'' ([[Օսրոենե]])՝ կրելով ''«Մեծ Թագաւոր Հայոց Մեծաց և Եդեսիոյ»'' տիտղոսը։ Նա արքունիքը փոխադրել է նորակերտ ''Մծուրք'' (''[[Մծուռն]]'', ըստ [[Մովսես Խորենացի|Խորենացու]] սակայն՝ [[Մծբին]]) քաղաքը։ Սանատրուկից հետո Մեծ Հայքում հաջորդաբար թագավորել են Պարթևաց [[Բակուր Բ Պարթև|Բակուր II]] թագավորի որդիներ [[Աշխադար]]ն ու [[Պարթամասիր]]ը։ Վերջինս գահակալել է առանց Հռոմի նախնական համաձայնության։ Տրայանոս կայսրը Պարթամասիրի գահակալությունը դիտելով իբրև Հռանդեայի պայմանագրի խախտում, 114-ին տապալել է նրան և խոշոր բանակով հարձակվել Մեծ Հայքի վրա կարճ ժամանակով նվաճելով երկիրը։Տրայանոսի արկածախնդրության ձախողումից և Հռանդեայի պայմանագրի վերահաստատումից հետո (117) Մեծ Հայքում թագավորել է Սանատրուկի որդի [[Վաղարշ Ա]]-ն։ Նա արքունիքը հաստատել է նորաշեն Վաղարշապատ քաղաքում, կառուցել է նաև [[Վաղարշավան]] ([[Բասեն]] գավառում) և [[Ալաշկերտ|Վաղարշակերտ]] (հետագայի [[Ալաշկերտ]]՝ [[Բագրևանդ]] գավառում) քաղաքները, կատարել է պետական բարենորոգումներ։ [[Անտոնինոս Պիոս]] կայսրը, խախտելով Հռանդեայի պայմանագիրը, 140-144-ի միջև գահազրկել է Վաղարշ Ա-ին և Մեծ Հայքի գահին կարգել [[Էմեսա]]յի իշխանատոհմի ներկայացուցիչ [[Սոհեմոս]]ին։ 161-163-ին ընդմիջվել է Սոհեմոսի գահակալությունը. Պարթևաց [[Վաղարշ III]] թագավորը տապալել է նրան և գահ բարձրացրել [[Բակուր Բ]] Արշակունուն։ Հռոմի ջանքերով Սոհեմոսը երկրորդ անգամ է գրավել Մեծ Հայքի գահը։ Նրա մահից (186) հետո Մեծ Հայքում թագավորել է [[Վաղարշ Բ]]-ն։ Ներքին անկայուն վիճում գտնվող Հռոմը համաձայնել է Մեծ Հայքում կատարված այս փոփոխությանը, պարտավորվել հայկական մեծաթիվ հեծելազորին ռոճիկ վճարել՝ կովկասյան հրոսակ ցեղերի ներխուժումներից Կովկասի լեռնային կիրճերը հսկելու համար։ Վաղարշ Բ-ով վերջնականապես հիմնավորվել է հայ Արշակունիների ժառանգական հարստությունը։ Մեծ Հայքում գահակալող Արշակունիները հայացել են՝ հետևելով հայոց մեջ արմատավորված ինքնուրույն պետականության և [[Հելլենիզմ|հելլենիստական մշակույթի]] նախկին ավանդներին՝ հակադրվելով թե՛ Հռոմի, թե՛ Պարթևստանի զարգացման միտումներին։ Վաղարշ Բ-ին հաջորդել է որդին՝ [[Խոսրով Ա]]-ն, որը խոշոր արշավանքով պատժել է կովկասյան ցեղերին և ամրացրել լեռնային կապանները։ 216-ին Հռոմի կայսր [[Կարակալա]]ն, խարդախությամբ ձերբակալելով Խոսրով Ա-ին, փորձել է Մեծ Հայքը դարձնել հռոմեական պրովինցիա։ Սակայն հայկական զորքերը հաղթանակ են տարել Հայք ներխուժած հռոմեական զորքերի նկատմամբ և պաշտպանել նրա անկախությունը՝ թագավոր հռչակելով Խոսրով Ա-ի որդուն՝ [[Տրդատ Բ]]-ին։ Հռոմի նոր կայսր [[Մակրինոս]]ը 217 թվականին հարկադրաբար ճանաչել է Տրդատ Բ-ի թագավորությունը։[[Պատկեր:Արշակունիներ.jpg|alt=Արշակունի արքաների քնադակը Աղցքի դամբարանում|մինի|ձախից|220x220փքս|Արշակունի արքաների քնադակը Աղցքի դամբարանում]]224-227-ին Պարսից [[Սասանյաններ]]ի տոհմը, խլելով հյուծված Պարթևաց Արշակունիների գահը, հետևողականորեն պայքարել է Արշակունյաց մյուս ճյուղերի դեմ՝ նրանց համարելով գահի հակառակորդներ։ Սասանյան հարստության հիմնադիր [[Արտաշիր I]]-ը մոտ 230-ին հարձակվել է Մեծ Հայքի վրա՝ այն նվաճելու նպատակով, սակայն պարտվել է և նահանջել։ Սասանյանների դեմ պայքարում հայ Արշակունիները դաշնակցել են Հռոմի հետ։ [[Շապուհ Բ|Շապուհ II]] Սասանյանը, օգտվելով Հռոմեական կայսրության ժամանակավոր թուլացումից, նվաճել է Մեծ Հայքը և այնտեղ թագավոր նշանակել իր գահաժառանգ որդուն՝ [[Որմիզդ-Արտաշիր]]ին (262-272), որին հաջորդել է իր եղբայր [[Ներսեհ]]ը (272-293)։ Մեծ Հայքում վերջիններիս վարած հակաարշակունի քաղաքականությունը, ինչպես նաև զրադաշտականության ներմուծման փորձերն անցել են ապարդյուն։ 297 թվականին հայ-հռոմեական զորքերը, [[Դիոկղետիանոս]] կայսեր զորավար ''Գալերիոս Մաքսիմիանոսի'' և [[Խոսրով Բ]]-ի որդի [[Տրդատ Գ|Տրդատ Գ Մեծի]] առաջնորդությամբ [[Բասեն]] գավառի ''Ոսխա'' գյուղի մոտ ճակատամարտում հաղթել են Պարսից արքայից արքա Ներսեհի բանակին և վերականգնել Արշակունիների գահակալությունը Մեծ Հայքում։ 298 թվականին Մծբին քաղաքում կնքված 40-ամյա խաղաղության պայմանագրով Սասանյան Իրանը ճանաչել է [[Մեծ Հայք]]ում Արշակունիների թագավորությունը և նրանց նկատմամբ Հռոմի հովանավորությունը։ [[Տրդատ Գ]]-ի օրոք երկիրը վայելել է [[խաղաղություն]] և բարգավաճել։ 301 թվականին քրիստոնեությունը հռչակվել է պետական կրոն։ Տրդատ Գ-ի որդին և հաջորդը՝ [[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ Կոտակը]], վարելով պետության կենտրոնացման քաղաքականություն, հսկել է հզոր նախարարների գործունեությունը՝ նրանց մշտապես բնակեցնելով արքունիքում, բնաջնջել է պառակտիչ տոհմերին՝ բռնագրավելով նրանց կալվածքները։ Խոսրով Գ-ն շինարարություն է ծավալել. հիմնել է [[Դվին]] քաղաքը, շրջակայքում տնկել անտառ՝ ''«Տաճար Մայրի»'' և ''«Խոսրովակերտ»'' արգելանող-որսարաններով։ 338-ին հաղթել և դուրս է վռնդել երկրի ներխուժած պարսկական զորքերին։ Խոսրովի մահից հետո, 338-ի աշնանը պարսկական բանակը գրավել է Մեծ Հայքը։ Գահաժառանգ [[Տիրան]]ը թագավորել է Հռոմի օգնությամբ։ Նա վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքական գիծ։ Նրա օրոք, սակայն, շարունակվել են նախարարությունների և եկեղեցու, մասնավորաբար հայրապետական գահի ժառանգական տերերի՝ [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] տոհմի կենտրոնախույս ձգտումները։ Նրա օրոք կաթողիկոս էր [[Հուսիկ]]ը, որին Տիրանը քարկոծելով սպանեց, քանի որ Հուսիկը նրան թույլ չէր տվել մտնել եկեղեցի։ Պարսիկները որոշ ժամանակ անց դավադրաբար գերում և կուրացնում են արքային։ Ավատատիրական ներքին հակամարտությունները առավել սրվել են Տիրանի հաջորդի և որդու՝ [[Արշակ Բ]]-ի գահակալության ժամանակ։ Արշակ Բ-ի մեղմ և զիջողական քաղաքականությունն ավատատիրական խոշոր իշխանությունների նկատմամբ անցել է ապարդյուն։ Ի վերջո նա վարել է կենտրոնախույս ուժերին բռնությամբ սանձելու քաղաքականություն։ Տիրանի և Արշակի օրոք թագավորական իշխանության համար պայքարում աչքի է ընկել հայ արքունիքի խոշոր գործիչ [[Հայր Մարդպետ]]ը։ Երկրի ներքին և արտաքին դրությունը ծանրացել է Հռոմի և Պարսկակստանի միջև կնքված հակահայկական համաձայնագրի ստորագրումից հետո ([[«Ամոթալի դաշնագիր»]] 363), երբ Արշակ Բ-ն մաքառել է ոչ միայն պարսից բանակի, այլև Շապուհ II-ի խրախուսմամբ աշխուժացած կենտրոնախույս ուժերի դեմ։ 364-368-ին Արշակ Բ-ն հերոսական ջանքերով պահպանել է թագավորությունը։ Արշակի ձերբակալությունից հետո երկրի պաշտպանությունը ղեկավարել են [[Փառանձեմ]] թագուհին ու թագաժառանգ [[Պապ թագավոր|Պապը]]։ 371-ի գարնանը [[Ալաշկերտի դաշտ|Ձիրավի]] դաշտում ([[Նպատ]] լեռան մոտ) տեղի ունեցած ճակատամարտում հայ-հռոմեական զորքերը հաղթել են պարսից բանակին և ազատագրել Մեծ Հայքը։ Պապը մեծացրել է արքունի բանակը, ընկճել նախարարների և եկեղեցու անհնազանդությունները, կատարել երկրի կենտրոնացումն ու հզորացումն ապահովող բարեփոխումներ։ Հռոմեական իշխանությունը, երկյուղելով Հայոց երիտասարդ թագավորի ձեռներեցությունից, 374-ի աշնանը դավադրությամբ սպանել է նրան և Մեծ Հայքի գահին դրել [[Վարազդատ]]ին։ Սասանյան Իրանը Հայոց սպարապետ [[Մանվել Մամիկոնյան]]ի և պարսկասեր նախարարների միջոցով Վարազդատին տապալելուց հետո, 387-ին Հռոմի հետ համաձայնվել է բաժանել Մեծ Հայքը։ Մեծ Հայքի ծայրագավառներն անդամատվել են, մնացած գավառների մոտ 4/5-ը ճանաչվել է պարսկական ազդեցության շրջան, 1/5-ը՝ հռոմեական։ Նրանցում առժամանակ ձևականորեն պահպանվել են Արշակունի գահակալները։ Պապի որդի [[Արշակ Գ]]-ի մահով (389) հռոմեական մասը վեր է ածվել պրովինցիայի։ Պարսկական մասում մինչև 428-ը հաջորդաբար թագավորել են [[Խոսրով Դ]], [[Վռամշապուհ]] և [[Արտաշիր Արշակունի]] արքաները։ Վերջինիս գահազրկումից (428) հետո Մեծ Հայքի պարսկական հատվածը վեր է ածվել մարզպանության։ Մեծ Հայքի [[Արցախ]] և [[Ուտիք]] նահանգները [[Արշակունիներ (մազքթաց)|Մազքթաց Արշակունիների]] պետության տարածքի միասին կազմեցին Աղվանից մարզպանությունը։ Հայոց պետականության և հայ Արշակունիների թագավորության վերացումը եղել է ներքին ավատատիրական հարաբերությունների զարգացման և արտաքին տերությունների՝ Հռոմի և Սասանյան Իրանի ռազմական միջամտությունների հետևանք։ Արշակունիների շառավիղները հետագա դարերում հանդիպում են Բյուզանդական կայսրության մեջ՝ որպես հմուտ [[զորավար]]ներ։ == Հայ Արշակունիների գահացանկ == {{Հայ Արշակունիներ}} == Գրականություն == * ''Ասատրյան Հ., Քաղաքական վերաբերություններ ընդմեջ Հայաստանի և Հռովմա, Վնտ. 1912'' * ''Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ.1, Երևան, 1944, h.2, մաս 1, Երևան, 1957'' * ''Հայ ժողովրդի պատմություն, h.1., Երևան, 1971'' * ''Toumanoff C., The Third century Armenian Arsacids. A chronological and genealogical commentary. “Revue des études arméniennes”, nouvelle serie, 1970, t.6'' {{Հայոց արքաներ|nocat=1}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=107}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Արշակունիներ]] 8b7pkv3t5iugjyo6npvv8bsna7u1psc 0 14701 8476149 8475754 2022-07-28T00:04:51Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{COI}} {{tone}} {{Տեղեկաքարտ Անձ | պատկեր = | նկարագրում = [[ԲՀԿ]] հիմնադիր և նախագահ,<br /> [[ՀԱՕԿ]] նախագահ, | ծննդյան օր = {{ԾԱՏ|1956|11|25}} | ծննդավայր = [[Առինջ]], [[Հայկական ԽՍՀ]], [[ԽՍՀՄ]] | աշխատանք = Գործարար, Քաղաքական գործիչ | ամուսին = Ջավահիր Ծառուկյան | ծնողներ = Կոլյա և Ռոզա Ծառուկյաններ | երեխաներ = Ռոզա, Գայանե, Էմմա, Անահիտ,<br /> Նվեր և Հովհաննես Ծառուկյաններ | կայք =tsarukyan.am | ԱԱՀ = Գագիկ Կոլյայի Ծառուկյան |Սոցիալական ցանցերում պաշտոնական էջեր=https://www.facebook.com/GagikTsarukyan}} '''Գագիկ Կոլյայի Ծառուկյան''' (նաև հայտնի որպես '''''Դոդի Գագո'''''<ref>{{Cite web |url=https://www.aysor.am/am/news/2015/02/12/%D5%BD%D5%A5%D6%80%D5%AA-%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/906215?fb_comment_id=925477724139054_925698837450276 |title=Ես էի արգելել հոլովել «Դոդի Գագո» կնիքը. Սերժ Սարգսյան |date=12/02/2015 |website=www.aravot.am}}</ref>, {{ԱԾ}}), [[հայ]] քաղաքական գործիչ, հայտնի գործարար, [[Բարգավաճ Հայաստան (կուսակցություն)|Բարգավաճ Հայաստան կուսակցության]] (ԲՀԿ) հիմնադիր նախագահ, [[Հայաստանի ազգային օլիմպիական կոմիտե]]ի ղեկավար<ref>{{cite web|url=http://www.armnoc.am/index.php?section=staff|title=ՀԱՕԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյան|accessdate=2009 թ․ մարտի 5}}</ref>։ Եղել է [[Հայաստանի Ազգային ժողով|ՀՀ Ազգային Ժողովի]] 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ, [[ՀՀ 6-րդ գումարման Ազգային Ժողով|6-րդ]] և [[ՀՀ 7-րդ գումարման Ազգային Ժողով|7-րդ]] գումարումների պատգամավոր։ 2020 թվականի հունիսի 16-ին ՀՀ Ազգային Ժողովը նրան զրկել է պատգամավորական անձեռնմխելիությունից<ref>{{Cite web |url=https://www.civilnet.am/news/2020/06/16/%D4%B1%D4%BA-%D5%B6-%D4%B3%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AF-%D4%BE%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%B6-%D5%A6%D6%80%D5%AF%D5%A5%D6%81-%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A1%D5%B6%D5%B1%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%B4%D5%AD%D5%A5%D5%AC%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D6%81/387604 |title=ԱԺ-ն Գագիկ Ծառուկյանին զրկեց պատգամավորական անձեռնմխելիությունից}}</ref> և համաձայնություն է տվել կալանավորելու միջնորդությանը<ref>{{Cite web |url=http://www.panarmenian.net/arm/news/282075/ |title=ԱԺ-ն Ծառուկյանին ազատությունից զրկելու համաձայնություն տվեց }}</ref>։ == Կենսագրություն == Գագիկ Ծառուկյանը ծնվել է Նիկոլայ և Ռոզա Ծառուկյանների ընտանիքում։ Ընտանիքի հայրը՝ Նիկոլայ Ծառուկյանը, մասնագիտությամբ էլեկտրատեխնիկ է, այժմ զբաղվում է հասարակական գործունեությամբ։ Գագիկ Ծառուկյանի մայրը՝ Ռոզա Ծառուկյանը, մասնագիտությամբ հաշվապահ է և «Մուլտի Ագրո» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերության նախագահն է<ref name=Roza>{{cite web|url=http://www.azg.am/AM/2008100110|title=Գյուղատնտեսության նվաճումների համար ոսկե մեդալ տրվեց «Մուլտի ագրո» ընկերության նախագահ Ռոզա Ծառուկյանին|accessdate=2009 թ․ մարտի 11}}</ref>, միաժամանակ «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության Կանանց խորհրդի պատվավոր նախագահը<ref name=bhkRoza>{{cite web|url=https://www.aravot.am/am/articles/society/41945|title=ԲՀԿ կանանց խորհրդի պատվավոր նախագահ Ռոզա Ծառուկյանի գլխավորությամբ, կուսակցության պատվիրակությունը շարժվեց Գեղարքունիքի մարզ|accessdate=2009 թ․ մարտի 11|archive-date=2011 թ․ օգոստոսի 20|archive-url=https://web.archive.org/web/20110820070244/http://www.aravot.am/am/articles/society/41945|dead-url=yes}}</ref>։ Գագիկ Ծառուկյանը սովորել է Առինջ գյուղի դպրոցում<ref name=Interview>{{cite web|url=https://archive.168.am/articles/15876|title=Հարցազրույց ԱԺ պատգամավոր, «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության նախագահ, գործարար և բարերար Գագիկ Ծառուկյանի հետ|accessdate=2009 թ․ մարտի 21}}</ref>, որտեղ էլ ծանոթացել է իր ապագա կնոջ՝ Ջավահիրի հետ։ Գագիկ և Ջավահիր Ծառուկյաններն ունեն վեց զավակ՝ Ռոզա, Գայանե, Էմմա, Անահիտ, Նվեր և Հովհաննես Ծառուկյաններ<ref name=parliament />։ == Կրթություն և մարզական գործունեություն == [[1989]] թվականին ավարտել է [[Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտ]]ը, զբաղվել է [[բռնցքամարտ]]ով, [[ըմբշամարտ]]ով և [[բազկամարտ]]ով։ Ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի ուսուցիչ, ըմբշամարտի մարզիչ է<ref name=parliament>{{cite web|url=http://parliament.am/deputies.php?sel=details&DistrictID=2754&lang=arm|title=Գագիկ Ծառուկյանի որոշ կենսագրական տվյալներ|accessdate=2009 թ․ մարտի 5}}</ref>։ == Սոցիալական ցանցերում պաշտոնական էջեր։ == [https://www.facebook.com/GagikTsarukyan Ֆեյսբուք] [https://www.instagram.com/gagik_tsarukyan/ Ինստագրամ] == Կարիերա == === Գործարարություն === Գագիկ Ծառուկյանը ձեռնարկատիրական գործունեությամբ սկսել է զբաղվել [[1980]]-ական թվականներից։ [[1990]]-[[1992]] թվականներին Գագիկ Ծառուկյանը զբաղեցրել է «Արմենիա» ընկերության գործադիր տնօրենի պաշտոնը, իսկ 1992 թվականից ծավալել է ագարակատիրական և ձեռնարկատիրական գործունեություն, ստեղծել է կաթնամթերքի արտադրության ձեռնարկություն Աբովյանի շրջանի Առինջ գյուղում ([[Կոտայքի մարզ]])։ [[1998]] թվականին Գագիկ Ծառուկյանի անմիջական նախաձեռնությամբ ստեղծվել է «Մուլտի Գրուպ» կոնցեռնը, որն այժմ ներառում է՝ «Արարատ» կոնյակի, գինու, օղու կոմբինատը, Աբովյանի [[Կոտայք գարեջրի գործարան|«Կոտայք» գարեջրի գործարան]]ը, Երևանի քիմիադեղագործական ֆիրման, «Մեկ» կահույքի խանութների ցանցը, «Արարատ» ցեմենտի գործարանը<ref>{{cite web|url=http://www.araratcement.am|title=«Արարատ» ցեմենտի գործարանը|accessdate=2009 թ․ մարտի 6}}</ref>, «Ավիասերվիս» բաժնետիրական ընկերությունը<ref>{{cite web|url=http://bhkam.wordpress.com/gagik-tsarukyan|title=«Ավիասերվիս» բաժնետիրական ընկերություն|accessdate=2009 թ․ մարտի 6|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090502125005/http://bhkam.wordpress.com/gagik-tsarukyan/|archivedate=2009 թ․ մայիսի 2|dead-url=yes}}</ref>, «Մուլտի Սթոուն» քարի արդյունաբերական մշակման ընկերությունը<ref>{{cite web|url=http://www.stone.am/index.php?page=about&PHPSESSID=1cc28d683c95c3290c62e21fcf114883|title=«Մուլտի Սթոուն» քարի արդյունաբերական մշակման ընկերություն|accessdate=2009 թ․ մարտի 6}}</ref>, «Մուլտի ռեստ Հաուս» ընկերությունը<ref>{{cite web|url=http://www.mrh.am|title=«Մուլտի ռեստ Հաուս» ընկերություն|accessdate=2009 թ․ մարտի 11}}</ref>, «Գլոբալ մոթորս» փակ բաժնետիրական ընկերությունը<ref>{{cite web|url=http://www.lada.am/pages.php?al=about|title=«Գլոբալ մոթորս» փակ բաժնետիրական ընկերություն|accessdate=2009 թ․ մարտի 11|archive-date=2011 թ․ մայիսի 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20110531152834/http://www.lada.am/pages.php?al=about|dead-url=yes}}</ref>, «Մուլտի սիթի հաուս» ընկերությունը<ref>{{cite web|url=http://www.multicityhouse.am/?lid=3&action=viewStatic&id=1|title=«Մուլտի սիթի հաուս» ընկերություն|accessdate=2009 թ․ մարտի 11|archive-date=2013 թ․ օգոստոսի 2|archive-url=https://web.archive.org/web/20130802174051/http://www.multicityhouse.am/?lid=3&action=viewStatic&id=1|dead-url=yes}}</ref> և այլն<ref>[https://www.multigroup.am/company.html Կազմակերպություններ]</ref>։ [[2002]] թվականին նա ձեռք բերեց Երևանի «Արարատ» կոնյակի-գինու-օղու կոմբինատը, որն էլ մտնելով «Մուլտի Գրուպ» կոնցեռնի կազմի մեջ, նոր շունչ ստացավ։ Գագիկ Ծառուկյանի ջանքերով 50 միլիոն դոլարին համարժեք դրամ է ներդրվել՝ վերանորոգման և շինարարական աշխատանքների, շշալցման նոր գծի և կաղնե տակառների ձեռբերման համար, աջակցել է, որպեսզի հին ձեռագրերի, թանգարանային նմուշների, ընտանեկան արխիվների միջոցով կոմբինատի մասնագետներն ու տեխնոլոգները վերականգնեին հարուստ փորձը, որը կուտակվել էր ձեռնարկության գոյության երկար տարիների ընթացքում։ «Արարատ» կոնյակի-գինու-օղու կոմբինատը այն եզակի գործարաններից է, որտեղ պահվում են 50 և ավելի տարի հնեցված կոնյակի սպիրտեր։ === Քաղաքական գործունեություն === [[2003]] թվականի [[մայիսի 25]]-ին տեղի ունեցած ՀՀ երրորդ գումարման [[ՀՀ ԱԺ|Ազգային Ժողովի]] ընտրություններում Գագիկ Ծառուկյանն ընտրվում է ՀՀ Ազգային Ժողովի պատգամավոր թիվ 42 ընտրատարածքից։ Ազգային Ժողովի երրորդ գումարման գործունեության տարիներին Գագիկ Ծառուկյանը գործել է որպես անկախ պատգամավոր, ներկայացված չի եղել որևէ խմբակցությունում կամ պատգամավորական խմբում։ Եղել է Ազգային ժողովի պաշտպանության, ազգային անվտանգության և ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովի անդամ<ref name=parliament /><ref>{{cite web|url=http://parliament.am/archive/deputies.php?sel=committees&show_committee=11&lang=arm|title=Գագիկ Ծառուկյանը 2003-2007 թթ. հանդիսացել է ՀՀ ԱԺ Պաշտպանության, ազգային անվտանգության և ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովի անդամ|accessdate=2009 թ․ մարտի 10}}</ref>։ [[2007]] թվականի [[մայիսի 12]]-ին Ազգային ժողովի 4-րդ գումարման ընտրություններում ընտրվել է պատգամավոր թիվ 28 ընտրատարածքից։ Եղել է Ազգային ժողովի մարդու իրավունքների պաշտպանության և հանրային հարցերի մշտական հանձնաժողովի անդամ։ Ղեկավարել է «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցությունը<ref name="parliament.am">http://parliament.am/deputies.php?sel=details&ID=1284&lang=arm</ref>։ [[2011]] թվականի [[ապրիլի 22]]-ին ՀՀ Նախագահի հրամանագրով ընդգրկվել է ՀՀ Ազգային անվտանգության խորհրդի կազմում<ref>[https://president.am/hy/decrees/item/506 ՀՀ Նախագահի 2008 թվականի մայիսի 4-ի «Ազգային անվտանգության խորհրդի կազմը հաստատելու մասին» ՆՀ-107-Ա հրամանագրում լրացում կատարելու մասին]</ref>։ [[2012]] թվականի [[մայիսի 6]]-ին Ազգային ժողովի 4-րդ գումարման ընտրություններում ընտրվել է պատգամավոր թիվ 28 ընտրատարածքից<ref name="parliament.am"/>։ [[2015]] թվականի [[մարտի 5]]-ին ներկայացրել է հրաժարական կուսակցության և ԱԺ «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության ղեկավարի պաշտոնից և հեռացել քաղաքականությունից<ref>https://mediamax.am/am/news/politics/13401/</ref>։ [[Փետրվարի 12]]-ին ՀՀ Նախագահի հրամանագրով հանվել է ՀՀ Ազգային անվտանգության խորհրդի կազմից<ref>[https://president.am/hy/decrees/item/1830 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԻ 2008 ԹՎԱԿԱՆԻ ՄԱՅԻՍԻ 4-Ի ՆՀ-107-Ա ՀՐԱՄԱՆԱԳՐՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ]</ref>։ [[2016]] թվականին Գագիկ Ծառուկյանը վերադառնում է ակտիվ քաղաքականություն<ref>{{Cite web |url=http://politik.am/%D5%A3%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AF-%D5%AE%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%A8-%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D5%BC%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4-%D5%A7-%D5%A1%D5%AF%D5%BF%D5%AB%D5%BE/ |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2019 թ․ հունվարի 23 |archive-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 7 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161207143458/http://politik.am/%D5%A3%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AF-%D5%AE%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%A8-%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D5%BC%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4-%D5%A7-%D5%A1%D5%AF%D5%BF%D5%AB%D5%BE/ |dead-url=yes }}</ref>։ [[2017]] թվականի [[ապրիլի 2]]-ին կայացած Ազգային ժողովի 6-րդ գումարման ընտրություններում ընտրվել է պատգամավոր «Ծառուկյան» կուսակցությունների դաշինքի կազմից։ ԱԺ «Ծառուկյան» խմբակցության ղեկավար։ [[2018]] թվականի [[դեկտեմբերի 9]]-ին Ազգային ժողովի 7-րդ գումարման արտահերթ ընտրություններում ԱԺ պատգամավոր է ընտրվել «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության համապետական ընտրական ցուցակով<ref name="parliament.am"/>։ Հանդես է գալիս Ռուսաստանի Դաշնության հետ հարաբերությունների խորացման օգտին՝ ընդդեմ հակառուսական տրամադրությունների ստեղծման<ref>[https://news.am/arm/news/589013.html Կանեմ ամեն ինչ՝ կանխելու երկրում հակառուսական տրամադրությունների ստեղծմանը նպատակաուղղված սադրանքները.Գագիկ Ծառուկյան]</ref>։ ==== «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության հիմնադրում ==== {{Հիմնական|Բարգավաճ Հայաստան կուսակցություն}} Գագիկ Ծառուկյանը [[2004]] թվականին հիմնադրել է «[[Բարգավաճ Հայաստան]]» կուսակցությունը։ Նույն թվականի ապրիլի 30-ին կայացած «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության հիմնադիր համագումարում Գագիկ Ծառուկյանն ընտրվել է կուսակցության նախագահ։ ==== Հայաստանի Ազգային Օլիմպիական Կոմիտեի նախագահ ==== [[2004]] թվականին Գագիկ Ծառուկյանը [[Հայաստանի ազգային օլիմպիական կոմիտե]]ի (ՀԱՕԿ) նախագահ է ընտրվել<ref>{{cite web|url=http://www.armnoc.am/arm/bio_tsarukyan.htm|title=Գագիկ Ծառուկյանը Հայաստանի Ազգային Օլիմպիական Կոմիտեի նախագահ|accessdate=2009 թ․ մարտի 21}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ ՀԱՕԿ-ի նախագահ Գագիկ Ծառուկյանի ղեկավարությամբ հայ մարզիկների պատվիրակությունը [[2008]] թվականի Պեկինի օլիմպիական խաղերում ցուցաբերեցին աննախադեպ արդյունք՝ վերադառնալով 6 բրոնզե մեդալ նվաճած<ref>{{cite web|url=http://palm.azgdaily.com/?lang=AR&num=2008122723|title=Հայկական սպորտի հաղթական ակնթարթները|accessdate=2009 թ․ մարտի 21|archive-date=2009 թ․ հունվարի 3|archive-url=https://web.archive.org/web/20090103024945/http://palm.azgdaily.com/?lang=AR&num=2008122723|dead-url=yes}}</ref>։ 2008 թվականի [[դեկտեմբերի 4]]-ին [[Հայաստանի ազգային օլիմպիական կոմիտե]]ի գլխավոր ասամբլեան Գագիկ Ծառուկյանին վերընտրել է ՀԱՕԿ-ի նախագահի պաշտոնում<ref name=armnoc>{{cite web|url=http://hhpress.am/index.php?sub=hodv&hodv=20081205_1&flag=am|title=ՀԱՕԿ—ի նախագահի պաշտոնում վերընտրվեց Գագիկ Ծառուկյանը|accessdate=2009 թ․ մարտի 5}}</ref>։ [[2013]] թվականի [[մարտի 11]]-ին ՀԱՕԿ գլխավոր ասամբլեան Գագիկ Ծառուկյանին վերընտրել է ՀԱՕԿ-ի նախագահի պաշտոնում<ref name=armnoc />։ [[2016]] թվականի [[հոկտեմբերի 21]]-ին ՀԱՕԿ գլխավոր ասամբլեան Գագիկ Ծառուկյանին վերընտրել է ՀԱՕԿ-ի նախագահի պաշտոնում։ == Քրեական գործեր == === Բռնաբարության համար դատվածություն === 1979 թվականին խմբակային [[Բռնաբարություն|բռնաբարության]] մեղադրանքով [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Հայաստանի]] գերագույն դատարանի կողմից 23-ամյա Գագիկ Ծառուկյանը դատապարտվել է 7 տարվա ազատազրկման<ref>{{Cite web |url=http://www.moscow-post.su/economics/001269848098169/ |title=Россия подняла цену на газ для Армении на 7%, а армянские чиновники умудрились взвинтить цену для населения около 40%}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://wikileaks.org/plusd/cables/06YEREVAN661_a.html |title=WikiLiks - "PROSPEROUS ARMENIA" - OLIGARCH'S NEW PARTY GATHERING STEAM}}</ref><ref name="ankakh.com Ծառուկյան բռնաբարություն">[https://www.ankakh.com/hy/article/27691 «Գագիկ Ծառուկյանը տուժող է ճանաչվել բռնաբարությանը վերաբերող քրեական գործով» հոդված ankakh.com կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220727090236/https://www.ankakh.com/hy/article/27691 ''(արխիվացված 27․07․2022թ․)'']։</ref><ref name="armtimes.com Ծառուկյան բռնաբարություն">[https://armtimes.com/hy/article/189759 «Համացանցում տարածվել է Գագիկ Ծառուկյանի մասնակցությամբ խմբակային բռնաբարության գործի մանրամասները» հոդված armtimes.com կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220727090947/https://armtimes.com/hy/article/189759 ''(արխիվացված 08․06․2020թ․)'']։</ref><ref name="azatutyun.am Ծառուկյան բռնաբարություն"/> և պատիժը կրել է [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌՍՖՍՀ]] [[Նիժնի Տագիլ]] քաղաքի միլիցիոներների համար նախատեսված քրեակատարողական հիմնարկում<ref>{{Cite web |url=https://www.opendemocracy.net/ru/gagik-vozvrashaetsya-armenii/ |title=Гагик Царукян возвращается}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.1in.am/118273.html |title=Ծառուկյանը ազատազրկվել է բռնաբարության համար և արդարացվել Քոչարյանի պաշտոնավարման ընթացքում}}</ref><ref name="ankakh.com Ծառուկյան բռնաբարություն"/>։ Ըստ 1979 թվականի հոկտեմբերի 1-ին կայացված դատական վճռի՝ Գագիկ Ծառուկյանը և ևս երեք անձ 1979 թվականի հունիսի 6-ին [[Երևան]] քաղաքի «Դվին» ռեստորանում իրենց հարևան սեղանի շուրջ նստած զբոսաշրջիկներ Նինա Կավալենկոյի եւ Վալենտինա Դեդովայի հետ ծանոթանալուց հետո ժամը 23-ի սահմաններում պարելու պատճառաբանությամբ «ՎԱԶ-2011» մակնիշի ավտոմեքենայով նրաց տարել են [[Աբովյան (քաղաք)|Աբովյան]] քաղաքի բար, ապա ժամը մեկ անց 30-ի սահմաններում Կավալենկոյին եւ Դեդովային հյուրանոց վերադարձնելու խոստումով նույն ավտոմեքենայով տարել են [[Աբովյանի շրջան|Աբովյանի շրջանի]] [[Առինջ (Կոտայքի մարզ)|Առինջ]] գյուղի մոտ գտնվող «Գետարգել» կոչվող եկեղեցին և հուշարձանը ծանոթացնելու պատրվակով նրանց մտցրել են եկեղեցուն կից կիսախարխուլ կառույցի տարբեր սենյակներ և նրանց նկատմամբ բռնությամբ կատարել են սեքսուալ բնույթի գործողություններ։ Ըստ տուժող կողմից վկայության՝ Գագիկ Ծառուկյանը քաշել է աղջիկների մեկի մազերից և բռնությամբ սեքսուալ գործողություններ է կատարել իր նկատմամբ՝ կենակցել սկզբում բերանից, իսկ հետո էլ գցել է մահճակալի վրա և նույն գործողությունը կատարել նաև հետույքից։ Այդ գործողությունները տուժողի նկատմամբ կատարելուց հետո Գագիկ Ծառուկյանը նրա մատից հանել է մատանին և վերցրել իրեն։ Այդ ժամանակ Գագիկ Ծառուկյանը աշխատում էր Կառավարական շենքերի պահպանման առանձին դիվիզիոնում որպես միլիցիոներ<ref name="ankakh.com Ծառուկյան բռնաբարություն"/><ref name="armtimes.com Ծառուկյան բռնաբարություն"/>։ Այս գործով ՀԽՍՀ գերագույն դատարանը Գագիկ Ծառուկյանին մեղավոր է ճանաչել և դատապարտել ազատազրկման քրեական օրրենսգրքի 112 պրիմ հոդվածի 2-րդ մասով 7 տարի և քրրեական օրենսգրքի 144 հոդվածի 2-րդ մասով 4 տարի ժամանակով։ Քրեական օրենսգրքի 37 հոդվածի համակցությամբ Ծառուկյանին պատիճ է սահմանվել 7 տարի ազատազրկում ընդհանուր ռեժիմի ուղղիչ աշխատանքային գաղութում<ref name="armtimes.com Ծառուկյան բռնաբարություն"/>։ Չնայած Խորհրդային դատարանի որոշման մեջ ասված է, որ որոշումը վերջնական է ու բողոքարկման ենթակա չէ, սակայն դատավճռից շուրջ 22 տարի անց՝ 2001 թվականին, [[Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարան|Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարանը]] նոր վճիռ է կայացրել, որով բեկանել էր Գագիկ Ծառուկյանի նկատմամբ կայացրած մեղադրական դատավճիռը, արդարացրել նրան ու դադարեցրել քրեական հետապնդումը<ref name="azatutyun.am Ծառուկյան բռնաբարություն">[https://www.azatutyun.am/a/30665099.html «Ծառուկյանի փաստաբանները հաղորդում են ներկայացրել դատախազություն հանցագործության մասին» հոդված azatutyun.am կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220727093236/https://www.azatutyun.am/a/30665099.html ''(արխիվացված 27․07․2022թ․)'']։</ref><ref name="ankakh.com Ծառուկյան բռնաբարություն"/>։ === 2019 թ․ քրեական գործի հարուցման մերժումը === 2019 թվականին «Քաղաքացու որոշում» (ՔՈ) կուսակցությունը դիմում է դատախազություն և ԱԺ նախագահին՝ հորդորելով բարձրացնել [[Բարգավաճ Հայաստան կուսակցություն|«Բարգավաճ Հայաստան»]] խմբակցության ղեկավար Գագիկ Ծառուկյանի պատգամավորական լիազորությունները դադարեցնելու հարցը<ref>{{Cite web|url=https://armeniasputnik.am/armenia/20190514/18587658/gagik-tsarukyani-dem-qreakan-gorc-chi-harucvi.html|title=Գագիկ Ծառուկյանի դեմ քրեական գործ չի հարուցվի. ՀՔԾ|website=Sputnik Armenian|language=hy|accessdate=2020 թ․ փետրվարի 29}}</ref>։ Դիմումը, մասնավորապես, վերաբերում էր Գագիկ Ծառուկյանի կողմից անձամբ ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու խնդիրին և բիզնեսն ու քաղաքականությունը տարանջատելու օրենքի պահանջին<ref name="armeniasputnik.am">{{Cite web|url=https://armeniasputnik.am/politics/20190507/18463373/im-qayly-tsarukyani-harcy-toxnume-iravapahneri.html|title=«Իմ քայլը» Ծառուկյանի հարցը թողնում է իրավապահներին|website=Sputnik Armenian|language=hy|accessdate=2020 թ․ փետրվարի 29}}</ref>։ Ծառուկյանը պաշտոնապես պատասխանում է, որ 2017թ-ից, իր առևտրային կազմակերպություններում ունեցած բաժնեմասերը հանձնել է հավատարմագրային կառավարման, ինչպես պահանջում է օրենքը և Քրեական գործի հարուցումը մերժվել է հանցակադեպի բացակայության հիմքով<ref name="armeniasputnik.am"/>։ Ի հավելումն, ՀՀ վարչապետ [[Նիկոլ Փաշինյան]]ը, պատասխանելով Գագիկ Ծառուկյանին վերաբերող լրագրողների հարցին, ասում է, որ Հայաստանում օլիգարխներ չկան<ref>{{Cite web|url=https://armeniasputnik.am/politics/20190508/18476027/hayastanum-oligarhner-chkan-pashinyany-tsarukyani-masin.html|title=Հայաստանում օլիգարխներ չկան. Փաշինյանը` Ծառուկյանի մասին|website=Sputnik Armenian|language=hy|accessdate=2020 թ․ փետրվարի 29}}</ref>։ === 2020 թ․ քրեական գործը === 2020 թ․ հունիսի 13-ին ՀՀ ազգային անվտանգության ծառայությունը հայտարարություն է տարածել Գագիկ Ծառուկյանի բիզնեսներին վերաբերող քրեական գործի հարուցման վերաբերյալ, ըստ որի պետությանը պատճառվել է առանձնապես խոշոր չափերի վնաս<ref>[https://news.am/arm/news/585246.html Ծառուկյանի առնչությամբ քրեական գործ է հարուցվել նախօրեին. ԱԱԾ հաղորդագրությունը]</ref>։ === '''2022 թ. Դատարանը ապօրինի է ճանաչել''' === 2022թ. հուլիսի 7-ի<ref>{{Cite web|url=https://www.aysor.am/am/news/2022/07/07/%D5%B7%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D6%80%D5%AB%D5%AC%D5%A1-%D5%BF%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84/1985068|title=«Շանգրի լա»-ի փոխարեն տուրքի համար կվճարի ՀՀ կառավարությունը. արժեքը` ավելի քան 4 միլիարդ դրամ - Այսօր` թարմ լուրեր Հայաստանից|last=LLC|first=Helix Consulting|website=www.aysor.am|language=en|accessdate=2022-07-27}}</ref> Կառավարության նիստի ժամանակ ՀՀ վարչապետը հայտարարեց, որ Կառավարությունը կփոխատուցի «Օնիրա Քլաբ» ընկերությանը ներկայացված 4.2 միլիարդ դրամ տուգանքը, քանզի «Օնիրա Քլաբ» ընկերությունը դատական հայց էր ներկայացրել ֆինանսների նախարարության որոշման դեմ և ներպետական երկու ատյաններում՝ առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարաններում շահել էր դատը։ Եվ ըստ էության, խաղատունը ոչ թե պարտք էր պետությանը և դա Կառավարությունը վճարեց, այլ նրա նկատմամբ իրականացված վարչարարությունը դատարանը ապօրինի էր ճանաչել, ըստ այդմն էլ ներկայացված տուգանքը առոչինչ համարվեց։ == Պարգևներ և շքանշաններ == * [[2002]] թվականին Գագիկ Ծառուկյանին, [[Ամենայն հայոց կաթողիկոս]] [[Գարեգին Բ]]-ի կողմից, շնորհվել է [[«Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշան]]<ref>{{cite web|url=http://www.parliament.am/deputies.php?sel=details&ID=864&lang=arm|title=Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվել է «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանով|accessdate=2009 թ․ ապրիլի 3}}</ref>՝ բարձր գնահատելով նրա եկեղեցաշեն գործունեությունը։ * [[2003]] թվականին ՀԱՕԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանը [[ՀՀ նախագահ]] [[Ռոբերտ Քոչարյան]]ի սահմանած հրամանագրով ՀՀ սպորտի զարգացման գործում ունեցած նշանակալի ներդրման համար արժանացել է [[Մովսես Խորենացու մեդալ]]ի<ref>{{cite web|url=http://bhkam.wordpress.com/gagik-tsarukyan|title=Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվել է «Մովսես Խորենացի» մեդալով|accessdate=2009 թ․ ապրիլի 3|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090502125005/http://bhkam.wordpress.com/gagik-tsarukyan/|archivedate=2009 թ․ մայիսի 2|dead-url=yes}}</ref>։ * [[2007]] թ. ապրիլին Ծանրամարտի միջազգային ֆեդերացիայի նախագահ Թամաշ Այանը ՀԱՕԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանին պարգևատրել է Ծանրամարտի միջազգային ֆեդերացիայի բարձրագույն պարգևով՝ ոսկե մեդալով։ * [[2007]] թ. օգոստոսի 26-ին հայրենական սպորտում ներդրած նշանակալի ավանդի համար Համահայկական խաղերի համաշխարհային կոմիտեի գործկոմի որոշմամբ ՀԱՕԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվեց Պատվո շքանշանով։ * [[2007]] թ. հոկտեմբերի 4-ին Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև բարեկամության և համագործակցության զարգացման գործում ունեցած վաստակի և անձնական ներդրման համար «Սուրբ իշխան Ալեքսանդր Նևսկու» I աստիճանի շքանշանով պարգևատրվեց ՀՀ ԱԺ պատգամավոր Գագիկ Ծառուկյանը։ * [[2007]] թ. նոյեմբերին Ռուսաստանի Դաշնության Պետական պարգևների կոմիտեի կողմից ԲՀԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվեց «Դմիտրի Դոնսկոյ» առաջին աստիճանի շքանշանով<ref>{{cite web|url=http://www.moyo-delo.ru/archive/399|title=Ռուսաստանի Դաշնության Պետական պարգևների կոմիտեն պարգևատրեց ԲՀԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանին|accessdate=2007 թ․ նոյեմբերի 20–ին}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref> հայ և ռուս ժողովրդների բարեկամության ամրապնդման գործում վաստակի համար։ * ԲՀԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանը [[2008]] թ. սեպտեմբերի 17-ին [[ՀՀ նախագահ]] [[Սերժ Սարգսյան]]ի հրամանագրով պարգևատրվել է «Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» 1-ին աստիճանի մեդալով<ref>{{cite web|url=https://archive.168.am/articles/15613|title=Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվել է «Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» 1-ին աստիճանի մեդալով|accessdate=2009 թ․ ապրիլի 3}}</ref>՝ ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի զարգացման գործում ներդրած նշանակալի ավանդի համար։ * [[2009]] թ. մայիսի 11-ին Միջազգային եվրոպական շարժման կողմից Գագիկ Ծառուկյանին շնորհվել է «Տարվա լավագույն եվրոպացի» մրցանակը ՀՀ ԱԺ եվրոպական ինտեգրացիայի հարցերով մշտական հանձնաժողովում աշխատանքների ակտիվ մասնակցության, երիտասարդ քաղաքական գործիչների և սերնդափոխության գործընթացի աջակցման և ՀՀ հասարակական-քաղաքական դաշտում եվրոպական ավանդույթների տարածման համար<ref>{{cite web|url=http://www.armenialiberty.org/content/article/1683475.html|title=Գագիկ Ծառուկյանին շնորհվել է «Տարվա լավագույն եվրոպացի» մրցանակը|accessdate=2009 թ․ մայիսի 11}}</ref>։ * [[2009]] թ. սեպտեմբերի 12-ին ՀԱՕԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվեց ոսկե մեդալով Ձյուդոյի Եվրոպայի ֆեդերացիայի կողմից<ref>{{cite web|url=http://www.hhpress.am/?sub=hodv&hodv=20090915_5&flag=am|title=Գագիկ Ծառուկյանը պարգևատրվել է Ձյուդոյի Եվրոպայի Ֆեդերացիայի կողմից|accessdate=2009 թ․ սեպտեմբերի 12–ին}}</ref>։ * Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտի պատվավոր պրոֆեսոր։ * [[«Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» 2-րդ աստիճանի շքանշան]] (2015)<ref>[https://president.am/hy/decrees/item/2258 Գ. Կ. ԾԱՌՈՒԿՅԱՆԻՆ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ ՄԱՏՈՒՑԱԾ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ» 2-ՐԴ ԱՍՏԻՃԱՆԻ ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ]</ref>։ *[[Գյումրու պատվավոր քաղաքացիների ցանկ|Գյումրու պատվավոր քաղաքացի]], 2016<ref>{{Cite web|url=http://www.gyumricity.am/hy/gyumri/honorary-citizens-of-gyumri|title=Գյումրու պատվավոր քաղաքացիները|website=www.gyumricity.am|accessdate=2019 թ․ հունվարի 6}}</ref>։ * 2016 թվականին պարգևատրվել է [[Պատվո շքանշան (Հայաստան)|Պատվո շքանշանով]]<ref>https://www.pastinfo.am/hy/news/2016/09/19/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%BE%D5%B8-%D5%B7%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6-%D4%B3%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AF-%D4%BE%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%B6/448508</ref>։ * 2016 թվականին պարգևատրվել է [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության «Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշան|ԼՂՀ «Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշանով]]<ref>{{Cite web |url=http://tsarukyan.am/744.html |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2019 թ․ հունվարի 24 |archive-date=2019 թ․ փետրվարի 2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190202072309/http://tsarukyan.am/744.html |dead-url=yes }}</ref>։ * 2016 թվականին արժանացել է Ազգային օլիմպիական կոմիտեների ասոցիացիայի բարձրագույն պարգևով<ref>https://lurer.com/?p=239366&l=am</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == {{վիքիքաղվածք}} === Հարցազրույցներ === * [http://www.hhpress.am/index.php?sub=hodv&hodv=20070921_4&flag=am Մեր երկիրը դարձնելու ենք բարգավաճ ու բարեկեցիկ] Գագիկ Ծառուկյանի հարցազրույցը [[Հայաստանի Հանրապետություն (օրաթերթ)|«Հայաստանի Հանրապետություն» թերթին]] * [http://parliament.am/deputies.php?sel=details&ID=864&lang=arm Գագիկ Ծառուկյանի կենսագրության վերաբերյալ որոշ տեղեկատվություն ՀՀ Ազգային Ժողովի կայքում] * [http://www.armnoc.am Հայաստանի ազգային օլիմպիական կոմիտեի պաշտոնական կայք] * [http://www.multigroup.am «Մուլտի Գրուպ» Կոնցեռն] === Լրացուցիչ հղումներ === {{Հայաստանի ազգային օլիմպիական կոմիտեի նախագահներ}} {{Հայաստանի Հանրապետության Ազգային Ժողովի 6-րդ գումարում}} {{Հայաստանի Հանրապետության Ազգային Ժողովի 7-րդ գումարում}} {{DEFAULTSORT:Ծառուկյան, Գագիկ}} [[Կատեգորիա:1956 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Հայ գործարարներ]] [[Կատեգորիա:Հայ քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:«Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» 1-ին աստիճանի մեդալակիրներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ ԱԺ 3-րդ գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ ԱԺ 4-րդ գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ ԱԺ 5-րդ գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:ՖԿՀՊԻ պատվավոր պրոֆեսորներ]] [[Կատեգորիա:«Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» 2-րդ աստիճանի շքանշանի ասպետներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ ԱԺ 7-րդ գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:Գյումրու պատվավոր քաղաքացիներ]] [[Կատեգորիա:Բռնաբարության համար դատապարտված հայեր]] dqohrrp4cdve99icp4jv7vpx3dv7in5 0 17692 8476321 8197509 2022-07-28T11:24:54Z Թորոսյան Աննա 121867 wikitext text/x-wiki {{Այլ|Իշխան}} {{Տաքսոտուփ2|Վիքիդատա=այո}} '''Սևանի իշխան''' ({{lang-lat|''Salmo ischchan''}}), [[սաղմոնանմաններ]]ի ընտանիքի ձուկ։ Էնդեմիկ տեսակ։ Տարածված է բացառապես [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] ավազանում։ Մկանուտ, շարժուն ձկներ են, որոնք բազմացման շրջանում ծովերից անցնում են գետերը՝ ձվադրելու համար։ == Անվանում == Ձուկն ունի տարբեր անուններ. բախտակ, բոջակ, գեղարքունի, Սևանի իշխան<ref>Решетников Ю. С., Котляр А. Н., Расс Т. С., Шатуновский М. И. Пятиязычный словарь названий животных. Рыбы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. / под общей редакцией акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., 1989. — С. 69. — 12 500 экз. — ISBN 5-200-00237-0.</ref>։ Հայ ժողովուրդն այդ ձկանը տվել է «իշխան» հնչեղ անունը. իր վայելուչ արտաքին տեսքով, գրեթե անփուշ, համեղ մսով և կենսապայմանների նկատմամբ ունեցած բծախնդրությամբ իշխանն արդարացնում է իր ազնվացեղությունը։ == Արտաքին կառուցվածք == Իշխանը [[սաղմոնաձկներ]]ի ընտանիքի միջին մեծության ձուկ է։ Մարմինը գլանաձև է կամ իլիկաձև՝ ամբողջ երկարությամբ արծաթափայլ թեփուկներով պատված, խոշոր, սև, երբեմն՝ նարնջագույն կամ բաց վարդագույն պուտերով։ Գեղարքունի սեռին բնորոշ է սուր դունչ և իլիկաձև մարմին։ 3-5 տարեկան հասակում ձկան միջին երկարությունը կազմում է մոտ 40 սմ, քաշը՝ 400-600 գ<ref>{{Cite web |url=http://biology.asj-oa.am/3544/1/107.pdf |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 2 |archive-date=2014 թ․ մարտի 9 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140309100114/http://biology.asj-oa.am/3544/1/107.pdf |dead-url=yes }}</ref>։ Գեղարքունիի և բախտակի առավելագույն չափը կարող է հասնել մինչև 90 սմ, քաշը՝ 16 կգ, իսկ բոջակի և ալաբալախի՝ մինչև 35 սմ։ Հիմնական սնունդն են [[խեցգետնազգիներ]]ի որոշ տեսակները, օրինակ՝ ''Amphipoda''։ == Ենթատեսակներ == [[Պատկեր:The four types of Sevan trout (Sevan Ishkhan) (HY).svg|ձախից|մինի|281x281փքս|Սևանի իշխանի տեսակներ]] Իշխան տեսակը ընդունված է բաժանել 4 ցեղերի. *[[ձմեռային բախտակ]]՝ {{lang-la2|(Salmo danilewskii)}}, *[[ամառային բախտակ]]՝ {{lang-la2|(Salmo ischchan aestivalis)}}, *[[գեղարքունի]]՝ {{lang-la2|(Salmo ischchan gegarkuni)}}, *[[բոջակ]]՝ {{lang-la2|(Salmo ischchan danilewskii)}} որոնք միմյանցից տարբերվում են ձվադրման տեղերով ու ժամկետներով։ Երբեմն դրան ավելացնում են 5-րդ սեռը՝ *ալաբալախ՝ գետայինը։ Ձմեռային բախտակն ու բոջակը լճի ձկներ են, իսկ մյուսները՝ անցողիկ։ == Բազմացում == [[Պատկեր:Սևան ազգային պարկ0070.JPG|thumb|Սևան լիճ, որտեղ բնակվում է Իշխանը|280px]] Ստերջ վիճակում նրանց բոլորի մարմինը պատվում է բազմաթիվ մանր, կլորավուն սև պուտերով, բացակայում են վառ կարմիր բծերը, իսկ ծնոտները համեմատաբար կարճ են։ Բոլորն էլ արծաթափայլ են, չափավոր պարարտ, վարդագույն, համեղ մսով։ Միաժամանակ յուրաքանչյուր ենթատեսակ առանձնանում է իր ձևաբանական և [[էկոլոգիա]]կան առանձնահատկություններով՝ բնակվելով կամ բազմանալով լճի կամ նրա մեջ թափվող գետերի այս կամ այն մասում։ Սնվում են ջրի հատակին ապրող մանր կենդանիներով, [[որդեր]]ով, [[խխունջ]]ներով, զանազան [[փափկամարմիններ]]ով։ Երբ պատրաստվում են բազմանալու կամ ձվադրումը նոր է ավարտված լինում, գունափոխվում են՝ դառնալով դարչնագույն, նույնիսկ՝ սև (պուտերը կարող են անհետանալ), [[մաշկ]]ը հաստանում է, պատվում լորձի հաստ շերտով, ծնոտները երկարում են, միսը սպիտակում է, համը փոխվում։ Այդ շրջանում, որը ձվադրումից հետո տևում է 3-6 ամիս, իշխանը կոչվում է բախտակ, այնուհետև ձուկն ընդունում է իր նախկին տեսքը։ [[Պատկեր:Sevan trout Севанская форель.jpg|մինի|320px|[[Գեղարքունի]] <br />(''Salmo ischchan gegarkuni'')]] [[Ձմեռային իշխան]]ն ու [[բոջակ]]ը ձվադրում են լճում՝ հոկտեմբեր-մարտին, իսկ ամառային իշխանն ու գեղարքունին բարձրանում են Սևան թափվող գետերի ակունքները և ձվադրում այնտեղ (ամառային իշխանը՝ մայիս-հունիսին, գեղարքունին՝ հոկտեմբեր-հունվարին)։ Ձվադրման համար էգը ջրի հատակին փոս է փորում, հետո արուի հետ ձկնկիթը ծածկում ավազով ու մանր խճաքարով, ապա հեռանում է։ Արուն 2-3 օր պահպանում է բույնը, այնուհետև լողում էգի մոտ։ Իսկ 2-3 ամիս անց ձկնկիթից դուրս են գալիս փոքրիկ իշխանները։ Մատղաշը 8-12 ամիս գետակներում ապրելուց հետո իջնում է լիճ։ Ձմեռային իշխանը, ամառային իշխանը և գեղարքունին աճում են արագ. 3-5 տարեկանում ունենում են մոտ 40 սմ երկարություն, 400-600 գ զանգված։ Լճում հանդիպել են 15-16 տարեկան, 1 մ երկարությամբ և 16-24 կգ զանգվածով իշխաններ։ Իսկ բոջակը իշխանի գաճաճ սեռն է՝ 6-7 տարեկանում ունենում է ընդամենը 200 գ զանգված և մինչև 35 սմ երկարություն։ Ի տարբերություն իշխանի մյուս ենթատեսակների՝ բոջակը բույն չի կառուցում, այլ ձկնկիթը հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսների 10°С ջերմաստիճանում լցնում է լճի հատակին մոտ 1,5-ից մինչև 15 մ խորության վրա<ref>[http://zooschool.ru/aqua/vidy/1.shtml Севанская форель (Salmo ischchan) форель севанская, ишхан бахтак промысловый запас боджак гегаркуни эвтрофикация окрас внешний вид размер масса икра сезон размножения нерестит …<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[[:zh:塞凡湖鱒]]</ref>։ == Կենսակերպ == Նախկինում իշխանը Սևանի ամենակարևոր արդյունաբերական ձկնատեսակն էր։ Լճի մակարդակի իջեցման հետևանքով իշխանի բազմացման պայմանները էապես վատացել են և ներկայումս այն վերացման եզրին է։ Ընդգրկված է «[[Կարմիր գիրք|կարմիր գրքում]]»։ Ներկայումս վերարտադրության համար կարևոր դեր են խաղում ձկնաբուծարանները։ Իշխանը լավ է հարմարվում տարբեր տեսակի մաքուր ջրավազաններում։ Դասական օրինակ է [[Իսիկ-Կուլ|Իսիկ-Կուլ լճում]] դրա տարածումը, ուր այն կազմում է նոր, հատուկ տարատեսակ։ == Զարգացում== Իշխանն առաջացել է [[Հայաստան]]ի լեռնային գետակներում ժամանակին շատ տարածված [[կարմրախայտ]]ից և հատուկ է միայն [[Սևանա լիճ|Սևանա լճին]]։ Յուրահատուկ կենսապայմաններ ունեցող Սևանա լիճ թափանցած կարմրախայտերն աստիճանաբար առանձնացել են իրենց ցեղակիցներից և, անցնելով ինքնուրույն զարգացման տևական ուղի, սկզբնավորել են իշխանին։ Այդ է պատճառը, որ Սևանի իշխանը եզակի ձուկ է։ == Ձկնաբուծություն == Ներկայումս միայն արհեստական պայմաններում է աճեցվում և բազմացվում [[ամառային իշխան]]. [[Արարատյան դաշտ]]ի և [[Վայոց ձոր]]ի մարզի առանձին ձկնատնտեսություններում ստեղծվել են ձկնաբուծարաններ։ Իշխանը, որպես անհետացող տեսակ, գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում<ref>{{Cite web |url=http://www.podsekai.tv/blog/23 |title=Ишхан или Севайская форель (Saimo ischchan)<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 2 |archive-date=2013 թ․ հուլիսի 30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130730074330/http://www.podsekai.tv/blog/23 |dead-url=yes }}</ref>։ [[1978]] թվականից որսն արգելված է։ Պահպանվում էր «Սևան» ազգային պարկում։ == Հետաքրքիր փաստեր == * [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] մակարդակի իջեցման պատճառով տեղի ունեցած կենսաբանական փոփոխությունների և գերորսի հետևանքով իշխանի պաշարները ներկայումս խիստ նվազել են<ref>[http://www.internevod.com/rus/atlas/ecol/02/22/9.shtml InterNevod: Севанская форель, ишхан<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>։ == Տես նաև == *[[Հայաստանի ձկներ]] *[[Հայաստանի կենդանական աշխարհ]] *[[Հայաստանի էնդեմիկ բույսեր և կենդանիներ]] *[[Հայաստանի Կարմիր գիրք]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://filaman.ifm-geomar.de/Photos/ThumbnailsSummary.php?ID=4792 «Սևանի իշխան» լուսանկարներ] {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=374}} [[Կատեգորիա:Սաղմոնանմաններ]] [[Կատեգորիա:Քաղցրահամ ջրերի ձկներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված կենդանիներ]] [[Կատեգորիա:Սևանա լիճ]] [[Կատեգորիա:Հայաստանի բնություն]] a8dny593rrdys34ow8g1uzzvrpsck45 8476331 8476321 2022-07-28T11:48:45Z GeoO 14988 /* Ենթատեսակներ */ wikitext text/x-wiki {{Այլ|Իշխան}} {{Տաքսոտուփ2|Վիքիդատա=այո}} '''Սևանի իշխան''' ({{lang-lat|''Salmo ischchan''}}), [[սաղմոնանմաններ]]ի ընտանիքի ձուկ։ Էնդեմիկ տեսակ։ Տարածված է բացառապես [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] ավազանում։ Մկանուտ, շարժուն ձկներ են, որոնք բազմացման շրջանում ծովերից անցնում են գետերը՝ ձվադրելու համար։ == Անվանում == Ձուկն ունի տարբեր անուններ. բախտակ, բոջակ, գեղարքունի, Սևանի իշխան<ref>Решетников Ю. С., Котляр А. Н., Расс Т. С., Шатуновский М. И. Пятиязычный словарь названий животных. Рыбы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. / под общей редакцией акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., 1989. — С. 69. — 12 500 экз. — ISBN 5-200-00237-0.</ref>։ Հայ ժողովուրդն այդ ձկանը տվել է «իշխան» հնչեղ անունը. իր վայելուչ արտաքին տեսքով, գրեթե անփուշ, համեղ մսով և կենսապայմանների նկատմամբ ունեցած բծախնդրությամբ իշխանն արդարացնում է իր ազնվացեղությունը։ == Արտաքին կառուցվածք == Իշխանը [[սաղմոնաձկներ]]ի ընտանիքի միջին մեծության ձուկ է։ Մարմինը գլանաձև է կամ իլիկաձև՝ ամբողջ երկարությամբ արծաթափայլ թեփուկներով պատված, խոշոր, սև, երբեմն՝ նարնջագույն կամ բաց վարդագույն պուտերով։ Գեղարքունի սեռին բնորոշ է սուր դունչ և իլիկաձև մարմին։ 3-5 տարեկան հասակում ձկան միջին երկարությունը կազմում է մոտ 40 սմ, քաշը՝ 400-600 գ<ref>{{Cite web |url=http://biology.asj-oa.am/3544/1/107.pdf |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 2 |archive-date=2014 թ․ մարտի 9 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140309100114/http://biology.asj-oa.am/3544/1/107.pdf |dead-url=yes }}</ref>։ Գեղարքունիի և բախտակի առավելագույն չափը կարող է հասնել մինչև 90 սմ, քաշը՝ 16 կգ, իսկ բոջակի և ալաբալախի՝ մինչև 35 սմ։ Հիմնական սնունդն են [[խեցգետնազգիներ]]ի որոշ տեսակները, օրինակ՝ ''Amphipoda''։ == Ենթատեսակներ == Իշխան տեսակը ընդունված է բաժանել 4 ցեղերի. *[[ձմեռային բախտակ]]՝ {{lang-la2|(Salmo danilewskii)}}, *[[ամառային բախտակ]]՝ {{lang-la2|(Salmo ischchan aestivalis)}}, *[[գեղարքունի]]՝ {{lang-la2|(Salmo ischchan gegarkuni)}}, *[[բոջակ]]՝ {{lang-la2|(Salmo ischchan danilewskii)}} որոնք միմյանցից տարբերվում են ձվադրման տեղերով ու ժամկետներով։ Երբեմն դրան ավելացնում են 5-րդ սեռը՝ *ալաբալախ՝ գետայինը։ Ձմեռային բախտակն ու բոջակը լճի ձկներ են, իսկ մյուսները՝ անցողիկ։ == Բազմացում == [[Պատկեր:Սևան ազգային պարկ0070.JPG|thumb|Սևան լիճ, որտեղ բնակվում է Իշխանը|280px]] Ստերջ վիճակում նրանց բոլորի մարմինը պատվում է բազմաթիվ մանր, կլորավուն սև պուտերով, բացակայում են վառ կարմիր բծերը, իսկ ծնոտները համեմատաբար կարճ են։ Բոլորն էլ արծաթափայլ են, չափավոր պարարտ, վարդագույն, համեղ մսով։ Միաժամանակ յուրաքանչյուր ենթատեսակ առանձնանում է իր ձևաբանական և [[էկոլոգիա]]կան առանձնահատկություններով՝ բնակվելով կամ բազմանալով լճի կամ նրա մեջ թափվող գետերի այս կամ այն մասում։ Սնվում են ջրի հատակին ապրող մանր կենդանիներով, [[որդեր]]ով, [[խխունջ]]ներով, զանազան [[փափկամարմիններ]]ով։ Երբ պատրաստվում են բազմանալու կամ ձվադրումը նոր է ավարտված լինում, գունափոխվում են՝ դառնալով դարչնագույն, նույնիսկ՝ սև (պուտերը կարող են անհետանալ), [[մաշկ]]ը հաստանում է, պատվում լորձի հաստ շերտով, ծնոտները երկարում են, միսը սպիտակում է, համը փոխվում։ Այդ շրջանում, որը ձվադրումից հետո տևում է 3-6 ամիս, իշխանը կոչվում է բախտակ, այնուհետև ձուկն ընդունում է իր նախկին տեսքը։ [[Պատկեր:Sevan trout Севанская форель.jpg|մինի|320px|[[Գեղարքունի]] <br />(''Salmo ischchan gegarkuni'')]] [[Ձմեռային իշխան]]ն ու [[բոջակ]]ը ձվադրում են լճում՝ հոկտեմբեր-մարտին, իսկ ամառային իշխանն ու գեղարքունին բարձրանում են Սևան թափվող գետերի ակունքները և ձվադրում այնտեղ (ամառային իշխանը՝ մայիս-հունիսին, գեղարքունին՝ հոկտեմբեր-հունվարին)։ Ձվադրման համար էգը ջրի հատակին փոս է փորում, հետո արուի հետ ձկնկիթը ծածկում ավազով ու մանր խճաքարով, ապա հեռանում է։ Արուն 2-3 օր պահպանում է բույնը, այնուհետև լողում էգի մոտ։ Իսկ 2-3 ամիս անց ձկնկիթից դուրս են գալիս փոքրիկ իշխանները։ Մատղաշը 8-12 ամիս գետակներում ապրելուց հետո իջնում է լիճ։ Ձմեռային իշխանը, ամառային իշխանը և գեղարքունին աճում են արագ. 3-5 տարեկանում ունենում են մոտ 40 սմ երկարություն, 400-600 գ զանգված։ Լճում հանդիպել են 15-16 տարեկան, 1 մ երկարությամբ և 16-24 կգ զանգվածով իշխաններ։ Իսկ բոջակը իշխանի գաճաճ սեռն է՝ 6-7 տարեկանում ունենում է ընդամենը 200 գ զանգված և մինչև 35 սմ երկարություն։ Ի տարբերություն իշխանի մյուս ենթատեսակների՝ բոջակը բույն չի կառուցում, այլ ձկնկիթը հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսների 10°С ջերմաստիճանում լցնում է լճի հատակին մոտ 1,5-ից մինչև 15 մ խորության վրա<ref>[http://zooschool.ru/aqua/vidy/1.shtml Севанская форель (Salmo ischchan) форель севанская, ишхан бахтак промысловый запас боджак гегаркуни эвтрофикация окрас внешний вид размер масса икра сезон размножения нерестит …<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[[:zh:塞凡湖鱒]]</ref>։ == Կենսակերպ == Նախկինում իշխանը Սևանի ամենակարևոր արդյունաբերական ձկնատեսակն էր։ Լճի մակարդակի իջեցման հետևանքով իշխանի բազմացման պայմանները էապես վատացել են և ներկայումս այն վերացման եզրին է։ Ընդգրկված է «[[Կարմիր գիրք|կարմիր գրքում]]»։ Ներկայումս վերարտադրության համար կարևոր դեր են խաղում ձկնաբուծարանները։ Իշխանը լավ է հարմարվում տարբեր տեսակի մաքուր ջրավազաններում։ Դասական օրինակ է [[Իսիկ-Կուլ|Իսիկ-Կուլ լճում]] դրա տարածումը, ուր այն կազմում է նոր, հատուկ տարատեսակ։ == Զարգացում== Իշխանն առաջացել է [[Հայաստան]]ի լեռնային գետակներում ժամանակին շատ տարածված [[կարմրախայտ]]ից և հատուկ է միայն [[Սևանա լիճ|Սևանա լճին]]։ Յուրահատուկ կենսապայմաններ ունեցող Սևանա լիճ թափանցած կարմրախայտերն աստիճանաբար առանձնացել են իրենց ցեղակիցներից և, անցնելով ինքնուրույն զարգացման տևական ուղի, սկզբնավորել են իշխանին։ Այդ է պատճառը, որ Սևանի իշխանը եզակի ձուկ է։ == Ձկնաբուծություն == Ներկայումս միայն արհեստական պայմաններում է աճեցվում և բազմացվում [[ամառային իշխան]]. [[Արարատյան դաշտ]]ի և [[Վայոց ձոր]]ի մարզի առանձին ձկնատնտեսություններում ստեղծվել են ձկնաբուծարաններ։ Իշխանը, որպես անհետացող տեսակ, գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում<ref>{{Cite web |url=http://www.podsekai.tv/blog/23 |title=Ишхан или Севайская форель (Saimo ischchan)<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 2 |archive-date=2013 թ․ հուլիսի 30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130730074330/http://www.podsekai.tv/blog/23 |dead-url=yes }}</ref>։ [[1978]] թվականից որսն արգելված է։ Պահպանվում էր «Սևան» ազգային պարկում։ == Հետաքրքիր փաստեր == * [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] մակարդակի իջեցման պատճառով տեղի ունեցած կենսաբանական փոփոխությունների և գերորսի հետևանքով իշխանի պաշարները ներկայումս խիստ նվազել են<ref>[http://www.internevod.com/rus/atlas/ecol/02/22/9.shtml InterNevod: Севанская форель, ишхан<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>։ == Տես նաև == *[[Հայաստանի ձկներ]] *[[Հայաստանի կենդանական աշխարհ]] *[[Հայաստանի էնդեմիկ բույսեր և կենդանիներ]] *[[Հայաստանի Կարմիր գիրք]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://filaman.ifm-geomar.de/Photos/ThumbnailsSummary.php?ID=4792 «Սևանի իշխան» լուսանկարներ] {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=374}} [[Կատեգորիա:Սաղմոնանմաններ]] [[Կատեգորիա:Քաղցրահամ ջրերի ձկներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված կենդանիներ]] [[Կատեգորիա:Սևանա լիճ]] [[Կատեգորիա:Հայաստանի բնություն]] 5681kcb8m67j5r5kttxi5p902p181hv 0 18729 8475998 7792617 2022-07-27T17:01:56Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Լոմավրենը''' [[Բոշաներ|հայաստանաբնակ գնչուներ]]ի լեզուն է։ Տարածված է նաև այլ երկրների հայաբնակ վայրերում, որտեղ հայերի հետ ապրում են գնչուները, ինչպես [[Վրաստան]]ը և [[Սիրիա]]ն են։ Ըստ [[2004]] թվականի տեղեկությունների խոսողների թիվը 50 է<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rmi Ethnologue. Languages of the World, 2009.]</ref>։ Բառապաշարը և հնչունակազմությունը հնդարիական ծագում ունեն։ Նաև լոմավրենը մեծ ազդեցություն է կրել հայոց լեզվից և քերականությունից։ Գնչուները օգտագործում են լոմավրենը, երբ որ չեն ուզում, որ շրջապատողները հասկանան, թե խոսքը ինչի մասին է։ Առօրյա կյանքում գնչուները օգտագործում են հայերենը, կամ շրջապատող բնակչության լեզուն։ == Տես նաև == * [[Բոշաներ]] * [[Գնչուներ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} {{Լեզու-անավարտ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հայաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հայկական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Մեռնող լեզուներ]] {{Անավարտ}} j94l9chye77itbu2pykptcqb2bgf955 0 18892 8475961 7889983 2022-07-27T16:27:12Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրաբարի բառարաններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Գրաբար |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Հայաստան]] |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] :Հայկական կիսախումբ |գրեր = [[հայկական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = չկա |ISO2 = |ISO3 = xcl |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Գրաբար''', հայոց հին գրական լեզուն, գործածության մեջ է եղել [[5-րդ դար]]ից մինչև [[19-րդ դար]]ի կեսը՝ գործառույթի ոլորտների աստիճանական սահմանափակումով։ == Գրաբարի շրջափուլերի մասին == Գրաբարի պատմությունը բաժանվում է երկու մեծ դարաշրջանների՝ հինհայերենյան և ետհինհայերենյան։ Հինհայերենյան դարաշրջանն սկսում է [[5-րդ դար]]ի սկզբից (գրերի գյուտից) մինչև [[11-րդ դար]]ը։ Երկրորդ դարաշրջանն ընդգրկում է [[11-րդ դար|11]]-[[19-րդ դար|19 դդ]].։ Առաջին դարաշրջանում գրաբարը հայ ժողովրդի ընդհանուր լեզուն էր, իր երկու տարբերակով (գրական ու խոսակցական) և բարբառային որոշ տարբերակային ձևերով։ Այս դարաշրջանի գրաբարը բաժանում են դասական կամ մեսրոպյան, հնում՝ «ոսկեդարյան» (գրերի գյուտից մինչև [[5-րդ դար]]ի կեսը), ետդասական կամ ետմեսրոպյան, հնում՝ «ետոսկեդարյան» ([[5-րդ դար]]ի երկրորդ կեսից մինչև [[8-րդ դար]]ի կեսերը) և ետին կամ նախամիջին (8-10 դդ.) շրջանների։ Առաջին երկու շրջաններին բնորոշ է գրաբարի և խոսակցական լեզվի, որպես մեկ լեզվի գրական ու խոսակցական տարբերակների, միասնությունը։ Երկրորդ շրջանին բնորոշ է նաև գրական լեզվի մեջ գիտական լեզվի տարբերակի ձևավորումը և առանձնացումը, որ բնութագրվում է [[հունաբանություն|հունաբանությամբ]]։ Երրորդ շրջանի գրաբարը բնորոշվում է [[հունաբանություն|հունաբանության]] սահմանափակումով ու հաղթահարումով, ժողովրդական-խոսակցական լեզվի ավելի ու ավելի զգալի ներթափանցումներով արվեստականությամբ։ Երկրորդ դարաշրջանում գրաբարը, զրկված իր խոսակցական հիմքից, գործածվում է իբրև [[մեռած լեզու]]։ Նրա գործառության ոլորտները մերթ սեղմվում, մերթ ընդարձակվում են հասարակական-պատմական պայմանների ու մշակույթի զարգացման ընթացքի հետ։ [[19-րդ դար]]ի կեսից մինչև [[20-րդ դար]]ի սկիզբը գրաբարը գործածվում էր որոշ հայագիտական օջախներում, մինչդեռ կյանքի մյուս ոլորտներում լայնորեն գործածվում է [[աշխարհաբար]] գրական լեզուն իր երկու՝ արևելահայ և արևմտահայ տարբերակներով։ Մեր օրերում գրաբարը գործածվում է որպես եկեղեցական լեզու ([[աղոթք]], [[սաղմոս]], [[շարական]] և այլն), իսկ գործածվել է կաթողիկոսական գրություններում ([[կոնդակ]], [[ուղերձ]] և այլն) մինչև [[20-րդ դար]]ի կեսը<ref>{{cite book|title=ՀՍՀ, հ.3|publisher=ՀՍՍՀ ԳԱ|location=Երևան|year=1977|page=190:}}</ref>։ == Հնչյունաբանություն == ==== Տառերի արտասանություն ==== Գրաբարի այբուբենը գրեթե նույնն է, ինչ որ [[աշխարհաբար]]ինը, միայն պետք է նկատի ունենալ, որ գրաբարի այբուբենում եղած '''ւ'''-ը (վյուն) որպես առանձին տառ [[աշխարհաբար]]-ի հայաստանյան վերափոխված արդի այբուբենից դուրս է հանված, իսկ այն շարունակվում է գործածվել Սփյուռքում (արևմտահայերենում և Իրանում, որտեղ նախախորհրդային արևելահայերեն ուղղագրության ավանդույթները շարունակվում են)։ Գրաբարի վաղ շրջանում չի եղել '''ֆ''' հնչյուն և տառ, այն այբուբենի մեջ է մտել միջնադարում. միջնադարում է մտել նաև '''օ''' տառը։ (Մեսրոպ Մաշտոցի ստեղծած այբուբենն է՝ ա, բ, գ, դ, ե, զ, է, ը, թ, ժ, ի, լ, խ, ծ, կ, հ, ձ, ղ, ճ, մ, յ, ն, շ, ո, չ, պ, ջ, ռ, ս, վ, տ, ր, ց, ւ, փ, ք)։ Գրաբարի ուղղագրությունն ու արտասանությունը լեզուն գրի առնվելու սկզբնական շրջանում՝ [[5-րդ դար]]ում, ճշտիվ համապատասխանել են միմյանց, այսինքն, ամեն մի հնչյուն գրվել է միայն մեկ տառով, և ամեն մի տառ ունեցել է միայն մեկ հնչյուն (արտասանություն)։ Հետագայում շատ բառերի մեջ այս կամ այն հնչյունը կամ հնչյունները պատմականորեն փոխվել են, բայց ուղղագրությունը մնացել է նույնը<ref>{{cite book|title=Գրաբարի դասընթաց|author=Պ.Ե. Շարաբխանյան|publisher=ԵՊՀ հրատ.|location=Երևան|page=132:}}</ref>։ '''Յ''' տառը բառասկզբում արտասանվում է '''հ''', որ պահպանվում է բարդության և ածանցման մեջ. օրինակ՝ յորդ-հորդ, յոգնակի-հոգնակի, յայտնի-հայտնի, անյայտ-անհայտ։ Բառավերջում '''յ'''-ն չի արտասանվում՝ ընծայ, տղայ, ձուլածոյ-ընծա, տղա, ձուլածո։ Բացառություն են կազմում մի քանի միավանկ բառեր, որոնց վերջում '''յ'''-ն արտասանվում է՝ հայ, նայ, վայ, խոյ, Նոյ։ '''Ւ (ւ)''' տառը բառավերջում, երկու ձայնավորների միջև և '''ւո''' կապակցության մեջ արտասանվում է '''վ'''։ Օրինակ՝ նաւ, թիւ, հիւանդ, որդւոց - նավ, թիվ, հիվանդ, որդվոց։ '''Ու''' տառը ձայնավորից առաջ արտասանվում է '''վ'''։ Օրինակ՝ նուազ-նվազ, լեզուի-լեզվի։ Բացառություն են կազմում ''ու լծորդությամբ բայերի'' անցյալ անկատար ձևերը, որոնց մեջ ''ու'' տառը հաջորդ ձայնավորից առաջ պահում է ձայնավոր ''ու'' հնչյունը։ Օրինակ՝ հեղուի, հեղուիր, հեղուարք արտասանվում է նույն կերպ կամ հեղույի, հեղույիր, հեղույաք։ ==== Երկբարբառներ ==== Գրաբարն ունեցել է երկբարբառներ՝ '''այ, աւ, եա, եւ, իւ, ոյ, ու, ւո''', սակայն ոչ այն արժեքով, ինչպես պատկերացվել է մասնագիտական գրականության մեջ։ Ձայնորդներից երկբարբառների կազմությանը մասնակցել են միայն '''յ''' և '''ւ''' հնչյունները։ Երկբարբառների պարզեցման միտումը նկատվել է եվրոպական մի շարք լեզուներում, ինչպես նաև գրաբարի ուշ շրջանում։ Այդ իսկ պատճառով հայերենի երկբարբառները վերածվել են պարզ հնչյունների (աւձ-օձ, իւր-իր, ալեւր-ալյուր, լոյս-լույս, գրեաց-գրեց և այլն)<ref>{{cite book|author=Ս.Ղ.Ղազարյան|title=Հայոց լեզվի համառոտ պատմություն|publisher=Երևանի համալսարանի հրատարակչություն|location=Երևան|year=2006|page=89-90}}</ref>։ ==== Հնչյունափոխություն ==== == Ձևաբանություն == === Հոլովում === {{հիմնական|Գրաբարի հոլովման համակարգը}} Գրաբարում հոլովվում են [[գոյական]]ը, [[ածական]]ը, [[դերանուն]]ը, [[թվական]]ը, ինչպես նաև մի քանի [[դերբայ]]ներ։ Գրաբարն ունի վեց հոլով՝ [[ուղղական հոլով|ուղղական]], [[Սեռական հոլով|սեռական]], [[տրական հոլով|տրական]], [[հայցական հոլով|հայցական]], [[բացառական հոլով|բացառական]], [[գործիական հոլով|գործիական]]։ ==== Անվանական հոլովում ==== Գրաբարում անունները հոլովվելիս ստանում են զանազան մասնիկներ՝ հոլովիչներ։ Գրաբարի հոլովիչները հինգն են՝ ''Ա, Ե, Ի, Ո, ՈՒ''։ Հոլովիչներից բացի՝ հոլովների ձևավորմանը մասնակցում են որոշ հոլովակերտներ։ Եզակի սեռական ու տրական հոլովներում հոլովակերտ մասնիկները՝ ''ն, ջ, նջ'', հանդիպում են սահմանափակ թվով բառերում (օրինակ՝ ''այր - առն, տէր - տեառն, գիւղ - գեղջ, կին - կնոջ, տիւ - տուընջեան'' և այլն), տրականում՝ նաև ''ում'' (օրինակ՝ ''հին - հնում, նոր - նորում, աջ - աջում'' և այլն)։ Եզակի բացառականում հանդես է գալիս ''է'' հոլովակերտը, եզակի գործիականում՝ ''ւ, վ, բ'' հոլովակերտները։ Հոգնակի ուղղականում գործածվում է ''ք'', սեռականում, տրականում ու բացառականում՝ ''ց'', հայցականում՝ ''ս'' հոլովակերտը։ Հոգնակի գործիականում պահպանվում է եզակի գործիականի հոլովակերտը, որին ավելանում է ''ք''։ ===== Ներքին և արտաքին հոլովում ===== Ըստ հոլովիչների տեղադրման՝ բառերը երկու բնույթի փոփոխության են ենթարկվում՝ ներդրական ու վերջադրական։ ''Արտաքին կամ վերջադրական հոլովման'' դեպքում հոլովիչը բառին ավելանում է վերջից՝ առանց խախտելու նրա ամբողջականությունը, օրինակ՝ ''տիտան - տիտանայ, ծով - ծովու, արքայ - արքայի'' և այլն։ ''Ներքին կամ ներդրական հոլովման'' ժամանակ հոլովիչը հանդես է գալիս բառի կազմում՝ դրվելով արմատի, իսկ ածանցավոր բառերի դեպքում՝ ածանցի վերջին բաղաձայնից առաջ։ Օրինակ՝ ''դուստր - դստեր, աստղ - աստեղ, գագաթն - գագաթան, որդն - որդան'' և այլն։ Գրաբարն ունի վեց արտաքին (''Ա, Ի, Ո, Ու, Ի-Ա, Ո-Ա'') ու երեք ներքին (''Ա, Ե, Ի-Ա'') հոլովումներ։ ===== Պարզ և խառը հոլովում ===== Գրաբարում բառի հոլովմանը կարող են մասնակցել մեկ կամ երկու հոլովիչներ։ Ըստ այդմ՝ առանձնացնում են պարզ և խառը հոլովումներ։ ''Պարզ հոլովումն'' արտահայտվում է մեկ հոլովիչով, որը հանդես է գալիս եզակի ու հոգնակի թվերի բոլոր թեք հոլովներում, օրինակ՝ ''շարժումն'' - եզ. սեռ. - ''շարժման'', եզ. բաց. - ''ի շարժմանէ'', եզ. գործ. - ''շարժմամբ'', հոգն. սեռ. - ''շարժմանց'', հոգն. բաց. - ''ի շարժմանց'', հոգն. գործ. - ''շարժմամբք'' և այլն։ ''Խառը հոլովման'' ժամանակ բառի թեքմանը մասնակցում են երկու հոլովիչներ, որոնցից մեկը հանդես է գալիս եզակի թվի սեռական, տրական ու բացառական հոլովներում, երկրորդը՝ եզակի գործիականում ու հոգնակի թվի բոլոր թեք հոլովներում, օրինակ՝ ''անձն'' - եզ. սեռ. - ''անձին'', (եզ. բաց. - ''յանձնէ''), եզ. գործ. - ''անձամբ'', հոգն. սեռ. - ''անձանց'', հոգն. բաց. - ''յանձանց'', հոգն. գործ. - ''անձամբք'' և այլն։ Գրաբարն ունի հինգ պարզ (''Ա (''Ա'' արտաքին և ''Ա'' ներքին), Ե, Ի, Ու, Ո'') և երկու խառը (''Ի-Ա (''Ի-Ա'' արտաքին և ''Ի-Ա'' ներքին), Ո-Ա'') հոլովումներ։ ==== Դերանվանական հոլովում ==== ==== Խոնարհում ==== {{հիմնական|Գրաբարի խոնարհման համակարգը}} Գրաբարում բայն ունի երեք եղանակ՝ սահմանական, ստորադասական և հրամայական։ Ըստ կազմության՝ գրաբարում բայի ժամանակները երկու խմբի են բաժանվում՝ պարզ և բաղադրյալ։ Պարզ ժամանակները կազմվում են բայահիմքերից, որոնց ավելանում են համապատասխան դիմային վերջավորությունները։ Իսկ բաղադրյալ ժամանակները կազմվում են անցյալ և ապառնի դերբայներով և հետևյալ օժանդակ բայերով՝''եմ, լինիմ։'' Սահմանական եղանակի պարզ ժամանակներն են ներկան, անցյալ անկատարը, անցյալ կատարյալը, բաղադրյալ ժամանակներն են վաղակատար-հարակատար ներկան, վաղակատար-հարակատար անցյալը, բաղադրյալ ապառնին, անցյալ ապառնին։ Բայի պարզ ժամանակաձևերը կազմվում են երկու տեսակի հիմքերից՝ ներկայի և անցյալ կատարյալի։ Սահմանական եղանակի ներկա և անցյալ անկատար ժամանակները կազմվում են ներկայի հիմքից, իսկ անցյալ կատարյալ ժամանակը՝ անցյալ կատարյալի հիմքից։ Բայի անորոշ դերբայի դերբայական մասնիկը հեռացնելու դեպքում կստանանք նրա ներկայի հիմքը։ Հետևաբար ներկայի հիմքն առանց դերբայական մասնիկի անորոշ դերբայն է։ Ներկայի հիմքն իր մեջ ընդգրկում է նաև բայական սոսկածանցները, օրինակ՝ ''մերձենալ-մերձեն, զարմանալ-զարման, առնուլ-առն'' և այլն։ Տվյալ ժամանակի դիմավոր ձևերը ստանալու համար հիմքերին անհրաժեշտ է հավելել համապատասխան խոնարհիչներով վերջավորությունները։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ա լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝ {| class="wikitable" |- ! Դեմք !! Եզակի թիվ !! Հոգնակի թիվ |- | 1-ին || -ամ || -ամք |- | 2-րդ || -աս || -այք |- | 3-րդ || -այ || -ան |} Նույն վերջավորությունները ծառայում են ինչպես ներգործաձև, այնպես էլ կրավորաձև խոնարհումների համար։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ե լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝ {| class="wikitable" |- ! Դեմք !! Եզակի թիվ !! Հոգնակի թիվ |- | 1-ին || -եմ || -եմք |- | 2-րդ || -ես || -էք |- | 3-րդ || -է || -են |} Ե խոնարհման պատկանող բայերը ներկա ժամանակում կարող են ստանալ ինչպես ներգործաձև, այնպես էլ կրավորաձև տիպի վերջավորություններ։ Առաջին տիպի վերջավորություններ ստանում են ''ե'' խոնարհման բոլոր բայերը, նշանակություն չունի, թե ինչ սեռի են պատկանում։ Երբ ե խոնարհման ներգործական սեռի բայերը փոխում են իրենց սեռը և ստանում են կրավորական սեռի նշանակություն, վերջնավանկի ''ե'' և ''է'' ձայնավորները փոխվում են ''ի-ի'', ինչպես՝ ''երգեմ-երգիմ, գործեմ-գործիմ'' և այլն։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ի լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝ {| class="wikitable" |- ! Դեմք!! Եզակի թիվ !! Հոգնակի թիվ |- | 1-ին || -իմ || -իմք |- | 2-րդ || -իս || -իք |- | 3-րդ || -ի || -ին |} ''Ի'' խոնարհման պատկանող բոլոր բայերը խոնարհվում են կրավորաձև անկախ սեռից, ստանում են վերոհիշյալ վերջավորությունները։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ''ու'' լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝ {| class="wikitable" |- ! Դեմք !! Եզակի թիվ !! Հոգնակի թիվ |- | 1-ին || -ում || -ումք |- | 2-րդ || -ուս || -ուք |- | 3-րդ || -ու || -ուն |} Ներգործական սեռի բայերը նույն վերջավորություններով կարող են արտահայտել նաև կրավորական սեռի նշանակություն։ Գրաբարի ներկա ժամանակն իմաստով համապատասխանում է արդի հայերենի սահմանական եղանակի ներկա ժամանակին, օրինակ՝ ''Սուտ խօսիս դու-Դու սուտ ես խոսում, ասեմ-ասում եմ, իջանեմ-իջնում եմ'' և այլն։ Բացի արդի հայերենի ներկա ժամանակին համապատասխանելուց՝ կարող է համապատասխանել նաև արդի հայերենի ըղձական և պայմանական եղանակների ապառնի ժամանակին, օրինակ՝ ''Յորժամ գրես, կարդայցեմք-Երբ գրես, կկարդանք, գտանեմ-գտնեմ, կգտնեմ, հասանեմ-հասնեմ, կհասնեմ'' և այլն։ Սահմանական եղանակի անցյալ անկատար ժամանակի կազմության պատկերը բոլոր չորս լծորդությունների համար հետևյալն է՝ {| class="wikitable" |- ! Դեմք !! Ա !! Ե !! Ի !! ՈՒ |- | 1-ին || -այի, -այաք || -էի, -էիր|| -էի, -էաք || -ում, -ումք |- | 2-րդ || -այիր, -այիք || -էիր, -էիք || -էիր, -էիք || -ուս, -ուք |- | 3-րդ || -այր, -ային || -էր, -էին || -էր, -էին || -ու,-ուն |} Ներգործաձև և կրավորաձև առանձին վերջավորություններ չկան, դրանք ընդհանուր են բոլոր սեռերի համար։ <br /> Անցյալ անկատար ժամանակն իմաստով նախ և առաջ համապատասխանում է արդի հայերենի սահմանական եղանակի անցյալ անկատարին, օրինակ՝''Կամէին սպանանել զԱրտաշէս արքայ- Կամենում էին սպանել Արտաշես արքային, ջանայի-ջանում էի, մերձենայի-մերձենում էի'' և այլն։ Սակայն անցյալ անկատարը կարող է գործածվել նաև պատմական ժամանակի իմաստով։ Սա աշխարհաբար թարգմանվում է անցյալ կատարյալ կամ ներկա ժամանակներով, ինչպես՝''մեռանէի-մեռավ'' կամ ''մեռնում է, խորհէի-խորհեց'' կամ ''խորհում է'' և այլն։ Դա կարելի է տեսնել նաև հետևյալ նախադասության մեջ՝ ''Եւ ինքն խաղայր անդէն գնայր յերկիրն Արևելից /Եղիշե/, կարելի է թարգմանել՝ խաղայր-ճանապարհ է ընկնում, գնայր- գնում է։''Անցյալ անկատար ժամանակը կարող է թարգմանվել նաև ըղձական և պայմանական եղանակների անցյալ ժամանակով, օրինակ՝''ողբայր-ողբար, կողբար, գթայիր-գթար, կգթար'' և այլն։ Հ. Ավետիսյանը, Ռ. Ղազարյանը բերում են այսպիսի նախադասության օրինակ՝''Նոյնպէս և վիշապն ոչ մի անգամ օձաձև երևէր, և միւս անգամ մարդակերպ /Եզնիկ/-Այսպես էլ վիշապը մի անգամ օձաձև չէր երևա, մի այլ անգամ՝ մարդակերպ''։ <br /> Ներկայի և անցյալ անկատարի ''մ, ս, յ, մք, յք, ն'' վերջավորությունները հնդեվրոպական ծագում ունեն։ Միայն հոգնակի 1-ին և 2-րդ դեմքերի ք-ն հայկական կազմություն է, որը մենք տեսնում ենք նաև հոլովման համակարգում։ Հետագայում սահմանական եղանակի ներկան և անցյալ անկատարը վերածվեցին ըղձական եղանակի ապառնի և անցյալի ապառնի ժամանակների։ Դեռ 5-րդ դարում անցյալ անկատարը շատ դեպքերում կիրառվում էր որպես ըղձական անցյալ։ Այս երևույթը տարածվեց նաև ներկա ժամանակի վրա՝ ավարտին հասնելով 12-րդ դարում։ Նույն շրջանում սահմանական եղանակի ներկա և անցյալ անկատար ժամանակների համար ստեղծվեց կ''ու'' եղանակիչը, որը հավելվեց գրաբարյան ներկային և անցյալ անկատարին՝ ստեղծելով, օրինակ, ''կու երգեմ, կու երգէի'' ձևերը։ Միջին հայերենն ունի հինգ եղանակ՝ ի տարբերություն գրաբարի՝ սահմանական, հրամայական, ըղձական, պայմանական, հարկադրական։ ''Կոյ, կու, կը, կ´'' եղանակիչը միջին հայերենում արտահայտում էր նաև պայմանական եղանակի ապառնի և անցյալի ապառնի ժամանակների իմաստ, ինչը տարածվեց նաև հայերենի բարբառներում։ Հետագայում արևմտյան բարբառախումբը ձևավորեց ''պիտի'' ձևով ապառնի, իսկ արևելյան բարբառախումբը ստեղծեց ''ում''-ով դերբայ սահմանական եղանակի համար։ Թեև նշվում է, որ ում-ով ներկա 12-14-րդ դդ. չկա, սակայն կան պահպանված աղբյուրներ, օրինակ՝ ''Հերացի՝ մաշում լինի, Վ. Արևելցի՝ աղօթք են առնում'' /13-րդ դար/։ <br /> Սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալ ժամանակը կազմվում է անցյալ կատարյալի հիմքից։ Ըստ կազմության՝ անցյալ կատարյալի հիմքը լինում է պարզ կամ արմատական և բաղադրյալ կամ ցոյական։ Հայերենի անցյալ կատարյալի հիմքը և´ պահպանել է հնդեվրոպական լեզուներում այդ հիմքին բնորոշ գծեր, և´ հեռացել նրանցից։ <br /> Ստեղծվել է հետաքրքիր իրավիճակ, ինչի արդյունքում դժվար է նմանություն տեսնել նրանց միջև։ Հնդեվրոպական լեզուների անցյալի հիմքի հատկությունները պահպանվել են պարզ կամ արմատական հիմքերի մեջ՝ ''թողուլ-թող, հատանել-հատ'' և այլն, իսկ բաղադրյալ հիմքերը տարբերվում են հնդեվրոպական լեզուների բայերի անցյալի հիմքից, լինում են ցոյական կամ ''ի'' բաղադրիչ ունեցող՝''կարդալ-կարդաց, զարթնուլ-զարթի'' և այլն։ Եթե պարզ կամ արմատական հիմքը համընկնում է բայարմատին, ապա բաղադրյալ կամ ցոյական հիմքը կարող է կազմված լինել բայարմատից և աց ածանցից /ա լծորդության պարզ և ան ածանցավոր բայեր/, բայարմատից և եաց ածանցից /ե լծորդության պարզ և բազմապատկական, ի լծորդության պարզ և ա լծորդության են ածանցավոր բայեր/, բայարմատից կամ կատարյալի ցոյական հիմքից և ոյց ածանցից /պատճառական բայեր/։ Ինչպես լեզվի վերաբերյալ շատ հարցերում, այնպես էլ այս դեպքում կան բացառություններ։ <br /> Անցյալ կատարյալի հիմքից կազմվող ժամանակներում բայերը խոնարհվում են երեք տեսակի վերջավորություններով՝ ներգործաձև, կրավորաձև և խառը։ Հետևաբար բայն ունի երեք տիպի խոնարհում։ Յուրաքանչյուր խոնարհման համար առանձնացվում են բայերի համապատասխան խմբեր։ <br /> Անցյալ կատարյալի հիմքից կազմվող ժամանակներում բայերը խոնարհվում են երեք տեսակի վերջավորություններով՝ ներգործաձև, կրավորաձև և խառը։ Հետևաբար բայն ունի երեք տիպի խոնարհում։ Յուրաքանչյուր խոնարհման համար առանձնացվում են բայերի համապատասխան խմբեր։ Ստորև ներկայացնում ենք սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալ ժամանակի կազմության պատկերը՝ {| class="wikitable" |- ! Դեմք!! Ներգործաձև!! Կրավորաձև !! Խառը |- | 1-ին|| -ի, -աք || -այ, -աք || -եայ, -եաք |- | 2-րդ || -եր,-էք /իք/ || -ար,-այք/-արուք || -եար,-եայք |- | 3-րդ || -, -ին || -ան || -եաւ,-եան |} Երբ անցյալ կատարյալի հիմքին ավելանում են վերջավորությունները, հիմքի վանկի շեշտը տեղափոխվում է վերջավորության ձայնավորի վրա, որի արդյունքում կատարյալի հիմքի վերջին վանկի ձայնավորը կամ երկբարբառը հնչյունափոխության է ենթարկվում, ինչպես՝ ''գրեաց+ի=գրեցի, մուտ+ի=մտի'' և այլն։ Գրաբարի սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալ ժամանակն իմաստով համապատասխանում է արդի հայերենի անցյալ կատարյալին, հետևաբար թարգմանվում է համապատասխան ժամանակաձևով, ինչպես՝ ''հեռացայ-հեռացա, նայեցար-նայեցիր, զարթեան-զարթնեցին'' և այլն։ == Գրաբարով ստեղծված 5-րդ դարի նշանավոր երկերը == [[5-րդ դար]]ի գրականությամբ վավերացվեց հայ պետականության ավելի քան վեց հարյուր տարվա ընթացքում հղկված [[հայերեն]]ը, որը կատարելագործվելով՝ դարեր շարունակ օգտագործվեց որպես համաժողովրդական լեզու, որով գրվեցին պատմական, փիլիսոփայական, գիտական, գեղարվեստական բազմաթիվ երկեր։ Այն լեզուն, որը գրավոր դարձավ [[5-րդ դար]]ում, հետագայում կոչվեց ''գրաբար''։ [[5-րդ դար]]ի հայ գրականության ամենանշանավոր դեմքերն են եղել [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը, [[Սահակ Պարթև]]ը ու նրանց առաջին աշակերտները՝ [[Եզնիկ Կողբացի]]ն ու [[Կորյուն]]ը։ Նրանց երկերով է սկզբնավորվում հայ դպրությունը։ Սահակ Պարթևի անունով պահպանված են գլխավորապես [[կանոն գրական ժանր|կանոնական գործեր]], որոնց մեջ շարադրված է եկեղեցու պաշտոնյաների պարտականությունները։ Սահակ Պարթևի անունով մնացել են նաև երկու [[թուղթ (գրական ժանր)|թղթեր]] և մի քանի երգեր։ [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի երկերից պահպանված է ճառերի մի ժողովածու՝ ''«Յաճախապատում ճառք»'' վերնագրով, որը վերագրվել է [[Գրիգոր Լուսավորիչ]]ին։ Այս ժողովածուից բացի, [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի անունով մնում են նաև մի շարք [[հոգևոր երգ]]եր։ [[Եզնիկ Կողբացի]]ն [[5-րդ դար]]ի ամենանշանավոր [[մատենագիր]]ներից է։ Նրա անունով մեզ է հասել ''«Եղծ աղանդոց»'' նշանավոր երկը, որի մեջ հեղինակը հենվելով [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] և կուռ տրամաբանության վրա հերքում է ժամանակի աղանդները։ [[Կորյուն]]ի անունով մեզ հասել է ''«Վարք Մաշտոցի»'' աշխատությունը, որը գրված է [[5-րդ դար]]ի քառասունական թվականներին։ Դա պատմական մեծ արժեք ունեցող երկ է, որի մեջ ներկայացված են գրերի ստեղծման հանգամանքները։ [[5-րդ դար]]ի հայ գրականության մեջ բացառիկ նշանակություն ունեն նաև պատմական մի շարք այլ գործեր։ Այդ երկերից ժամանակագրական առումով առաջինը համարվում է [[Ագաթանգեղոս]]ի ''«Պատմութիւն Հայոց»'' աշխատությունը, որը բաղկացած է երեք մասից։ Հայ ժողովրդի ամբողջական պատմություն գրելու փորձ արել է [[Փավստոս Բուզանդ]]ը։ Նրա Պատմությունը բաժանվում է դպրությունների, որոնցից մեզ հասել են Գ-Զ դպրությունները։ Բուզանդի ''«Պատմութիւն Հայոց»'' գրքի մեզ հասած հատվածները ընդգրկում են մոտ հիսուն տարվա պատմություն՝ [[4-րդ դար]]ի երեսնական թվականներից մինչև ութսունական թվականները։ [[5-րդ դար]]ի հայ ամենաականավոր պատմագիրը եղել է [[Մովսես Խորենացի]]ն, որը մեծ համարում է ունեցել ինչպես հայ, այնպես էլ հարևան երկրների պատմագիրների մեջ։ Նրա անունով մեզ հասել են մի շարք երկեր, որոնց մեջ ամենանշանավորը ''«Պատմութիւն Հայոց»'' գիրքն է, որն իր գիտականությամբ, կուռ կառուցվածքով և քաղաքական նպատակասլացությամբ շատ բարձր է և չի կարելի համեմատել միջնադարի մյուս պատմագիրների երկերի հետ։ [[Մովսես Խորենացի]]ն իր Պատմությունը գրում է [[Սահակ Բ Բագրատունի|Սահակ Բագրատունու]] հանձնարարությամբ։ Խորենացին գրավոր աղբյուրներ օգտագործելու հետ միասին մեծ չափով օգտվել է նար ժողովրդական բանահյուսությունից։ Պատմության մեջ շարադրված է հայ ժողովրդի պատմությունը՝ իր կազմավորման ժամանակաշրջանից մինչև [[Արշակունիների թագավորություն|Արշակունիների թագավորության]] անկումը։ Հայ պատմագրության ամենապայծառ դեմքերից է եղել [[Եղիշե]]ն, որի անունով մեզ հասել են մի շարք աշխատություններ, որոնց մեջ ամենարժեքավորը ''«Պատմութիւն Վարդանանց»'' գիրքն է, որը իր մի շարք դրական հատկություններով կարելի է համեմատել [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] Պատմության հետ։ [[5-րդ դար]]ի հայ պատմիչների վերջին ներկայացուցիչը եղել է [[Ղազար Փարպեցի]]ն, որից մեզ են հասել [[թուղթ (գրական ժանր)|թղթեր]] և ''Պատմութիւն Հայոց'' աշխատությունը։ [[5-րդ դար]]ի գրականությունը հարուստ է նաև թարգմանական գործերով. [[Սահակ Պարթև]]ը, [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը, նրանց ավագ աշակերտները՝ [[Հովնան Եկեղյացի]]ն, [[Հովսեփ Պաղնացի]]ն, [[Եզնիկ Կողբացի]]ն, [[Կորյուն]]ը, [[Մուշե]]ն, [[Աբրահամ Խոստովանող]]ը կամ Զենեկացին և այլք, որոնց մասին տեղեկություններ չկան, թարգմանական մեծ աշխատանք են ծավալել<ref>{{cite book|author=Ս.Ղ.Ղազարյան|title=Հայոց լեզվի համառոտ պատմություն|publisher=Երևանի համալսարանի հրատարակչություն|location=Երևան|year=1981|page=74-83}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Աղբյուրներ == * Աբրահամյան Ա., Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 1957։ *Ավետիսյան Հ. Մ., Ղազարյան Ռ.Ս., Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 2007։ *Ղազարյան Ս. Ղ., Հայոց լեզվի համառոտ պատմություն, Երևան, 1981։ == Արտաքին հղումներ == {{վիքիքաղվածք}} * [http://grabar.am/ Առցանց Գրաբարի դպրոց] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120724051157/http://www.grabar.am/ |date=2012-07-24 }} * [https://grapaharan.org/Կատեգորիա:Գրաբար_Տեքստեր Գրաբար տեքստեր գրապահարանում] * [https://www.magaghat.ai/hy/grabar Դասական Հայերենի (Գրաբար) համառոտ ներածություն] === Գրաբարի բառարաններ === * [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=26 Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի] (Գրաբարի բացատրական բառարան է)։ Երկհատոր։ Տպուած է Վենետիկ, 1836-1837։ * [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=54 Բառգիրք ի բարբառ Հայ եւ Իտալական] (Գրաբարի ամենամեծ եւ լաւագոյն բառարաններէն մէկը։ Հայերէն բացատրական եւ նաեւ իտալերէն։) Տպուած է Վենետիկ, 1837։ * [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=34 Առձեռն բառարան Հայկազնեան լեզուի] (Գրաբարի բառապաշարը, արևմտահայերէն բացատրութիւններով)։ Առաջին տպագրութիւնը 1846ին էր՝ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի հեղինակութեամբ։ Երկրորդ այս տպագրութեան Հ. Գրիգոր Ճէլալեանը աւելցուցած է 5000 բառ-յօդուած։ Տպուած է Սուրբ Ղազար, Վենետիկ, 1865։ * [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=16 Նոր բառգիրք հայ-անգլիարէն], Հայր Մատաթեայ Վարդապետ Պետրոսեան։ Մխիթարեանց Տպարան, Վենետիկ, 1875։ * [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=28 Գրաբարի բառարան], Ռուբէն Սերոբի Ղազարեան։ Երևանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, Երևան, 2000։ * [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=36 Գրաբարի հոմանիշների բառարան], Ռուբէն Սերոբի Ղազարեան։ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն, Անթիլիաս, 2006։ {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=190}} {{Հայոց լեզու}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հայերեն]] [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Թեքական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հայ Առաքելական Եկեղեցի]] [[Կատեգորիա:Հայկական լեզուներ]] qjva63u4j6cp3c1pwkxnn97jii78r33 0 19118 8476010 8239139 2022-07-27T17:09:13Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Կատալաներեն |ինքնանվանում = català {{IPA|[kətə'la]}}, valencià {{IPA|[vəlen'sja]}} |մատենագիր_նմուշ = Greuges de Guitard Isarn.jpg |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = Կատալաներենով գրված տեքստ |երկրներ = {{դրոշավորում|Իսպանիա}}<br />{{դրոշավորում|Ֆրանսիա}}<br />{{դրոշավորում|Անդորրա}}<br />{{դրոշավորում|Իտալիա}} |շրջաններ = [[Կատալոնիա]], [[Վալենսիա (ինքնավար համայնք)|Վալենսիա]], [[Բալեարյան կղզիներ]], [[Արագոն]], [[Մուրսիա (շրջան)|Մուրսիա]], [[Արևելյան Պիրենեյներ]] |լեզվակիրների թիվ = 7,2 մլն<ref>[http://www.ethnologue.com/language/cat ethnologue]</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա =[[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] : [[Ռոմանական լեզուներ|Ռոմանական ճյուղ]] :: [[Արևմտառոմանական լեզուներ|Արևմտառոմանական խումբ]] ::: [[Օքսիտան-ռոմանական լեզուներ|Օքսիտան-ռոմանական ենթախումբ]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = {{դրոշավորում|Անդորրա}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = կատ 290 | ISO1 = ca | ISO2 = cat | ISO3 = cat |քարտեզ = Catalan in Europe.png |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = Կատալաներենի տարածման քարտեզը |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Կատալաներեն''', նաև '''վալենսերեն''' (ինքնանվանում català - կատալա), հնդեվրոպական ընտանիքի հռոմեական լեզուների օքսիտանա-ռոմանական լեզվախմբի լեզու։ Տիրապետում են մոտ 11 միլիոն մարդ։ Տարածված է [[Իսպանիա]]յի տարածքի Կատալոնյան հողերում ([[Կատալոնիա]]յի, [[Վալենսիայի մարզ|Վալենսիա]]յի և [[Բալեարյան կղզիներ]]ի ինքնավար մարզերը), [[Ֆրանսիա]]յի [[Արևմտյան Փիրենեյներ դեպատարմենտ]]ում, [[Անդորրա]]յում և [[Իտալիա]]յի [[Սարդինիա]] կղզու վրա գտնվող [[Ալգդերդո]] քաղաքում։ Կատալաներենը այդ երկրամասերում նաև պաշտոնական լեզու է։ == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզուների ցանկ]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] * [[Լեզուների ցանկեր]] ==Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.dilc.org/ Diccionari Invers de la Llengua Catalana] * [http://www.geonames.de GeoNames] * [http://www.ethnologue.com/web.asp Ethnologue] {{Ռոմանական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռոմանական լեզվախումբ]] [[Կատեգորիա:Իսպանիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Իտալիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Անդորրայի լեզուներ]] {{Lang-stub}} 2pnfxzt32ygcd6fpbdxd470cu1wi1t0 4 19202 8476135 8474663 2022-07-27T23:39:59Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 1 քննարկման բաժին (ավելի հին քան 60 օր) դեպի [[Վիքիպեդիա:Ադմինիստրատորների տեղեկատախտակ/Արխիվ/2022]] wikitext text/x-wiki {{Մասնակից:Աշբոտ/Արխիվ |archive = Վիքիպեդիա:Ադմինիստրատորների տեղեկատախտակ/Արխիվ/%(year)d |algo = old(60d) |counter = 1 |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 0 }} {{Ադմինիստրատորների տեղեկատախտակ}}{{-}} Ադմինիստրատորներին ուղղված ցանկացած հարցով և հայտով կարող եք դիմել այս էջում։ Էջը հսկվում է ադմինիստրատորների կողմից, և ձեր հարցը ուշադրության կարժանանա առաջին հնարավորության դեպքում։ {{Հայերեն Վիքիպեդիայի ադմիններ}} __TOC__ __NEWSECTIONLINK__ {{Դյուրանցում|[[ՎՊ:ԱՏ]]}} == To All Armenian Wikipeidan == Please Inform All Armenian Wikipedians to protect Articles about Armenia and Armenians in English Wikipedia Cyberattack happened Pan Turks and Azeris attack to Articles about Armenia and Armenians For example https://en.wikipedia.org/wiki/Armenia%E2%80%93United_States_relations They Change Armenia Flag with LGBT Flag Please inform to All Armenian Wikipedians to protect Articles about Armenia and Armenians [[User:Luckie Luke|<font color="orange">Luckie Luke</font>]] ([[User talk:Luckie Luke|<font color="orange">Talk</font>]]) Բարև ձեզ։ Մենք ունենք էջ, որը ջնջվել է, չի պահպանվել նաև էլ.փոստը։ Կարող ենք վերականգնել էջը` փոխելով էլ.փոստը։ Նախապես շնորհակալություն։ Էլ.փոստ եմ թողնում կապվելու համար sukiasyantaguhi@gmail.com == IP-ի արգելափակում == Հարգելի ադմինները, խնդրեմ նայել [[Մասնակցի քննարկում:ԱՐԱՐ Երգչախումբ|այս վերջին]] քննարկումը։ Մասնակիցը ցանկանում է նոր անունով գրանցվել, բայց կարծես չի ստացվում։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 17:30, 27 հունվարի 2022 (UTC) :Պատասխանել եմ քննարկման էջում։ --[[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 17:51, 27 հունվարի 2022 (UTC) == Քարտեզներ == Հարգելի ադմիններ, ողջույններ։ Խնդրում եմ ուշադրություն դարձնել շուրջ մեկ տարի առաջ կատարված այս խմբագրմանը [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%94%D5%A1%D5%BC%D6%85%D6%80%D5%B5%D5%A1_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4&diff=prev&oldid=7595060]: Մասնակիցը Արցախի հայերեն քարտեզը փոխարինել է ադրբեջաներեն տեղանուններից բաղկացած քարտեզով։ Հաշվի առնելով, որ սա հայերեն Վիքիպեդիա է, պետք է հայերեն տեղանունները գերակա դիրք ունենան։ Ճիշտ է այդ քարտեզը վիզուալ ավելի լավ է պատկերում իրավիճակային դրվագները, բայց դա չի նշանակում, որ պետք է այդ քարտեզը տեղադրել, պետք է հայերեն համարժեք քարտեզ ստեղծել։ Շնորհակալություն։ ---[[Մասնակից:Ankax Hayastan|Հայորդի]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ankax Hayastan|քննարկում]]) 18:51, 28 հունվարի 2022 (UTC) Շնորհակալություն դիտարկման համար, գուցե խմբագիրներից մեկը կարողանա ստեղծել ավելի հարմար քարտեզ (նախկինում քարտեզներով զբաղվող մասնակիցները հիմա չեն խմբագրում), իսկ մինչ այդ թող մնա հայերենը։ --[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 10:52, 30 հունվարի 2022 (UTC) == Sophy Abrahamyan մասնակցի գործողություններ == Հարգելի' ադմիններ, կխնդրեմ հետևեք [[Մասնակցի քննարկում:Sophy Abrahamyan|այստեղ]] բացածս քննարկմանը։--[[Մասնակից:Armenmir|Armen]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armenmir|քննարկում]]) 10:23, 30 հունվարի 2022 (UTC) Հավանաբար Հայերեն Վիքիպեդիայի ադմինները կարող են միայն զգուշացնել Վիքիպահեստ բեռնվող նկարների վերաբերյալ։ Դրանից առաջ նկարը բեռնվելէր այստեղ, ես եմ առաջարկել բեռնել Վիքիպահեստ, բայց նշել եմ, որ այն պետք է լինի իր լուսանկարը։ Կարծում եմ՝ կանոնների չիմացության հարց է, ոչ թե միտումնավոր։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 10:56, 30 հունվարի 2022 (UTC) :Արմեն ջան, եթե գտնում ես հեղինակային իրավունքի հարց կա, ապա կարող ես ջնջման առաջարկել հենց Վիքիպահեստում։ Այստեղ ադմինները չեն կարող արգելափակել Վիքիպահեստում լուսանկար ներբեռնելու համար։ Ուրիշ հարց է, որ մասնակցին կարելի է զգուշացում տալ, որ ՀՎՊ-ի հոդվածներում այդ լուսանկարները չօգտագործի, բայց ավելի տրամաբանական է հենց Վիքիպահեստում այդ հարցը կարգավորել։ Իհարկե նախ պետք է ճշտել արդյո՞ք մասնակիցը կապ ունի լուսանկարի հետ, արդյո՞ք ինքն է լուսանկարել, կամ թույլատրություն ստացել է կամ այդ կայքում ինչ կարգավիճակով է լուսանկարը հրապարակվել և այլն։ ...[[Մասնակից:Ankax Hayastan|Հայորդի]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ankax Hayastan|քննարկում]]) 18:49, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::Հարգելի' [[Մասնակից:Ankax Hayastan]], ես տեղյակ եմ այդ ընթացակարգից, դրա համար նշել եմ, որ ''եթե ադմին են նաև Վիքիպահեստում'', կխնդրեմ ջնջել։ Եթե մտնեք այդ լուսանկարներից ցանկացածը կտեսնեք, որ հեղինակը որևէ կապ չունի լուսանկարի հետ, բեռնել է ազատ արտոնագրով, հեղինակը նշել է՝ անհայտ, կայքն էլ նշել, թե որտեղից է քաշել։ Այնպես որ այդտեղ ուսումնասիրելու հավելյալ բան չկա։ P.S. Մասնակցին խնդրել եմ ինքը ջնջման ներկայացնի, այլապես ես կանեմ։ --[[Մասնակից:Armenmir|Armen]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armenmir|քննարկում]]) 06:27, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Հոդվածի վերնագրի տեխնիկական հարց == Հարգելի ադմինիստրատորներ, [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ (1918)]] հոդվածը անհրաժեշտ է վերանվանել [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ]], քանի որ այդ անունով մեկ այլ կռիվ կարծես թե չի եղել, հետևաբար իմաստ չկա փակագծերում տարեթիվը նշել։ Ինքս չեմ կարող անել, քանի որ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ անունով էջ արդեն գոյություն ունի վերահղվում է Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ (1918) հոդվածին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:58, 31 հունվարի 2022 (UTC) :: {{Արված է}}։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:00, 31 հունվարի 2022 (UTC) :::Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 12:03, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Նվազագույն ծավալի հոդվածների վերաբերյալ == Հարգելի ադմինիստրատորներ, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/212.73.65.135 այս ԱյՓից] կատարվող խմբագրումներին։ Մասնակիցը ստեղծում է իսկապես կարևոր հոդվածներ (որպես աղբյուր կարծես թե ՀՍՀ-ն է վերցնում), սակայն դրանցից շատերը 3000 բայթից քիչ ծավալ ունեն։ Որպեսզի չխախտվի Հայերեն Վիքիպեդիայի կանոնակարգը, անհրաժեշտ է ինչ-որ քայլ կատարել։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 08:08, 22 փետրվարի 2022 (UTC) :Հայերեն Վիքիպեդիայի օրենքներով կարելի է կարճ հոդված գրել՝ մինչև 3000 բայթ, եթե հոդվածը կարևոր է, բայց որևէ տեղ այլ աղբյուրներ չկան, ու հնարավոր չէ աղբյուրներով հաստաված նյութ ավելացնել։ Տվյալ դեպքում աղբյուրները պիտակվում են որպես կարճ, ու եթե մեկ շաբաթվա ընթացքում տեքստը չի ավելացվում, ապա ջնջվում են։ Եթե ինչ-որ հոդված կարճ լինելու դեպքում չի պիտակվել, ապա կարող եք պիտակել և այն մեկ շաբաթից ավելի չի մնա Վիքիպեդիայում, եթե չուղղվի։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 08:26, 22 փետրվարի 2022 (UTC) == Զանգվածային սխալներ == Հարգելի՛ ադմիններ, խնդրում եմ ուշադրություն դարձնել {{user|Զոր Ջան}}-ի ստեղծած զանգվածային հոդվածներին, որոնք մեքենայական թարգմանության նմուշներ են։ Մի քանի անգամ զգուշացվել է այդ մասին, բազմաթիվ հոդվածներ պիտակվել են կամ տեղափոխվել սևագրություն, սակայն կրկին վերստեղծվել են աննշան փոփոխություններով։ Փորձելու համար թարգմանած որոշ հոդվածների բնօրինակներ նայել եմ ավտոմատ թարգմանչով, նույնական են իր ստեղծածների հետ։ --[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 08:14, 30 Մայիսի 2022 (UTC) :Բարև ձեզ, կարող եք էջի անուները ա՞սեք։ [[Մասնակից:Զոր Ջան|Զոր Ջան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Զոր Ջան|քննարկում]]) 09:34, 30 Մայիսի 2022 (UTC) ::@[[Մասնակից:Զոր Ջան|Զոր Ջան]], հոդվածները ձեր քննարկման էջում դրված են։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 18:52, 30 Մայիսի 2022 (UTC) :::[[Մասնակից:Զոր Ջան|Զոր Ջան]], բացածս բոլոր հոդվածները մեքենայական թարգմանության օրինակ էին և ենթակա արագ ջնջման, բոլո՞րը նշեմ։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 19:31, 30 Մայիսի 2022 (UTC) <br>Հարգելի՛ ադմիններ, մասնակցի ստեղծած հոդվածները խառը նայում եմ, բոլորում նույն պատմությունն է։ Հոդվածների թիվը գրեթե 200-ն է, մեքենայական թարգմանությամբ։ Խնդրում եմ դիտարկել և որոշել, միգուցե ավելի ճիշտ լինի ամբողջությամբ ջնջել։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 06:02, 3 Հունիսի 2022 (UTC) == 185.79.2.174 == խնդրեմ ուշադրություն դարձրեք [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/185.79.2.174 այս գործողություններին]։ [[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 22:24, 9 Հունիսի 2022 (UTC) :Շնորհակալ եմ, @[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, արգելափակեցի: [[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ^{([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քնն.]])} 00:39, 10 Հունիսի 2022 (UTC) == Վերնագրի վերափոխում == Հարգելի ադմինիստրատորներ, անհրաժեշտ է [[Անի (գյուղ, Արցախ)|այս]] հոդվածի ներկա վերնագիրը այն է՝ «[[Անի (գյուղ, Արցախ)]]»-ը, դարձնել վերահղում, իսկ որպես հոդվածի վերնագիր դարձնել [[Անի (Քաշաթաղի շրջան)|«Անի (Քաշաթաղի շրջան)»]]-ը: Արցախի Հանրապետության այն բնակավայրերի մասին հոդվածներում օգտագործվում է (ճիշտ է օգտագործել) ոչ թե փակագծերում երկրի անունը կրճատ գրելը, այլ տվյալ շրջանի, մարզի անունը, եթե այդ անունով այլ վայրերում նույնպես բնակավայրեր կան։ Օրինակ՝ Գետամեջ (Քաշաթաղի շրջան), Արծվաշեն (Քաշաթաղի շրջան) և այլն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:15, 16 Հունիսի 2022 (UTC) Ջնջվել է։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 11:19, 16 Հունիսի 2022 (UTC) :Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:21, 16 Հունիսի 2022 (UTC) == Move two files == Hello! Sorry for writing in English. These two files have the file extension .jpg eventhough the MIME is image/png and they thus need to be renamed: * [[:Պատկեր:Lazio-logo.jpg|Պատկեր:Lazio-logo.jpg]] → [[:Պատկեր:Lazio-logo.png|Պատկեր:Lazio-logo.png]] * [[:Պատկեր:Լևոն Տեր-Մելիքսեթյան.jpg|Պատկեր:Լևոն Տեր-Մելիքսեթյան.jpg]] → [[:Պատկեր:Լևոն Տեր-Մելիքսեթյան.png|Պատկեր:Լևոն Տեր-Մելիքսեթյան.png]] Thanks! [[Մասնակից:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Մասնակցի քննարկում:Jonteemil|քննարկում]]) 18:48, 9 Հուլիսի 2022 (UTC) :Hi, [[User:Jonteemil|Jonteemil]], {{Done}}։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 19:03, 9 Հուլիսի 2022 (UTC) == Ռուդիկ Ղարիբյան == {{ՔՓ|Քննարկումը տեղափոխել եմ '''[[:Վիքիպեդիա:Խորհրդարան#Ռուդիկ_Ղարիբյան|Խորհրդարան]]''', ավելի լայն շրջանում խորհրդակցելու համար։ --[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 09:38, 17 Հուլիսի 2022 (UTC)}} Հարգելի ադմինիստրատորներ, ես հասկանում եմ թեմայի նրբությունը, բայց եթե նախկինում ջնջված [[Ռուդիկ Ղարիբյան|հոդվածը]] նորից է ստեղծվում ու էլ չի ջնջվում, ապա կարելի՞ է ենթադրել, որ Հայաստանի զինված ուժերի կամ Արցախի պաշտպանության բանակի յուրաքանչյուր զոհված զինծառայողների մասին հոդվածներ գրելը չի հակասում Հայերեն Վիքիպեդիայի կանոնակարգին։ Եթե այդպես է, ես միայն ուրախ կլինեմ։ Որպես լրացուցիչ տեղեկություն նշեմ, որ հոդվածը ստեղծած մասնակիցը բացել էր հետևյալ քննարկումները՝ [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D6%80_2022#%D5%8C%D5%B8%D6%82%D5%A4%D5%AB%D5%AF_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%A2%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D5%B6_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%AB_%D5%BB%D5%B6%D5%BB%D5%B8%D6%82%D5%B4 1], [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%93%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%BE%D5%A1%D6%80_2022#%D4%B6%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%AB_%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D6%80%D5%AF 2], [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D4%B1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D4%B1%D5%BA%D6%80%D5%AB%D5%AC_2022#%D4%B1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%BF_%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4 3]։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:20, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) Հարգելի՛ [[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]], քանի որ այդպես էլ արձագանք չեղավ գրառմանը (հավանաբար հաջորդ գրառման պատճառով չեն տեսել), բայց արձագանք չլինելը հետագայում կարող է մեկնաբանվել որպես համաձայնության նշան, գրում եմ իմ կարծիքը. դա միայն նշանակում է, որ այդպես էլ չենք կարողացել մասնակցին համոզել, որ կանոնակարգը թույլ չի տալիս գրել նման հոդված (հարցի նրբությունը չգիտեմ, բայց Վիքիպեդիան հիշատակը հարգելու միակ միջոցը չէ, պետք չէր հանրագիտարանին այդքան մեծ նշանակություն տալ, առանց որի անհնար է հիշել կամ հարգել մարդկանց (տվյալ դեպքում նորից պետք է հիշել այն մարդկանց, որոնք խմբագիրների շրջանում ծանոթ չունեն), իսկ հոդվածի ներածությունում նշվածները ևս մեկ անգամ փաստում են, որ ավելի լավ էր հոդվածը չգրել, քան գրել նման ձևով), եթե ուզում եք, կարող եք նորից փորձել, գուցե կարողանաք համոզել, իսկ հոդվածը կարող եք ներկայացնել արագ ջնջման (կարող եք նայել նաև [[Սամվել Խաչատրյան (զինծառայող)]] հոդվածը), գուցե ադմիններից մեկը երբևէ ջնջի (կարող է չեն տեսել)։ Ես չեմ ջնջի հիմա կամ մոտակա ժամանակներում, քանի որ տվյալ մասնակիցը [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6#%D4%B1%D5%A4%D5%B4%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B9%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B4 իմ խմբագրումները համարում է հետապնդում] և իր ներկայացրած անհիմն մեղադրանքների մասին իմ գրառմանը չի էլ պատասխանում, քանի որ իր ուզածին հասել էր ու հարցը համարեց փակված։ Ծայրահեղ դեպքում, եթե ադմինների ու այլ խմբագիրների կողմից արձագանք չլինի, այդ հոդվածի մնալը կարող ենք համարել բացառություն չգիտեմ ինչ պատճառաբանությամբ, բայց կանոնակարգը կշարունակի գործել մնացած հոդվածների դեպքում կամ կաշխատենք այնպես անել, որ այն որոշ չափով գործի, հակառակ դեպքում հնարավոր կլինի գրել նաև մեր խմբագիրների կամ ակումբականների, ՔՈԱՖ Սմարթ կենտրոնի շրջանավարտների ու այլոց մասին։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 14:53, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) Ոչ լռությունը համաձայնության նշան չէ (գոնե իմ դեպքում խնդրում եմ լռությունը համաձայնության նշան չմեկնաբանանել)։ Բայց հաշվի առնելով որ այսօր Ռուդիկի 20-ամյակն է, և իր ընկեր վիքիպեդիացիները քանի շաբաթ հուշ-ցերեկույթ էին պատրաստում իր ծծնդյան առիթվ, և ոնց հասկացա նաև զգացմունքային առումով շատ կարևոր էր այդ հոդվածի առկայությունը, կարծում եմ դա հարգելով և էմպատիա ցուցաբերելով կարելի է մի քանի օր ևս սպասել, ապա անցնել քննարկմանը։ Շատ ավելի խնդրահարուց հարցեր ունենք, որոնք սպասոմ եմ շատ–շատ ավելի երկար։ --[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 18:47, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) {{ՔՎ}} == Ձուլման հետ կապված տեխնիկական հարց == Քանի որ բնակավայրի մասին [[Հարար (գյուղ, Արցախ)]] հոդվածը գրվել էր ավելի շուտ, քան [[Հարար]] հոդվածը, ուստի 2-րդը միաձուլեցի 1-ինին ինչպես կարգն է պահանջում։ Սակայն վերնագիրը պետք է լինի Հարար, ուստի անհրաժեշտ է այն վերնագիրը ջնջել ու տեղ ազատել, որպեսզի Հարար (գյուղ, Արցախ)-ը վերանվանենք։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:42, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 11:48, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) :Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:49, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) == Սևագիր էջեր == :Ադմինիստրատորներ ջան, կոլեգաներ, այստեղ եմ գրում, որովհետև հիմնականում հարցը վերաբերում է մեզ և փոփոխությունները մենք պետք է անենք։ :Խոսքս ''Սևագիր'' հարթակի կամ անվանատածքի մասին է, որտեղ դեռևս անցյալ տարվա նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներից մոտ 150 հոդված էր հավաքվել։ Անվանատարածքում ստեղծում են սևագիր էջ հոդվածի հեղինակները՝ սա շատ քիչ, մի մասը վերահղում են ակտիվ մասնակիցները, իսկ հիմնական մասը ադմիններս ենք տեղափոխում հիմնական հարթակից։ :Հարցը չափորոշիչներն են, և թե ինչո՞ւ ենք տեղափոխում։ Հոդվածներ կան որոնք պիտակվել են ստանդարդ «կարճ էջ, անաղբյուր էջ» պիտակներով, որոնք մեկ շաբաթ են տալիս թերությունը ուղղելու համար, բայց հետո տեսնում ես դրանք հեռացվել են ու հոդվածը տեղափոխվել է սևագիր։ Կարծում եմ եթե հոդվածը հնարավոր է պիտակել ստանդարտ պիտակներով, ապա սևագիր տեղափոխել պետք չէ։ Նույնը նաև ''Արագ ջնջման ենթակա հոդվածներն'' են, որնք կարծում եմ պետք է ջնջենք, և ոչ թե տեղափոխենք սևագիր։ Ամեն պիտակավորում իր բախտին պետք է արժանանա։ :Սևագիր տեղափոխելուց հետո, որպես կանոն չենք հետևում հոդվածին։ Հոդվածների մի մասը տեղափոխվում է հիմնական հարթակ, բայց մնում է սևագրությունում, կամ էլ մնում է վերահղումը; Հոդվածը արագ ջնջման ենթակա էր, տեղափոխվել է սևագիր այն հույսով, որ մասնակիցը կշտկի, չի արել ու էլի մնացել է։ Հոդվածներ կան, որ մասնակիցն աշխատել է , ուղղումներ է արել ու էլի է մնացել, որվհետև չենք տեսել։ :Մեր Սևագիրը միջազգայինի Draft-ն է, որը նախ պարտադիր առաջարկվում է նորեկներին, իսկ հետո հնարավոր է այնտեղ տեղափոխել, ինչո՞ւ մենք նորեկներին չենք պարտադրում այնտեղ գրել, կարծում եմ գլխացավանքը ավելի քիչ կլինի, քան այստեղից այնտեղ տեղափոխել, հեռացրած պիատակները նորից վերադարձնել և այլն։ Իհարկե, ասենք հիմնական տարածքում պայմանական 5 հոդվված ունեցողը արդեն կկարողանա միանգամից այնտեղ էլ ստեղծել։ Սա նաև կխթանի, որ նորմալ գրեն դրաֆտում և գոնե մեկ հոդվածով չբավարարվեն։ Պետք է չափորոշիչներ հաստատենք, թե ով կարող է սևագրից հիմնական տարածք տեղափոխել։ :Այժմ սևագիրը կարիք ունի առաջարկվող ժամկետի, որի ընթացքում հոդվածը ավտոմատ կհայտնվի արագ հեռացման ենթակա էջերի կատեգորիայում, այսպես 7-8 ամսվա հոդվածներ չեն կուտակվի։ Եթե մարդ այդքան ժամանակ խմբագրում չի անում, ապա չի էլ անի հետագայում։ Կարևոր է, որ կարողանանք նայել նաև կատեգորիայով, ինչպես մյուս պիտակված հոդվածները։ :Եթե նորեկ մասնակիցը հոդվածը պարտադիր ստեղծի սևագրում, վատ հոդվածները չենք տեղափոխի հիմնական տարածք ու ոչ թե մենք կսկսենք խնդրել իրեն, որ մի տեղափոխիր հիմնական տարածք, նորից ուղղիր, այլ ինքը մեզ կդիմի։ Իսկ այս պահին մասնակից ունենք, որ երևի 50 հոդված է [[:Մասնակցի քննարկում:Զոր Ջան|լցրել՝ բառիս բուն իմաստով]], ու չի էլ մտածում ուղղումներ անելու մասին։ Դրա համար կարող ենք սևագրի էջի ժամկետ սահմանել, որից հետո կջնջվի։ Հիմնական սա էի ուզում ասել, մնացածը կարող ենք քննարկել։ --[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 19:02, 22 Հուլիսի 2022 (UTC) Քանի որ մի կողմից անընդհատ նշում են, որ մասնակիցները ու հատկապես նոր գրանցվածները (որոնց ստեղծածներն էլ մեծ մասամբ տեղափոխվում են) հոդվածի ջնջումը շատ ծանր են տանում, մյուս կողմից էլ Աշոտը գրել էր, որ բոտով ջնջում է վեց ամիս չխմբագրված հոդվածները, ես նախընտրում եմ որոշակի տեքստ ունեցող հոդվածները (օրինակ՝ եթե պիտակվել է անաղբյուր) տեղափոխել սևագիր, բայց եթե բոտն էլ չի ջնջում հոդվածները, կարող ենք որոշակի չափանիշներ սահմանել։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 13:15, 23 Հուլիսի 2022 (UTC) :[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ջան, երեկ ջնջել եմ անցյալ տարվա ստեղծած 3 կամ 4 հոդված, ստուգեցի պիտակվել էին ստեղծման ժամանակ՝ անցյալ տարի։ Անաղբյուր պիտակված հոդվածին մեր կանոնադրությամբ մեկ շաբաթ է հասնում, իսկ երբ տեղափոխում ենք սևագիր ամիսով մնում է։ Դրա համար էլ առաջարկում եմ սևագիր տարածքում խմբագրելը նորեկների որոշակի քանակի հոդվածների համար սարքել պարտադիր, իսկ եթե օրինակ՝ 5 հոդված ստեղծելուց հետո էլ խմբագիրը չի պատկերացնում հոդված ստեղծելու պահանջները, ապա ավելի լավ է չխմբագրի, թե չէ համառ խմբագիրներ կան, որոնց ձեռքին մենք ենք կրակն ընկնում։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 16:08, 23 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Ընդհանրապես ինչ թվում է՝ սխալ է ընկալվել «Սևագիր» անվատարածքը: Սրա ստեղծման գաղափարն այն էր, որ մեծ հոդվածների վրա աշխատելիս մի քանի հոգով կարողանային հանգիստ խմբագրել: Իսկ եթե հոդվածը ուզում ենք տեղափոխել սևագիր, կար ավազարկղը, որը մասնակցային էջի ենթաէջերից էր (Օրինակ՝ Մասնակից:Մասնակից/Ավազարկղ): Կարելի է սահմանել հենց այսպես, որ վերանայման ենթակա հոդվածները գնում են ոչ թե սևագիր, այլ ավազարկղ:--[[Մասնակից:Sigma'am|∑ίγμα]] ^{([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քնն.]])} 19:28, 24 Հուլիսի 2022 (UTC) tbg5mrvelfg9rmeo3c4ktifvfq7uaki 4 19955 8476138 8475142 2022-07-27T23:40:39Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 1 քննարկման բաժին (ավելի հին քան 30 օր) դեպի [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան/տեխնիկական/Արխիվ/2022]] wikitext text/x-wiki {{Մասնակից:Աշբոտ/Արխիվ |archive = Վիքիպեդիա:Խորհրդարան/տեխնիկական/Արխիվ/%(year)d |algo = old(30d) |counter = 1 |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 0 |archiveheader = }} {{Կարճ հղում|[[ՎՊ:ՏԵԽԽ]]}}{{ՏԽ}} __ՀՂՈՒՄ_ՆՈՐ_ԲԱԺՆԻ_ՎՐԱ__ {{Նորերը ներքևից}} {| class="wikitable" |- ! Նախատեսված է !! Նախատեսված չէ |- | նախագծում նկատած տեխնիկական խնդիրները հայտնելու կամ ''այլ վիքինախագծում'' նկատված հարմար գործիքները, այս նախագծում իրականացնելու խնդրանքների համար է՝ || այլ կայքերում, ծրագրերում, համակարգերում և սարքերում առկա տեխնիկական խնդիրները հայտնելու համար։ |- | * այս ինչ բանը սկսեց չաշխատել * այս ինչ բանը սխալ է արտապատկերվում * այն ինչ նախագծում կա, այս ինչ հարմար գործիքը, և լավ կլիներ ունենալ այն մեզ մոտ || * տեխնիկական հարցերով մասնակիցներին օգնելու համար ::(դիմեք ակտիվ մասնակիցներին իրենց քննարկման էջում, ձեզ սիրով կօգնեն) * մասնակիցների համակարգիչների և այլ սարքերի հետ կապված խնդիրների համար ::(նախագծի սահմաններում, այս խնդիրները չեն դիտարկվում, փորձեք գտնել համապատասխան ֆորում) * հոդվածների պարունակությունում նկատված սխալների համար ::(եթե համոզված եք, որ սխալ է և գիտեք ճիշտ տարբերակը, անմիջապես ուղղեք այն, հնարավորության դեպքում նշելով նոր տեղեկությունների աղբյուրը, այլապես քննարկեք դա հոդվածի քննարկման էջում) |} :''Խնդրում ենք, նկարագրեք խնդիրը հնարավորինս մանրամասն, որտեղ, երբ և ինչ պայմաններում է նկատվում, ինչ դիտարկչից/ծրագրերից եք օգտվում։'' == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> 19:31, 4 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 --> == Կաղապար:Տեղեկաքարտ Թենիսիստ == չգիտեմ կաղապարի հետ է թե վիքիդատ-ից եկող տվյալների հետ է խնդիրը, ծննդյան վայր կամ բնակության վայր տողը երբ երկարում է, փչացնում է տեղեկաքարտի տեսքը, ես չկարողացա գտնել խնդիրը,հիմա օրինակ [[Մարտինա Հինգիս]] կամ [[Շտեֆի Գրաֆ]] հոդվածներում շատ լայն է։ [[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 01:32, 6 Հուլիսի 2022 (UTC) ։ ինքս ինձ պատասխանեցի, ուղղեցի <nowiki>|bodystyle = width:{{{box_width|16em}}}; text-align:left; </nowiki> սա պետք է լիներ։ --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 03:11, 6 Հուլիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> 19:23, 11 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 --> == Տեղեկաքարտ Կղզի == Հարգելի՛ խմբագիրներ, Կղզու տեղեկաքարտի հետ մի բան այն չէ, տե՛ս [[Ադալարայի ժայռեր (Ղրիմ)]]։ Մի հատ կնայե՞ք։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 10:47, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) :Կարծես թե ուղղվեց խնդիրը։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 10:48, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) :: հարգելի [[Մասնակից:GeoO]], ինձ մոտ շատ լայն է ցույց տալիս, երբ տալիս եմ խմբագրել, առանց խմբագրում անելու այդ պատունանում ուղղվում է, բզբզամ տեսնեմ ինչից է: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 13:09, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) ::: հնարավոր է ինչ-որ քեշի խնդիր է, կամ քարտեզի, հիմա ուղղվեց: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 13:11, 16 Հուլիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> 22:59, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> 19:26, 25 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 --> gwj1vkvlrtfq1xsuh3gdqrapn1h5aiz 3 20584 8476133 8475143 2022-07-27T23:39:39Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 2 քննարկման բաժին (ավելի հին քան 30 օր) դեպի [[Մասնակցի քննարկում:Emptyfear/Մոռացում19]] wikitext text/x-wiki {{Մասնակից:Աշբոտ/Արխիվ |archive = Մասնակցի քննարկում:Emptyfear/Մոռացում%(counter)d |algo = old(30d) |counter = 19 |maxarchivesize = 200000B |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 1 |archiveheader = {{Մոռացված}} }} {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="clear: {{{clear|right}}}; margin-bottom: .5em; float: right; padding: .5em 0 .8em 1.4em; background: none; width: {{{width|{{{1|auto}}}}}};" {{#if:{{{limit|}}}|class="toclimit-{{{limit}}}"}} | __TOC__ |} {| style="font-size: 80%" |- | [[Պատկեր:Archive-PenPapers.svg|frameless|right|120px]] |- |Անցյալը փորփրելու <br />համար մտիր [[Մասնակցի_քննարկում:Դավիթ_Սարոյան/Մոռացում|արխիվ 1]], [[Մասնակցի_քննարկում:David Saroyan/Մոռացում2|2]] |} == «Մոլորակի շուրջը» == [[image:Around_the_planet(transparent).png|120px|right]] <center>{{Հարգելի մասնակից}}, խնդրում եմ «Մոլորակի շուրջը» նախագծին օգնել առողջ այլընտրանքային միջավայրում ընտրել նախագծի հոկտեմբեր ամսվա անդամ-երկիրը՝ հանուն Հայերեն Վիքիպեդիայի զարգացման։ Քվեարկել կարող եք [[Վիքիպեդիա:Մոլորակի շուրջը/Քննարկումներ|այստեղ]]</center> == Video tutorial "Referencing with VisualEditor" – newsletter issue 1 == <div style="border:3px solid black; max-width: 800px; border-radius:10px"> <big><big><center>&ensp;Video tutorial "Referencing with VisualEditor" – newsletter issue 1</center></big></big> <gallery mode="packed" heights="60px"> File:Ciak.jpg File:Wikipedia,_an_introduction_-_Erasmus_Prize_2015.webm|thumbtime=00:36.00 File:Wikimedia_Outreach.svg File:GLAM_logo_transparent.png File:VisualEditor-logo.svg </gallery> === Good news: the (lengthy!) script draft 1 is complete! === Hello, I am happy to share that script draft 1 is complete and ready for public comment. The script ([https://docs.google.com/document/d/1fppfCM74jmCFZ6js9gNodZ7KG0umxrYiFVpe7Tl-o40/edit?usp=sharing link to the Google doc]) is much longer than I anticipated, at almost 21 pages! Although I think that the 21 page script would be a very good introduction to referencing policies and workflows, I am considering dividing it into two or more smaller scripts that would be produced as separate videos. For example, one script could focus on policies and a different script could focus on how to use the citation tool. I am considering this for three reasons: * People may be more willing to watch shorter videos that have more specific focus. * Shorter videos may be easier to search for an answer for a single specific question. * There is a possibility that if I attempt to produce a single video from almost 21 pages of script that I might exceed the budget for this mini-project. I would like for both WMF and the community to be satisfied with the results from this mini-project, and I think that dividing the script into smaller scripts which could be produced separately would be a good way to ensure that the budget for the current grant is not exceeded. While there is a reasonable possibility that I could finish production of the entire 21 pages of script within the current grant, I think that dividing the script would be prudent. After one of the smaller scripts is fully produced within the currently available funding, remaining script could be considered for production within the current grant if there seems to be adequate remaining funds, or could be saved for possible production with a future grant. === Request for constructive criticism and comments === I would very much appreciate constructive criticism and comments regarding the script, preferably by March 10 at 11:59 PM UTC. This is a shorter time window than I would like to provide, but the planned end date for this project is March 14 and I would like to finish video production by the end of March 13 so that I have 24 hours for communications before the grant period ends. If you would like to review the script or make other comments but the end of March 10 is too soon for you, please let me know that you need more time, and I will take that into consideration as I plan for final production and consider whether to request a date extension from WMF. (Extending the finish date for the project would <u>not</u> involve requesting additional funding for the current grant.) I would prefer that the video be done perfectly a few days late than that the video be done on March 14 but have an important error that was not caught during a rush to the finish. I have three specific requests for feedback: 1. Please find errors in the script. This is a great time to find problems with my work, before the script goes into production and problems become more expensive to fix. Please go to [https://docs.google.com/document/d/1fppfCM74jmCFZ6js9gNodZ7KG0umxrYiFVpe7Tl-o40/edit?usp=sharing this link in Google Docs] and use the Comment feature in the Google Doc. 2. Do you have comments regarding whether the script should be divided, and if so, how it should be divided? Please let me know on the [[:meta:Grants talk:Project/Rapid/Pine/Continuation of educational video and website series|project talk page]]. 3. How do you feel about the name for the video? Do you prefer "Referencing with VisualEditor" or "Citing sources with VisualEditor", or a third option? Again, please comment on the [[:meta:Grants talk:Project/Rapid/Pine/Continuation of educational video and website series|project talk page]]. However, if I divide the script then I will create new names for the smaller videos. === Closing comments === Thank you for your interest in this mini-project. I am grateful to be working on a project which I hope will help Wikipedia contributors to be more efficient and effective, and indirectly help to improve Wikipedia's quality by teaching contributors how to identify and to cite reliable sources. I believe that the finished video will be good, and I hope that the community and novice contributors will find the video to be very useful. Yours in service, --<span style="white-space:nowrap;text-shadow:#008C3A 0.1em 0.1em 1.5em,#01796F -0.1em -0.1em 1.5em;color:#000000">[[User:Pine|<b style="color:#01796F">Pine</b>]][[User talk:Pine|✉]]</span> 07:55, 7 March 2019 (UTC) </div> == Wikidata weekly summary #504 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** Closed request for adminship: [[d:Wikidata:Requests for permissions/Administrator/MSGJ|MSGJ]] (Successful). Welcome onboard \o/ * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** The [https://etherpad.wikimedia.org/p/WBUG_2022.01.27 next Wikibase live session] is 16:00 UTC on Thursday 27th January 2022 (17:00 Berlin time). What are you working on around Wikibase? You're welcome to come and share your project with the community. *** Editing with OpenRefine [https://www.twitch.tv/belett live on Twitch] and in French by Vigneron, January 25 at 19:00 CET (UTC+1) *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call: Professor Pascal Martinolli speaking on tabletop role-playing game citations practices and Wikidata, [https://docs.google.com/document/d/1PF2DVZXEx5Z1Mxwl0N2JOqe2RwpopDJMTMaCd3PVuSw/edit# January 25th]. *** LIVE Wikidata editing #68 - [https://www.youtube.com/watch?v=0_FPieB6So4 YouTube], [https://www.facebook.com/groups/WikidataCommunity/permalink/3157394024545753/ Facebook], January 29 at 19:00 UTC *** [[d:Wikidata:Events/Swedish_online_editathon#Träff_#93|Online Wikidata meetup in Swedish #94]], January 30 at 13.00 UTC *** [[d:Wikidata talk:Lexicographical data/Documentation/Languages/br|Online workshop]] in French about Breton lexicographical data, by Envlh and Vigneron, January 30 at 15:00 CET (UTC+1) *** On Tuesday, February 22, the OpenRefine team hosts [[c:Commons:OpenRefine/Community_meetup_22_February_2022|a community meetup to present current and future work on Structured Data on Commons support in OpenRefine]]. ** Ongoing: *** Weekly Lexemes Challenge #26, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=26 Bees] *** #1Lib1Ref campaign runs runs from January 15th to February 5th. [[m:The_Wikipedia_Library/1Lib1Ref/Participate#Creating_Wikidata_items_related_to_works_on_Wikisource|Contribute by creating Wikidata items for texts and authors on Wikisource]]. ** Past: *** Wikidata/Wikibase office hour ([[d:Wikidata:Events/IRC office hour 2022-01-19|2022-01-19]]) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://www.opensanctions.org/articles/2022-01-18-peppercat/ The CIA lost track of who runs the UK, so I picked up the slack] featured on [https://news.ycombinator.com/item?id=29976576 Hacker News] *** [https://www.lehir.net/solving-wordle-sutom-and-al-with-sparql-queries-on-wikidata/ Solving Wordle, Sutom, and al. with SPARQL queries on Wikidata] *** [https://www.theverge.com/tldr/2022/1/17/22888461/wikitrivia-web-game-timeline-wikidata-events-fixing-data Wikitrivia is a web game that challenges your knowledge of historical dates] *** [https://www.infobae.com/america/tecno/2022/01/19/wikitrivia-el-juego-viral-que-pone-a-prueba-cuanto-sabe-de-historia/ Wikitrivia, the viral game that tests how much you know about history] (in Spanish) *** [https://www.smithsonianmag.com/blogs/smithsonian-libraries-and-archives/2022/01/18/100-women-in-science-in-smithsonian-history/ 100 Women in Science in Smithsonian History] ** Papers *** [https://www.jlis.it/index.php/jlis/article/view/439 Wikidata: a new perspective towards universal bibliographic control] *** [https://www.dpconline.org/news/twgn-wikidata-gen Wikidata for Digital Preservationists: New DPC Technology Watch Guidance Note now available on general release] ** Videos *** [WORKSHOP] Wikidata and libraries: tools for information managers (in Spanish) - [https://www.youtube.com/watch?v=hobjhuWDOAY YouTube] * '''Tool of the week''' ** [https://observablehq.com/@pac02/comparator-compare-named-entities-cited-in-two-wikipedia-a Comparator] compare the list of cited entities across two different wikipedia articles using Wikidata and SPARQL * '''Other Noteworthy Stuff''' ** Wikidata Lexemes forms: *** [https://twitter.com/LucasWerkmeistr/status/1482780512712335360 Now supports the Odia language] *** [https://lexeme-forms.toolforge.org/template/spanish-verb/ Substantially expanded template for Spanish verbs] ** How many triples are added when certain edits are made? ... [[d:User:Mahir256/Triples|User:Mahir256/Triples]] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10263|admission yield rate]], [[:d:Property:P10273|Corruption Perceptions Index]], [[:d:Property:P10280|category for honorary citizens of entity]], [[:d:Property:P10286|podcast image url]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10260|AMS Glossary of Meteorology ID]], [[:d:Property:P10261|EtymWb lemma ID]], [[:d:Property:P10262|Offizielle Deutsche Charts album ID]], [[:d:Property:P10264|ARCHER ID]], [[:d:Property:P10265|Senators of Spain (1834-1923) ID]], [[:d:Property:P10266|AdoroCinema person ID]], [[:d:Property:P10267|Kinofilms.ua film ID]], [[:d:Property:P10268|Kinofilms.ua actor ID]], [[:d:Property:P10269|kino-teatr.ru film ID]], [[:d:Property:P10270|Hermitage Museum work ID]], [[:d:Property:P10271|Engineer's Line Reference]], [[:d:Property:P10272|Archive ouverte UNIGE ID]], [[:d:Property:P10274|Union of Bulgarian Composers ID]], [[:d:Property:P10275|AsianWiki ID]], [[:d:Property:P10276|ENEA-IRIS Open Archive author ID]], [[:d:Property:P10277|METRICA author ID]], [[:d:Property:P10278|Encyclopedia of Russian Jewry ID]], [[:d:Property:P10279|TVFPlay series ID]], [[:d:Property:P10281|Orthodoxie.com topic ID]], [[:d:Property:P10282|Slangopedia ID]], [[:d:Property:P10283|OpenAlex ID]], [[:d:Property:P10284|iCSO ID]], [[:d:Property:P10285|Indeed company ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/LinkedIn showcase ID|LinkedIn showcase ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/religious community|religious community]], [[:d:Wikidata:Property proposal/subpopulation 3|subpopulation 3]], [[:d:Wikidata:Property proposal/type of register|type of register]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifier in a register|identifier in a register]], [[:d:Wikidata:Property proposal/phrase in hiero markup|phrase in hiero markup]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Vesti.ru dossier ID|Vesti.ru dossier ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Catalogue of Life ID 2|Catalogue of Life ID 2]], [[:d:Wikidata:Property proposal/XJustiz registration court ID|XJustiz registration court ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Wikisimpsons ID|Wikisimpsons ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Réseau documents d'artistes ID|Réseau documents d'artistes ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Millattashlar ID|Millattashlar ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Transphoto city ID|Transphoto city ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Grand Duchy of Lithuania Encyclopedia ID|Grand Duchy of Lithuania Encyclopedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio Biografico Comunale (Palermo) ID|Archivio Biografico Comunale (Palermo) ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Sceneweb artist ID|Sceneweb artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Index to Organism Names ID|Index to Organism Names ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Leopoldina member web site ID|Leopoldina member web site ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dico en ligne Le Robert ID|Dico en ligne Le Robert ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/LastDodo-area-id|LastDodo-area-id]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SberZvuk ID|SberZvuk ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/North Data company ID|North Data company ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Gardens Navigator ID|Gardens Navigator ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SAHRA heritage objects ID|SAHRA heritage objects ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ezeri.lv ID|ezeri.lv ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SAHA player ID|SAHA player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/norsk fangeregister fangeleir ID|norsk fangeregister fangeleir ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mnemosine ID|Mnemosine ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/World Economic Forum ID|World Economic Forum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Apple Podcasts podcast episode ID|Apple Podcasts podcast episode ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/4j6Z Map of tramways in France] *** [https://w.wiki/4j5D Map of categories for honorary citizens] ([[d:Property talk:P10280|source]]) *** [https://w.wiki/4hr5 Map of the Medieval universities and its founding date] ([https://twitter.com/larswillighagen/status/1483586097166888964 source]) *** [https://w.wiki/4jKL Camps/subcamps within a 20km radius of your location] ([https://twitter.com/SPARQLCRMSUPPE/status/1485529805676240900 source]) *** [https://w.wiki/4iin Taxa found at Fazenda Tamanduá] (Sertão of Paraíba - Brazil) ([https://twitter.com/lubianat/status/1484630713722937346 source]) *** [https://w.wiki/4hwA Birthplace of Rabbis] ([https://twitter.com/sharozwa/status/1483731259985694722 source]) *** [https://w.wiki/4haR Italian parliamentarians and ministers aged between 50 and 80] ([https://twitter.com/nemobis/status/1483217197858279429 source]) *** [https://w.wiki/4hZB Female Irish scientists in Wikidata without a Wikipedia article] ([https://twitter.com/Jan_Ainali/status/1483168128632827910 source]) *** [https://w.wiki/4hoz Places in the Hautes-Alpes that are the subject of an article on Wikipedia in at least 10 languages] ([https://twitter.com/slaettaratindur/status/1483533204090990599 source]) * '''Development''' ** Enabling usage tracking specifically for statements on Waray, Armenian and Cebuano Wikipedias ([[phab:T296383]], [[phab:T296382]], [[phab:T296384]]) ** Implementing basic version of mul language code and deploying it to Test Wikidata ([[phab:T297393]]) ** Preparing an event centered on reusing Wikidata's data ** Mismatch Finder: Been in touch with people who can potentially provide the first mismatches to load into the new tool for the launch. Finalized the statistics part. [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 01 24|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:55, 24 հունվարի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=22665337 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-25|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-26|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-27|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * The following languages can now be used with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]]: BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * You can now access your watchlist from outside of the user menu in the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|new Vector skin]]. The watchlist link appears next to the notification icons if you are at the top of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Events''' * You can see the results of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award 2021]] and learn more about 14 tools which were selected this year. * You can [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|translate, promote]], or comment on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|the proposals]] in the Community Wishlist Survey. Voting will begin on {{#time:j xg|2022-01-28|en}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> 21:37, 24 հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 --> == Wikidata weekly summary #505 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/GretaHeng18bot|GretaHeng18bot]] *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 24|Pi bot 24]] *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/IndoBot|SchoolBot]] *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/companyBot|companyBot]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** Talk to the Search Platform Team about anything related to Wikimedia search, Wikidata Query Service, Wikimedia Commons Query Service, etc.! February 2nd, 2022. [https://etherpad.wikimedia.org/p/Search_Platform_Office_Hours Etherpad]. *** LIVE Wikidata editing #69 - [https://www.youtube.com/watch?v=Rbltj1x8L2E YouTube], [https://www.facebook.com/groups/WikidataCommunity/permalink/3162728574012298/ Facebook], February 5 at 19:00 UTC *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/R3UTAWBHZ74SPCOPVR57U6MEQCXWP64R/ Wikimedia Research February Office Hours] [https://zonestamp.toolforge.org/1643760056 Wednesday, 2022-02-02 at 00:00-1:00 UTC (16:00 PT 02-01 /19:00 ET 02-01 / 1:00 CET 02-02]). *** [[Wikidata:Events/Data Reuse Days 2022|Data Reuse Days]] will take place on March 14-24, highlighing applications and tools using Wikidata's data. You can already [[d:Wikidata talk:Events/Data Reuse Days 2022|propose a session]]. ** Ongoing: *** Weekly Lexemes Challenge #27, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=27 Numbers (1/n)] ** Past: *** Editing with OpenRefine [https://www.twitch.tv/belett live on Twitch] and in French by Vigneron *** Wikibase Live Session ([https://etherpad.wikimedia.org/p/WBUG_2022.01.27 2022.01.27]) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Press *** "[https://www.nature.com/articles/d41586-022-00138-y Massive open index of scholarly papers launches]" - called OpenAlex, it draws its data from sources including Wikidata ** Blogs *** [[:d:Q110087116|OpenSanctions]] is [https://www.opensanctions.org/articles/2022-01-25-wikidata/ integrating persons of interest from Wikidata] *** [https://observablehq.com/@pac02/celebrating-the-2-000-featured-articles-milestone-in-wikip Celebrating the 2,000 featured articles milestone in Wikipedia in French]: Using the Wikipedia Categorymembers API through a SPARQL query to get all articles featured in category "Article de qualité" and compute statistics. *** [https://blog.library.si.edu/blog/2022/01/19/smithsonian-libraries-and-archives-wikidata-using-linked-open-data-to-connect-smithsonian-information/#.Yfbd4lvMKV6 Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Using Linked Open Data to Connect Smithsonian Information] *** [https://voxeu.org/article/origin-gender-gap The origin of the gender gap] ** Videos *** [https://www.youtube.com/watch?v=0PqgTtnciyg Wikidata as a Modality for Accessible Clinical Research] *** [https://www.youtube.com/watch?v=WDppa_5RfwI Working with Siegfried, Wikidata, and Wikibase] * '''Tool of the week''' ** Basque version of Wordle using Wikidata's lexicographic data. [https://wordle.talaios.coop Check it out]! * '''Other Noteworthy Stuff''' ** WDQS scaling update for Jan 2022 available [[Wikidata:SPARQL_query_service/WDQS-scaling-update-jan-2022|here]]. ''We will be trying to do monthly updates starting this month.'' * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10280|category for honorary citizens of entity]], [[:d:Property:P10286|podcast logo URL]], [[:d:Property:P10290|hotel rating]], [[:d:Property:P10300|dpi for original size]], [[:d:Property:P10308|director of publication]], [[:d:Property:P10311|official jobs URL]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10279|TVFPlay series ID]], [[:d:Property:P10281|Orthodoxie.com topic ID]], [[:d:Property:P10282|Slangopedia ID]], [[:d:Property:P10283|OpenAlex ID]], [[:d:Property:P10284|iCSO ID]], [[:d:Property:P10285|Indeed company ID]], [[:d:Property:P10287|DFG Science Classification]], [[:d:Property:P10288|Muz-TV ID]], [[:d:Property:P10289|Podchaser numeric ID]], [[:d:Property:P10291|Wikisimpsons ID]], [[:d:Property:P10292|Wörterbuch der Präpositionen ID]], [[:d:Property:P10293|Tretyakov Gallery work ID]], [[:d:Property:P10294|Grand Duchy of Lithuania encyclopedia ID]], [[:d:Property:P10295|Amazon podcast ID]], [[:d:Property:P10296|Habr company ID]], [[:d:Property:P10297|Google Arts & Culture entity ID]], [[:d:Property:P10298|Sceneweb artist ID]], [[:d:Property:P10299|Leopoldina member web site ID]], [[:d:Property:P10301|German Lobbyregister ID]], [[:d:Property:P10302|Film.ru actor ID]], [[:d:Property:P10303|Film.ru film ID]], [[:d:Property:P10304|Apple Podcasts podcast episode ID]], [[:d:Property:P10305|StarHit ID]], [[:d:Property:P10306|North Data ID]], [[:d:Property:P10307|CYT/CCS]], [[:d:Property:P10309|LKI ID]], [[:d:Property:P10310|Unified book number]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/has member|has member]], [[:d:Wikidata:Property proposal/register in Germany|register in Germany]], [[:d:Wikidata:Property proposal/dailytelefrag.ru ID|dailytelefrag.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/time in the pouch|time in the pouch]], [[:d:Wikidata:Property proposal/semantic gender|semantic gender]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Game World Navigator ID|Game World Navigator ID]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Mnemosine ID|Mnemosine ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/World Economic Forum ID|World Economic Forum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CHY Number|CHY Number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/OpenSanctions ID|OpenSanctions ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant Les Archives du spectacle (organisme)|identifiant Les Archives du spectacle (organisme)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Japanese Canadian Artists Directory ID|Japanese Canadian Artists Directory ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/histrf.ru person ID|histrf.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Vsemirnaya Istoriya Encyclopedia ID|Vsemirnaya Istoriya Encyclopedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Kaspersky Encyclopedia ID|Kaspersky Encyclopedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Chgk person ID|Chgk person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Latvijas ūdenstilpju klasifikatora kods|Latvijas ūdenstilpju klasifikatora kods]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RCN (Irish Registered Charity Number)|RCN (Irish Registered Charity Number)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RBC company ID|RBC company ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/OpenStates ID|OpenStates ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NetEase Music Artist ID|NetEase Music Artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/QQ Music Singer ID|QQ Music Singer ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Euro NCAP ID|Euro NCAP ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PlayGround.ru ID|PlayGround.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Viki ID|Viki ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Absolute Games developer and publisher IDs 2|Absolute Games developer and publisher IDs 2]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/4jbt US states with the most punk bands] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1485908042436726790 source]) *** [https://w.wiki/4jSi List of Ghanaian scientists by citation count] ([https://twitter.com/WikidataGhana/status/1485657254305148928 source]) *** [https://w.wiki/4krb Actresses who have played Elizabeth Bennett in Pride and Prejudice, with type of production] ([https://twitter.com/lirazelf/status/1487037560006320129 source]) *** [https://w.wiki/4mEx MPs with identified mythical ancestors] *** [https://w.wiki/4mE$ Items with "language of work or name = Toki Pona" as qualifier] *** [https://w.wiki/4mG8 Timeline of 1st women practising a given sports discipline ] ([https://twitter.com/medi_cago/status/1487549749830078471 source]) *** [https://w.wiki/4mFy Water boards in the Netherlands] ([https://twitter.com/Jan_Ainali/status/1487538209932328967 source]) *** Birthplaces of [https://w.wiki/4mWE US Presidents], [https://w.wiki/4mWH Russian emperors], [https://w.wiki/4mWJ Roman emperors] ([https://twitter.com/LArtour/status/1487342003696328704 source]) *** [https://w.wiki/4ksg Age of the actress when she played "Elizabeth Bennet"] [https://twitter.com/belett/status/1487052603129278467 (source)] *** [https://w.wiki/4mWd People with dates of birth and death on January 1st (day precision dates)] ([[d:Property_talk:P570#Queries|source]]) *** [https://w.wiki/4mXQ More than 500 lexemes in Breton now have at least one sense] ([https://twitter.com/envlh/status/1487909849652514824 source]) * '''Development''' ** Continuing work on adding the mul language code for labels, descriptions and aliases. ([[phab:T297393]]) ** Enabled statement usage tracking for Cebuano, Armenian and Warai Warai to ensure fine-grained notifications about edits on Wikidata on those Wikipedias ([[phab:T296383]], [[phab:T296382]], [[phab:T296384]]) ** Continuing work on fixing a bug where Wikidata changes do not get sent to Wikipedia and co for the first sitelink adding leading to missing information in the page_props table ([[phab:T233520]]) ** Continuing work on making sure the Wikidata search box works with the new Vector skin improvements ([[phab:T296202]]) ** Mismatch Finder: Debugging some issues with the first files we got with mismatches that we can load into the Mismatch Finder [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 01 31|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 15:45, 31 հունվարի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=22725879 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] If a gadget should support the new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> URL parameter that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|announced]] 3 weeks ago, then it must now also specify <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> in the gadget definition ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A change that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|announced]] last year was delayed. It is now ready to move ahead: ** The user group <code>oversight</code> will be renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. This is the technical name. It doesn't affect what you call the editors with this user right on your wiki. This is planned to happen in three weeks. You can comment [[phab:T112147|in Phabricator]] if you have objections. As usual, these labels can be translated on translatewiki ([[phab:T112147|direct links are available]]) or by administrators on your wiki. '''Events''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey]] between 28 January and 11 February. The survey decides what the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> 17:41, 31 հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 --> == Wikidata weekly summary #508 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[Wikidata:Requests for permissions/Bot/ChineseWikiClubBot, 1|ChineseWikiClubBot, 1]] *** [[Wikidata:Requests for permissions/Bot/Auto Prod Bot|Auto Prod Bot]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** The Data Reuse Days will bring together Wikidata editors and data reusers on March 14-24 - we're currently building the schedule. [[d:Wikidata_talk:Events/Data_Reuse_Days_2022#Template_for_session_proposal|Join us and discover many cool projects!]] *** The [https://etherpad.wikimedia.org/p/WBUG_2022.02.24 next Wikibase live session] is 16:00 UTC on Thursday 24th February 2022 (17:00 Berlin time). What are you working on around Wikibase? You're welcome to come and share your project with the community. *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call: Huda Khan and Astrid Usong on their Linked Data for Production 3 (LD4P3) grant work to use Wikidata in knowledge panels in Cornell’s library catalog [https://docs.google.com/document/d/1GxDv9U-TUZgHkOF6I2yAEtdq3REqq90DvakAw-rs25Y/edit?usp=sharing Agenda] - 2022-02-22 9am PT / 12pm ET / 17:00 UTC / 6pm CET ([https://zonestamp.toolforge.org/1645549233 Time zone converter]) *** [https://twitter.com/NortheasternLib/status/1493955687570984963 Hands-on introduction to Wikidata with The Digital Scholarship Group at the Northeastern University Library's Edit-a-Thon!] Theme: Boston public art and artists. February 23, 2022 Time: 12:00pm - 1:00pm Eastern time *** [[commons:Commons:OpenRefine/Community meetup 22 February 2022|OpenRefine and Structured Data on Commons: community meetup]] - Tuesday, February 22, at 15:00-17:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1645542013 check the time in your timezone]). *** [https://www.twitch.tv/belett Live on Twitch] and in French by Vigneron, February 22 at 19:00 CET (UTC+1) ** Ongoing: Weekly Lexemes Challenge #30, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=30 Trains] ** Past: Wikipedia Weekly Network - LIVE Wikidata editing #71 #MelFest - [https://www.youtube.com/watch?v=p0wjjHjsPeI YouTube] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs: [https://blog.library.si.edu/blog/2022/02/17/wikidata-projects/ Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Plans Become Projects] ** Papers: "[https://gangiswag.github.io/data/ACL2022_Demo__COVID_Claim_Radar.pdf COVID-19 Claim Radar: A Structured Claim Extraction and Tracking System]" using Wikidata ** Videos: Wikidata Lab XXXII: Querying Wikidata (in Spanish) - [https://www.youtube.com/watch?v=kYz61-_gWko YouTube] * '''Tool of the week''' ** [[d:Wikidata:Tools/asseeibot|Wikidata:Tools/asseeibot]] - is a tool made by [[User:So9q]] to improve the scientific articles in Wikidata. [https://github.com/dpriskorn/asseeibot Source code on GitHub under GPLv3+] ** [https://coinherbarium.com/ Coinherbarium.com] - coins depicting plants; powered by Wikidata * '''Other Noteworthy Stuff''' ** Call for Mentors: [[Wikidata:Wiki_Mentor_Africa| Wiki Mentor Africa]] is a mentorship project for tool creators/contributors. Interested to become a mentor (experienced tool creators/contributors), please visit this [[Wikidata:Wiki_Mentor_Africa/Mentor%27s_Room| page]]! * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10367|number of lanes]], [[:d:Property:P10374|computational complexity]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10361|UKÄ classification of science topics 2016]], [[:d:Property:P10362|Lib.ru author ID]], [[:d:Property:P10363|Hessian Literature Council author ID]], [[:d:Property:P10364|Finnish real property ID]], [[:d:Property:P10365|GoodGame.ru ID]], [[:d:Property:P10366|Gardens Navigator ID]], [[:d:Property:P10368|Tagoo video game ID]], [[:d:Property:P10369|Lingua Libre ID]], [[:d:Property:P10370|Labyrinth database ID]], [[:d:Property:P10371|A9VG game ID]], [[:d:Property:P10372|Offizielle Deutsche Charts composer ID]], [[:d:Property:P10373|Mnemosine ID]], [[:d:Property:P10375|Boris Yeltsin Presidential Library ID]], [[:d:Property:P10376|ScienceDirect topic ID]], [[:d:Property:P10377|RCN]], [[:d:Property:P10378|CHY Number]], [[:d:Property:P10379|dailytelefrag.ru ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/YouTube video or playlist privacy|YouTube video or playlist privacy]], [[:d:Wikidata:Property proposal/debut date|debut date]], [[:d:Wikidata:Property proposal/quality has state|quality has state]], [[:d:Wikidata:Property proposal/beforehand-afterward owned by|beforehand-afterward owned by]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Number of units|Number of units]], [[:d:Wikidata:Property proposal/created during|created during]], [[:d:Wikidata:Property proposal/award recipient|award recipient]], [[:d:Wikidata:Property proposal/medical indication|medical indication]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/KLADR ID|KLADR ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Springer Nature Subjects Taxonomy|Springer Nature Subjects Taxonomy]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PLOS Thesaurus ID|PLOS Thesaurus ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/traveloka hotel id|traveloka hotel id]], [[:d:Wikidata:Property proposal/tiket com hotel id|tiket com hotel id]], [[:d:Wikidata:Property proposal/trip.com Hotel ID|trip.com Hotel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/VerbaAlpina ID|VerbaAlpina ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PegiPegi Hotel ID|PegiPegi Hotel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YouTube Topic channel ID|YouTube Topic channel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YouTube Official Artist Channel ID|YouTube Official Artist Channel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/GoFood restaurant ID|GoFood restaurant ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/traveloka restaurant ID|traveloka restaurant ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Urban Electric Transit model ID|Urban Electric Transit model ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/HiSCoD|HiSCoD]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Databazeknih.cz Book ID|Databazeknih.cz Book ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Databazeknih.cz Author ID|Databazeknih.cz Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Renacyt ID|Renacyt ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CBDB.cz Book ID|CBDB.cz Book ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CBDB.cz Author ID|CBDB.cz Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Gab ID|Gab ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Drammen byleksikon ID|Drammen byleksikon ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NLI topic id|NLI topic id]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Via Rail station code|Via Rail station code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/GBIF occurrence ID|GBIF occurrence ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/MakeMyTrip Hotel ID|MakeMyTrip Hotel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Culture.ru person ID|Culture.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Pamyat Naroda ID|Pamyat Naroda ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Encyclopedia of Russian avant-garde ID|Encyclopedia of Russian avant-garde ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bayerischer Denkmal-Atlas Objekt-ID (Ensemble)|Bayerischer Denkmal-Atlas Objekt-ID (Ensemble)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Encyclopedia of Russian America ID|Encyclopedia of Russian America ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/HockeySlovakia.sk player ID|HockeySlovakia.sk player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Berlin Street ID|Berlin Street ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Yarkipedia ID|Yarkipedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/parliament.uk member ID|parliament.uk member ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/4rJJ Frequency of letters in five-letter words in Wikidata lexeme forms ] ([https://twitter.com/piecesofuk/status/1494252101517647873 source]) *** [https://w.wiki/4qRG Visualization of the Prime/Ulam Spiral using natural numbers and primes stored in Wikidata] ([https://twitter.com/piecesofuk/status/1493569346068787202 source]) *** [https://w.wiki/4rCE Monuments that are named after somebody without being connected to them by any other property] ([https://twitter.com/WikidataFacts/status/1493311947554623496 source]) *** [https://w.wiki/4q9Y Places named after Valentine's Day (Saint Valentine)] ([https://twitter.com/belett/status/1493200775706730501 source]) *** [https://w.wiki/4pnQ Gold medal winners in the Olympic Games by age] ([https://twitter.com/Jan_Ainali/status/1492628927919099912 source]) *** [https://w.wiki/4rGf Top 20 languages in number of lexemes in Wikidata and percentage of lexemes with at least one external id] ([https://twitter.com/envlh/status/1494696941145497601 source]) *** [https://w.wiki/4rXn Count of PropertyLabels for lakes in the UK] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1495026569533964288 source]) *** [https://w.wiki/4rdW Moons of solar system planets and what they are names for] ([https://twitter.com/infovarius/status/1495147418555502597 source]) *** [https://w.wiki/4rGf Top 20 languages in number of Lexemes in Wikidata and percentage of Lexemes with at least one external ID] ([https://twitter.com/envlh/status/1494696941145497601 source]) * '''Development''' ** We started coding on the Wikibase Rest API based on [[Wikidata:REST API feedback round|the proposal we published a while ago]]. ** We are continuing to work on the new Special:NewLexeme page. The first input fields are in place but not pretty or usable yet. [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 02 21|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:42, 21 փետրվարի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=22804151 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] will now provide the standard deletion reasons (editable at <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) to use when mass-deleting pages. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * At Wikipedias, all new accounts now get the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Growth features]] by default when creating an account. Communities are encouraged to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|update their help resources]]. Previously, only 80% of new accounts would get the Growth features. A few Wikipedias remain unaffected by this change. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * You can now prevent specific images that are used in a page from appearing in other locations, such as within PagePreviews or Search results. This is done with the markup <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. For example, <code><nowiki>[[File:Example.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] There has been a change to the HTML of Special:Contributions, Special:MergeHistory, and History pages, to support the grouping of changes by date in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|the mobile skin]]. While unlikely, this may affect gadgets and user scripts. A [[phab:T298638|list of all the HTML changes]] is on Phabricator. '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey results]] have been published. The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|ranking of prioritized proposals]] is also available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-22|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-23|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-24|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The software to play videos and audio files on pages will change soon on all wikis. The old player will be removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Toolforge's underlying operating system is being updated. If you maintain any tools there, there are two options for migrating your tools into the new system. There are [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|details, deadlines, and instructions]] on Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Administrators will soon have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete]] the associated "talk" page when they are deleting a given page. An API endpoint with this option will also be available. This was [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|a request from the 2021 Wishlist Survey]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> 19:11, 21 փետրվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 --> == Wikidata weekly summary #509 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** Open request for adminship: [[d:Wikidata:Requests for permissions/Administrator/Ikkingjinnammebetinke|Ikkingjinnammebetinke]] (RfP scheduled to end after 7 March 2022 13:33 UTC) ** New request for comments: [[d:Wikidata:Requests for comment/Creating items for videos at online video platforms that are representation of notable items|Creating items for videos at online video platforms that are representation of notable items]] ** Other: [[d:Wikidata_talk:WikiProject_Names#Qualifiers_for_given_names_and_surnames_-_establish_a_guideline|Qualifiers for given names and surnames]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** [https://www.twitch.tv/belett Live on Twitch] and in French by Vigneron, March 1st at 19:00 CET (UTC+1) *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/E24DSO4EWQ7623P2K5LFCMPZBX4H4P7Z/ Talk to the Search Platform / Query Service Team—March 2nd, 2022]. Time: 16:00-17:00 GMT / 08:00-09:00 PST / 11:00-12:00 EST / 17:00-18:00 CET & WAT *** LIVE Wikidata editing #73 - [https://www.youtube.com/watch?v=JHJwelcuaT0 YouTube], [https://www.facebook.com/groups/WikidataCommunity/permalink/3184194285199060/ Facebook], March 5th at 19:00 UTC *** [[d:Wikidata:Events/Swedish_online_editathon#Träff_#98|Online Wikidata meetup in Swedish #98]], March 6th at 13.00 UTC ** Ongoing: Weekly Lexemes Challenge #31, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=31 War] ** Past: *** Wikibase Live session, February 2022 - [[m:Wikibase Community User Group/Meetings/2022-02-24|log]] *** LIVE Wikidata editing #72 - [https://www.youtube.com/watch?v=O0ih66iICrU YouTube] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Papers: [https://doi.org/10.5281/zenodo.6036284 Wikidata as a Tool for Mapping Investment in Open Infrastructure: An Exploratory Study] ** Videos *** [[:commons:File:Mismatch_Finder_intro.webm|Mismatch Finder tool: Quick introduction to and demo of how the tool works]] *** [https://www.youtube.com/watch?v=iNaiTDH5wXc Using a Custom Wikibase as a File Format Registry with Siegfried] *** [https://www.youtube.com/watch?v=ua5tUfZUDuY Create a Wikidata Query - example using Shipwrecks data] *** [https://www.youtube.com/watch?v=pasM4WkfM4A Map Wikidata in an R Shiny App - example] *** [https://www.youtube.com/watch?v=WY28hpjWvhc Bring Wikidata into Power BI using a simple R script - example] *** [https://www.youtube.com/watch?v=fMijtlyGGO4 Using QuickStatements to load tabular data and the Wikidata Edit Framework] (in Italian) * '''Tool of the week''' ** [[d:User:Guergana_Tzatchkova_(WMDE)/MismatchFinderWidget.js|User:Guergana Tzatchkova (WMDE)/MismatchFinderWidget.js]] is a user script to show a notification on an Item if the Mismatch Finder has an unreviewed mismatch for it. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/EFBUVNLUSX7V5ZOQZD5SWKDWSWJU23ER/ Mismatch Finder], the tool that lets you review mismatches between the data in Wikidata and other databases, is now ready to be used for checking potential mismatches and uploading lists of new potential mismatches. ** February 2022 WDQS scaling update now available: [[d:Wikidata:SPARQL_query_service/WDQS-scaling-update-feb-2022|SPARQL query service/WDQS scaling update feb 2022]] ** Job opening: The Search Platform team is looking for someone to maintain and develop WDQS. [https://boards.greenhouse.io/wikimedia/jobs/3975337 Apply here]! ** Job opening: {{Q|233098}} is looking for someone for project- and data management especially for Wikidata related stuff about the museums collections [https://jobs.museumfuernaturkunde.berlin/jobposting/17300b246428c9403602628eb5937f770c4c29a2 Job Description (German)] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10374|computational complexity]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10372|Offizielle Deutsche Charts composer ID]], [[:d:Property:P10373|Mnemosine ID]], [[:d:Property:P10375|Boris Yeltsin Presidential Library ID]], [[:d:Property:P10376|ScienceDirect topic ID]], [[:d:Property:P10377|Irish Registered Charity Number (RCN)]], [[:d:Property:P10378|CHY Number]], [[:d:Property:P10379|dailytelefrag.ru ID]], [[:d:Property:P10380|Springer Nature Subjects Taxonomy ID]], [[:d:Property:P10381|VerbaAlpina ID]], [[:d:Property:P10382|Prosopographia Imperii Romani online ID]], [[:d:Property:P10383|Game World Navigator ID]], [[:d:Property:P10384|Bugs! track ID]], [[:d:Property:P10385|Vsemirnaya Istoriya Encyclopedia ID]], [[:d:Property:P10386|Databazeknih.cz book ID]], [[:d:Property:P10387|Databazeknih.cz author ID]], [[:d:Property:P10388|MakeMyTrip hotel ID]], [[:d:Property:P10389|Urban Electric Transit model ID]], [[:d:Property:P10390|GameGuru ID]], [[:d:Property:P10391|100-Year Guide to Hebrew Theatre person ID]], [[:d:Property:P10392|INPA park ID]], [[:d:Property:P10393|Riot Pixels game ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/created during|created during]], [[:d:Wikidata:Property proposal/award recipient|award recipient]], [[:d:Wikidata:Property proposal/medical indication|medical indication]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Moscow Street ID|Moscow Street ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Moscow area ID|Moscow area ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/eingesetzter Sportler|eingesetzter Sportler]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/NLI topic id|NLI topic id]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Via Rail station code|Via Rail station code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/GBIF occurrence ID|GBIF occurrence ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Culture.ru person ID|Culture.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Pamyat Naroda ID|Pamyat Naroda ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Encyclopedia of Russian avant-garde ID|Encyclopedia of Russian avant-garde ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bayerischer Denkmal-Atlas Objekt-ID (Ensemble)|Bayerischer Denkmal-Atlas Objekt-ID (Ensemble)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Encyclopedia of Russian America ID|Encyclopedia of Russian America ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/HockeySlovakia.sk player ID|HockeySlovakia.sk player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Berlin Street ID|Berlin Street ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Yarkipedia ID|Yarkipedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/parliament.uk member ID|parliament.uk member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/reddoorz hotel ID|reddoorz hotel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/symogih.org ID|symogih.org ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CNKI Author ID|CNKI Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Encyclopedia of Database Systems ID|Encyclopedia of Database Systems ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Portable Antiquities Scheme object type identifier|Portable Antiquities Scheme object type identifier]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Spanish National Associations Register Number|Spanish National Associations Register Number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Michigan Legislative Bio ID|Michigan Legislative Bio ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RODI-DB player ID|RODI-DB player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Historische Topographie des Kulturerbes ID|Historische Topographie des Kulturerbes ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Refuge.tokyo video game ID|Refuge.tokyo video game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/MovieMeter series ID|MovieMeter series ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Kayak Hotel ID|Kayak Hotel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Linked Open Data Taiwan @ Library Subject Terms Authority ID|Linked Open Data Taiwan @ Library Subject Terms Authority ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/hostelworld hostel ID|hostelworld hostel ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Discover Moscow ID|Discover Moscow ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Game Informer ID|Game Informer ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Vedomosti company ID|Vedomosti company ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/USP Production Repository ID|USP Production Repository ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dansk Navneleksikon|Dansk Navneleksikon]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Femiwiki ID|Femiwiki ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://quarry.wmcloud.org/query/62645 Number of edits by user on French lexemes] ([[:d:Wikidata talk:Lexicographical data/Documentation/Languages/fr|source]]) *** [http://w.wiki/4sFe Languages in Indonesia with their status according to UNESCO] ([https://twitter.com/wikimediaid/status/1496081428894961668 source]) *** [https://w.wiki/4top Successful coups and attempts in Africa] ([[d:Wikidata:Request a query#Optimization request: African coups and attempts|source]]) *** [https://w.wiki/4tot New York Times journalists that are alive] ([[d:Wikidata:Request a query/Archive/2022/02#Need help to search for New York Times journalists that are alive|source]]) *** [https://w.wiki/4tJB Ukrainian coins and banknotes] ([https://twitter.com/lubianat/status/1497556158080589824 source]) *** [https://w.wiki/4sPi Types of quartz] ([https://twitter.com/lubianat/status/1496170519670005767 source]) ** Newest [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:WikiProjects|WikiProjects]]: [[Wikidata:WikiProject_Chemistry/Natural_products|WikiProject Chemistry/Natural products]] * '''Development''' ** Lexicographical data: work is continuing on the new Special:NewLexeme page. We are working on the basic input fields and permission handling. ** Mismatch Finder: Released the tool and working through feedback now and getting additional mismatches from organizations using our data. ** REST API: Starting to build the initial Wikibase REST API. We are starting with the endpoint to read Item data first. ** Data Reuse Days: Continuing event preparation ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikibaseug@lists.wikimedia.org/thread/AAGRA4FQQQK7T63AU3VE62NADSGQVUGH/ Published new security release updates for Wikibase suite wmde.6 (1.35)] [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 02 28|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 15:03, 28 փետրվարի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=22892824 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When searching for edits by [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|change tags]], e.g. in page history or user contributions, there is now a dropdown list of possible tags. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Mentors using the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|Growth Mentor dashboard]] will now see newcomers assigned to them who have made at least one edit, up to 200 edits. Previously, all newcomers assigned to the mentor were visible on the dashboard, even ones without any edit or ones who made hundred of edits. Mentors can still change these values using the filters on their dashboard. Also, the last choice of filters will now be saved. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The user group <code>oversight</code> was renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. You may need to update any local references to the old name, e.g. gadgets, links to Special:Listusers, or uses of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problems''' * The recent change to the HTML of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|tracking changes]] pages caused some problems for screenreaders. This is being fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Working with templates will become easier. [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|Several improvements]] are planned for March 9 on most wikis and on March 16 on English Wikipedia. The improvements include: Bracket matching, syntax highlighting colors, finding and inserting templates, and related visual editor features. * If you are a template developer or an interface administrator, and you are intentionally overriding or using the default CSS styles of user feedback boxes (the classes: <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), please note that these classes and associated CSS will soon be removed from MediaWiki core. This is to prevent problems when the same class-names are also used on a wiki. Please let us know by commenting at [[phab:T300314]] if you think you might be affected. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> 22:59, 28 փետրվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 --> == Wikidata weekly summary #522 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/ListedBuildingsUKBot|ListedBuildingsUKBot]]. Task/s: Add wikidata site links to appropriate wiki commons category pages for listed buildings with matching ID numbers. I've identified about 1000 entities that can be updated. e.g. [https://www.wikidata.org/wiki/Q26317428] should have a wiki commons link to [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Outhouse_to_Northeast_of_Red_House,_Bexleyheath] since they both refer to [https://historicengland.org.uk/listing/the-list/list-entry/1064204]. * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming *** [https://www.twitch.tv/belett Live editing session on Twitch], in French, by Vigneron, July 5 at 19:00 CEST (UTC+2) *** [[d:Wikidata:Events/Data Quality Days 2022|Wikidata Data Quality Days]], online, on July 8-10 *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/HN45PNQICAMLUR3XDWOSKSPS7RIPR5G3/ Invitation to Wikimedia Research Office Hours July 5, 2022] ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #48, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=48 Human rights] ** Past *** [[m:Celtic Knot Conference 2022|Celtic Knot Wikimedia Language Conference, 1-2 July 2022]]. See [[m:Celtic Knot Conference 2022/Videos pool|Videos pool]] (replay). * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Videos *** Making Wiki work for Wales - [https://www.youtube.com/watch?v=b_BxfkX1fCI YouTube] *** Session on Wikibase - Wikimedia Deutschland and Wikipedians of Goa User Group (WGUG) - [https://www.youtube.com/watch?v=rE-ZXnTOG7M YouTube] *** Scribe: Wikidata-powered keyboard app for second language learners - [https://www.youtube.com/watch?v=4GpFN0gGmy4 YouTube] *** Linking OpenStreetMap and Wikidata A semi automated, user assisted editing tool - [https://www.youtube.com/watch?v=4fXeAlvbNgE YouTube] *** Wikidata MOOC (in French) by Wikimedia France - [https://www.youtube.com/channel/UCoCicXrwO5jBxxXXvSpDANw/videos 19 videos on YouTube] *** Wikidata Tutorials (in German) by OpenGLAM Switzerland - [https://www.youtube.com/playlist?list=PL-p5ybeTV84QYvX1B3xxZynfFWboOPDGy 7 videos on YouTube] ** Report *** [[c:User:LennardHofmann/GSoC 2022/Report 2|User:LennardHofmann/GSoC 2022/Report 2]] - rewriting the WikiCommons and Wikidata Infobox in Lua * '''Tool of the week''' ** [[d:User:Lectrician1/AddStatement.js|User:Lectrician1/AddStatement.js]] is a userscript that can add values to properties that already exist on an item and new statements. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IPRW3TAAZK3DPVGN5JKGVJRVPBUJDQNE/ Wikimedia Deutschland will be joining forces with the Igbo Wikimedians User Group and Wikimedia Indonesia to advance the technical capacities of the movement around Wikidata]. The goal of this collaboration is "to make our software more usable by cultures underrepresented in technology, people of the Global South and speakers of minority languages". ** Job openings in the software development team at Wikimedia Deutschland *** [https://wikimedia-deutschland.softgarden.io/job/19886514?utm_campaign=google_jobs_apply&utm_source=google_jobs_apply&utm_medium=organic&l=en Junior Product Manager Wikidata] - ''"In this role you will be part of a cross-functional team, and be the product manager of product initiatives for Wikidata, the largest knowledge base of free and open data in the world."'' *** [https://wikimedia-deutschland.softgarden.io/job/19887130/Product-Manager-Wikibase-Suite-m-f-d-?jobDbPVId=50403840&l=de Product Manager Wikibase Suite] - In this role ''"you will be part of an interdisciplinary team and the product team, and work closely with a broad variety of stakeholders in the Wikibase Ecosystem."'' * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: none *** External identifiers: [[:d:Property:P10838|Survey of Scottish Witchcraft - Case ID]], [[:d:Property:P10839|Russia.travel object ID]], [[:d:Property:P10840|Yamaha Artists ID]], [[:d:Property:P10841|ifwizz ID]], [[:d:Property:P10842|IRFA ID]], [[:d:Property:P10843|DeSmog ID]], [[:d:Property:P10844|Teresianum authority ID]], [[:d:Property:P10845|AdoroCinema series ID]], [[:d:Property:P10846|CEU author ID]], [[:d:Property:P10847|Anime Characters Database tag ID]], [[:d:Property:P10848|Beamish peerage database peerage ID]], [[:d:Property:P10849|Beamish peerage database person ID]], [[:d:Property:P10850|Kultboy video game ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Gitee username|Gitee username]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Punjabi tone|Punjabi tone]], [[:d:Wikidata:Property proposal/spoken by|spoken by]], [[:d:Wikidata:Property proposal/recordist|recordist]], [[:d:Wikidata:Property proposal/part of molecular family|part of molecular family]], [[:d:Wikidata:Property proposal/official definition|official definition]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami artist ID|Anghami artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Boomplay artist ID|Boomplay artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/MUSE publisher ID|MUSE publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/EU Knowledge Graph ID|EU Knowledge Graph ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Kazakhstan.travel tourist spot ID|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant organisation Haute Autorité pour la transparence de la vie publique|identifiant organisation Haute Autorité pour la transparence de la vie publique]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bibale ID|Bibale ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SZ topic ID|SZ topic ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS UNIMOL author ID|IRIS UNIMOL author ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5Pbw Number of albums in Wikidata by language, in descending order] ([https://twitter.com/exmusica/status/1543663049491578881 source]) *** [https://w.wiki/5LNG Occupation about musicians in Wales] ([https://twitter.com/MusicNLW/status/1543846567387578369 source]) *** [https://w.wiki/5NH8 Map of tram depots in France] *** [https://w.wiki/5P8C Mountains higher than 2,500 meters in France] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1543124319349477376 source]) *** [https://w.wiki/5P7u List of all Tour de France's stage winners by nationality from 1903 to 2022] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1543119052951912449 source]) *** [https://w.wiki/5NvF French rugby teams according to the year of creation] ([https://twitter.com/belett/status/1542849367660548097 source]) *** [https://w.wiki/5NKA French members of parliament that were on the same legislature and are or have been married] ([https://twitter.com/ash_crow/status/1542173666162647040 source]) *** [https://w.wiki/5PH4 Number of countries on Wikidata where at least one pride parade has been held] ([https://twitter.com/jsamwrites/status/1543275391028236288 source]) *** [https://w.wiki/5Ne9 Football players whose birthday is today (different every day)] ([https://twitter.com/lubianat/status/1542556581753126913 source]) * '''Development''' ** Lexicographical data: *** We have finished most of the development on the new Special:NewLexeme page. You can try it at https://wikidata.beta.wmflabs.org/wiki/Special:NewLexemeAlpha. We will make this available on Wikidata for testing with real-world data on July 14th. *** We are continuing to work on the new search profile for languages to make setting the language of a new Lexeme easier ([[phab:T307869]]) ** REST API: We are putting finishing touches on the first version of the API route to add statements to an Item. It is still lacking support for automated edit summaries. ** We are working on word-level diffs to make it easier to see what changed in an edit ([[phab:T303317]]) ** We are investigating the issue of labels not being shown after some merges ([[phab:T309445]]) [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 07 04|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:23, 4 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23439209 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> 19:31, 4 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 --> == Wikidata weekly summary #528 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** The next Wikidata+Wikibase office hours will take place on Wednesday, July 27th 2022 at 17:00 UTC (18:00 Berlin time) in the [https://t.me/joinchat/IeCRo0j5Uag1qR4Tk8Ftsg Wikidata Telegram group]. ''The Wikidata and Wikibase office hours are online events where the development team presents what they have been working on over the past quarter, and the community is welcome to ask questions and discuss important issues related to the development of Wikidata and Wikibase.'' *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call July 12, 2022: Houcemeddine Turki will speak on "Enriching and Validating Wikidata from Large Bibliographic Databases." This call will be part of the 2022 LD4 Conference on Linked Data, “Linking Global Knowledge.” While you can attend the call directly via the links below without registering for the conference, we encourage everyone to check out the full conference program and all the excellent sessions on [https://2022ld4conferenceonlinkedda.sched.com/ Sched] at [https://2022ld4conferenceonlinkedda.sched.com/https://docs.google.com/document/d/19fWaod_qy2J5y6Mqjbnccen7nyb4nj6EnudCDouefQU/edit Agenda] *** 7/30 [[m:Wikimedia Taiwan/Wikidata Taiwan/COSCUP 2022|OpenStreetMap x Wikidata @ COSCUP 2022]] *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/libraries@lists.wikimedia.org/thread/Z2UL7F4Y76VESAQY6JAXDPXXN7XWHXOP/ 2022 LD4 Conference on Linked data]. July 11th through July 15th, 2022 ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #49, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=49 Bastille day] ** Past: *** Presentation [https://doi.org/10.5281/zenodo.6807104 Integrating Wikibase into research workflows] at the monthly Wikibase Stakeholders Group meeting on July 7 *** Data Quality Days 2022 [[d:Wikidata:Events/Data Quality Days 2022/Outcomes|see outcomes]]. The recorded sessions will be published soon! *** [[m:Celtic Knot Conference 2022|Celtic Knot Wikimedia Language Conference, 1-2 July 2022]]. See [[m:Celtic Knot Conference 2022/Videos pool|Videos pool]] (replay). * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://www.openstreetmap.org/user/Geonick/diary/399523 New quality checks in the Osmose QA tool for links from OpenStreetMap to Wikidata] *** [https://blog.nationalarchives.gov.uk/mind-your-manors-hacking-like-its-1399/ Wikidata used extensively in medieval hack weekend at the University of York] (UK National Archives) *** [https://blogs.bl.uk/digital-scholarship/2022/06/working-with-wikidata-and-wikimedia-commons-poetry-pamphlets-and-lotus-sutra-manuscripts.html Working With Wikidata and Wikimedia Commons: Poetry Pamphlets and Lotus Sutra Manuscripts] (British Library) *** [https://wikiedu.org/blog/2022/07/07/wikidata-at-the-detroit-institute-of-arts/ Wikidata at the Detroit Institute of Arts] ** Papers *** [https://peerj.com/articles/13712.pdf Wikidata and the bibliography of life] ([[d:Q112959127|Q112959127]]) ** Videos *** Live editing: create a Lua template using Lexemes on Wiktionary, with Mahir256 ([https://www.youtube.com/watch?v=y9ULQX9b5WI on Youtube]) *** Adding wikidata to plaques on OpenStreetMap - [https://www.youtube.com/watch?v=yL1_47roRcw YouTube] * '''Tool of the week''' ** [[d:User:Lectrician1/discographies.js|User:Lectrician1/discographies.js]]: Shows chronological data about artist's discographies on music albums and provides functions to add new items. ** [[m:User:Xiplus/TwinkleGlobal|User:Xiplus/TwinkleGlobal]] is a userscript that is used to combat cross-wiki spam or vandalism. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** Wikidata now has more than 10 million items about humans. ** [[d:Q113000000|Q113000000]] was created. ** [[:d:Template:Item documentation |Template:Item documentation]] now includes [[:d:Template:Generic queries for architects|Template:Generic queries for architects]] and [[:d:Template:Generic queries for transport network|Template:Generic queries for transport network]] ** Due to summer vacations and our current workloads the response times from the Wikidata communications team (Léa and Mohammed) to requests and queries may be delayed. We will resume full capacity by October. * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10855|opus number]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10843|DeSmog ID]], [[:d:Property:P10844|Teresianum authority ID]], [[:d:Property:P10845|AdoroCinema series ID]], [[:d:Property:P10846|CEU author ID]], [[:d:Property:P10847|Anime Characters Database tag ID]], [[:d:Property:P10848|Beamish peerage database peerage ID]], [[:d:Property:P10849|Beamish peerage database person ID]], [[:d:Property:P10850|Kultboy video game ID]], [[:d:Property:P10851|Kultboy platform ID]], [[:d:Property:P10852|Kultboy controller ID]], [[:d:Property:P10853|Kultboy magazine ID]], [[:d:Property:P10854|Kultboy company ID]], [[:d:Property:P10856|National Archives of Australia entity ID]], [[:d:Property:P10857|snookerscores.net player ID]], [[:d:Property:P10858|Truth Social username]], [[:d:Property:P10859|Material UI icon]], [[:d:Property:P10860|Yarkipedia ID]], [[:d:Property:P10861|Springer Nature person ID]], [[:d:Property:P10862|Komoot ID]], [[:d:Property:P10863|Springer Nature article ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/official definition|official definition]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ce module ou cette infobox utilise la propriété|ce module ou cette infobox utilise la propriété]], [[:d:Wikidata:Property proposal/release artist|release artist]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Grammatical number|Grammatical number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Error-report URL or e-mail|Error-report URL or e-mail]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Bibale ID|Bibale ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SZ topic ID|SZ topic ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS UNIMOL author ID|IRIS UNIMOL author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Match TV people ID|Match TV people ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Accademia dei Georgofili author ID|Accademia dei Georgofili author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/64 Parishes encyclopedia ID|64 Parishes encyclopedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Applied Ecology Resources Document ID|Applied Ecology Resources Document ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Prophy author ID|Prophy author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/International Baccalaureate school ID|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Liquipedia ID|Liquipedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Instagram post ID|Instagram post ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mapping Museums ID|Mapping Museums ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5RNR Current list of French departments] ([[:d:User:PAC2/Query/List of current French departments|documentation]]) *** [https://w.wiki/5RAN Prime ministers of Japan whose manner of death is homicide] ([https://twitter.com/slaettaratindur/status/1545351731495706626 source]) *** [https://w.wiki/5PyH 1st level administrative subdivisions with more than 10 million inhabitants] ([https://twitter.com/slaettaratindur/status/1543991969931722756 source]) *** [https://w.wiki/5RTB List of globes and how many times they've been used] * '''Development''' ** [[d:Wikidata:Events/Data Quality Days 2022|Data Quality Days]]! ** Making plans for improving EntitySchemas and integrate them more into editing and maintenance workflows ** Implemented word-level diffs of labels, descriptions, aliases and sitelinks ([[phab:T303317]]) ** Continuing the investigation about labels not being shown after some merges ([[phab:T309445]]) ** Lexicographical data: *** Continuing work on making it easier to pick the right language for a new Lexeme ([[phab:T298140]]) *** Fixing a bug where `[object Object]` was shown in the gramatical feature field ([[phab:T239208]]) *** Fixing a number of places where labels for redirected Items were not shown even though the redirect target had labels ([[phab:T305032]]) ** REST API: *** Finished the first version of the API route for creating statements on an Item (excluding autosummaries so far) *** Started work on the API route for removing a statement from an Item [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** [[Wikidata:Project chat#Translator notice: Please update description of "of (P642)"|Update the description]] of the [[:d:Property:P642|"of" property]] in your language. ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 07 11|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 13:30, 11 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23439209 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> 19:23, 11 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 --> == Wikidata weekly summary #529 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New request for comments: *** [[:d:Wikidata:Requests for comment/Gender neutral labels for occupations and positions in French|Gender neutral labels for occupations and positions in French]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming *** The next Wikidata+Wikibase office hours will take place on Wednesday, July 27th 2022 at 17:00 UTC (18:00 Berlin time) in the [https://t.me/joinchat/IeCRo0j5Uag1qR4Tk8Ftsg Wikidata Telegram group]. ''The Wikidata and Wikibase office hours are online events where the development team presents what they have been working on over the past quarter, and the community is welcome to ask questions and discuss important issues related to the development of Wikidata and Wikibase.'' *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata:WikiProject_LD4_Wikidata_Affinity_Group/Wikidata_Working_Hours/Wikidata_Working_Hour_Summer-Fall_Project_2022/2022-July-18_Wikidata_Working_Hour|Wikidata Working Hour July 18, 2022]]: Working with diverse children's book metadata. The second Wikidata Working Hour in the series will cover reconciliation in OpenRefine, so we can identify which authors from our spreadsheet of children's book metadata already exist and/or need to be created in Wikidata. You are, as always, welcome to bring your own data to work on. [https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:WikiProject_LD4_Wikidata_Affinity_Group/Wikidata_Working_Hours/Wikidata_Working_Hour_Summer-Fall_Project_2022/2022-July-18_Wikidata_Working_Hour Event page] *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wiki-research-l@lists.wikimedia.org/thread/2UVESG4FRYOP5QENHFPA556H2UC5E5VG/ Assessing the Quality of Sources in Wikidata Across Languages] - Wikimedia Research Showcase, Wednesday, July 20, at 9:30 AM PST/16:30 UTC *** [https://twitter.com/wikimediatech/status/1547256861237268482 Mark your calendars for the Wikimania Hackathon!] The free, online, public event will take place from 16- 22 UTC August 12 and 12-17 UTC August 13, and include a final showcase on August 14. ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #50, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=50 Lexical categories] ** Past *** 2022 LD4 Conference on Linked data. ([https://www.youtube.com/watch?v=phyyNRsnU3k&list=PLx2ZluWEZtIAu6Plb-rY2lILjUj6zRa9l replay on YouTube]) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://theconversation.com/the-barassi-line-a-globally-unique-divider-splitting-australias-footy-fans-185132 The Barassi Line: a globally unique divider splitting Australia’s footy fans] *** [https://medium.com/metadata-learning-unlearning/words-matter-reconciling-museum-metadata-with-wikidata-61a75898bffb Words Matter: Reconciling museum metadata with Wikidata] *** [https://wikiedu.org/blog/2022/07/14/leveraging-wikidata-for-wikipedia/ Leveraging Wikidata for Wikipedia] *** [https://diff.wikimedia.org/2022/06/30/my-glamorous-introduction-into-the-wikiverse/ My GLAMorous introduction into the Wikiverse] ** Papers *** [https://arxiv.org/pdf/2207.00143.pdf Enriching Wikidata with Linked Open Data] ** Videos *** Lexemes in Wikidata structured lexicographical data for everyone (by [[d:User:LydiaPintscher|Lydia Pintscher]]) - [https://www.youtube.com/watch?v=7pgXqRXqaZs YouTube] *** Want a not-scary and low-key introduction to some of the more advanced behind-the-scenes topics around Wikidata? Check out the videos from the [[m:Wikipedia Weekly Network/Live Wikidata Editing|Wikidata Live Editing sessions]] by [[d:User:Ainali|Jan Ainali]], [[d:User:Abbe98|Albin Larsson]]. *** The videos of the [[d:Wikidata:Events/Data_Quality_Days_2022|Data Quality Days 2022]] have been published and you can find them [https://www.youtube.com/playlist?list=PLduaHBu_3ejOLDumECxmDIKg_rDSe2uy3 in this playlist] or linked from the schedule. *** Placing a scientific article on Wikidata (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=n3WFADJTKJk YouTube] *** Teaching Wikidata Editing Practices (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=91q6aMPqZz4 YouTube] ** Threads *** OpenSexism has created the [https://twitter.com/OpenSexism/status/1458841564818513926 Wednesday Index]: each wednesday, it show gender diversity in Wikipedia articles. Gender diversity is computed using a SPARQL query. * '''Tool of the week''' ** [https://tools-static.wmflabs.org/entityschema-generator/ EntitySchema Generator] - is a GUI to help create simple EntitySchemas for Wikidata. ** [[d:User:Jean-Frédéric/ExLudo.js|User:Jean-Frédéric/ExLudo.js]] - is a userscript that adds links expansions and mods on item pages for video games. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** Job openings: *** AFLIA: [https://web.aflia.net/job-opening-wikidata-course-manager-facilitator/ Wikidata Course Manager/Facilitator] *** WMF: [https://boards.greenhouse.io/wikimedia/jobs/4388769?gh_src=dcc251241us Senior Program Officer, Libraries at Wikimedia Foundation] ** There is a [https://t.me/+Qc23Jlay6f4wOGQ0 new Telegram group for OpenRefine users]. * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: none *** External identifiers: [[:d:Property:P10863|Springer Nature article ID]], [[:d:Property:P10864|Bibale ID]], [[:d:Property:P10865|WW2 Thesaurus Camp List ID]], [[:d:Property:P10866|IRIS UNIMOL author ID]], [[:d:Property:P10867|MUSE publisher ID]], [[:d:Property:P10868|France bleu journalist ID]], [[:d:Property:P10869|HATVP organisation ID]], [[:d:Property:P10870|Accademia dei Georgofili author ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Grammatical number|Grammatical number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Error-report URL or e-mail|Error-report URL or e-mail]], [[:d:Wikidata:Property proposal/grade separated roadways at junction|grade separated roadways at junction]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Gauss notation|Gauss notation]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Crossing number|Crossing number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/URL for presentation/slide|URL for presentation/slide]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau|Dictionnaire Favereau]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Depicts lexeme form|Depicts lexeme form]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Mapping Museums ID|Mapping Museums ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/GIE gas storage id|GIE gas storage id]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Microsoft KLID|Microsoft KLID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PTS+ season ID|PTS+ season ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RailScot company ID|RailScot company ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RailScot location ID|RailScot location ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SABRE wiki ID|SABRE wiki ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Scottish Buildings at Risk ID|Scottish Buildings at Risk ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PBDB ID|PBDB ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Pad.ma video ID|Pad.ma video ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Pad.ma person ID|Pad.ma person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Naturbasen species ID|Naturbasen species ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kód dílu části obce|kód dílu části obce]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Base Budé person ID|Base Budé person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bilbaopedia ID|Bilbaopedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Disney+ Hotstar ID|Disney+ Hotstar ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5Sws List of recent heatwaves] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1547688117489938435 source]) *** [https://w.wiki/5S66 Most recent information leaks according to Wikidata] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1546734310761308160 source]) *** [https://w.wiki/5RwC Cause] and [https://w.wiki/5RwD mode of death] of ex-prime ministers ([https://twitter.com/theklaneh/status/1546513798814654464 source]) *** [https://w.wiki/5TVL Brazilian writers born in a city with less than 20000 inhabitants] ([https://twitter.com/lubianat/status/1548309266544570369 source]) *** [https://w.wiki/5U5B Lexical categories sorted by number of languages using them in Wikidata lexemes] ([https://twitter.com/envlh/status/1549003817383075842 source]) *** [https://w.wiki/5U5J People playing rugby union by number of Wikipages] ([https://twitter.com/belett/status/1548979202061471746 source]) ** Newest database reports: *** [[Wikidata:WikiProject Music/Albums ranked by number of sitelinks|Albums ranked by number of sitelinks]] * '''Development''' ** Lexicographical data: *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/TQTZXSMFRV47GDBKEYPN2PQF45JRJL6W/ The new Lexeme creation page is available for testing] *** Fixed an issue where the grammatical form of a Lexeme was rendered as `[object Object]` ([[phab:T239208]]) This also solves similar issues in other places. ** REST API: Continued working on the API route to replace or remove a statement of an Item ** We are making Wikibase resolve redirects when showing Item labels and descriptions in a lot more places; notably, this includes the wbsearchentities API. ([[phab:T312223]]) ** Mismatch Finder: We are discussing options for how to improve its handling of dates, specifically calendar model and precision. ** EntitySchemas: We are trying to figure out how to best technically go about implementing some of the most-needed features for version 2. [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 07 18|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:42, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23529446 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> 22:59, 18 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 --> == Wikidata weekly summary #530 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/PangolinBot 1|PangolinBot 1]]. Task/s: Automatically adds author information to Wikidata scholarly articles (items where [[:d:Property:P31|instance of (P31)]] = [[d:Q13442814|scholarly article (Q13442814)]]) that have missing author information. Currently works for articles with the following references: [[:d:Property:P698|PubMed ID (P698)]], [[:d:Property:P932|PMCID (P932)]], [[:d:Property:P6179|Dimensions Publication ID (P6179)]], [[:d:Property:P819|ADS bibcode (P819)]]. Part of Outreachy Round 24. *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/BboberBot|BboberBot]]. Task/s: The "robot" will browse the latest VIAF Dump, select the lines with a Idref (P269) and a Qitem, and add a P269 when it doesn't already exist in Wikidata. *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/ADSBot English Paper|ADSBot English Paper]]. Task/s: Importing scholarly articles from ADS database to Wikidata, by creating Wikidata Item of a scholarly article (optionally author items) and adding statements and statements-related properties to the item. Part of Outreachy Round 24. *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/ADSBot English Statement|ADSBot English Statement]]. Task/s: Adding missing statements and statement-related properties to existing scholarly articles on Wikidata from the ADS database. Part of Outreachy Round 24. ** New request for comments: *** [[d:Wikidata:Requests for comment/Documented and featured SPARQL queries|Documented and featured SPARQL queries]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** The next Wikidata+Wikibase office hours will take place on Wednesday, July 27th 2022 at 17:00 UTC (18:00 Berlin time) in the [https://t.me/joinchat/IeCRo0j5Uag1qR4Tk8Ftsg Wikidata Telegram group]. ''The Wikidata and Wikibase office hours are online events where the development team presents what they have been working on over the past quarter, and the community is welcome to ask questions and discuss important issues related to the development of Wikidata and Wikibase.'' *** [Small wiki toolkits] [Upcoming bots & scripts workshop. "How to maintain bots" is coming up on [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/BEENRNTJPGHLJ2MXQI6XTQDVEJR7KYHM/ Friday, July 29th, 16:00 UTC] *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call July 26, 2022: Clair Kronk, Crystal Clements, and Alex Jung will be providing an update to Wikidata/gender discussions from the February 8 call with a focus on pronouns. Clair will introduce us to LGBTdb, a Wikibase instance created for and by LGBTQIA+ people from which we draw insight in Wikidata-related discussions. We also hope to discuss current pain points and share action items for future collaboration. Input from community members who are familiar with lexicographical data would be greatly appreciated. [https://docs.google.com/document/d/1fHqlQ9l0nriMkrZRFW7Wd1k53DZsvgxstzyxlhgbDq0/edit?usp=sharing Agenda] *** [https://twitter.com/wikidataid/status/1550011035112710144 Wikimedia Indonesia Wikidata meetup. 1300 WIB, July 30, 2022]. ** Ongoing: *** Weekly Lexemes Challenge #51, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=51 Plants] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Papers *** [[d:Q113181609|The Lay of the Land: Data Visualizations of the Language Data and Domains of Wikidata (Q113181609)]] ** Videos *** Wikibase Ecosystem taking Wikidata further, by [[d:User:LydiaPintscher|Lydia Pintscher]] - [https://www.youtube.com/watch?v=gl83YPGva7s YouTube] *** Teaching Wikidata Editing Practices II (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=fh6xXXdq5Uw YouTube] * '''Tool of the week''' ** [[d:User:Magnus Manske/referee.js|User:Magnus Manske/referee.js]] - is a userscript that automatically checks external IDs and URLs of a Wikidata item as potential references, and adds them with a single click. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [[Wikidata:Development plan|Wikidata and Wikibase 2022 development plan]] has been updated to include activity estimates for the third quarter (Q3). ** Fellowship: [https://medium.com/wanadata-africa/wikipedian-in-residence-wir-fellowships-to-help-fight-climate-denialism-in-africa-1380dd849ad7 Wikipedian-in-Residence (WiR) fellowships to improve climate info in African languages on Wikipedia and Wikidata.] ** [[d:phab:T66503|T66503]]: It is now possible to import dates from templates to Wikidata using Pywikibot's <code>[[mw:Manual:Pywikibot/harvest template.py|harvest_template.py]]</code> script. ** Number of wikidata-powered infoboxes on Commons now [[:c:Category:Uses of Wikidata Infobox|exceeds 4 million]] ** [https://openrefine.org/ OpenRefine 3.6.0] was released. It adds support for [[commons:Commons:OpenRefine|editing structured data on Wikimedia Commons]], features more configurable statement deduplication during upload, as well as the ability to delete statements. Head to the [https://github.com/OpenRefine/OpenRefine/releases/tag/3.6.0 release page] for a changelog and download links. * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: none *** External identifiers: [[:d:Property:P10870|Accademia dei Georgofili author ID]], [[:d:Property:P10871|Delaware Division of Corporations file number]], [[:d:Property:P10872|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Property:P10873|Mapping Museums ID]], [[:d:Property:P10874|gov.uk person ID]], [[:d:Property:P10875|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Property:P10876|CVX vaccine code]], [[:d:Property:P10877|Applied Ecology Resources document ID]], [[:d:Property:P10878|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Property:P10879|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Property:P10880|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Property:P10881|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Property:P10882|Met constituent ID]], [[:d:Property:P10883|The Encyclopedia of Fantasy ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/chirality|chirality]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UAE Street Code|UAE Street Code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this award|field of this award]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami album ID|Anghami album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Model image|Model image]], [[:d:Wikidata:Property proposal/fishery for|fishery for]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Bilbaopedia ID|Bilbaopedia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Disney+ Hotstar ID|Disney+ Hotstar ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IndExs Exsiccata ID|IndExs Exsiccata ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein|Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AIPD member ID|AIPD member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SecondHandSongs release ID|SecondHandSongs release ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Walther, Initia carminum ID|Walther, Initia carminum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Initia carminum Latinorum ID|Initia carminum Latinorum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Repertorium hymnologicum ID|Repertorium hymnologicum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/national-football-teams.com coach ID|national-football-teams.com coach ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/playmakerstats.com stadium ID|playmakerstats.com stadium ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/sambafoot team ID|sambafoot team ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/lila linked latin uri|lila linked latin uri]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio della ceramica person ID|Archivio della ceramica person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID|TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru journal ID|elibrary.ru journal ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS private universities (1) IDs|IRIS private universities (1) IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Arabic Ontology Lemma ID|Arabic Ontology Lemma ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Merchbar electronic dance music artist ID|Merchbar electronic dance music artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn album ID|JioSaavn album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn Artist ID|JioSaavn Artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Revised Mandarin Chinese Dictionary ID|Revised Mandarin Chinese Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA subject keyword ID|AEDA subject keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA geographic keyword ID|AEDA geographic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA taxonomic keyword ID|AEDA taxonomic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rare Plant Fact Sheets ID|Rare Plant Fact Sheets ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/100.histrf.ru ID|100.histrf.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru publisher ID|elibrary.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Livelib.ru publisher ID|Livelib.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YAPPY profile ID|YAPPY profile ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5UxU Map of driverless rapid transit railway lines worldwide] *** [https://w.wiki/5V7o An example of finding problematic references] *** [https://w.wiki/5Vvw Papers by University of Leeds researchers that might have figures suitable for Wikimedia Commons (with a CC-BY or CC-BY-SA licence, with full text online)] *** [https://w.wiki/5Udf People born on rivers] ([https://twitter.com/MagnusManske/status/1549684778579935235 source]) *** [https://w.wiki/5VLM Humans with "native language" "German"] * '''Development''' ** Lexicographical data: We went over all the feedback we received for teh testing of the new Special:NewLexeme page and started addressing it and fixing the uncovered issues. One issue already fixed is a bug that prevented it from working on mobile view. ([[phab:T313116]]) ** Mismatch Finder: investigated how we can make it work for mismatches in qualifiers instead of the main statement ([[phab:T313467]]) ** REST API: Continued working on making it possible to replace and remove a statement of an Item ** We enabled the profile parameter to the wbsearchentities API on Test Wikidata ([[phab:T307869]]) ** We continued making Wikibase resolve redirects when showing Item labels and descriptions in more places ([[phab:T312223]]) [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 07 25|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 17:24, 25 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23558880 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> 19:26, 25 Հուլիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 --> dktflnku1rwv9363yhwnvb1lyszr1xb 0 21202 8476332 8409748 2022-07-28T11:51:11Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{այլ|Երկվորյակներ (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Համաստեղություն| անուն = Երկվորյակներ | հապավում = Gem | լատիներեն = Gemini | սիմվոլիզմ = երկվորյակները | ուղղակիծագում = 7 | հակում= +20 | լրիվմակերես = 514 | մակերեսադաս = 30-րդ | հիմնաստղաթիվ = 8, 17 | ԲՖաստղաթիվ = 80 | մոլորակովաստղաթիվ = 3 | պայծառաստղաթիվ = 4 | մոտակաաստղաթիվ = 1 | ամենապայծառաստղ = [[Pollux (star)|Pollux]] (β Gem) | աստղիմեծություն = 1.1 | ամենամոտիկաստղ = GJ 251 | աստղիհեռավորություն = 18.2 | Մեսյեառարկաթիվ = 1 | ասուպայինհոսք =[[Գեմինիդներ]]<br />[[Rho Geminids]] | հարևան =[[Լուսան (համաստեղություն)|Լուսան]]<br />[[Կառավար (համաստեղություն)|Կառավար]]<br />[[Ցուլ (համաստեղություն)|Ցուլ]]<br />[[Հայկ (համաստեղություն)|Հայկ]]<br />[[Միաեղջյուր (համաստեղություն)|Միաեղջյուր]]<br />[[Փոքր Շուն]]<br />[[Խեցգետին (համաստեղություն)|Խեցգետին]] | լայնմաքս = [[Հյուսիսային բևեռ|90]] | լայնմին = [[60-րդ զուգահեռ հարավ|60]] | ամիս = փետրվար | նշումներ=}} '''Երկվորյակներ''', [[կենդանակերպ]]ի [[համաստեղություն]]ներից։ [[Հունական դիցաբանություն]]ում [[Դիոսկուրոսներ|Կաստոր և Պոլիդևկես]] երկվորյակներին է պատկանում։ Սիմվոլն է՝ [[Պատկեր:Gemini.svg|18px]] (Յունիկոդ՝ ♊)։ Գտնվում է [[Ցուլ (համաստեղություն)|Ցուլ]] համաստեղության արևելքում և [[Խեցգետին (համաստեղություն)|Խեցգետին]] համաստեղության արևմուտքում, [[Կառավար (համաստեղություն)|Կառավար]] և [[Լուսան (համաստեղություն)|Լուսան]] համաստեղությունների հարավում և [[Միաեղջյուր (համաստեղություն)|Միաեղջյուր]] և [[Փոքր Շուն]] համաստեղությունների հյուսիսում։ Երկվորյակները պարունակում է մեկ [[Մեսյե առարկա]]՝ [[M-35]] [[բաց աստղաբույլ]]ը։ Նաև Երկվորյակներում են գտնվում [[NGC 2158]] [[աստղաբույլ]]ը, NGC 2371-2 և [[NGC 2392]] (Էսկիմո Միգամածություն) [[մոլորակային միգամածություն]]ները, և [[NGC 2420]] բաց աստղաբույլը<ref>{{cite web|title=Երկվորյակներ համաստեղությունը (անգլերեն)|url=http://www.astromax.org/con-page/winter/gem-01.htm|accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 29–ին|archive-date=2010 թ․ մայիսի 27|archive-url=https://web.archive.org/web/20100527143043/http://www.astromax.org/con-page/winter/gem-01.htm|dead-url=yes}}</ref>։ == Աղբյուրներ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=615}} {{Կենդանակերպ}} {{Համաստեղություններ}} [[Կատեգորիա:Կատաստերիզմներ]] l0xlpfz6q3o982xokbyh0bfglief8v7 0 21395 8475882 7801990 2022-07-27T12:46:54Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki '''Կոնդակ''' ({{lang-gr|κοντάκιον}}), կարող է վերաբերվել՝ * Կոնդակ - հայ մատենագրության մեջ և եկեղեցական կիրառություններում նշանակում է [[կաթողիկոս]]ական (երբեմն նաև առաջնորդ-[[եպիսկոպոս]]ի) [[թուղթ (գրական ժանր)|թուղթ]], նամակ, ուղերձ, շրջաբերական, կտակ։ Այսօր էլ կոնդակին գլանաձև փաթույթի ձև են տալիս, ճակատը զարդարում կաթողիկոսական-եպիսկոպոսական խորհրդանշանով և [[մանրանկար]]ներով։ Ունենում է պատմական քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, իրավա-վարչական, ազգային-հասարակական, մշակութային, կրթական և այլ բովանդակություն։ Ըստ այդմ էլ կոնդակը երբեմն կարևոր պատմական սկզբնաղբյուր է։ * Կոնդակ - գլանաձև ձող, գավազան, փաթույթ։ * Կոնդակ - հոգևոր օրհներգ, հորդորակ, տաղ, մաղթանք։ [[5-րդ դար|V]]-[[7-րդ դար|VII դարերում]] [[ուղղափառ եկեղեցի]]ներում երգասացության հիմնական ժանրը։ == Աղբյուրներ == {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=567}} [[Կատեգորիա:Քրիստոնեական գրականություն]] cay66fcaq4h7g66yg0qtlrd1rgm2yiu 0 22785 8476154 8475654 2022-07-28T00:06:01Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տաքսոտուփ | name =Պապլոր հայկական | image file =Grape Hyacinth - Muscari armeniacum - Traubenhyazinthe - 01.jpg | image title =Պապլոր հայկական | image descr =Պապլոր հայկական | regnum = Բույսեր | ref = | comment = | rang = | latin = '''''Muscari armeniacum''''' | author = | syn = | typus = | range map = | range map caption = | range map width = | range legend = | wikispecies =Muscari armeniacum | commons =Category:Muscari armeniacum | itis = | ncbi = | eol = | grin = | ipni = |dom=Կորիզավորներ (Eukaryota)|familia=Ծնեփակազգիներ (Asparagaceae)|ordo=Հովտաշուշանազգիներ (Asparagales)|classis=Միաշաքիլավորներ (Monocots)|divisio=Ծաղկավոր բույսեր (Angiosperms)}} '''Պապլոր հայկական''' (''Muscari armeniacum''), [[շուշանազգիների ընտանիք]]ի բույս է։ Տիպիկ հայկական ծաղկաբույս է, որը լայն տարածում է ստացել ամբողջ աշխարհում։ Սոխարմատավոր բազմամյա բույս է, սակավաթիվ արմատամերձ գծանման տերևներով։ [[Ծաղիկ]]ները մանր են, բուրումնավետ, վերին ծաղիկները կապտաերկնագույն են, ներքինները՝ վառ մանուշակագույն՝ հավաքված կարճ [[ծաղկակիր]]ի ծայրին գտնվող բազմածաղիկ, խիտ [[ողկույզ]]ներում։ [[Սոխարմատ]]ը բազմամյա է, թաղանթավոր՝ մոտ 2 [[սանտիմետր]] տրամագծով։ [[Ցողուն]] չունի։ Բարձրությունը հասնում է 15 սմ-ի։ Յուրաքանչյուր ողկույզ պարունակում է մինչև 50 ծաղիկ։ == Դասակարգումը == Նախկինում այս բույսը ընդգրկված է եղել Հակինթազգիների (Hyacinthaceae) ընտանիքում։ Նաև բաժանում էին երկու տեսակի Muscari armeniacum և Muscari szovitsianum <ref>{{cite book|editor=Под ред. А.Л. Тахтаджяна|title=Флора Армении, т.10|publisher=A.R.G. Gantner Verlag KG Ruggell/Liechtenstein|year=2001|page=270}}</ref>։ Բայց համաձայն նոր տվյալների Պապլոր հայկականը հիմա ընդգրկվում է Ծնեփակազգիների (Asparagaceae) ընտանիքի մեջ<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=503891#null|title=Integrated Taxonomic Information System - Report}}</ref>, և M.szovitsianum օգտագործվում է ինչպես հոմանիշ։ Այսինքն,M. szovitsianum և M. armeniacum այլևս չեն դիտարկվում որպես տարբեր տեսակներ <ref>{{Cite web|url=https://www.gbif.org/en/species/2772041|title=Muscari szovitsianum Baker}}</ref>։ == Մշակումը == Բազմանում է սոխերով (մանրասոխերով) և [[սերմ]]երով։ Սոխերը բաց գրունտում տնկում են սեպտեմբերի վերջին 4 սմ խորության վրա՝ բույսը բույսից 5-6 սմ հեռավորությամբ։ Նույն տեղում բույսերը կարելի է թողնել մի քանի տարի, որից հետո անպայման անհրաժեշտ է վերատնկել։ Սերմերով բազմացնելու դեպքում ցանքը կատարում են հոկտեմբերի վերջերին կամ ձմեռնամուտին, անմիջապես գրունտում<ref>{{cite book|author=Լևոն Հարությունյան|title=Քո շրջապատի ծաղիկները|publisher=«Արևիկ»|location=Երևան|year=1987|page=186}}</ref>։ == Աղբյուրներ == {{Ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Շուշանազգիներ]] [[Կատեգորիա:Հայաստանի բնություն]] {{Անավարտ}} peznseneeqh1qy1gmnzmmjxcr9ntqgk 0 28366 8476185 8329597 2022-07-28T06:16:32Z Maria Hayrapetyan 122103 Պատկերի տեղադրում wikitext text/x-wiki {{Բջիջ}} '''Բջիջ''' ({{lang-lat|cellula}}՝ խորշիկ, փոքր սենյակ<ref name="etymonline1">{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=cell|title=Cell|publisher=Online Etymology Dictionary|accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 31}}</ref>, բջիջ, [[հունարեն]]՝ ցիտոս՝ անոթ, բջիջ), բոլոր հայտնի կենդանի [[օրգանիզմ]]ների կառուցվածքային, ֆունկցիոնալ և ժառանգական տարրական միավորը։ Բջիջը, որպես օրգանիզմի կառուցվածքի տարրական միավոր, օժտված է կենդանի նյութին բնորոշ հատկություններով, որոնք պահպանում ու փոխանցվում են հաջորդ սերունդներին։ Բջիջն ուսումնասիրող գիտությունը [[բջջաբանություն]]ն է։ Բջիջը կազմված է [[ցիտոպլազմա]]յից, որը պարփակված է [[բջջաթաղանթ]]ի մեջ։ Ցիտոպլազման պարունակում է կենսամոլեկուլներ, որոնցից են, օրինակ, [[սպիտակուցներ]]ը և [[նուկլեինաթթու]]ները<ref name="Alberts2002">[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=Cell+Movements+and+the+Shaping+of+the+Vertebrate+Body+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+374635%5Buid%5D&rid=mboc4.section.3919 Cell Movements and the Shaping of the Vertebrate Body] in Chapter 21 of ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=cell+biology+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+373693%5Buid%5D&rid=mboc4 Molecular Biology of the Cell]'' fourth edition, edited by Bruce Alberts (2002) published by Garland Science. The Alberts text discusses how the "cellular building blocks" move to shape developing embryos. It is also common to describe small molecules such as amino acids as "[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=%22all+cells%22+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+372023%5Buid%5D&rid=mboc4.section.4#23 molecular building blocks]". </ref>։ Շատ միկրոօրգանիզմներ (օրինակ՝ [[բակտերիաներ]]ը, որոշ [[ջրիմուռներ]] ու [[սնկեր]], [[նախակենդանիներ]]ը) կազմված են 1 բջջից և անվանվում են միաբջիջ օրգանիզմներ։ Բազմաբջիջ օրգանիզմները, որոնցից են բարձրակարգ բույսերն ու կենդանիները, այդ թվում և մարդը, կազմված են մեծ քանակությամբ բազմազան բջիջներից, որոնք միավորված են հյուսվածքներում ու օրգաններում։ Օրինակ՝ մարդու օրգանիզմը բաղկացած է մոտ 10¹² բջիջներից{{sfn|Alberts|p=2}}։ Վերջիններիս կենսագործունեությունը հնարավոր է էներգիայի արտաքին աղբյուրների և քիմիական նյութերի օգտագործման շնորհիվ, որն անհրաժեշտ է բարդ կազմավորված ու փոխադարձ կապված բջջային կառուցվածքների սինթեզի և վերականգման, ինչպես նաև մասնագիտացված ֆունկցիաների կատարման համար։ Բույսերի և կենդանիների բջիջների մեծ մասը տեսանելի են միայն [[մանրադիտակ]]ի տակ և ունեն 1-100 միկրոմետր չափեր<ref>{{cite book|url=http://www.phschool.com/el_marketing.html|title=Biology: Exploring Life|last=Campbell|first=Neil A.|publisher=Pearson Prentice Hall|year=2006|isbn=0-13-250882-6|location=Boston, Massachusetts|pages=|doi=|id=|author2=Brad Williamson|author3=Robin J. Heyden}}</ref>։ Բջիջը հայտնաբերել է [[Ռոբերտ Հուկ]]ը 1665 թվականին, որը նմանացրել է բջիջը վանքի սենյակներում քրիստոնյա հոգևորականների դասավորությանը<ref name="Karp2009">{{cite book|title=Cell and Molecular Biology: Concepts and Experiments|last=Karp|first=Gerald|date=հոկտեմբերի 19, 2009|publisher=John Wiley & Sons|isbn=9780470483374|page=2|quote=Hooke called the pores cells because they re- minded him of the cells inhabited by monks living in a monastery.}}</ref><ref>{{cite book|title=Achiever's Biology|date=1990|publisher=Allied Publishers|isbn=9788184243697|page=36|quote=In 1665, an Englishman, Robert Hooke observed a thin slice of" cork under a simple microscope. (A simple microscope is a microscope with only one biconvex lens, rather like a magnifying glass). He saw many small box like structures. These reminded him of small rooms called "cells" in which Christian monks lived and meditated.|author=Alan Chong Tero}}</ref>։ [[Բջջային տեսություն]]ն առաջին անգամ զարգացրել են [[Մաթիաս Շլայդեն|Մաթիաս Յակոբ Շլեյդենը]] և [[Թեոդոր Շվան]]ը 1839 թվականին։ Այս տեսությունը պնդում է, որ բոլոր օրգանիզմները կազմված են մեկ կամ ավելի բջիջներից, որոնք կրում են բջիջների գործունեությունը կարգավորող՝ ժառանգական տեղեկատվություն։ Բջիջները [[Երկիր|Երկրի]] վրա առաջացել են նվազագույնը 3,5 միլիարդ տարի առաջ<ref name="Origin1">Schopf, JW, Kudryavtsev, AB, Czaja, AD, and Tripathi, AB. (2007). ''Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils.'' Precambrian Research 158:141-155.</ref><ref name="Origin2">Schopf, JW (2006). ''Fossil evidence of Archaean life.'' Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 29;361(1470):869-85.</ref><ref name="RavenJohnson2002">{{cite book|author1=Peter Hamilton Raven|author2=George Brooks Johnson|title=Biology|url=https://books.google.am/books?id=GtlqPwAACAAJ|accessdate=2013 թ․ հուլիսի 7|year=2002|publisher=McGraw-Hill Education|isbn=978-0-07-112261-0|page=68}}</ref><ref>Հայկական Հանրագիտարան, «Հանրամատչելի բժշկական հանրագիտարան», էջ 135, 2001 թ., Երևան։</ref>։ == Ուսումնասիրման պատմություն == [[Պատկեր:Cork Micrographia Hooke.png|thumb|Բջիջը հայտնաբերել է անգլիացի գիտնական [[Ռոբերտ Հուկ]]ը [[1665]] թվականին։ Պարզագույն կառուցվածք ունեցող [[մանրադիտակ]]ով [[խցան]]ի բարակ կտրվածքում նա հայտնաբերեց խորշիկներ, որոնց և անվանեց բջիջներ ({{lang-lat|cellula}} - խորշիկ, բջիջ)։]] «Բջիջ» հասկացությունն առաջարկել է անգլիացի գիտնական [[Ռոբերտ Հուկ]]ը [[1665]] թվականին։ Մանրադիտակի տակ դիտելով բույսերի խցանային հյուսվածքի նուրբ կտրվածքները՝ նա նկատեց, որ հյուսվածքը կազմված է մանր խորշիկներից, որոնք միմյանցից անջատված են միջնապատերով։ Դրանք նա իր «Միկրոգրաֆիա» գրքում անվանեց բջիջներ<ref name="Hooke">{{cite book|url=https://archive.org/stream/mobot31753000817897#page/113/mode/2up|title=Micrographia: …|last1=Hooke|first1=Robert|date=1665|publisher=Royal Society of London|location=London, England|pages=113|name-list-format=vanc}}"<cite> … I could exceedingly plainly perceive it to be all perforated and porous, much like a Honey-comb, but that the pores of it were not regular […] these pores, or cells, […] were indeed the first microscopical pores I ever saw, and perhaps, that were ever seen, for I had not met with any Writer or Person, that had made any mention of them before this … </cite>" – Hooke describing his observations on a thin slice of cork. See also: [http://www.ucmp.berkeley.edu/history/hooke.html Robert Hooke]</ref>։ Հետագայում անգլիացի գիտնական Գրյուն և իտալացի [[Մարչելո Մալպիգի]]ն (1672) մանրադիտակային «պարկիկներ» (բջիջներ) հայտնաբերեցին բույսերի տարբեր օրգաններում։ [[1680]] թվականին հոլանդացի գիտնական [[Անտոն Վան Լևենհուկ]]ն իր պատրաստած տեսապակիների օգնությամբ, հայտնաբերեց բազմաթիվ [[միաբջիջ օրգանիզմներ]], ինչպես նաև [[էրիթրոցիտ]]ներ, [[մազանոթ]]ներ, [[սպերմատոզոիդ]]ներ։ [[1825]] թվականին չեխ գիտնական Պուրկինեն, ցույց տվեց, որ բջիջն ունի հեղուկ պարունակություն՝ [[պրոտոպլազմա]] և հայտնաբերեց [[բջջակորիզ]]ը։ [[1826]] թվականին [[Կարլ Բեր]]ը հայտնաբերեց կաթնասունների ձվաբջիջը։ Անգլիացի բուսաբան Ռ. Բրոունը խոլորձի բջիջներում նկարագրեց (1831) գնդաձև կառուցվածքներ, որոնց անվանեց կորիզ։ [[1839]] թվականին գերմանացի բուսաբան [[Մատիաս Շլեյդեն]] և կենդանաբան [[Թեոդոր Շվան]]ը սահմանեցին բջջային տեության դրույթները, նրանք նաև ապացուցեցին, որ նույն կառուցվածքը և ֆունկցիան ունեցող բջիջները միանալով, առաջացնում են [[հյուսվածք]]ներ<ref>Ընդհանուր Կենսաբանություն, Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 93-97</ref>։ === Բջջային տեսություն === {{Հիմնական|Բջջային տեսություն}} Կուտակված փաստանյութերի վրա Շլեյդենը և Շվանը [[1838]]-[[1839]] թվականներին ձևակերպեցին [[բջջային տեսություն]]ը, որը հետագայում զարգացրեց Վիրխովը։ Այժմյան բջջային տեսության հիմնադրույթները կայանում են հետևյալում՝ բոլոր օրգանիզմները կազմված են բջիջներից (բացառությամբ կյանքի ոչ բջջային ձևերի), և որ բջիջը կյանքի ձևերի համար հանդիսանում է կառուցվածքային, ֆունկցիոնալ, գենետիկական տարրական միավորը։ Բույսերի և կենդանիների աճման հիմքում ընկած է [[բջիջների բազմացում]]ը, նոր բջիջներն առաջանում են նախորդ բջիջների կիսման հետևանքով։ Յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է [[ցիտոպլազմա]]յից, [[կորիզ]]ից, [[թաղանթ]]ից։ Բջիջը միջավայրից կլանում է նյութեր և էներգիա, վերափոխում և օգտագործում է իր [[կենսագործունեություն|կենսագործունեության]] համար։ Բջջում պահպանվում, իրագործվում և դուստր բջիջներին է փոխանցվում [[գենետիկական ինֆորմացիա]]ն։ Կան օրգանիզմներ, որոնք կազմված են մեկ բջջից և ինքնուրույն են։ [[Բազմաբջիջ օրգանիզմներ]]ում բջիջներն ունեն իրենց հատուկ ֆունկցիան և առաջացնում են [[հյուսվածք]]ներ։ Հյուսվածքներից կազմավորվում են օրգանները, որոնք սերտորեն կապված են միմյանց հետ և կարգավորում են [[Հումորալ համակարգ|հումորալ]] և [[նյարդային համակարգ]]երի միջոցով։ Ներկայումս հաստատված է, որ բոլոր բջիջները միանման պահպանում են [[գենետիկական ինֆորմացիա]]ն, որն օգտագործում են սպիտակուցի սինթեզի համար, պահպանում ու փոխանցում են էներգիան, որը վերափոխում են աշխատանքի, կարգավորում են [[նյութափոխանակություն]]ը, բջջային կազմության շնորհիվ օրգանիզմը դիսկրետ է և ամբողջական։ Օրգանիզմի մասնատումը առանձին փոքր կառուցվածքային միավորների ստեղծում է հսկայական մակերես, որում ընթանում են նյութափոխանակության գործընթացները։ Կառլ Բերը հայտնաբերեց [[ձվաբջիջ]]ները և ձևակերպեց այն դրույթը, որ բոլոր բազմաբջիջ օրգանիզմներն իրենց զարգացումը սկսում են մեկ բջջից՝ [[զիգոտ]]ից։ == Ձևաբանություն == Բջիջները մանրադիտակային գոյացություններ են, ունեն մի քանի [[միկրոն]]ից (բակտերիաներ) մինչև 10-50 մկմ և ավելի մեծություն։ Ըստ ձևի՝ լինում են գնդաձև, իլիկաձև, ձվաձև, մտրակավոր և այլն։ Բջիջների նուրբ կառուցվածքը, շարժումները, բաժանումը և այլն ուսումնասիրում են ժամանակակից մանրադիտակների (էլեկտրոնային, լյումինեսցենտային և այլն) օգնությամբ։ Բազմաբջիջ օրգանիզմում կան բազմաթիվ բջիջներ, որոնք միմյանցից տարբերվում են կառուցվածքով և կենսագործունեությամբ։ Միևնույն ծագման մասնագիտացված բջիջներն առաջացնում են [[հյուսվածք]]ներ։ Ժամանակակից դասակարգմամբ բջիջները բաժանում են ըստ հյուսվածքի տեսակի՝ էպիթելային, շարակցական, մկանային և նյարդային։ Բջիջները, պահպանելով յուրաքանչյուր հյուսվածքի բնորոշ գծերը, կարող են տարբերվել թե՛ արտաքին տեսքով, թե’ ֆունկցիայով, և տարբերությունների բնույթը փոփոխվում է օրգանիզմի անհատական զարգացման ընթացքում։ Ֆունկցիոնալ առանձնահատկությունների ձեռքբերման կարևոր գործոն է նաև բջջի փոխներգործությունը (նյարդային կամ հումորալ կապով) այլ հյուսվածքների բջիջների կամ հեռավոր բջջային համակարգերի հետ։ == Քիմիական կազմ == Կենդանի օրգանիզմների բջիջներում հայտնաբերված են մոտ 90 [[քիմիական տարր]]եր։ Այդ տարրերը բաժանվում են 3 խմբի՝ #[[մակրոտարրեր]], որոնց բաղադրությունը կազմում է մինչև 98% ([[ածխածին]], [[ջրածին]], [[ազոտ]], [[թթվածին]]), (>1,5-2 %՝ ([[կալիում]], [[նատրիում]], [[կալցիում]], [[մագնեզիում]], [[ծծումբ]], [[ֆոսֆոր]], [[քլոր]], [[երկաթ]]) #[[միկրոտարրեր]] (>0,01 %), ([[ցինկ]], [[պղինձ]], [[ֆտոր]], [[յոդ]], [[կոբալտ]], [[մոլիբդեն]] և այլն) #[[ուլտրամիկրոտարրեր]] (>0,00001 %), ([[ուրան]], [[ռադիում]], [[ոսկի]], [[ցեզիում]]) == Բջջի կառուցվածք == Բջիջները լինում են երկու տեսակ՝ էուկարիոտներ, որոնք ունեն կորիզ և պրոկարիոտներ, որոնք չունեն։ Պրոկարիոտները միաբջիջ օրգանիզմներ են, իսկ էուկարիոտները կարող են լինեն միաբջիջ և բազմաբջիջ։ === Պրոկարիոտներ === {{Main|Պրոկարիոտ բջիջներ}} [[Պատկեր:Average prokaryote cell- en.svg|thumb|300px|right|Դասական պրոկարիոտ բջջի կառուցվածքը։]] Պրոկարիոտները՝ բակտերիաները և արքեաները, Երկրի վրա ամենաառաջին կյանքի ձևերն են եղել, քանի որ իրականացրել են մի շարք կենսաբանական գործընթացներ, այդ թվում՝ բջջային հաղորդակցում և հոմեոստազ։ Այս բջիջներն ավելի փոքր են և պարզ, քան էուկարիոտները, չունեն մեմբրանային օրգանոիդներ, այդ թվում և կորիզ։ Կյանքի հիմնական դոմեններից երկուսը պրոկարիոտ օրգանիզմներ են՝ բակտերիաները և արքեաները։ Պրոկարիոտ բջջի ԴՆԹ-ն կազմված է մեկ քրոմոսոմից, ուղղակիորեն գտնվում է ցիտոպլազմայում։ Ցիտոպլազմայի կորիզ պարունակող շրջանն անվանվում է նուկլեոիդ։ Պրոկորիոտների մեծ մասը օրգանիզմներից ամենափոքրն են և ունեն 0,5-2,0 նմ տրամագիծ<ref>''Microbiology : Principles and Explorations'' By Jacquelyn G. Black</ref>։ Պրոկարիոտ բջիջն ունի երեք հիմնական կառուցվածքային միավոր՝ * Բջջաթաղանթը, որը սովորաբար կազմված է պլազմատիկ թաղանթից և պատված է բջջապատով։ Որոշ բակտերիաների մոտ այն կարող է նաև ծածկված լինել երրորդ՝ պատիճային շերտով։ Չնայած պրոկարիոտների մեծ մասն ունեն և բջջաթաղանթ, և բջջապատ, բացառություններ նույնպես կան, ինչպես օրինակ միկոպլազմա բակտերիաներն են կամ թերմոպլազմա արքեաները, որոնք միայն ունեն պլազմատիկ թաղանթ։ Բջջաթաղանթը բջջին տալիս է ձև և բաժանում պարունակությունը արտաքին միջավայրից՝ սրանով խաղալով պաշտպանական դեր։ Բջջապատը որոշ բակտերիաների մոտ կազմված է պեպտիդոգլիկանից և ծառայում է որպես լրացուցիչ պաշտպանական շերտ։ Այն նաև մեծ դեր ունի բջջի ջրային բալանսի պահպանման մեջ։ Որոշ էուկարիոտներ՝ բույսերի և սնկերի բջիջները նույնպես ունեն բջջապատ։ * Բջջի ներսում ցիտոպլազման է, որը պարունակում է գենոմային ԴՆԹ-, ռիբոսոմներ և տարբեր տեսակ ներառուկներ<ref name="NCBI">{{NCBI-scienceprimer|article=What Is a Cell?|url=https://web.archive.org/web/20130503014839/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/About/primer/genetics_cell.html|access-date=2013 թ․ մայիսի 3}} 30 March 2004.</ref>։ Գենետիկական նյութը անմիջապես ցիտոպլազմայում է։ Պրոկարիոտները կարող են կրել էքստրաքրոմոսոմալ ԴՆԹ-ի տարրեր, որոնք անվանվում են պլազմիդներ։ Պլազմիդները սովորաբար օղակաձև են։ Որոշ սպիրոխիտա բակտերիաների մոտ հայտնաբերվել են գծային կառուցվածք ունեցող պլազմիդներ<ref>European Bioinformatics Institute, [http://www.ebi.ac.uk/2can/genomes/bacteria/Borrelia_burgdorferi.html Karyn's Genomes: Borrelia burgdorferi], part of 2can on the EBI-EMBL database. Retrieved 5 August 2012</ref>։ Չնայած որ պրոկարիոտները չունեն կորիզ, ԴՆԹ-ի այդ շրջանն անվանվում է նուկլեոիդ։ Պլազմիդները գաղտնագրում են լրացուցիչ քանակով գեներ, օրինակ՝ հակաբիոտիկների դեմ կայունության գեները։ * Արտաքին կառույցները՝ մտրակները և պիլուսները։ Սրանք սպիտակուցներից բաղկացած կառույցներ են, որոնք ապահովում են բջջի շարժումը և կապը այլ բջիջների հետ։ === Էուկարիոտներ === {{Main|Էուկարիոտներ}} [[Պատկեր:Animal cell structure en.svg|thumb|Կենդանական բջջի բնորոշ կառուցվածքը։]] [[Պատկեր:Plant cell structure-en.svg|thumb|Բուսական բջջի բնորոշ կառուցվածքը։]] Բույսերը, կենդանիները, սնկերը, լորձնասնկերը, նախակենդանիները և ջրիմուռները էուկարիոտներ են։ Այս բջիջները սովորական պրոկարիոտ բջջից մոտ հիսուն անգամ ավելի մեծ են և կարող են հազար անգամ ավելի մեծ լինել իրենց ծավալով։ Էուկարիոտների հիմնական առանձնահատկությունը բջջի տրոհվածությունն է, մեմբրանային օրգանոիդների առկայությունը, որոնցում տեղի են ունենում յուրահատուկ նյութափոխանակային գործընթացներ։ Այս մեմբրանային օրգանոիդներից առավել կարևոր է բջջակորիզը<ref name="NCBI"/>, որը պարունակում է բջջի ԴՆԹ-ն։ Այլ տարբերություններ են՝ * Պլազմատիկ թաղանթը իր ֆունկցիայով և կառուցվածքով շատ քիչ է տարբերվում պրոկարիոտների պլազմատիկ թաղանթից։ Բջջապատը կարող է բացակայել կամ առկա լինել։ * Էուկարիոտ բջիջների ԴՆԹ-ն գտնվում է մեկ կամ մի քանի գծային մոլեկուլների տեսքով, որոնք անվանվում են քրոմոսոմներ։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլները փոխհարաբերվում են սպիտակուցների հետ։ Ամբողջ քրոմոսոմային ԴՆԹ-ն պահպանվում է բջջակորիզում՝ ցիտոպլազմայից բաժանվելով մեմբրանով<ref name="NCBI"/>։ Էուկարիոտների որոշ օրգանոիդներ, օրինակ՝ միտոքոնդրիումները կրում են սեփական ԴՆԹ-ն։ * Շատ էուկարիոտ բջիջներ ունեն թարթիչներ։ Առաջնային թարթիչները մեծ դեր ունեն քեմոտազգացողության, մեխանոզգացողության և թերմոզգացողության մեջ։ Թարթիչները կարող են դիտվել որպես զգայուն բջջային ալեհավաքներ, որոնք կոորդինացնում են մեծ քանակի բջջային հաղորդչական ուղիներ<ref name="Christenson2008">{{cite journal|last=Satir|first=Peter|last2=Christensen|first2=ST|author3=Søren T. Christensen|date=2008-03-26|title=Structure and function of mammalian cilia|url=http://www.springerlink.com/content/x5051hq648t3152q/|journal=Histochemistry and Cell Biology|publisher=Springer Berlin/Heidelberg|volume=129|issue=6|pages=687–693|doi=10.1007/s00418-008-0416-9|pmc=2386530|pmid=18365235|id=1432-119X|accessdate=2009 թ․ սեպտեմբերի 12|archive-date=2020 թ․ ապրիլի 28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200428014511/http://www.springerlink.com/content/x5051hq648t3152q/|dead-url=yes}}</ref>։ * Էուկարիոտների շարժուն բջիջները կարող են շարժվել շարժուն թարթիչների կամ մտրակիկների միջոցով։ Ծաղկավոր բույսերի և մերկասերմերի մոտ բացակայում են շարժուն բջիջները<ref name="RavenJohnson2002" />։ Էուկարիոտների մտրակներն ավելի պարզ են քան պրոկարիոտներինը։ {| class="wikitable" |+Էուկարիոտ և պրոկարիոտ բջիջների համեմատություն |- ! ![[Պրոկարիոտներ]] ![[Էուկարիոտներ]] |- !Բնորոշ օրգանիզմներ |[[բակտերիաներ]], [[արքեաներ]] |[[պրոտիստներ]], [[սնկեր]], [[բույսեր]], [[կենդանիներ]] |- !Չափ |~ 1–5 [[նմ]]<ref name="CampbellBiology320">{{cite book | title=Campbell Biology—Concepts and Connections | publisher=Pearson Education | year=2009 | page=320}}</ref> |~ 10–100 [[նմ]]<ref name="CampbellBiology320" /> |- !Բջջակորիզի տեսակը |[[կորիզային շրջան]], իրական կորիզի բացակայություն |երկմեմբրան կորիզ |- ![[ԴՆԹ]] |օղակաձև (սովորաբար) |գծային մոլեկուլներ ([[քրոմոսոմներ]]) [[հիստոնային սպիտակուցներ]]ով |- ![[ՌՆԹ]]-ի/[[սպիտակուցներ]]ի սինթեզ |երկուսն էլ ցիտոպլազմայում |[[Տրանսկրիպցիա (կենսաբանություն)|ՌՆԹ-ի սինթեզը]]՝ կորիզում<br />[[սպիտակուցների սինթեզ]]ը՝ ցիտոպլազմայում |- ![[Ռիբոսոմներ]] |[[50S]] և [[30S]] |[[60S]] և [[40S]] |- !Ցիտոպլազմայի կառուցվածք |շատ քիչ կառույցներ |բարդ կառուցվածք՝ [[էնդոմեմբրան]]ներով և [[բջջակմախք]]ով |- !Բջջի շարժում |[[մտրակներ]] |մտրրակներ և [[թարթիչներ]], որոնք պարունակում են [[միկրոխողովակ]]ներ, ոտիկներ, որոնք պարունակում են [[ակտին]] |- ![[Միտոքոնդրիումներ]] |չկան |մեկից մի քանի հազար |- ![[Քլորոպլաստներ]] |չկան |բույսերի և ջրիմուռների մոտ |- !Կազմակերպվածություն |սովորաբար միայնակ բջիջներ |միայնակ բջիջներ, գաղութներ, բազմաբջիջ օրգանիզմներ՝ մասնագիտացած բջիջներով |- ![[Բջջի բաժանում]] |պարզ բաժանում |[[միտոզ]]<br />[[մեյոզ]] |- ![[Քրոմոսոմներ]] |մեկ քրոմոսոմ |մեկից ավելի քրոմոսոմներ |- ![[Մեմբրաններ]] |[[բջջաթաղանթ]] |բջջաթաղանթ և մեմբրանային օրգանոիդներ |} == Ենթաբջջային կառույցներ == Բջիջը կազմված է տարբեր բաղադրամասերից, որոնք կենսագործունեության ընթացքում կատարում են առանձնահատուկ ֆունկցիաներ՝ խիստ համաձայնեցված ռեժիմով։ Յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է [[բջջապլազմա]]յից (պրոտոպլազմա) և [[Կորիզ (բջիջ)|կորիզից]] (էուկարիոտ)։ Բջջապլազման կիսահեղուկ միջավայր է, որը բաղկացած է 2 հիմնական բաղադրամասերից՝ [[ցիտոպլազմա]]յից և [[կարիոպլազմա]]յից և պարունակում է բազմաթիվ օրգանոիդներ ու տարբեր ներառումներ։ Ներառումները բջջի գործունեության արգասիքների կուտակումներ են՝ բշտիկների կամ հատիկների ձևով։ Վերջիններս հարուստ են [[ճարպ]]երով, [[ածխաջրեր]]ով, [[սպիտակուցներ]]ով, [[աղեր]]ով, որոնց քանակը փոփոխվում է բջջի գործունեության ժամանակ։ Ցիտոպլազման հոմոգեն, թափանցիկ մածուցիկ հեղուկ է, որում տարբերում են՝ [[հիալոպլազմա]], [[օրգանոիդներ]] և [[ներառուկներ]]<ref>Կենսաբանություն, Սիսակյան, էջ 18-19</ref> Ցիտոպլազման արտաքինից պատված է թաղանթով, որին անվանում են [[ցիտոպլազմային մեմբրան]] կամ պլազմոլեմ։ Բուսական բջջի պլազմոլեմն արտաքինից պատված է [[բջջապատ]]ով, որը հիմնականում կազմված է [[ցելյուլոզ]]ից և [[պեկտին]]ից։ Կենդանական բջիջների պլազմոլեմն արտաքինից պատված է 10-20 նմ հաստություն ունեցող [[գլիկոկալիքս]]ով, որի հիմնական բաղադրամասերն են [[գլիկոպրոտեիններ]]ը և [[գլիկոլիպիդներ]]ը։ === Բջջաթաղանթ === {{Main|Բջջաթաղանթ}} [[File:Cell_membrane_detailed_diagram_en.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cell_membrane_detailed_diagram_en.svg|մինի|Պլազմատիկ թաղանթի լիպիդային երկշերտի կառուցվածքը։]] Բջջաթաղանթը կամ պլազմատիկ թաղանթը բջջի ցիտոպլազման շրջափակող կենսաբանական թաղանթն է։ Կենդանական բջիջներում պլազմատիկ թաղանթը բջջի արտաքին սահմանն է, իսկ բույսերի և պրոկարիոտների մոտ այն սովորաբար շրջափակված է բջջապատով։ Բջջաթաղանթը պաշտպանում է բջիջը արտաքին միջավայրից և կազմված է ֆոսֆոլիպիդների կրկնակի շերտից, որը ամֆիֆիլ է (մասամբ հիդրոֆիլ և մասամբ հիդրոֆոբ)։ Սրա պատճառով շերտը կոչվում է ֆոսֆոլիպիդային երկշերտը կամ շարժուն մոզաիկ թաղանթ։ Այս թաղանթի մեջ կան տարբեր սպիտակուցներ, որոնք ծառայում են որպես անցուղիներ և պոմպեր<ref name="NCBI"/>։ Մեմբրանը կիսաթափանցիկ է և ընտրողական թափանցիկ, որով մոլեկուլը կամ իոնը կարող է ազատ, սահմանափակ քանակով թափանցել կամ չթափանցել ընդհանրապես։ Բջջի թաղանթային սպիտակուցները նաև պարունակում են ռեցեպտոր սպիտակուցներ, որը թույլ է տալիս բջջին ընդունել ազդանշանային մոլեկուլների, օրինակ՝ հորմոնների ազդակները։ === Բջջակմախք === {{Main|Բջջակմախք}} [[File:DAPIMitoTrackerRedAlexaFluor488BPAE.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:DAPIMitoTrackerRedAlexaFluor488BPAE.jpg|մինի|Էդնոթել բջջի ֆլուորեսցենտ լուսանկարը։ Կորիզակները ներկված են կապույտ, միտոքոնդիրումները կարմիր են իսկ միկրոմանրաթելերը՝ կանաչ։]] Բջջակմախքը կազմավորում է և պահպանում բջջի ձևը, ապահովում օրգանոիդների դիրքը, օգնում էնդոցիտոզին՝ բջջի կողմից արտաքին միջավայրից նյութերի ընկալմանը և բջջի աճի ու շարժման ժամանակ ապահովում բջջի մասերի շարժումը։ Էուկարիոտների բջջակմախքը կազմված է միկրոմանրաթելերից, միջնորդաթելերից և միկրոխողովակներից։ Բջջակմախքի կազմի մեջ են մտնում մեծ քանակով սպիտակուցներ, որոնք ղեկավարում են բջջի ընդհանուր կառուցվածքը՝ ուղղորդելով և շարժելով մանրաթելիկները<ref name="NCBI"/>։ Պրոկարիոտների բջջակմախքն ավելի քիչ է ուսումնասիրված, այն ապահովում է բջջի ձևը, բևեռականությունը և ցիտոկինեզը<ref>{{cite journal|year=2006|title=Dynamic filaments of the bacterial cytoskeleton|journal=Annual Review of Biochemistry|volume=75|issue=|pages=467–92|doi=10.1146/annurev.biochem.75.103004.142452|pmid=16756499|vauthors=Michie KA, Löwe J}}</ref>։ Միկրոմանրաթելերի ենթամիավորը փոքր, մոնոմեր սպիտակուց ակտինն է։ Միկրոխողովակների դիմեր սպիտակուցը տուբուլինն է։ Միջնորդաթելերը հետերոպոլիմերներ են, որոնց ենթամիավորները տարբերվում են տարբեր հյուսվածքների բջիջների մոտ։ Միջնորդաթելերի ենթամիավոր սպիտակուցներից ՝ վիմենտինը, դեսմինը, լամինը (A, B և C լամիններ), կերատինը, նեյրոմանրաթելային սպիտակուցները (NF–L, NF–M)։ === Ժառանգական կամ գենետիկական նյութ === Գոյություն ունի երկու տեսակի գենետիկական նյութ՝ դեզօքսիռիբոնուլեինաթթու (ԴՆԹ) և ռիբոնուկլեինաթթու (ՌՆԹ)։ Բջիջները ժառանգական նյութի երկարատև պահպանման համար օգտագործում են ԴՆԹ։ Օրգանիզմում պարունակվող ամբողջ ժառանգական նյութը գաղտնագրվում է ԴՆԹ-ի մոլեկուլների տեսքով<ref name="NCBI"/>։ ՌՆԹ-ն օգտագործվում է տեղեկատվության տեղափոխման (օրինակ՝ իՌՆԹ) և ֆերմենտային ակտիվության (օրինակ՝ ռՌՆԹ) համար։ ՓՌՆԹ-ի մոլեկուլները սպիտակուցի տրանսլյացիայի ժամանակ աճող պոլիպեպտիդային շղթային ավելացնում են ամինաթթուների մոլեկուլներ։ Պրոկարիոտների ժառանգական նյութը ներկայացված է պարզ օղակաձև բակտերիալ քրոմոսոմով, որը գտնվում է ցիտոպլազմայի նուկլեոիդային շրջանում։ Էուկարիոտների ժառանգական նյութը բաժանված է տարբեր<ref name="NCBI"/> գծային կառույցների՝ քրոմոսոմների միջև, որոնք գտնվում են կորիզում։ Որոշ այլ օրգանոիդներ՝ միտոքոնդրիումները և քլորոպլաստները կարող են նույնպես պարունակել ժառանգական նյութ։ Մարդու բջջի ժառանգական նյութը գտնվում է բջջակորիզում և միտոքոնդրիումներում։ Այն ներկայացված է ԴՆԹ-ի 46 գծային մոլեկուլներում՝ քրոմոսոմներում, որոնցից 22 զույգ հոմոլոգ քրոմոսոմներ և 1 զույգ սեռական քրոմոսոմներ։ Միտոքոնդրիալ գենոմը ներկայացված է օղակաձև ԴՆԹ-ի ձևով, այն շատ փոքր է համեմատած կորիզային գենոմի հետ<ref name="NCBI"/>, գաղտնագրում է միտոքոնդրիումներում էներգիայի արտադրման և որոշ փՌՆԹ-ների սինթեզին մասնակցող 13 սպիտակուցների մոլեկուլներ։ Օտար ժառանգական նյութը (հիմնականում ԴՆԹ) հնարավոր է արհեստականորեն ներմուծել բջջի ներս՝ տրանսֆեկցիայի միջոցով։ Այս գործընթացը կարող է լինել կարճատև, եթե անմիջապես չի փոփոխում բջջի գենոմը։ Որոշ վիրուսներ նույնպես իրենց ժառանգական նյութը կարող են ներմուծել բջջի գենետիկական նյութի մեջ։ === Օրգանոիդներ === [[Պատկեր:Micrograph of a cell nucleus.png|thumb|200px|Կորիզը էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ, մուգ մասը կորիզակն է։]] Օրգանոիդները մասնագիտացված մշտական կազմավորումներ են, որոնք կատարում են որոշակի ֆունկցիա։ Տարբերում են՝ [[ընդհանուր նշանակության օրգանոիդներ]] և [[հատուկ նշանակության օրգանոիդներ]]։ Հատուկ նշանակության օրգանոիդները բնորոշ են միայն որոշակի բջիջներին, օրինակ՝ [[միոֆիբրիլ]]ները հանդիպում են [[մկանայից բջիջներ]]ում, [[նեյրոֆիբրիլ]]ները՝ [[նյարդային բջիջ]]ներում, [[թարթիչ]]ները՝ [[շնչառական ուղիներ]]ի, [[միկրոթավիկներ]]ը՝ [[աղիների էպիթել]]ի բջիջներում և այլն։ Ընդհանուր նշանակության օրգանոիդները բաժանվում են 2 խմբի՝ մեմբրանային և ոչ մեմբրանային։ ''Մեմբրանային'' կազմություն ունեն [[էնդոպլազմային ցանց]]ը, [[գոլջիի համալիր]]ը, [[լիզոսոմ]]ները, [[միտոքոնդրիում]]ները, [[պլաստիդ]]ները, [[միկրոմարմնիկ]]ները։ ''Ոչ մեմբրանային'' կազմություն ունեն [[ռիբոսոմ]]ները, [[բջջային կենտրոն]]ը, [[միկրոխողովակ]]ները, [[միկրոֆիլամենտ]]ները։ Կենդանիների բջիջների օրգանոիդներից են կորիզը, [[միտոքոնդրիաներ]]ը (կազմված են [[ցուպիկներ]]ից, հատիկներից և շղթայիկներից, որտեղ սինթեզվում է էներգիայով հարուստ ԱԵՖ։ Միտոքոնդրիումներն էներգիայի աղբյուր են։), [[ներպլազմային ցանց]]ը (ունի ցանցի կամ զամբյուղիկի ձև և մասնակցում է արտազատման պրոցեսին), [[Գոլջիի համալիր]]ը, [[լիզոսոմ]]ները և այլն, իսկ բույսերինը՝ նաև [[պլաստիդ]]ները, որոնցից առավել կարևոր են [[քլորոպլաստներ]]ը։ Բջիջներն արտաքինից պատված են բջջապլազմային թաղանթով, որն ունի բարդ կազմություն և կատարում է տարբեր ֆունկցիաներ։ Կորիզը պարունակում է միկրոկառուցվածքներ, որոնք կրում են բջջի ժառանգական ինֆորմացիան։ Բջիջների մեծամասնությունը պարունակում է 1 կորիզ, բայց կան նաև երկ- և բազմակորիզավորներ։ Կորիզը կազմված է 4 հիմնական բաղադրամասերից՝ [[կորիզաթաղանթ]]ից, [[կորիզանյութ]]ից կամ կարիոպլազմայից, [[կորիզակ]]ից և [[Քրոմոսոմ|քրոմատինից]]։ Կորիզն արտաքինից սահմանազատված է թաղանթով, որի ծակոտիներով դեպի բջջապլազմա կարող են անցնել նույնիսկ խոշոր [[մոլեկուլ]]ները, օրինակ՝ ինֆորմացիոն ռիբոնուկլեինաթթուները, որոնք գենետիկական ինֆորմացիա են հաղորդում բջջային որոշակի սպիտակուցների սինթեզի մասին։ Բջջի ֆիզիոլոգիական ակտիվության փոփոխության դեպքում ծակոտիները կարող են անհետանալ կամ նորից առաջանալ։ Բջիջը բարդ համակարգ է, որը կարող է ստեղծել և խիստ կարգավորված աշխատունակ վիճակում պահպանել իր կառուցվածքներն ու իրականացնել բազմաթիվ քիմիական փոխարկումներ, այդ թվում՝ [[սպիտակուցներ]]ի, [[նուկլեինաթթուներ]]ի, [[բազմաշաքարներ]]ի և այլ միացությունների սինթեզը։ Բնականոն կենսագործունեության համար բջջին անհրաժեշտ է արտաքին աղբյուրներից մշտապես ստացվող էներգիա։ Այդպիսի աղբյուրներ են արեգակի էներգիան (օգտագործում են կանաչ բույսերի բջիջները), ազատ քիմիական էներգիան, ինչպես նաև սննդանյութերում պարունակվող օրգանական նյութերը։ Բջիջների կողմից սինթեզվող որոշ նյութեր կամ վերջնանյութեր հեռացվում են բջիջներից (հյութազատություն, արտազատություն)։ Նշված փոխարկումների ամբողջությունն իրենից ներկայացնում է բջջի նյութափոխանակությունը։ {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" !Օրգանոիդ, հատկանիշ !! Կենդանական բջիջ !! Բուսական բջիջ |- | align="left" | Պլազմային թաղանթ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Բջջապատ | align="left" |Չունի || Ունի |- | align="left" | Բջջակորիզ և կորիզաթաղանթ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Պլաստիդներ | align="left" |Չունի || Ունի |- | align="left" | Միտոքոնդրիում | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Գոլջիի համակարգ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Ռիբոսոմներ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Բջջակենտրոն | align="left" |Ունի || Մեծ մասը չունի |- | align="left" | Սնման ձևը | align="left" |Հետերոտրոֆ || Ավտոտրոֆ |- | align="left" | ԱԵՖ-ի սինթեզը | align="left" |Միտոքոնդրիումներում || Քլորոպլաստներում և միտոքոնդրիումներում |- | align="left" | ԱԵՖ-ի քայքայումը | align="left" |Որտեղ անհրաժեշտ է էներգիայի ծախս || Քլորոպլաստներում և որտեղ անհրաժեշտ է էներգիայի ծախս |- | align="left" | Վակուոլ | align="left" |Կծկուն, մարսողական և արտաթորող || Ունի |- | align="left" | Պաշարանյութեր, ներառուկներ | align="left" |Պաշարվում է գլիկոգեն || Պաշարվում է օսլա |- | align="left" | Նյութափոխանակությունը և էներգետիկ փոխակերպումը | align="left" |Հատկանշական է || Հատկանշական է |- | align="left" | Կապը բջիջների միջև | align="left" |Մեմբրանների ներփքումներով || Պլազմոդեսմաներով |- | align="left" | Քիմիական բաղադրությունը | align="left" |Ընդհանուր կողմերով նման են || Ընդհանուր կողմերով նման են |} ==== Էուկարիոտներ ==== * '''Բջջակորիզ՝''' բջջի տեղեկատվական կենտրոնը, որտեղ գտնվում են բջջի քրոմոսոմները։ Այստեղ է տեղի ունենում ԴՆԹ-ի ռեպլիկացիան և ՌՆԹ-ի սինթեզի հիմնական մասը։ Կորիզը գնդաձև է և ցիտոպլազմայից առանձնացված է երկշերտ թաղանթով՝ կորիզաթաղանթվ։ Կորիզակները կորիզի հատուկ մասնագիտացված տարածքներն են, որտեղ ձևավորվում են ռիբոսոմների ենթամիավորները։ Պրոկարիոտների մոտ ԴՆԹ-ի և ռիբոսոմների սինթեզը տեղի է ունենում ցիտոպլազմայում<ref name="NCBI"/>։ *[[File:Endomembrane_system_diagram_en.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Endomembrane_system_diagram_en.svg|մինի|Էնդոպլազմային ցանցի կառուցվածքը։]]'''Միտոքոնդրիումներ և քլորոպլաստներ՝''' բջջի համար ձևավորում են էներգիա։ Միտոքոնդրիպումները ինքնուրույն կիսվող օրգանոիդներ են, որոնք հանդիպում են էուկարիոտ բջիջներում տարբեր ձևերով, քանակով և չափերով<ref name="NCBI" />։ Բջջային շնչառությունը տեղի է ունենում միտոքոնդրիումներում, որոնք ապահովում են թթվածնային ֆոսֆորիլացումը՝ թթվածնի միջոցով գլյուկոզից սինթեզելով ԱԵՖ։ Միտոքոնդրիումները վերարտադրվում են պարզ կիսմամբ, ինչպես պրոկարիոտները։ Քլորոպլաստները հանդիպում են բույսերում և ջրիմուռներում․ քլորոպլաստները կլանում են արեգակնային էներգիան ֆոտոսինթեզի միջոցով սինթեզելով ածխաջրեր։ *'''Էնդոպլազմային ցանց՝''' որոշակի ձևափոխությունների ենթարկվող և որոշակի տեղափոխման ենթակա մոլեկուլների համար նախատեսված ցանց է։ Լինում է երկու տեսակ՝ հատիկավոր, որը մակերեսին ունի ռիբոսոմներ և հարթ՝ առանց ռիբոսոմների<ref name="NCBI"/>։ Հարթ ԷՑ-ն կարևոր է կալցիումի փոխանակության համար։ *'''Գոլջիի ապարատ'''՝ մասնակցում է մակրոմոլեկուլների՝ սպիտակուցների և լիպիդների ձևափոխմանը և փաթեթավորմանը։ *'''Լիզոսոմներ և պերօքսիսոմներ։''' Լիզոսոմները պարունակում են մարսողական ֆերմենտներ (թթվային հիդրոլազներ)։ Լիզոսոմների մասնակցում են շարքից դուրս եկած օրգանոիդների, սննդի մասնիկների, վիրուսների և բակտերիաների մարսմանը։ Պերօքսիսոմները բջիջը պաշտպանում են թունավոր պերօքսիդներից։ Բջջում այս երկու օրգանոիդների ֆերմենտները չէին կարող ազատ վիճակում գտնվել, եթե մեմբրաններով սահմանազատված չլինեին<ref name="NCBI" />։ *'''Ցենտրոսոմը''' բջջակմախքի կազմավորմանը մասնակցող օրգանոիդն է։ Ցենտրոսոմն է սինթեզում բջջի միկրոխողովակները՝ բջջակմախքի հիմնական բաղկացուցիչ մասը։ Այն ուղղորդում է միկրոխողովակների տեղափոխումը ԷՑ-ով և Գոլջիի ապարատով։ Ցենտրոսոմները կազմված են երկու ցենտրիոլներից, որոնք բաժանվում են բջջի բաժանման ժամանակ և օգնում բաժանման իլիկի ձևավորմանը։ Ցենտրոսոմը հանդիպում է կենդանական բջիջներում, ինչպես նաև որոշ սնկերի և ջրիմուռների բջիջների մոտ։ *'''Վակուոլները''' այն օրգանոիդներն են, որտեղ բուսական բջիջները հավաքում են նյութափոխանակության արգասիքները և պահեստավորում ջուրը։ Սրանք հեղուկով լցված եմ մեմբրանով բջջի մյուս հատվածներից սահմանազատված օրգանոիդներ են։ Որոշ բջիջներ, օրինակ՝ ամոբան ունի կծկուն վակուոլներ, որոնց միջոցով ջուրը դուրս է մղում բջջից։ Բույսերի և սնկերի վակուոլները սովորաբար ավելի մեծ են, քան կենդանական բջիջներինը։ ==== Էուկարիոտներ և պրոկարիոտներ ==== * Ռիոբոսոմներ՝ ՌՆԹ-ի և սպիտակուցի բարդ համակարգեր, որոնք կազմված են ենթամիավորներից<ref name="NCBI"/>։ Մասնակցում են ՌՆԹ-ից սպիտակուցի սինթեզին։ Ռիբոսոմները հանդիպում են ինչպես ազատ վիճակում, այնպես էլ էնդոպլազմային ցանցի (էուկարիոտներ) կամ բջջաթաղանթի (պրոկարիոտներ) վրա<ref>{{cite journal|date=December 2007|title=Ribosome binding of a single copy of the SecY complex: implications for protein translocation|journal=Molecular Cell|volume=28|issue=6|pages=1083–92|doi=10.1016/j.molcel.2007.10.034|pmid=18158904|vauthors=Ménétret JF, Schaletzky J, Clemons WM, Osborne AR, Skånland SS, Denison C, Gygi SP, Kirkpatrick DS, Park E, Ludtke SJ, Rapoport TA, Akey CW}}</ref>։ == Բջջաթաղանթից դուրս գտնվող կառույցներ == Շատ բջիջներ ունեն կառույցներ, որոնք մասամբ կամ ամբողջությամբ դուրս են գտնվում բջջաթաղանթից։ Այս կառույցները շրջակա միջավայրից առանձնացված չեն կիսաթափանցիկ թաղանթով։ Կառույցների ձևավորման համար բաղադրիչները պետք է անցնեն բջջաթաղանթով և դուրս գան արտաքին միջավայր։ === Բջջապատ === Շատ էուկարիոտ և պրոկարիոտ բջիջներ ունեն բջջապատ։ Բջջապատը պաշտպանում է բջիջը մեխանիկական և քիմիական վնասվածքներից․ այն բջջաթաղանթի լրացուցիչ պաշտպանական շերտ է։ Տարբեր բջիջների բջջապատեր ունեն տարբեր բաղադրություն, բուսական բջիջների բջջապատը կազմված է ցելյուլոզից, սնկերի բջջապատը՝ խիտինից, իսկ բակտերիաներինը՝ պեպտիդոգլիկանից։ === Պրոկարիոտ բջիջներ === ==== Պատիճ ==== Որոշ բակտերիաների բջջաթաղանթը կամ բջջապատը պատված է գելանման պատիճով։ Պատիճը կարող է լինել պոլիսախարիդային, ինպես պնևմոկոկի, մենինգոկոկի մոտ է, պոլիպեպտիդային, ինչպես Bacillus anthracis-ի մոտ է կամ հիալուրոնաթթվային, ինչպես ստրեպտոկոկի մոտ է։ Պատիճները աննկատ են ստրանդարտ ներկման ժամանակ և կարող են հայտնաբերվել միայն մեթիլեն կապույտով կամ հնդկական թանաքով ներկման ժամանակ<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/?id=N2GU-DYKkk0C&pg=PA87&lpg=PA87&dq=Prokaryotic+india+ink#v=onepage&q=india%20ink|title=Prokaryotes|publisher=Newnes|year=Apr 11, 1996|isbn=978-0-08-098473-5}}</ref>{{rp|87}}։ ==== Մտրակներ ==== Մտրակները օրգանոիդներ են, որոնք ապահովում են բջիջների շարժումը։ Բակտերիաների մտրակները ցիտոպլազմայից բջջի թաղանթներով և բջջապատով դուրս են գալիս արտաքին միջավայր։ Մտրակները երկար և հաստ թելանման սպիտակուցային հավելվածներ են։ Արքեաների և էուկարիոտների մոտ հանդիպում են տարբեր ձևի մտրակներ։ ==== Ֆիմբրիաներ ==== Ֆիմբրիաները կամ պիլերը կարճ, բարակ, մազանման թեիլկներ են բակտերիայի վրա։ Կազմված են պիլին սպիտակուցից, որը պատասխանատու է բակտերիալ բջջի մարդու հատուկ բջիջներին միացման համար։ Կան հատուկ տեսակի պիլեր, որոնք մասնակցում են բակտերիաների կոնյուգացիային։ == Տեսակներ == Բջիջները լինում են հետերոտրոֆ (տարասուն) և ավտոտրոֆ (ինքնասուն)։ Տարասունները (մարդու և կենդանիների) կառուցվածքային տարրերն ու էներգիան ստանում են դրսից՝ բուսական և կենդանական ծագման սննդի ձևով։ Վերջինիս ածխաջրերը, ճարպերը, սպիտակուցները, լինելով ազատ քիմիական էներգիայի աղբյուր, միաժամանակ կառուցվածքային տարրերի՝ [[ամինաթթուներ]]ի, [[ազոտային հիմք]]երի, [[ճարպաթթուներ]]ի աղբյուր են, որոնք բջիջում չեն սինթեզվում։ Ինքնասուն օրգանիզմների (կանաչ բույսերի) բջիջները ֆոտոսինթեզի համար օգտագործում են արեգակի էներգիան, իսկ ազոտը, ֆոսֆորը, ծծումբը և մյուս հանքային նյութերը՝ կենսաօրգանական միացությունների ամբողջ բազմազանության կենսասինթեզի համար։ Օրգանական միացությունների օքսիդացման ընթացքում առաջանում են ոչ միայն ներբջջային հետագա սինթեզի համար անհրաժեշտ պարզ նյութեր, այլև ադենոզինեռֆոսֆորաթթվի, կրեատինֆոսֆատի, գուանոզինեռֆոսֆորաթթվի և այլ միացությունների մոլեկուլներ, որոնք ազատ քիմիական էներգիայի կուտակիչներ են բջիջում ընթացող բոլոր գործընթացների (նոր քիմիական միացությունների սինթեզ, մեխանիկական, էլեկտրաքիմիական գործունեություն) համար։ Բջիջները լինում են նաև [[պրոկարիոտ]] և [[էուկարիոտ]]։ Էուկարիոտ բջիջներն իրենց հերթին լինում են [[կենդանական բջիջ|կենդանական]] և [[բուսական բջիջն]]եր<ref>Կենսաբանություն, Տիգրան Թանգամյան, էջ 19, 53-54</ref> Բջիջները հիմնականում ունեն մանրադիտակային չափեր՝ 10 մկմ-100մ կմ սահմաններում։ Ըստ չափերի՝ տարբերում են բջիջների 2 տեսակ՝ [[պարենքիմային բջիջ|պարենքիմային]] և [[պրոզենքիմային բջիջ]]ներ։ == Բջջային գործընթացներ == [[File:Three_cell_growth_types.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Three_cell_growth_types.svg|մինի|Պրոկարիոտները բաժանվում են պարզ բաժանմամբ, իսկ էուկարիոտները՝ միտոզով։]] === Բջջի բաժանում === {{Main|Բջջի բաժանում}}Բջիջների բազմացումն ընթանում է 2 եղանակով՝ ուղղակի (պարզ) ամիտոզ (հայտնաբերված է կենդանի օրգանիզմի բոլոր հյուսվածքներում, բաժանմանը նախորդում է կորիզակների կիսումը, հետո կորիզը ձգվելով՝ կիսվում է երկու մասի։ Կորիզի կիսվելուց հետո տեղի է ունենում ցիտոպլազմայի կիսումը, և առաջանում են 2 դուստր բջիջներ) և անուղղակի (բարդ) միտոզե կարիոկինեզ։ Բջիջները բաժանվում են կիսվելով։ Եթե բջիջը զրկվում է կորիզից, այն կորցնում է բազմանալու հատկությունը։ Անուղղակի բաժանումն ընթանում է 4 փուլով՝ նախափուլ (պրոֆազ), փոփոխափուլ (մետաֆազ), միջնափուլ (անաֆազ), վերջնափուլ (տելոֆազ)։ Պրոֆազը հատկանշական է քրոմոսոմների ձևավորմամբ, որոնք կորիզում կծիկ են առաջացնում։ Բջջային կենտրոնն իր չափերով մեծանում է և տեղավորվում կորիզի մոտ։ Ցենտրիոլները հեռանում են իրարից, և կորիզն անհետանում է։ Մետաֆազում տեղի է ունենում քրոմոսոմների երկատում և կորիզաթաղանթի անհետացում, բջջային կենտրոնը դառնում է իլիկաձև։ Մետաֆազն ավարտվում է նրանով, որ յուրաքանչյուր քրոմոսոմի վրա երկայնակի ճեղք է առաջանում։ Մետաֆազն ամենաերկար տևողությունն ունի. այն միտոզի ժամանակի 1/3 մասն է կազմում։ Անաֆազն ամենակարճ տևողությունն ունի։ Քրոմոսոմներն իրարից բաժանվում են և հեռանում բջջի հակառակ բևեռները՝ կազմելով 2 միատեսակ համալիր։ Տելոֆազում տեղի է ունենում բջջի բաժանում երկու դուստր բջիջների։ Բջիջներն ընդունակ են [[ինքնավերարտադրում|ինքնավերարտադրման]], որի հիմքում ընկած է [[ԴՆԹ]]-ի ինքնապատճենավորման ունակությունը և [[միտոզ]]ի ընթացքում [[քրոմոսոմ]]ների խիստ հավասարարժեք բաժանումը։ ԴՆԹ-ի կրկնապատկումը միշտ նախորդում է բջջի բաժանմանը<ref name="NCBI"/>։ Քրոմոսոմների ինքնավերարտադրման, կիսման, [[բջջապլազմա]]յի բաժանման և 2 [[Կորիզ (բջիջ)|կորիզների]] առաջացման ընթացքները կազմում են բջջի միտոզի շրջանը։ Ժառանգական նյութը հավասար բաժանվում է դուստր բջիջների միջև։ Բաժանումից հետո բջիջները տարբերակվում են և կատարում համապատասխան ֆունկցիա։ Մեյոզի ժամանակ ԴՆԹ-ն կրկնապատկվում է միայն մեկ անգամ, բայց բջիջները բաժանվում են երկու անգամ։ ԴՆԹ-ի ռեպլիկացիան ընթանում է մեյոզ I-ից առաջ, մեյոզ II-ից առաջ տեղի չի ունենում<ref>{{cite book|title=Campbell Biology—Concepts and Connections|publisher=Pearson Education|year=2009|page=138}}</ref>։ Բջջի բաժանումը, ինչպես մյուս բջջային գործընթացները պահանջում են հատուկ մասնագիտացված սպիտակուցների առկայությունը<ref name="NCBI" />։ Յուրաքանչյուր հյուսվածքում կան բջիջներ, որոնք պահպանում են բաժանման ունակությունը։ Դրանց սերնդի մի մասը բաժանումից հետո տարբերակվում է և փոխարինում տվյալ հյուսվածքի մահացած բջիջներին, իսկ մյուս մասը չի տարբերակվում և ընդունակ է հետագա բաժանման։ [[File:Catabolism_schematic.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Catabolism_schematic.svg|ձախից|մինի|Սպիտակուցների, ածխաջրերի և ճարպերի կատաբոլիզմի համառոտ սխեման։]] === Աճ և նյութափոխանակություն === [[File:Proteinsynthesis.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Proteinsynthesis.png|մինի|Սպիտակուցի սինթեզի նկարագիր։ Բջջի կորիզի ներսում (բաց կապույտ), գեները (ԴՆԹ, մուգ կապույտ) տրասնկրիպցվում են ՌՆԹ-ի։ Այս ՌՆԹ-ն հետագայում հետտրանսկրիպցիոն ձևափոխությունների արդյունքում վերածվում է հասուն իՌՆԹ-ի (կարմիր), որը հետագայում տեղափոխվում է կորիզից դուրս՝ ցիտոպլազմա (մարմնագույն)։ Ցիտոպլազմայում այն անցնում է տրանսլյացիայի փուլը, սինթեզվում է սպիտակուց։ ԻՌՆԹ-ն տրանսլյացվում է ռիբոսոմների օգնությամբ (մանուշակագույն), որը երեկ հիմքերով կոդոնը համապատասխանեցնում է փՌՆԹ-ի համապատասխան հակակոդոնին։ Նոր սինթեզված սպիտակուցները (սև) սովորաբար մոդֆիֆիկացվում են, օրինակ՝ նրանց է միացվում էֆեկտոր մոլեկուլը (նարնջագույն)՝ ակտիվ դարձնելու նպատակով։]] {{Main|Բջջի աճ|Նյութափոխանակություն}}Բջջի բաժանումների միջև ընկած ժամանակահատվածում բջիջները աճում են բջջային նյութափոխանակության շնորհիվ։ Բջջային նյութափոխանակությունն այն գործընթացն է, որի ընթացքում բջիջները մշակում են սննդանյութի մոլեկուլները։ Նյութափոխանակությունը կամ մետաբոլիզմն ունի երկու փուլ՝ կատաբոլիզմ, որի ժամանակ բջիջը բարդ նյութերը էներգիայի ստեղծելու նպատակով տրոհում է բարդ մոլեկուլները և անաբոլիզմ, որի ժամանակ բջիջը էներգիայի միջոցով սինթեզում է կենսակաբանական գործընթացների համար անհրաժեշտ մոլեկուլները։ Բարդ շաքարները օրգանիզմի կողմից տրոհվում են մինչև ավելի պարզ շաքարներ՝ մոնոսախարիդներ, որոնցից է գլյուկոզը։ Բջջում հայտնվելուց հետո գլյուկոզը փոխակերպվում է ադենոզինեռֆոսֆատի (ԱԵՖ)<ref name="NCBI" />։ ԱԵՖ-ը այն մոլեկուլն է, որը երկու տարբեր ճանապարհով կուտակում է առկա էներգիան։ === Սպիտակուցի սինթեզ === {{Main|Սպիտակուցի կենսասինթեզ}}Բջիջներն ընդունակ են սինթեզել նոր սպիտակուցներ, որոնք կարևոր են բջջային գործընթացների կարգավորման և պահպանման համար։ Սպիտակուցի սինթեզը ներառում է ԴՆԹ/ՌՆԹ-ում պահպանվող տեղեկատվության հիման վրա սպիտակուցի նոր մոլեկուլի սինթեզը ամինաթթուներից։ Այն սովորաբար կազմված է երկու փուլերից՝ տրանսկրիպցիա և տրանսլյացիա։ Տրանսկրիպցիայի ժամանակ ԴՆԹ-ում պահպանվող ժառանգական տեղեկատվության հիման վրա սինթեզվում է ՌՆԹ-ի շղթա։ Այս շղթան հետագայում վերածվում է ինֆորմացիոն կամ մեսենջեռ ՌՆԹ-ի (իՌՆԹ), որը ազատ կարողանում է տեղափոխվել բջջով։ ԻՌՆԹ-ի մոլեկուլները միանում են ցիտոզոլում գտնվող սպիտակուց-ՌՆԹ համակարգերին՝ ռիբոսոմներին, որտեղ նրանց հիման վրա ձևավորվում են պոլիպեպտիդային շղթաներ։ Ռիբոսոմը միջնորդում է պոլիպեպտիդային շղթայի սինթեզը իՌՆԹ-ի շղթայից։ Ռիբոսոմին են միանում փոխադրող ՌՆԹ-ի կողմից տեղափոխվող ամինաթթուների մոլեկուլները՝ ըստ իՌՆԹ-ի գաղտնագրող հաջորդականության։ Նոր պոլիպեպտիդները հետագայում ենթարկվում են ֆոլդինգի՝ ձևավորելով սպիտակուցի եռաչափ մոլեկուլը։ === Շարժում === {{Main|Շարժում}}Միաբջիջ օրգանիզմները կարող են շարժվել՝ սննդի որոնման կամ գիշատիչներից փախչելու նպատակներով։ Շարժման հիմնական ձևերն իրականացվում են մտրակների կամ թարթիչների միջոցով։ Բազմաբջիջ օրգանիզմների որոշ բջիջներ ընդունակ տեղափոխվում են, օրինակ՝ վերքերի լավացման, իմունային պատասխանի իրականացման, քաղցկեղային մետաստազների ժամանակ և այլն։ Օրինակ՝ վերքերի լավացման ժամանակ, կենդանիների արյան սպիտակ բջիջները կարող են շարժվել դեպի վերքի հատվածը՝ վարակ առաջացնող միկրոօրգանիզմներին ոչնչացնելու նպատակով։ Բջիջների շարժմանը մասնակցում են շատ սպիտակուցներ՝ ռեցեպտորներ, կապող, անհեզիվ, շարժական սպիտակուցներ և այլն<ref>{{cite web|url=http://www.biolsci.org/v03p0303.htm|title=The Forces Behind Cell Movement|last1=Ananthakrishnan|first1=Revathi|last2=Ehrlicher|first2=Allen|publisher=Biolsci.org|name-list-format=vanc|access-date=2009 թ․ ապրիլի 17}}</ref>։ Գործընթացը կազմված է երեք փուլից՝ բջջի շարժվող հատվածի երկարումը, շարժվող հատվածի ադհեզիան և բջջի մարմնի ապաադհեզիան և բջջակմախքային կծկումը, որը բջիջը քաշում է առաջ։ Յուրաքանչյուր փուլին մասնակցում են բջջակմախքի հատուկ հատվածները<ref name="AlbertsB">Alberts B, Johnson A, Lewis J. et al. Molecular Biology of the Cell, 4e. Garland Science. 2002</ref><ref name="Ananthakrishnan">{{cite journal|date=June 2007|title=The forces behind cell movement|url=http://www.biolsci.org/v03p0303.htm|journal=International Journal of Biological Sciences|volume=3|issue=5|pages=303–17|doi=10.7150/ijbs.3.303|pmc=1893118|pmid=17589565|vauthors=Ananthakrishnan R, Ehrlicher A}}</ref>։ == Ախտաբանություն և մահ == Բջիջների բնականոն գործունեության խանգարումները ([[ախտաբանություն]]ը) կապված են բազմաթիվ գործոնների (ֆիզիկական, քիմիական, կենսաբանական) հետ և բնութագրվում են բջիջների [[օրգանոիդ]]ների կազմավորման ընդհանուր կամ տեղային խանգարումներով, [[Նյութափոխանակություն|նյութափոխանակության]] առանձին փոփոխություններով։ Բջիջների համար անբարենպաստ գործոններ են լուսային և իոնացնող ճառագայթները, ցածր և բարձր ջերմաստիճանները, ակտիվ քիմիական միացությունները, վիրուսային, բակտերիային, սնկիկային վարակները, սննդի մեջ այն նյութերի անբավարարությունը, որոնք բջջին ապահովում են քիմիական էներգիայով կամ առանձնահատուկ կառուցվածքային միացություններով (անփոխարինելի [[ամինաթթուներ]], [[ճարպաթթուներ]], [[վիտամիններ]], միկրոտարրեր), [[թթվածնի անբավարարություն]]ը և այլն։ Անբարենպաստ կարող են լինել և ներքին գործոնները, օրինակ՝ ժառանգական նյութի մուտացիաները, որոնք հանգեցնում են [[սպիտակուցներ]]ի (մասնավորապես՝ [[ֆերմենտներ]]ի), [[լիպիդներ]]ի սինթեզի բնածին արատների։ Բջիջների ախտաբանության տարածված պատճառ է դրանց մեջ [[վիրուսներ]]ի թափանցումը և բազմացումը։ Ընդ որում փոխանակության գործընթացները խանգարվում են, որովհետև ախտածին վիրուսը բջջին ստիպում է աշխատել միայն իր համար։ Նորակազմ վիրուսային մասնիկների զանգվածային առաջացումից հետո բջիջը ոչնչանում է։ Որոշ ախտածին վիրուսներ առաջացնում են բջիջների կազմափոխություն։ Վիրուսների ազդեցության արդյունք կարող է լինել մի քանի բջիջների միաձուլումը, որի հետևանքով գոյանում են բազմակորիզ հսկա բջիջներ՝ փոխանակային գործընթացների խանգարումով, որը հանգեցնում է դրանց արագ ոչնչացման։ Տարբերում են բջջի մահացման 3 ձև՝ [[պիկնոզ]] (կորիզը փոքրանում է և խտանում, հատիկավորվում), [[կարիոռեկսիա]] (կորիզի պարունակությունը քայքայվում է, վեր է ածվում հատիկների), կարիոլիզ (կորիզը լուծվում և անհետանում է)։ == Բազմաբջջայնություն == === Բջջի մասնագիտացում === [[Պատկեր:Cells Differentiation in Human Body (HY).svg|մինի|Բջիջների դասակարգումը մարդու օրգանիզմում]] [[Պատկեր:C elegans stained.jpg|thumb|''[[Caenorhabditis elegans]]''-ը ներկված, բջիջների կորիզների գույնն ավելի վառ է։]] Բազմաբջիջ օրգանիզմները կազմված են մեկից ավելի բջիջներից<ref>{{cite book | last = Becker | first = Wayne M. | title = The world of the cell | publisher = Pearson Benjamin Cummings | series = | year = 2009 | doi = | isbn = 978-0-321-55418-5 | page = 480|display-authors=etal}}</ref>։ Բարդ բազմաբջիջ օրգանիզմներում, բջիջները մասնագիտացած են և հարմարված որոշակի ֆունկցիա կատարելուն։ Կաթնասունների այսպիսի բջիջների խոշոր խմբեր են՝ մաշկի, մկանների, նյարդային, արյան բջիջները, ֆիբրոբլաստները, ցողունային բջիջները և այլ։ Մասնագիտացած բջիջները տարբերվում են տեսքով և ֆունկցիայով, բայց գենետիկորեն նույնական են։ Բջիջները կարող են ունենալ նույն գենոտիպը, բայց գեների էքսպրեսիայի արդյունքում կարող են տարբերվել տեսքով և ֆունկցիայով։ Օրգանիզմի բոլոր բջիջները առաջացել են մեկ տոտիպոտենտ բջջից, որն անվանվում է զիգոտ։ Այն տարբերակվում է՝ անհատական զարգացման ընթացքում ձևավորելով հարյուրավոր տեսակի բջիջներ։ Բջիջները տարբերակումն առաջանում է միջավայրի տրաբեր ազդակների և ներքին փոփոխությունների հետևանքով։ === Բազմաբջջայնության ծագում === Բազմաբջջայնությունը առնվազն 25 անգամ ծագել է միմյանցից անկախ կերպով<ref name="Grosberg2007">Grosberg RK, Strathmann RR. [http://www-eve.ucdavis.edu/grosberg/Grosberg%20pdf%20papers/2007%20Grosberg%20%26%20Strathmann.AREES.pdf The evolution of multicellularity: A minor major transition?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304121329/http://www-eve.ucdavis.edu/grosberg/Grosberg%20pdf%20papers/2007%20Grosberg%20%26%20Strathmann.AREES.pdf |date=2016-03-04 }} Annu Rev Ecol Evol Syst. 2007;38:621–654.</ref>, այդ թվում որոշ պրոկարիոտների մոտ, օրինակ՝ կապտականաչ ջրիմուռներ, միքսոբակտերիաներ, ակտինոմիցետներ, մեթանոսարկինաներ։ Սակայն բարդ բազմաբջջայնություն առաջացել է միայն էուկարիոտների 6 խմբերի մոտ՝ կենդանիներ, սնկեր, գորշ ջրիմուռներ, կարմիր ջրիմուռներ, կանաչ ջրիմուռներ և բույսեր<ref>http://public.wsu.edu/~lange-m/Documnets/Teaching2011/Popper2011.pdf</ref>։ Այն շարունակաբար էվոլուցվել է բույսերի մոտ, մեկ կամ երկու անգամ կենդանիների մոտ, մեկ անգամ գորշ ջրիմուռների և ենթադրաբար մի քանի անգամ սնկերի, լորձնասնկերի և կարմիր ջրիմուռների մոտ<ref>{{cite journal|author=Bonner, John Tyler |year=1998 |title=The Origins of Multicellularity |journal=Integrative Biology: Issues, News, and Reviews |volume=1 |issue=1 |pages=27–36 |url=http://courses.cit.cornell.edu/biog1101/outlines/Bonner%20-Origin%20of%20Multicellularity.pdf |format=PDF, 0.2 MB |issn=1093-4391 |doi=10.1002/(SICI)1520-6602(1998)1:1<27::AID-INBI4>3.0.CO;2-6 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120308175112/http://courses.cit.cornell.edu/biog1101/outlines/Bonner%20-Origin%20of%20Multicellularity.pdf |archivedate=March 8, 2012 }}</ref>։ Բազմաբջջայնությունը կարող է առաջացած լինել անկախ բջիջների գաղութներից կամ սիմբիոզի մեջ գտնվող օրգանիզմներից։ Առաջին բազմաբջիջ օրգանիզմների մասին տեղեկությունը 3-3,5 միլիարդ տարվա հնության է<ref name="Grosberg2007"/>։ Դրանք կապտականաչ ջրիմուռներ են եղել․ այլ հինավուց բազմաբջիջ օրգանիզմներ են եղել՝ Grypania spiralis-ը պալեոպրոտեոզոիկ օրգանիզմների սև թերթաքարային բրածո մնացորդները<ref>{{cite journal |authorlink=Abderrazak El Albani |vauthors=El Albani A, Bengtson S, Canfield DE, Bekker A, Macchiarelli R, Mazurier A, Hammarlund EU, Boulvais P, Dupuy JJ, Fontaine C, Fürsich FT, Gauthier-Lafaye F, Janvier P, Javaux E, Ossa FO, Pierson-Wickmann AC, Riboulleau A, Sardini P, Vachard D, Whitehouse M, Meunier A | date = հուլիսի 1, 2010| title = Large colonial organisms with coordinated growth in oxygenated environments 2.1 Gyr ago|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2010-07-01_466_7302/page/100 | journal = Nature| volume = 466| issue = 7302| pages = 100–104| issn = 0028-0836| doi = 10.1038/nature09166| pmid = 20596019|bibcode=2010Natur.466..100A }}</ref>։ Բազմաբջիջ օրգանիզմների էվոլյուցիան փորձարարական ճանապարհով կրկնօրինակվել է լաբորատորիայում<ref name="Grosberg2007"/>։ == Ծագում == {{Main|Աբիոգենեզ}} Բջիջը ծագել է աբիոգենեզի ընթացքում, այս գործընթացը Երկրի վրա կյանքի էվոլյուցիայի առաջնակետն է։ === Առաջին բջջի ծագում === [[Պատկեր:Stromatolites.jpg|thumb|[[Ստրոմատոլիտ]]ներն առաջացել են [[Ցիանոբակտերիաներ|կապտականաչ ջրիմուռների]] մնացորդներից։ Սրանք երկրի վրա հայտնի ամենահին բրածո մնացորդներն են։ Այս մեկ միլիարդ տարի հնություն ունեցող բրածո մնացորդը գտնվում է ԱՄՆ-ի Գլասիե ազգային պարկում։]] Երկրի վրա կյանքին նպաստող մոլեկուլների ծագման վերաբերյալ կան մի քանի տեսություններ։ Նրանք գուցե Երկիր են ընկել երկնաքարերի միջոցով, սինթեզվել հիդրոթերմալ ավազաններում կամ մթնոլորտում՝ կայծակ հետևանքով։ Առաջին ինքակրկնապատկվող մոլեկուլների մասին շատ քիչ փորձարարական տվյալներ կան։ ՌՆԹ-ն համարվում է առաջին ինքնակրկնապատկվող մոլեկուլը, քանի որ այն կարող է և կրել գենետիակակն տեղեկատվություն և կատալիզել քիմիական ռեակցիաները (տես [[ՌՆԹ աշխարհի վարկած|ՌՆԹ աշխարհի տեսություն]])։ Բայց որոշ մոլեկուլներ ենթադրաբար կարող էին նախորդել ՌՆԹ-ի մոլեկուլին՝ կավը կամ պեպտիդ նուկլեինաթթուն<ref name=OrgelLE>{{cite journal | title=The origin of life--a review of facts and speculations| author=Orgel LE| journal=Trends Biochem Sci| year=1998| volume=23| pages=491–5| pmid=9868373 | doi=10.1016/S0968-0004(98)01300-0 | issue=12}}</ref>։ Բջիջները ծագել են առնվազն 3,5 միլիարդ տարի առաջ<ref name="Origin1"/><ref name="Origin2"/><ref name="RavenJohnson2002" />։ Ներկայումս համարվում է, որ առաջին բջիջները հետերոտրոֆ էին։ Առաջին բջջային մեմբրանները ենթադրաբար ավելի պարզ էին՝ միայն մեկ լիպիդային շերտով։ Հայտնի է, որ լիպիդների մոլեկուլները ջրում կարող են պատահաբար առաջացնել երկշերտ և գուցե կարող էին նախորդել ՌՆԹ-ի մոլեկուլներին։ Բայց առաջին բջջի թաղանթների լիպիդները կարող էին սինթեզվել նաև կատալիտիկ ճանապարհով՝ ՌՆԹ-ից<ref>{{cite journal |author=Griffiths G |title=Cell evolution and the problem of membrane topology |journal=Nature reviews. Molecular cell biology |volume=8 |issue=12 |pages=1018–24 |date=December 2007 |pmid=17971839 |doi=10.1038/nrm2287}}</ref>։ === Էուկարիոտ բջջի ծագում === Էուկարիոտ բջիջը հավանաբար ծագել է պրոկարիոտ բջիջների սիմբիոտիկ փոխհարաբերությունների արդյունքում։ ԴՆԹ կրող օրգանոիդները՝ միտոքոնդրիումները և քլորոպլաստները հնադարյան թթվածնային պրոտեոբակտերիաների և համապատասխանաբար՝ կապտականաչ ջրիմուռների ժառանգներն են, որոնք էնդոսիմբիոզի մեջ են մտել արքեալ պրոկարիոտի հետ։ Այս տեսությունը սակայն դեռևս քննարկման առարկա է՝ արդյո՞ք հիդրոգենեսոմները առաջացել են միտոքոնդրիումներից, թե՞ հակառակը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} {{Կենսաբանական կազմավորում}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=535}} [[Կատեգորիա:Օրգանոիդներ]] [[Կատեգորիա:Բջջաբանություն]] 595abc3xr1xeugmiaqrsykhrhl7zhir 8476189 8476185 2022-07-28T06:30:06Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki {{Բջիջ}} '''Բջիջ''' ({{lang-lat|cellula}}՝ խորշիկ, փոքր սենյակ<ref name="etymonline1">{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=cell|title=Cell|publisher=Online Etymology Dictionary|accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 31}}</ref>, բջիջ, [[հունարեն]]՝ ցիտոս՝ անոթ, բջիջ), բոլոր հայտնի կենդանի [[օրգանիզմ]]ների կառուցվածքային, ֆունկցիոնալ և ժառանգական տարրական միավորը։ Բջիջը, որպես օրգանիզմի կառուցվածքի տարրական միավոր, օժտված է կենդանի նյութին բնորոշ հատկություններով, որոնք պահպանում ու փոխանցվում են հաջորդ սերունդներին։ Բջիջն ուսումնասիրող գիտությունը [[բջջաբանություն]]ն է։ Բջիջը կազմված է [[ցիտոպլազմա]]յից, որը պարփակված է [[բջջաթաղանթ]]ի մեջ։ Ցիտոպլազման պարունակում է կենսամոլեկուլներ, որոնցից են, օրինակ, [[սպիտակուցներ]]ը և [[նուկլեինաթթու]]ները<ref name="Alberts2002">[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=Cell+Movements+and+the+Shaping+of+the+Vertebrate+Body+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+374635%5Buid%5D&rid=mboc4.section.3919 Cell Movements and the Shaping of the Vertebrate Body] in Chapter 21 of ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=cell+biology+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+373693%5Buid%5D&rid=mboc4 Molecular Biology of the Cell]'' fourth edition, edited by Bruce Alberts (2002) published by Garland Science. The Alberts text discusses how the "cellular building blocks" move to shape developing embryos. It is also common to describe small molecules such as amino acids as "[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Search&db=books&doptcmdl=GenBookHL&term=%22all+cells%22+AND+mboc4%5Bbook%5D+AND+372023%5Buid%5D&rid=mboc4.section.4#23 molecular building blocks]". </ref>։ Շատ միկրոօրգանիզմներ (օրինակ՝ [[բակտերիաներ]]ը, որոշ [[ջրիմուռներ]] ու [[սնկեր]], [[նախակենդանիներ]]ը) կազմված են 1 բջջից և անվանվում են միաբջիջ օրգանիզմներ։ Բազմաբջիջ օրգանիզմները, որոնցից են բարձրակարգ բույսերն ու կենդանիները, այդ թվում և մարդը, կազմված են մեծ քանակությամբ բազմազան բջիջներից, որոնք միավորված են հյուսվածքներում ու օրգաններում։ Օրինակ՝ մարդու օրգանիզմը բաղկացած է մոտ 10¹² բջիջներից{{sfn|Alberts|p=2}}։ Վերջիններիս կենսագործունեությունը հնարավոր է էներգիայի արտաքին աղբյուրների և քիմիական նյութերի օգտագործման շնորհիվ, որն անհրաժեշտ է բարդ կազմավորված ու փոխադարձ կապված բջջային կառուցվածքների սինթեզի և վերականգման, ինչպես նաև մասնագիտացված ֆունկցիաների կատարման համար։ Բույսերի և կենդանիների բջիջների մեծ մասը տեսանելի են միայն [[մանրադիտակ]]ի տակ և ունեն 1-100 միկրոմետր չափեր<ref>{{cite book|url=http://www.phschool.com/el_marketing.html|title=Biology: Exploring Life|last=Campbell|first=Neil A.|publisher=Pearson Prentice Hall|year=2006|isbn=0-13-250882-6|location=Boston, Massachusetts|pages=|doi=|id=|author2=Brad Williamson|author3=Robin J. Heyden}}</ref>։ Բջիջը հայտնաբերել է [[Ռոբերտ Հուկ]]ը 1665 թվականին, որը նմանացրել է բջիջը վանքի սենյակներում քրիստոնյա հոգևորականների դասավորությանը<ref name="Karp2009">{{cite book|title=Cell and Molecular Biology: Concepts and Experiments|last=Karp|first=Gerald|date=հոկտեմբերի 19, 2009|publisher=John Wiley & Sons|isbn=9780470483374|page=2|quote=Hooke called the pores cells because they re- minded him of the cells inhabited by monks living in a monastery.}}</ref><ref>{{cite book|title=Achiever's Biology|date=1990|publisher=Allied Publishers|isbn=9788184243697|page=36|quote=In 1665, an Englishman, Robert Hooke observed a thin slice of" cork under a simple microscope. (A simple microscope is a microscope with only one biconvex lens, rather like a magnifying glass). He saw many small box like structures. These reminded him of small rooms called "cells" in which Christian monks lived and meditated.|author=Alan Chong Tero}}</ref>։ [[Բջջային տեսություն]]ն առաջին անգամ զարգացրել են [[Մաթիաս Շլայդեն|Մաթիաս Յակոբ Շլեյդենը]] և [[Թեոդոր Շվան]]ը 1839 թվականին։ Այս տեսությունը պնդում է, որ բոլոր օրգանիզմները կազմված են մեկ կամ ավելի բջիջներից, որոնք կրում են բջիջների գործունեությունը կարգավորող՝ ժառանգական տեղեկատվություն։ Բջիջները [[Երկիր|Երկրի]] վրա առաջացել են նվազագույնը 3,5 միլիարդ տարի առաջ<ref name="Origin1">Schopf, JW, Kudryavtsev, AB, Czaja, AD, and Tripathi, AB. (2007). ''Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils.'' Precambrian Research 158:141-155.</ref><ref name="Origin2">Schopf, JW (2006). ''Fossil evidence of Archaean life.'' Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 29;361(1470):869-85.</ref><ref name="RavenJohnson2002">{{cite book|author1=Peter Hamilton Raven|author2=George Brooks Johnson|title=Biology|url=https://books.google.am/books?id=GtlqPwAACAAJ|accessdate=2013 թ․ հուլիսի 7|year=2002|publisher=McGraw-Hill Education|isbn=978-0-07-112261-0|page=68}}</ref><ref>Հայկական Հանրագիտարան, «Հանրամատչելի բժշկական հանրագիտարան», էջ 135, 2001 թ., Երևան։</ref>։ == Ուսումնասիրման պատմություն == [[Պատկեր:Cork Micrographia Hooke.png|thumb|Բջիջը հայտնաբերել է անգլիացի գիտնական [[Ռոբերտ Հուկ]]ը [[1665]] թվականին։ Պարզագույն կառուցվածք ունեցող [[մանրադիտակ]]ով [[խցան]]ի բարակ կտրվածքում նա հայտնաբերեց խորշիկներ, որոնց և անվանեց բջիջներ ({{lang-lat|cellula}} - խորշիկ, բջիջ)։]] «Բջիջ» հասկացությունն առաջարկել է անգլիացի գիտնական [[Ռոբերտ Հուկ]]ը [[1665]] թվականին։ Մանրադիտակի տակ դիտելով բույսերի խցանային հյուսվածքի նուրբ կտրվածքները՝ նա նկատեց, որ հյուսվածքը կազմված է մանր խորշիկներից, որոնք միմյանցից անջատված են միջնապատերով։ Դրանք նա իր «Միկրոգրաֆիա» գրքում անվանեց բջիջներ<ref name="Hooke">{{cite book|url=https://archive.org/stream/mobot31753000817897#page/113/mode/2up|title=Micrographia: …|last1=Hooke|first1=Robert|date=1665|publisher=Royal Society of London|location=London, England|pages=113|name-list-format=vanc}}"<cite> … I could exceedingly plainly perceive it to be all perforated and porous, much like a Honey-comb, but that the pores of it were not regular […] these pores, or cells, […] were indeed the first microscopical pores I ever saw, and perhaps, that were ever seen, for I had not met with any Writer or Person, that had made any mention of them before this … </cite>" – Hooke describing his observations on a thin slice of cork. See also: [http://www.ucmp.berkeley.edu/history/hooke.html Robert Hooke]</ref>։ Հետագայում անգլիացի գիտնական Գրյուն և իտալացի [[Մարչելո Մալպիգի]]ն (1672) մանրադիտակային «պարկիկներ» (բջիջներ) հայտնաբերեցին բույսերի տարբեր օրգաններում։ [[1680]] թվականին հոլանդացի գիտնական [[Անտոն Վան Լևենհուկ]]ն իր պատրաստած տեսապակիների օգնությամբ, հայտնաբերեց բազմաթիվ [[միաբջիջ օրգանիզմներ]], ինչպես նաև [[էրիթրոցիտ]]ներ, [[մազանոթ]]ներ, [[սպերմատոզոիդ]]ներ։ [[1825]] թվականին չեխ գիտնական Պուրկինեն, ցույց տվեց, որ բջիջն ունի հեղուկ պարունակություն՝ [[պրոտոպլազմա]] և հայտնաբերեց [[բջջակորիզ]]ը։ [[1826]] թվականին [[Կարլ Բեր]]ը հայտնաբերեց կաթնասունների ձվաբջիջը։ Անգլիացի բուսաբան Ռ. Բրոունը խոլորձի բջիջներում նկարագրեց (1831) գնդաձև կառուցվածքներ, որոնց անվանեց կորիզ։ [[1839]] թվականին գերմանացի բուսաբան [[Մատիաս Շլեյդեն]] և կենդանաբան [[Թեոդոր Շվան]]ը սահմանեցին բջջային տեության դրույթները, նրանք նաև ապացուցեցին, որ նույն կառուցվածքը և ֆունկցիան ունեցող բջիջները միանալով, առաջացնում են [[հյուսվածք]]ներ<ref>Ընդհանուր Կենսաբանություն, Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 93-97</ref>։ === Բջջային տեսություն === {{Հիմնական|Բջջային տեսություն}} Կուտակված փաստանյութերի վրա Շլեյդենը և Շվանը [[1838]]-[[1839]] թվականներին ձևակերպեցին [[բջջային տեսություն]]ը, որը հետագայում զարգացրեց Վիրխովը։ Այժմյան բջջային տեսության հիմնադրույթները կայանում են հետևյալում՝ բոլոր օրգանիզմները կազմված են բջիջներից (բացառությամբ կյանքի ոչ բջջային ձևերի), և որ բջիջը կյանքի ձևերի համար հանդիսանում է կառուցվածքային, ֆունկցիոնալ, գենետիկական տարրական միավորը։ Բույսերի և կենդանիների աճման հիմքում ընկած է [[բջիջների բազմացում]]ը, նոր բջիջներն առաջանում են նախորդ բջիջների կիսման հետևանքով։ Յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է [[ցիտոպլազմա]]յից, [[կորիզ]]ից, [[թաղանթ]]ից։ Բջիջը միջավայրից կլանում է նյութեր և էներգիա, վերափոխում և օգտագործում է իր [[կենսագործունեություն|կենսագործունեության]] համար։ Բջջում պահպանվում, իրագործվում և դուստր բջիջներին է փոխանցվում [[գենետիկական ինֆորմացիա]]ն։ Կան օրգանիզմներ, որոնք կազմված են մեկ բջջից և ինքնուրույն են։ [[Բազմաբջիջ օրգանիզմներ]]ում բջիջներն ունեն իրենց հատուկ ֆունկցիան և առաջացնում են [[հյուսվածք]]ներ։ Հյուսվածքներից կազմավորվում են օրգանները, որոնք սերտորեն կապված են միմյանց հետ և կարգավորում են [[Հումորալ համակարգ|հումորալ]] և [[նյարդային համակարգ]]երի միջոցով։ Ներկայումս հաստատված է, որ բոլոր բջիջները միանման պահպանում են [[գենետիկական ինֆորմացիա]]ն, որն օգտագործում են սպիտակուցի սինթեզի համար, պահպանում ու փոխանցում են էներգիան, որը վերափոխում են աշխատանքի, կարգավորում են [[նյութափոխանակություն]]ը, բջջային կազմության շնորհիվ օրգանիզմը դիսկրետ է և ամբողջական։ Օրգանիզմի մասնատումը առանձին փոքր կառուցվածքային միավորների ստեղծում է հսկայական մակերես, որում ընթանում են նյութափոխանակության գործընթացները։ Կառլ Բերը հայտնաբերեց [[ձվաբջիջ]]ները և ձևակերպեց այն դրույթը, որ բոլոր բազմաբջիջ օրգանիզմներն իրենց զարգացումը սկսում են մեկ բջջից՝ [[զիգոտ]]ից։ == Ձևաբանություն == Բջիջները մանրադիտակային գոյացություններ են, ունեն մի քանի [[միկրոն]]ից (բակտերիաներ) մինչև 10-50 մկմ և ավելի մեծություն։ Ըստ ձևի՝ լինում են գնդաձև, իլիկաձև, ձվաձև, մտրակավոր և այլն։ Բջիջների նուրբ կառուցվածքը, շարժումները, բաժանումը և այլն ուսումնասիրում են ժամանակակից մանրադիտակների (էլեկտրոնային, լյումինեսցենտային և այլն) օգնությամբ։ Բազմաբջիջ օրգանիզմում կան բազմաթիվ բջիջներ, որոնք միմյանցից տարբերվում են կառուցվածքով և կենսագործունեությամբ։ Միևնույն ծագման մասնագիտացված բջիջներն առաջացնում են [[հյուսվածք]]ներ։ Ժամանակակից դասակարգմամբ բջիջները բաժանում են ըստ հյուսվածքի տեսակի՝ էպիթելային, շարակցական, մկանային և նյարդային։ Բջիջները, պահպանելով յուրաքանչյուր հյուսվածքի բնորոշ գծերը, կարող են տարբերվել թե՛ արտաքին տեսքով, թե’ ֆունկցիայով, և տարբերությունների բնույթը փոփոխվում է օրգանիզմի անհատական զարգացման ընթացքում։ Ֆունկցիոնալ առանձնահատկությունների ձեռքբերման կարևոր գործոն է նաև բջջի փոխներգործությունը (նյարդային կամ հումորալ կապով) այլ հյուսվածքների բջիջների կամ հեռավոր բջջային համակարգերի հետ։ == Քիմիական կազմ == Կենդանի օրգանիզմների բջիջներում հայտնաբերված են մոտ 90 [[քիմիական տարր]]եր։ Այդ տարրերը բաժանվում են 3 խմբի՝ #[[մակրոտարրեր]], որոնց բաղադրությունը կազմում է մինչև 98% ([[ածխածին]], [[ջրածին]], [[ազոտ]], [[թթվածին]]), (>1,5-2 %՝ ([[կալիում]], [[նատրիում]], [[կալցիում]], [[մագնեզիում]], [[ծծումբ]], [[ֆոսֆոր]], [[քլոր]], [[երկաթ]]) #[[միկրոտարրեր]] (>0,01 %), ([[ցինկ]], [[պղինձ]], [[ֆտոր]], [[յոդ]], [[կոբալտ]], [[մոլիբդեն]] և այլն) #[[ուլտրամիկրոտարրեր]] (>0,00001 %), ([[ուրան]], [[ռադիում]], [[ոսկի]], [[ցեզիում]]) == Բջջի կառուցվածք == Բջիջները լինում են երկու տեսակ՝ էուկարիոտներ, որոնք ունեն կորիզ և պրոկարիոտներ, որոնք չունեն։ Պրոկարիոտները միաբջիջ օրգանիզմներ են, իսկ էուկարիոտները կարող են լինեն միաբջիջ և բազմաբջիջ։ === Պրոկարիոտներ === {{Main|Պրոկարիոտ բջիջներ}} [[Պատկեր:Average prokaryote cell- en.svg|thumb|300px|right|Դասական պրոկարիոտ բջջի կառուցվածքը։]] Պրոկարիոտները՝ բակտերիաները և արքեաները, Երկրի վրա ամենաառաջին կյանքի ձևերն են եղել, քանի որ իրականացրել են մի շարք կենսաբանական գործընթացներ, այդ թվում՝ բջջային հաղորդակցում և հոմեոստազ։ Այս բջիջներն ավելի փոքր են և պարզ, քան էուկարիոտները, չունեն մեմբրանային օրգանոիդներ, այդ թվում և կորիզ։ Կյանքի հիմնական դոմեններից երկուսը պրոկարիոտ օրգանիզմներ են՝ բակտերիաները և արքեաները։ Պրոկարիոտ բջջի ԴՆԹ-ն կազմված է մեկ քրոմոսոմից, ուղղակիորեն գտնվում է ցիտոպլազմայում։ Ցիտոպլազմայի կորիզ պարունակող շրջանն անվանվում է նուկլեոիդ։ Պրոկորիոտների մեծ մասը օրգանիզմներից ամենափոքրն են և ունեն 0,5-2,0 նմ տրամագիծ<ref>''Microbiology : Principles and Explorations'' By Jacquelyn G. Black</ref>։ Պրոկարիոտ բջիջն ունի երեք հիմնական կառուցվածքային միավոր՝ * Բջջաթաղանթը, որը սովորաբար կազմված է պլազմատիկ թաղանթից և պատված է բջջապատով։ Որոշ բակտերիաների մոտ այն կարող է նաև ծածկված լինել երրորդ՝ պատիճային շերտով։ Չնայած պրոկարիոտների մեծ մասն ունեն և բջջաթաղանթ, և բջջապատ, բացառություններ նույնպես կան, ինչպես օրինակ միկոպլազմա բակտերիաներն են կամ թերմոպլազմա արքեաները, որոնք միայն ունեն պլազմատիկ թաղանթ։ Բջջաթաղանթը բջջին տալիս է ձև և բաժանում պարունակությունը արտաքին միջավայրից՝ սրանով խաղալով պաշտպանական դեր։ Բջջապատը որոշ բակտերիաների մոտ կազմված է պեպտիդոգլիկանից և ծառայում է որպես լրացուցիչ պաշտպանական շերտ։ Այն նաև մեծ դեր ունի բջջի ջրային բալանսի պահպանման մեջ։ Որոշ էուկարիոտներ՝ բույսերի և սնկերի բջիջները նույնպես ունեն բջջապատ։ * Բջջի ներսում ցիտոպլազման է, որը պարունակում է գենոմային ԴՆԹ-, ռիբոսոմներ և տարբեր տեսակ ներառուկներ<ref name="NCBI">{{NCBI-scienceprimer|article=What Is a Cell?|url=https://web.archive.org/web/20130503014839/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/About/primer/genetics_cell.html|access-date=2013 թ․ մայիսի 3}} 30 March 2004.</ref>։ Գենետիկական նյութը անմիջապես ցիտոպլազմայում է։ Պրոկարիոտները կարող են կրել էքստրաքրոմոսոմալ ԴՆԹ-ի տարրեր, որոնք անվանվում են պլազմիդներ։ Պլազմիդները սովորաբար օղակաձև են։ Որոշ սպիրոխիտա բակտերիաների մոտ հայտնաբերվել են գծային կառուցվածք ունեցող պլազմիդներ<ref>European Bioinformatics Institute, [http://www.ebi.ac.uk/2can/genomes/bacteria/Borrelia_burgdorferi.html Karyn's Genomes: Borrelia burgdorferi], part of 2can on the EBI-EMBL database. Retrieved 5 August 2012</ref>։ Չնայած որ պրոկարիոտները չունեն կորիզ, ԴՆԹ-ի այդ շրջանն անվանվում է նուկլեոիդ։ Պլազմիդները գաղտնագրում են լրացուցիչ քանակով գեներ, օրինակ՝ հակաբիոտիկների դեմ կայունության գեները։ * Արտաքին կառույցները՝ մտրակները և պիլուսները։ Սրանք սպիտակուցներից բաղկացած կառույցներ են, որոնք ապահովում են բջջի շարժումը և կապը այլ բջիջների հետ։ === Էուկարիոտներ === {{Main|Էուկարիոտներ}} [[Պատկեր:Animal cell structure en.svg|thumb|Կենդանական բջջի բնորոշ կառուցվածքը։]] [[Պատկեր:Plant cell structure-en.svg|thumb|Բուսական բջջի բնորոշ կառուցվածքը։]] Բույսերը, կենդանիները, սնկերը, լորձնասնկերը, նախակենդանիները և ջրիմուռները էուկարիոտներ են։ Այս բջիջները սովորական պրոկարիոտ բջջից մոտ հիսուն անգամ ավելի մեծ են և կարող են հազար անգամ ավելի մեծ լինել իրենց ծավալով։ Էուկարիոտների հիմնական առանձնահատկությունը բջջի տրոհվածությունն է, մեմբրանային օրգանոիդների առկայությունը, որոնցում տեղի են ունենում յուրահատուկ նյութափոխանակային գործընթացներ։ Այս մեմբրանային օրգանոիդներից առավել կարևոր է բջջակորիզը<ref name="NCBI"/>, որը պարունակում է բջջի ԴՆԹ-ն։ Այլ տարբերություններ են՝ * Պլազմատիկ թաղանթը իր ֆունկցիայով և կառուցվածքով շատ քիչ է տարբերվում պրոկարիոտների պլազմատիկ թաղանթից։ Բջջապատը կարող է բացակայել կամ առկա լինել։ * Էուկարիոտ բջիջների ԴՆԹ-ն գտնվում է մեկ կամ մի քանի գծային մոլեկուլների տեսքով, որոնք անվանվում են քրոմոսոմներ։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլները փոխհարաբերվում են սպիտակուցների հետ։ Ամբողջ քրոմոսոմային ԴՆԹ-ն պահպանվում է բջջակորիզում՝ ցիտոպլազմայից բաժանվելով մեմբրանով<ref name="NCBI"/>։ Էուկարիոտների որոշ օրգանոիդներ, օրինակ՝ միտոքոնդրիումները կրում են սեփական ԴՆԹ-ն։ * Շատ էուկարիոտ բջիջներ ունեն թարթիչներ։ Առաջնային թարթիչները մեծ դեր ունեն քեմոտազգացողության, մեխանոզգացողության և թերմոզգացողության մեջ։ Թարթիչները կարող են դիտվել որպես զգայուն բջջային ալեհավաքներ, որոնք կոորդինացնում են մեծ քանակի բջջային հաղորդչական ուղիներ<ref name="Christenson2008">{{cite journal|last=Satir|first=Peter|last2=Christensen|first2=ST|author3=Søren T. Christensen|date=2008-03-26|title=Structure and function of mammalian cilia|url=http://www.springerlink.com/content/x5051hq648t3152q/|journal=Histochemistry and Cell Biology|publisher=Springer Berlin/Heidelberg|volume=129|issue=6|pages=687–693|doi=10.1007/s00418-008-0416-9|pmc=2386530|pmid=18365235|id=1432-119X|accessdate=2009 թ․ սեպտեմբերի 12|archive-date=2020 թ․ ապրիլի 28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200428014511/http://www.springerlink.com/content/x5051hq648t3152q/|dead-url=yes}}</ref>։ * Էուկարիոտների շարժուն բջիջները կարող են շարժվել շարժուն թարթիչների կամ մտրակիկների միջոցով։ Ծաղկավոր բույսերի և մերկասերմերի մոտ բացակայում են շարժուն բջիջները<ref name="RavenJohnson2002" />։ Էուկարիոտների մտրակներն ավելի պարզ են քան պրոկարիոտներինը։ {| class="wikitable" |+Էուկարիոտ և պրոկարիոտ բջիջների համեմատություն |- ! ![[Պրոկարիոտներ]] ![[Էուկարիոտներ]] |- !Բնորոշ օրգանիզմներ |[[բակտերիաներ]], [[արքեաներ]] |[[պրոտիստներ]], [[սնկեր]], [[բույսեր]], [[կենդանիներ]] |- !Չափ |~ 1–5 [[նմ]]<ref name="CampbellBiology320">{{cite book | title=Campbell Biology—Concepts and Connections | publisher=Pearson Education | year=2009 | page=320}}</ref> |~ 10–100 [[նմ]]<ref name="CampbellBiology320" /> |- !Բջջակորիզի տեսակը |[[կորիզային շրջան]], իրական կորիզի բացակայություն |երկմեմբրան կորիզ |- ![[ԴՆԹ]] |օղակաձև (սովորաբար) |գծային մոլեկուլներ ([[քրոմոսոմներ]]) [[հիստոնային սպիտակուցներ]]ով |- ![[ՌՆԹ]]-ի/[[սպիտակուցներ]]ի սինթեզ |երկուսն էլ ցիտոպլազմայում |[[Տրանսկրիպցիա (կենսաբանություն)|ՌՆԹ-ի սինթեզը]]՝ կորիզում<br />[[սպիտակուցների սինթեզ]]ը՝ ցիտոպլազմայում |- ![[Ռիբոսոմներ]] |[[50S]] և [[30S]] |[[60S]] և [[40S]] |- !Ցիտոպլազմայի կառուցվածք |շատ քիչ կառույցներ |բարդ կառուցվածք՝ [[էնդոմեմբրան]]ներով և [[բջջակմախք]]ով |- !Բջջի շարժում |[[մտրակներ]] |մտրրակներ և [[թարթիչներ]], որոնք պարունակում են [[միկրոխողովակ]]ներ, ոտիկներ, որոնք պարունակում են [[ակտին]] |- ![[Միտոքոնդրիումներ]] |չկան |մեկից մի քանի հազար |- ![[Քլորոպլաստներ]] |չկան |բույսերի և ջրիմուռների մոտ |- !Կազմակերպվածություն |սովորաբար միայնակ բջիջներ |միայնակ բջիջներ, գաղութներ, բազմաբջիջ օրգանիզմներ՝ մասնագիտացած բջիջներով |- ![[Բջջի բաժանում]] |պարզ բաժանում |[[միտոզ]]<br />[[մեյոզ]] |- ![[Քրոմոսոմներ]] |մեկ քրոմոսոմ |մեկից ավելի քրոմոսոմներ |- ![[Մեմբրաններ]] |[[բջջաթաղանթ]] |բջջաթաղանթ և մեմբրանային օրգանոիդներ |} == Ենթաբջջային կառույցներ == Բջիջը կազմված է տարբեր բաղադրամասերից, որոնք կենսագործունեության ընթացքում կատարում են առանձնահատուկ ֆունկցիաներ՝ խիստ համաձայնեցված ռեժիմով։ Յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է [[բջջապլազմա]]յից (պրոտոպլազմա) և [[Կորիզ (բջիջ)|կորիզից]] (էուկարիոտ)։ Բջջապլազման կիսահեղուկ միջավայր է, որը բաղկացած է 2 հիմնական բաղադրամասերից՝ [[ցիտոպլազմա]]յից և [[կարիոպլազմա]]յից և պարունակում է բազմաթիվ օրգանոիդներ ու տարբեր ներառումներ։ Ներառումները բջջի գործունեության արգասիքների կուտակումներ են՝ բշտիկների կամ հատիկների ձևով։ Վերջիններս հարուստ են [[ճարպ]]երով, [[ածխաջրեր]]ով, [[սպիտակուցներ]]ով, [[աղեր]]ով, որոնց քանակը փոփոխվում է բջջի գործունեության ժամանակ։ Ցիտոպլազման հոմոգեն, թափանցիկ մածուցիկ հեղուկ է, որում տարբերում են՝ [[հիալոպլազմա]], [[օրգանոիդներ]] և [[ներառուկներ]]<ref>Կենսաբանություն, Սիսակյան, էջ 18-19</ref> Ցիտոպլազման արտաքինից պատված է թաղանթով, որին անվանում են [[ցիտոպլազմային մեմբրան]] կամ պլազմոլեմ։ Բուսական բջջի պլազմոլեմն արտաքինից պատված է [[բջջապատ]]ով, որը հիմնականում կազմված է [[ցելյուլոզ]]ից և [[պեկտին]]ից։ Կենդանական բջիջների պլազմոլեմն արտաքինից պատված է 10-20 նմ հաստություն ունեցող [[գլիկոկալիքս]]ով, որի հիմնական բաղադրամասերն են [[գլիկոպրոտեիններ]]ը և [[գլիկոլիպիդներ]]ը։ === Բջջաթաղանթ === {{Main|Բջջաթաղանթ}} [[File:Cell_membrane_detailed_diagram_en.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cell_membrane_detailed_diagram_en.svg|մինի|Պլազմատիկ թաղանթի լիպիդային երկշերտի կառուցվածքը։]] Բջջաթաղանթը կամ պլազմատիկ թաղանթը բջջի ցիտոպլազման շրջափակող կենսաբանական թաղանթն է։ Կենդանական բջիջներում պլազմատիկ թաղանթը բջջի արտաքին սահմանն է, իսկ բույսերի և պրոկարիոտների մոտ այն սովորաբար շրջափակված է բջջապատով։ Բջջաթաղանթը պաշտպանում է բջիջը արտաքին միջավայրից և կազմված է ֆոսֆոլիպիդների կրկնակի շերտից, որը ամֆիֆիլ է (մասամբ հիդրոֆիլ և մասամբ հիդրոֆոբ)։ Սրա պատճառով շերտը կոչվում է ֆոսֆոլիպիդային երկշերտը կամ շարժուն մոզաիկ թաղանթ։ Այս թաղանթի մեջ կան տարբեր սպիտակուցներ, որոնք ծառայում են որպես անցուղիներ և պոմպեր<ref name="NCBI"/>։ Մեմբրանը կիսաթափանցիկ է և ընտրողական թափանցիկ, որով մոլեկուլը կամ իոնը կարող է ազատ, սահմանափակ քանակով թափանցել կամ չթափանցել ընդհանրապես։ Բջջի թաղանթային սպիտակուցները նաև պարունակում են ռեցեպտոր սպիտակուցներ, որը թույլ է տալիս բջջին ընդունել ազդանշանային մոլեկուլների, օրինակ՝ հորմոնների ազդակները։ === Բջջակմախք === {{Main|Բջջակմախք}} [[File:DAPIMitoTrackerRedAlexaFluor488BPAE.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:DAPIMitoTrackerRedAlexaFluor488BPAE.jpg|մինի|Էդնոթել բջջի ֆլուորեսցենտ լուսանկարը։ Կորիզակները ներկված են կապույտ, միտոքոնդիրումները կարմիր են իսկ միկրոմանրաթելերը՝ կանաչ։]] Բջջակմախքը կազմավորում է և պահպանում բջջի ձևը, ապահովում օրգանոիդների դիրքը, օգնում էնդոցիտոզին՝ բջջի կողմից արտաքին միջավայրից նյութերի ընկալմանը և բջջի աճի ու շարժման ժամանակ ապահովում բջջի մասերի շարժումը։ Էուկարիոտների բջջակմախքը կազմված է միկրոմանրաթելերից, միջնորդաթելերից և միկրոխողովակներից։ Բջջակմախքի կազմի մեջ են մտնում մեծ քանակով սպիտակուցներ, որոնք ղեկավարում են բջջի ընդհանուր կառուցվածքը՝ ուղղորդելով և շարժելով մանրաթելիկները<ref name="NCBI"/>։ Պրոկարիոտների բջջակմախքն ավելի քիչ է ուսումնասիրված, այն ապահովում է բջջի ձևը, բևեռականությունը և ցիտոկինեզը<ref>{{cite journal|year=2006|title=Dynamic filaments of the bacterial cytoskeleton|journal=Annual Review of Biochemistry|volume=75|issue=|pages=467–92|doi=10.1146/annurev.biochem.75.103004.142452|pmid=16756499|vauthors=Michie KA, Löwe J}}</ref>։ Միկրոմանրաթելերի ենթամիավորը փոքր, մոնոմեր սպիտակուց ակտինն է։ Միկրոխողովակների դիմեր սպիտակուցը տուբուլինն է։ Միջնորդաթելերը հետերոպոլիմերներ են, որոնց ենթամիավորները տարբերվում են տարբեր հյուսվածքների բջիջների մոտ։ Միջնորդաթելերի ենթամիավոր սպիտակուցներից ՝ վիմենտինը, դեսմինը, լամինը (A, B և C լամիններ), կերատինը, նեյրոմանրաթելային սպիտակուցները (NF–L, NF–M)։ === Ժառանգական կամ գենետիկական նյութ === Գոյություն ունի երկու տեսակի գենետիկական նյութ՝ դեզօքսիռիբոնուլեինաթթու (ԴՆԹ) և ռիբոնուկլեինաթթու (ՌՆԹ)։ Բջիջները ժառանգական նյութի երկարատև պահպանման համար օգտագործում են ԴՆԹ։ Օրգանիզմում պարունակվող ամբողջ ժառանգական նյութը գաղտնագրվում է ԴՆԹ-ի մոլեկուլների տեսքով<ref name="NCBI"/>։ ՌՆԹ-ն օգտագործվում է տեղեկատվության տեղափոխման (օրինակ՝ իՌՆԹ) և ֆերմենտային ակտիվության (օրինակ՝ ռՌՆԹ) համար։ ՓՌՆԹ-ի մոլեկուլները սպիտակուցի տրանսլյացիայի ժամանակ աճող պոլիպեպտիդային շղթային ավելացնում են ամինաթթուների մոլեկուլներ։ Պրոկարիոտների ժառանգական նյութը ներկայացված է պարզ օղակաձև բակտերիալ քրոմոսոմով, որը գտնվում է ցիտոպլազմայի նուկլեոիդային շրջանում։ Էուկարիոտների ժառանգական նյութը բաժանված է տարբեր<ref name="NCBI"/> գծային կառույցների՝ քրոմոսոմների միջև, որոնք գտնվում են կորիզում։ Որոշ այլ օրգանոիդներ՝ միտոքոնդրիումները և քլորոպլաստները կարող են նույնպես պարունակել ժառանգական նյութ։ Մարդու բջջի ժառանգական նյութը գտնվում է բջջակորիզում և միտոքոնդրիումներում։ Այն ներկայացված է ԴՆԹ-ի 46 գծային մոլեկուլներում՝ քրոմոսոմներում, որոնցից 22 զույգ հոմոլոգ քրոմոսոմներ և 1 զույգ սեռական քրոմոսոմներ։ Միտոքոնդրիալ գենոմը ներկայացված է օղակաձև ԴՆԹ-ի ձևով, այն շատ փոքր է համեմատած կորիզային գենոմի հետ<ref name="NCBI"/>, գաղտնագրում է միտոքոնդրիումներում էներգիայի արտադրման և որոշ փՌՆԹ-ների սինթեզին մասնակցող 13 սպիտակուցների մոլեկուլներ։ Օտար ժառանգական նյութը (հիմնականում ԴՆԹ) հնարավոր է արհեստականորեն ներմուծել բջջի ներս՝ տրանսֆեկցիայի միջոցով։ Այս գործընթացը կարող է լինել կարճատև, եթե անմիջապես չի փոփոխում բջջի գենոմը։ Որոշ վիրուսներ նույնպես իրենց ժառանգական նյութը կարող են ներմուծել բջջի գենետիկական նյութի մեջ։ === Օրգանոիդներ === [[Պատկեր:Micrograph of a cell nucleus.png|thumb|200px|Կորիզը էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ, մուգ մասը կորիզակն է։]] Օրգանոիդները մասնագիտացված մշտական կազմավորումներ են, որոնք կատարում են որոշակի ֆունկցիա։ Տարբերում են՝ [[ընդհանուր նշանակության օրգանոիդներ]] և [[հատուկ նշանակության օրգանոիդներ]]։ Հատուկ նշանակության օրգանոիդները բնորոշ են միայն որոշակի բջիջներին, օրինակ՝ [[միոֆիբրիլ]]ները հանդիպում են [[մկանայից բջիջներ]]ում, [[նեյրոֆիբրիլ]]ները՝ [[նյարդային բջիջ]]ներում, [[թարթիչ]]ները՝ [[շնչառական ուղիներ]]ի, [[միկրոթավիկներ]]ը՝ [[աղիների էպիթել]]ի բջիջներում և այլն։ Ընդհանուր նշանակության օրգանոիդները բաժանվում են 2 խմբի՝ մեմբրանային և ոչ մեմբրանային։ ''Մեմբրանային'' կազմություն ունեն [[էնդոպլազմային ցանց]]ը, [[գոլջիի համալիր]]ը, [[լիզոսոմ]]ները, [[միտոքոնդրիում]]ները, [[պլաստիդ]]ները, [[միկրոմարմնիկ]]ները։ ''Ոչ մեմբրանային'' կազմություն ունեն [[ռիբոսոմ]]ները, [[բջջային կենտրոն]]ը, [[միկրոխողովակ]]ները, [[միկրոֆիլամենտ]]ները։ Կենդանիների բջիջների օրգանոիդներից են կորիզը, [[միտոքոնդրիաներ]]ը (կազմված են [[ցուպիկներ]]ից, հատիկներից և շղթայիկներից, որտեղ սինթեզվում է էներգիայով հարուստ ԱԵՖ։ Միտոքոնդրիումներն էներգիայի աղբյուր են։), [[ներպլազմային ցանց]]ը (ունի ցանցի կամ զամբյուղիկի ձև և մասնակցում է արտազատման պրոցեսին), [[Գոլջիի համալիր]]ը, [[լիզոսոմ]]ները և այլն, իսկ բույսերինը՝ նաև [[պլաստիդ]]ները, որոնցից առավել կարևոր են [[քլորոպլաստներ]]ը։ Բջիջներն արտաքինից պատված են բջջապլազմային թաղանթով, որն ունի բարդ կազմություն և կատարում է տարբեր ֆունկցիաներ։ Կորիզը պարունակում է միկրոկառուցվածքներ, որոնք կրում են բջջի ժառանգական ինֆորմացիան։ Բջիջների մեծամասնությունը պարունակում է 1 կորիզ, բայց կան նաև երկ- և բազմակորիզավորներ։ Կորիզը կազմված է 4 հիմնական բաղադրամասերից՝ [[կորիզաթաղանթ]]ից, [[կորիզանյութ]]ից կամ կարիոպլազմայից, [[կորիզակ]]ից և [[Քրոմոսոմ|քրոմատինից]]։ Կորիզն արտաքինից սահմանազատված է թաղանթով, որի ծակոտիներով դեպի բջջապլազմա կարող են անցնել նույնիսկ խոշոր [[մոլեկուլ]]ները, օրինակ՝ ինֆորմացիոն ռիբոնուկլեինաթթուները, որոնք գենետիկական ինֆորմացիա են հաղորդում բջջային որոշակի սպիտակուցների սինթեզի մասին։ Բջջի ֆիզիոլոգիական ակտիվության փոփոխության դեպքում ծակոտիները կարող են անհետանալ կամ նորից առաջանալ։ Բջիջը բարդ համակարգ է, որը կարող է ստեղծել և խիստ կարգավորված աշխատունակ վիճակում պահպանել իր կառուցվածքներն ու իրականացնել բազմաթիվ քիմիական փոխարկումներ, այդ թվում՝ [[սպիտակուցներ]]ի, [[նուկլեինաթթուներ]]ի, [[բազմաշաքարներ]]ի և այլ միացությունների սինթեզը։ Բնականոն կենսագործունեության համար բջջին անհրաժեշտ է արտաքին աղբյուրներից մշտապես ստացվող էներգիա։ Այդպիսի աղբյուրներ են արեգակի էներգիան (օգտագործում են կանաչ բույսերի բջիջները), ազատ քիմիական էներգիան, ինչպես նաև սննդանյութերում պարունակվող օրգանական նյութերը։ Բջիջների կողմից սինթեզվող որոշ նյութեր կամ վերջնանյութեր հեռացվում են բջիջներից (հյութազատություն, արտազատություն)։ Նշված փոխարկումների ամբողջությունն իրենից ներկայացնում է բջջի նյութափոխանակությունը։ {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" !Օրգանոիդ, հատկանիշ !! Կենդանական բջիջ !! Բուսական բջիջ |- | align="left" | Պլազմային թաղանթ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Բջջապատ | align="left" |Չունի || Ունի |- | align="left" | Բջջակորիզ և կորիզաթաղանթ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Պլաստիդներ | align="left" |Չունի || Ունի |- | align="left" | Միտոքոնդրիում | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Գոլջիի համակարգ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Ռիբոսոմներ | align="left" |Ունի || Ունի |- | align="left" | Բջջակենտրոն | align="left" |Ունի || Մեծ մասը չունի |- | align="left" | Սնման ձևը | align="left" |Հետերոտրոֆ || Ավտոտրոֆ |- | align="left" | ԱԵՖ-ի սինթեզը | align="left" |Միտոքոնդրիումներում || Քլորոպլաստներում և միտոքոնդրիումներում |- | align="left" | ԱԵՖ-ի քայքայումը | align="left" |Որտեղ անհրաժեշտ է էներգիայի ծախս || Քլորոպլաստներում և որտեղ անհրաժեշտ է էներգիայի ծախս |- | align="left" | Վակուոլ | align="left" |Կծկուն, մարսողական և արտաթորող || Ունի |- | align="left" | Պաշարանյութեր, ներառուկներ | align="left" |Պաշարվում է գլիկոգեն || Պաշարվում է օսլա |- | align="left" | Նյութափոխանակությունը և էներգետիկ փոխակերպումը | align="left" |Հատկանշական է || Հատկանշական է |- | align="left" | Կապը բջիջների միջև | align="left" |Մեմբրանների ներփքումներով || Պլազմոդեսմաներով |- | align="left" | Քիմիական բաղադրությունը | align="left" |Ընդհանուր կողմերով նման են || Ընդհանուր կողմերով նման են |} ==== Էուկարիոտներ ==== * '''Բջջակորիզ՝''' բջջի տեղեկատվական կենտրոնը, որտեղ գտնվում են բջջի քրոմոսոմները։ Այստեղ է տեղի ունենում ԴՆԹ-ի ռեպլիկացիան և ՌՆԹ-ի սինթեզի հիմնական մասը։ Կորիզը գնդաձև է և ցիտոպլազմայից առանձնացված է երկշերտ թաղանթով՝ կորիզաթաղանթվ։ Կորիզակները կորիզի հատուկ մասնագիտացված տարածքներն են, որտեղ ձևավորվում են ռիբոսոմների ենթամիավորները։ Պրոկարիոտների մոտ ԴՆԹ-ի և ռիբոսոմների սինթեզը տեղի է ունենում ցիտոպլազմայում<ref name="NCBI"/>։ *[[File:Endomembrane_system_diagram_en.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Endomembrane_system_diagram_en.svg|մինի|Էնդոպլազմային ցանցի կառուցվածքը։]]'''Միտոքոնդրիումներ և քլորոպլաստներ՝''' բջջի համար ձևավորում են էներգիա։ Միտոքոնդրիպումները ինքնուրույն կիսվող օրգանոիդներ են, որոնք հանդիպում են էուկարիոտ բջիջներում տարբեր ձևերով, քանակով և չափերով<ref name="NCBI" />։ Բջջային շնչառությունը տեղի է ունենում միտոքոնդրիումներում, որոնք ապահովում են թթվածնային ֆոսֆորիլացումը՝ թթվածնի միջոցով գլյուկոզից սինթեզելով ԱԵՖ։ Միտոքոնդրիումները վերարտադրվում են պարզ կիսմամբ, ինչպես պրոկարիոտները։ Քլորոպլաստները հանդիպում են բույսերում և ջրիմուռներում․ քլորոպլաստները կլանում են արեգակնային էներգիան ֆոտոսինթեզի միջոցով սինթեզելով ածխաջրեր։ *'''Էնդոպլազմային ցանց՝''' որոշակի ձևափոխությունների ենթարկվող և որոշակի տեղափոխման ենթակա մոլեկուլների համար նախատեսված ցանց է։ Լինում է երկու տեսակ՝ հատիկավոր, որը մակերեսին ունի ռիբոսոմներ և հարթ՝ առանց ռիբոսոմների<ref name="NCBI"/>։ Հարթ ԷՑ-ն կարևոր է կալցիումի փոխանակության համար։ *'''Գոլջիի ապարատ'''՝ մասնակցում է մակրոմոլեկուլների՝ սպիտակուցների և լիպիդների ձևափոխմանը և փաթեթավորմանը։ *'''Լիզոսոմներ և պերօքսիսոմներ։''' Լիզոսոմները պարունակում են մարսողական ֆերմենտներ (թթվային հիդրոլազներ)։ Լիզոսոմների մասնակցում են շարքից դուրս եկած օրգանոիդների, սննդի մասնիկների, վիրուսների և բակտերիաների մարսմանը։ Պերօքսիսոմները բջիջը պաշտպանում են թունավոր պերօքսիդներից։ Բջջում այս երկու օրգանոիդների ֆերմենտները չէին կարող ազատ վիճակում գտնվել, եթե մեմբրաններով սահմանազատված չլինեին<ref name="NCBI" />։ *'''Ցենտրոսոմը''' բջջակմախքի կազմավորմանը մասնակցող օրգանոիդն է։ Ցենտրոսոմն է սինթեզում բջջի միկրոխողովակները՝ բջջակմախքի հիմնական բաղկացուցիչ մասը։ Այն ուղղորդում է միկրոխողովակների տեղափոխումը ԷՑ-ով և Գոլջիի ապարատով։ Ցենտրոսոմները կազմված են երկու ցենտրիոլներից, որոնք բաժանվում են բջջի բաժանման ժամանակ և օգնում բաժանման իլիկի ձևավորմանը։ Ցենտրոսոմը հանդիպում է կենդանական բջիջներում, ինչպես նաև որոշ սնկերի և ջրիմուռների բջիջների մոտ։ *'''Վակուոլները''' այն օրգանոիդներն են, որտեղ բուսական բջիջները հավաքում են նյութափոխանակության արգասիքները և պահեստավորում ջուրը։ Սրանք հեղուկով լցված եմ մեմբրանով բջջի մյուս հատվածներից սահմանազատված օրգանոիդներ են։ Որոշ բջիջներ, օրինակ՝ ամոբան ունի կծկուն վակուոլներ, որոնց միջոցով ջուրը դուրս է մղում բջջից։ Բույսերի և սնկերի վակուոլները սովորաբար ավելի մեծ են, քան կենդանական բջիջներինը։ ==== Էուկարիոտներ և պրոկարիոտներ ==== * Ռիոբոսոմներ՝ ՌՆԹ-ի և սպիտակուցի բարդ համակարգեր, որոնք կազմված են ենթամիավորներից<ref name="NCBI"/>։ Մասնակցում են ՌՆԹ-ից սպիտակուցի սինթեզին։ Ռիբոսոմները հանդիպում են ինչպես ազատ վիճակում, այնպես էլ էնդոպլազմային ցանցի (էուկարիոտներ) կամ բջջաթաղանթի (պրոկարիոտներ) վրա<ref>{{cite journal|date=December 2007|title=Ribosome binding of a single copy of the SecY complex: implications for protein translocation|journal=Molecular Cell|volume=28|issue=6|pages=1083–92|doi=10.1016/j.molcel.2007.10.034|pmid=18158904|vauthors=Ménétret JF, Schaletzky J, Clemons WM, Osborne AR, Skånland SS, Denison C, Gygi SP, Kirkpatrick DS, Park E, Ludtke SJ, Rapoport TA, Akey CW}}</ref>։ == Բջջաթաղանթից դուրս գտնվող կառույցներ == Շատ բջիջներ ունեն կառույցներ, որոնք մասամբ կամ ամբողջությամբ դուրս են գտնվում բջջաթաղանթից։ Այս կառույցները շրջակա միջավայրից առանձնացված չեն կիսաթափանցիկ թաղանթով։ Կառույցների ձևավորման համար բաղադրիչները պետք է անցնեն բջջաթաղանթով և դուրս գան արտաքին միջավայր։ === Բջջապատ === Շատ էուկարիոտ և պրոկարիոտ բջիջներ ունեն բջջապատ։ Բջջապատը պաշտպանում է բջիջը մեխանիկական և քիմիական վնասվածքներից․ այն բջջաթաղանթի լրացուցիչ պաշտպանական շերտ է։ Տարբեր բջիջների բջջապատեր ունեն տարբեր բաղադրություն, բուսական բջիջների բջջապատը կազմված է ցելյուլոզից, սնկերի բջջապատը՝ խիտինից, իսկ բակտերիաներինը՝ պեպտիդոգլիկանից։ === Պրոկարիոտ բջիջներ === ==== Պատիճ ==== Որոշ բակտերիաների բջջաթաղանթը կամ բջջապատը պատված է գելանման պատիճով։ Պատիճը կարող է լինել պոլիսախարիդային, ինպես պնևմոկոկի, մենինգոկոկի մոտ է, պոլիպեպտիդային, ինչպես Bacillus anthracis-ի մոտ է կամ հիալուրոնաթթվային, ինչպես ստրեպտոկոկի մոտ է։ Պատիճները աննկատ են ստրանդարտ ներկման ժամանակ և կարող են հայտնաբերվել միայն մեթիլեն կապույտով կամ հնդկական թանաքով ներկման ժամանակ<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/?id=N2GU-DYKkk0C&pg=PA87&lpg=PA87&dq=Prokaryotic+india+ink#v=onepage&q=india%20ink|title=Prokaryotes|publisher=Newnes|year=Apr 11, 1996|isbn=978-0-08-098473-5}}</ref>{{rp|87}}։ ==== Մտրակներ ==== Մտրակները օրգանոիդներ են, որոնք ապահովում են բջիջների շարժումը։ Բակտերիաների մտրակները ցիտոպլազմայից բջջի թաղանթներով և բջջապատով դուրս են գալիս արտաքին միջավայր։ Մտրակները երկար և հաստ թելանման սպիտակուցային հավելվածներ են։ Արքեաների և էուկարիոտների մոտ հանդիպում են տարբեր ձևի մտրակներ։ ==== Ֆիմբրիաներ ==== Ֆիմբրիաները կամ պիլերը կարճ, բարակ, մազանման թեիլկներ են բակտերիայի վրա։ Կազմված են պիլին սպիտակուցից, որը պատասխանատու է բակտերիալ բջջի մարդու հատուկ բջիջներին միացման համար։ Կան հատուկ տեսակի պիլեր, որոնք մասնակցում են բակտերիաների կոնյուգացիային։ == Տեսակներ == Բջիջները լինում են հետերոտրոֆ (տարասուն) և ավտոտրոֆ (ինքնասուն)։ Տարասունները (մարդու և կենդանիների) կառուցվածքային տարրերն ու էներգիան ստանում են դրսից՝ բուսական և կենդանական ծագման սննդի ձևով։ Վերջինիս ածխաջրերը, ճարպերը, սպիտակուցները, լինելով ազատ քիմիական էներգիայի աղբյուր, միաժամանակ կառուցվածքային տարրերի՝ [[ամինաթթուներ]]ի, [[ազոտային հիմք]]երի, [[ճարպաթթուներ]]ի աղբյուր են, որոնք բջիջում չեն սինթեզվում։ Ինքնասուն օրգանիզմների (կանաչ բույսերի) բջիջները ֆոտոսինթեզի համար օգտագործում են արեգակի էներգիան, իսկ ազոտը, ֆոսֆորը, ծծումբը և մյուս հանքային նյութերը՝ կենսաօրգանական միացությունների ամբողջ բազմազանության կենսասինթեզի համար։ Օրգանական միացությունների օքսիդացման ընթացքում առաջանում են ոչ միայն ներբջջային հետագա սինթեզի համար անհրաժեշտ պարզ նյութեր, այլև ադենոզինեռֆոսֆորաթթվի, կրեատինֆոսֆատի, գուանոզինեռֆոսֆորաթթվի և այլ միացությունների մոլեկուլներ, որոնք ազատ քիմիական էներգիայի կուտակիչներ են բջիջում ընթացող բոլոր գործընթացների (նոր քիմիական միացությունների սինթեզ, մեխանիկական, էլեկտրաքիմիական գործունեություն) համար։ Բջիջները լինում են նաև [[պրոկարիոտ]] և [[էուկարիոտ]]։ Էուկարիոտ բջիջներն իրենց հերթին լինում են [[կենդանական բջիջ|կենդանական]] և [[բուսական բջիջն]]եր<ref>Կենսաբանություն, Տիգրան Թանգամյան, էջ 19, 53-54</ref> Բջիջները հիմնականում ունեն մանրադիտակային չափեր՝ 10 մկմ-100մ կմ սահմաններում։ Ըստ չափերի՝ տարբերում են բջիջների 2 տեսակ՝ [[պարենքիմային բջիջ|պարենքիմային]] և [[պրոզենքիմային բջիջ]]ներ։ == Բջջային գործընթացներ == [[File:Three_cell_growth_types.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Three_cell_growth_types.svg|մինի|Պրոկարիոտները բաժանվում են պարզ բաժանմամբ, իսկ էուկարիոտները՝ միտոզով։]] === Բջջի բաժանում === {{Main|Բջջի բաժանում}}Բջիջների բազմացումն ընթանում է 2 եղանակով՝ ուղղակի (պարզ) ամիտոզ (հայտնաբերված է կենդանի օրգանիզմի բոլոր հյուսվածքներում, բաժանմանը նախորդում է կորիզակների կիսումը, հետո կորիզը ձգվելով՝ կիսվում է երկու մասի։ Կորիզի կիսվելուց հետո տեղի է ունենում ցիտոպլազմայի կիսումը, և առաջանում են 2 դուստր բջիջներ) և անուղղակի (բարդ) միտոզե կարիոկինեզ։ Բջիջները բաժանվում են կիսվելով։ Եթե բջիջը զրկվում է կորիզից, այն կորցնում է բազմանալու հատկությունը։ Անուղղակի բաժանումն ընթանում է 4 փուլով՝ նախափուլ (պրոֆազ), փոփոխափուլ (մետաֆազ), միջնափուլ (անաֆազ), վերջնափուլ (տելոֆազ)։ Պրոֆազը հատկանշական է քրոմոսոմների ձևավորմամբ, որոնք կորիզում կծիկ են առաջացնում։ Բջջային կենտրոնն իր չափերով մեծանում է և տեղավորվում կորիզի մոտ։ Ցենտրիոլները հեռանում են իրարից, և կորիզն անհետանում է։ Մետաֆազում տեղի է ունենում քրոմոսոմների երկատում և կորիզաթաղանթի անհետացում, բջջային կենտրոնը դառնում է իլիկաձև։ Մետաֆազն ավարտվում է նրանով, որ յուրաքանչյուր քրոմոսոմի վրա երկայնակի ճեղք է առաջանում։ Մետաֆազն ամենաերկար տևողությունն ունի. այն միտոզի ժամանակի 1/3 մասն է կազմում։ Անաֆազն ամենակարճ տևողությունն ունի։ Քրոմոսոմներն իրարից բաժանվում են և հեռանում բջջի հակառակ բևեռները՝ կազմելով 2 միատեսակ համալիր։ Տելոֆազում տեղի է ունենում բջջի բաժանում երկու դուստր բջիջների։ Բջիջներն ընդունակ են [[ինքնավերարտադրում|ինքնավերարտադրման]], որի հիմքում ընկած է [[ԴՆԹ]]-ի ինքնապատճենավորման ունակությունը և [[միտոզ]]ի ընթացքում [[քրոմոսոմ]]ների խիստ հավասարարժեք բաժանումը։ ԴՆԹ-ի կրկնապատկումը միշտ նախորդում է բջջի բաժանմանը<ref name="NCBI"/>։ Քրոմոսոմների ինքնավերարտադրման, կիսման, [[բջջապլազմա]]յի բաժանման և 2 [[Կորիզ (բջիջ)|կորիզների]] առաջացման ընթացքները կազմում են բջջի միտոզի շրջանը։ Ժառանգական նյութը հավասար բաժանվում է դուստր բջիջների միջև։ Բաժանումից հետո բջիջները տարբերակվում են և կատարում համապատասխան ֆունկցիա։ Մեյոզի ժամանակ ԴՆԹ-ն կրկնապատկվում է միայն մեկ անգամ, բայց բջիջները բաժանվում են երկու անգամ։ ԴՆԹ-ի ռեպլիկացիան ընթանում է մեյոզ I-ից առաջ, մեյոզ II-ից առաջ տեղի չի ունենում<ref>{{cite book|title=Campbell Biology—Concepts and Connections|publisher=Pearson Education|year=2009|page=138}}</ref>։ Բջջի բաժանումը, ինչպես մյուս բջջային գործընթացները պահանջում են հատուկ մասնագիտացված սպիտակուցների առկայությունը<ref name="NCBI" />։ Յուրաքանչյուր հյուսվածքում կան բջիջներ, որոնք պահպանում են բաժանման ունակությունը։ Դրանց սերնդի մի մասը բաժանումից հետո տարբերակվում է և փոխարինում տվյալ հյուսվածքի մահացած բջիջներին, իսկ մյուս մասը չի տարբերակվում և ընդունակ է հետագա բաժանման։ [[File:Catabolism_schematic.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Catabolism_schematic.svg|ձախից|մինի|Սպիտակուցների, ածխաջրերի և ճարպերի կատաբոլիզմի համառոտ սխեման։]] === Աճ և նյութափոխանակություն === [[File:Proteinsynthesis.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Proteinsynthesis.png|մինի|Սպիտակուցի սինթեզի նկարագիր։ Բջջի կորիզի ներսում (բաց կապույտ), գեները (ԴՆԹ, մուգ կապույտ) տրասնկրիպցվում են ՌՆԹ-ի։ Այս ՌՆԹ-ն հետագայում հետտրանսկրիպցիոն ձևափոխությունների արդյունքում վերածվում է հասուն իՌՆԹ-ի (կարմիր), որը հետագայում տեղափոխվում է կորիզից դուրս՝ ցիտոպլազմա (մարմնագույն)։ Ցիտոպլազմայում այն անցնում է տրանսլյացիայի փուլը, սինթեզվում է սպիտակուց։ ԻՌՆԹ-ն տրանսլյացվում է ռիբոսոմների օգնությամբ (մանուշակագույն), որը երեկ հիմքերով կոդոնը համապատասխանեցնում է փՌՆԹ-ի համապատասխան հակակոդոնին։ Նոր սինթեզված սպիտակուցները (սև) սովորաբար մոդֆիֆիկացվում են, օրինակ՝ նրանց է միացվում էֆեկտոր մոլեկուլը (նարնջագույն)՝ ակտիվ դարձնելու նպատակով։]] {{Main|Բջջի աճ|Նյութափոխանակություն}}Բջջի բաժանումների միջև ընկած ժամանակահատվածում բջիջները աճում են բջջային նյութափոխանակության շնորհիվ։ Բջջային նյութափոխանակությունն այն գործընթացն է, որի ընթացքում բջիջները մշակում են սննդանյութի մոլեկուլները։ Նյութափոխանակությունը կամ մետաբոլիզմն ունի երկու փուլ՝ կատաբոլիզմ, որի ժամանակ բջիջը բարդ նյութերը էներգիայի ստեղծելու նպատակով տրոհում է բարդ մոլեկուլները և անաբոլիզմ, որի ժամանակ բջիջը էներգիայի միջոցով սինթեզում է կենսակաբանական գործընթացների համար անհրաժեշտ մոլեկուլները։ Բարդ շաքարները օրգանիզմի կողմից տրոհվում են մինչև ավելի պարզ շաքարներ՝ մոնոսախարիդներ, որոնցից է գլյուկոզը։ Բջջում հայտնվելուց հետո գլյուկոզը փոխակերպվում է ադենոզինեռֆոսֆատի (ԱԵՖ)<ref name="NCBI" />։ ԱԵՖ-ը այն մոլեկուլն է, որը երկու տարբեր ճանապարհով կուտակում է առկա էներգիան։ === Սպիտակուցի սինթեզ === {{Main|Սպիտակուցի կենսասինթեզ}}Բջիջներն ընդունակ են սինթեզել նոր սպիտակուցներ, որոնք կարևոր են բջջային գործընթացների կարգավորման և պահպանման համար։ Սպիտակուցի սինթեզը ներառում է ԴՆԹ/ՌՆԹ-ում պահպանվող տեղեկատվության հիման վրա սպիտակուցի նոր մոլեկուլի սինթեզը ամինաթթուներից։ Այն սովորաբար կազմված է երկու փուլերից՝ տրանսկրիպցիա և տրանսլյացիա։ Տրանսկրիպցիայի ժամանակ ԴՆԹ-ում պահպանվող ժառանգական տեղեկատվության հիման վրա սինթեզվում է ՌՆԹ-ի շղթա։ Այս շղթան հետագայում վերածվում է ինֆորմացիոն կամ մեսենջեռ ՌՆԹ-ի (իՌՆԹ), որը ազատ կարողանում է տեղափոխվել բջջով։ ԻՌՆԹ-ի մոլեկուլները միանում են ցիտոզոլում գտնվող սպիտակուց-ՌՆԹ համակարգերին՝ ռիբոսոմներին, որտեղ նրանց հիման վրա ձևավորվում են պոլիպեպտիդային շղթաներ։ Ռիբոսոմը միջնորդում է պոլիպեպտիդային շղթայի սինթեզը իՌՆԹ-ի շղթայից։ Ռիբոսոմին են միանում փոխադրող ՌՆԹ-ի կողմից տեղափոխվող ամինաթթուների մոլեկուլները՝ ըստ իՌՆԹ-ի գաղտնագրող հաջորդականության։ Նոր պոլիպեպտիդները հետագայում ենթարկվում են ֆոլդինգի՝ ձևավորելով սպիտակուցի եռաչափ մոլեկուլը։ === Շարժում === {{Main|Շարժում}}Միաբջիջ օրգանիզմները կարող են շարժվել՝ սննդի որոնման կամ գիշատիչներից փախչելու նպատակներով։ Շարժման հիմնական ձևերն իրականացվում են մտրակների կամ թարթիչների միջոցով։ Բազմաբջիջ օրգանիզմների որոշ բջիջներ ընդունակ տեղափոխվում են, օրինակ՝ վերքերի լավացման, իմունային պատասխանի իրականացման, քաղցկեղային մետաստազների ժամանակ և այլն։ Օրինակ՝ վերքերի լավացման ժամանակ, կենդանիների արյան սպիտակ բջիջները կարող են շարժվել դեպի վերքի հատվածը՝ վարակ առաջացնող միկրոօրգանիզմներին ոչնչացնելու նպատակով։ Բջիջների շարժմանը մասնակցում են շատ սպիտակուցներ՝ ռեցեպտորներ, կապող, անհեզիվ, շարժական սպիտակուցներ և այլն<ref>{{cite web|url=http://www.biolsci.org/v03p0303.htm|title=The Forces Behind Cell Movement|last1=Ananthakrishnan|first1=Revathi|last2=Ehrlicher|first2=Allen|publisher=Biolsci.org|name-list-format=vanc|access-date=2009 թ․ ապրիլի 17}}</ref>։ Գործընթացը կազմված է երեք փուլից՝ բջջի շարժվող հատվածի երկարումը, շարժվող հատվածի ադհեզիան և բջջի մարմնի ապաադհեզիան և բջջակմախքային կծկումը, որը բջիջը քաշում է առաջ։ Յուրաքանչյուր փուլին մասնակցում են բջջակմախքի հատուկ հատվածները<ref name="AlbertsB">Alberts B, Johnson A, Lewis J. et al. Molecular Biology of the Cell, 4e. Garland Science. 2002</ref><ref name="Ananthakrishnan">{{cite journal|date=June 2007|title=The forces behind cell movement|url=http://www.biolsci.org/v03p0303.htm|journal=International Journal of Biological Sciences|volume=3|issue=5|pages=303–17|doi=10.7150/ijbs.3.303|pmc=1893118|pmid=17589565|vauthors=Ananthakrishnan R, Ehrlicher A}}</ref>։ == Ախտաբանություն և մահ == Բջիջների բնականոն գործունեության խանգարումները ([[ախտաբանություն]]ը) կապված են բազմաթիվ գործոնների (ֆիզիկական, քիմիական, կենսաբանական) հետ և բնութագրվում են բջիջների [[օրգանոիդ]]ների կազմավորման ընդհանուր կամ տեղային խանգարումներով, [[Նյութափոխանակություն|նյութափոխանակության]] առանձին փոփոխություններով։ Բջիջների համար անբարենպաստ գործոններ են լուսային և իոնացնող ճառագայթները, ցածր և բարձր ջերմաստիճանները, ակտիվ քիմիական միացությունները, վիրուսային, բակտերիային, սնկիկային վարակները, սննդի մեջ այն նյութերի անբավարարությունը, որոնք բջջին ապահովում են քիմիական էներգիայով կամ առանձնահատուկ կառուցվածքային միացություններով (անփոխարինելի [[ամինաթթուներ]], [[ճարպաթթուներ]], [[վիտամիններ]], միկրոտարրեր), [[թթվածնի անբավարարություն]]ը և այլն։ Անբարենպաստ կարող են լինել և ներքին գործոնները, օրինակ՝ ժառանգական նյութի մուտացիաները, որոնք հանգեցնում են [[սպիտակուցներ]]ի (մասնավորապես՝ [[ֆերմենտներ]]ի), [[լիպիդներ]]ի սինթեզի բնածին արատների։ Բջիջների ախտաբանության տարածված պատճառ է դրանց մեջ [[վիրուսներ]]ի թափանցումը և բազմացումը։ Ընդ որում փոխանակության գործընթացները խանգարվում են, որովհետև ախտածին վիրուսը բջջին ստիպում է աշխատել միայն իր համար։ Նորակազմ վիրուսային մասնիկների զանգվածային առաջացումից հետո բջիջը ոչնչանում է։ Որոշ ախտածին վիրուսներ առաջացնում են բջիջների կազմափոխություն։ Վիրուսների ազդեցության արդյունք կարող է լինել մի քանի բջիջների միաձուլումը, որի հետևանքով գոյանում են բազմակորիզ հսկա բջիջներ՝ փոխանակային գործընթացների խանգարումով, որը հանգեցնում է դրանց արագ ոչնչացման։ Տարբերում են բջջի մահացման 3 ձև՝ [[պիկնոզ]] (կորիզը փոքրանում է և խտանում, հատիկավորվում), [[կարիոռեկսիա]] (կորիզի պարունակությունը քայքայվում է, վեր է ածվում հատիկների), կարիոլիզ (կորիզը լուծվում և անհետանում է)։ == Բազմաբջջայնություն == === Բջջի մասնագիտացում === [[Պատկեր:Cells Differentiation in Human Body (HY).svg|մինի|Բջիջների դասակարգումը մարդու օրգանիզմում|376x376փքս]] [[Պատկեր:C elegans stained.jpg|thumb|''[[Caenorhabditis elegans]]''-ը ներկված, բջիջների կորիզների գույնն ավելի վառ է։]] Բազմաբջիջ օրգանիզմները կազմված են մեկից ավելի բջիջներից<ref>{{cite book | last = Becker | first = Wayne M. | title = The world of the cell | publisher = Pearson Benjamin Cummings | series = | year = 2009 | doi = | isbn = 978-0-321-55418-5 | page = 480|display-authors=etal}}</ref>։ Բարդ բազմաբջիջ օրգանիզմներում, բջիջները մասնագիտացած են և հարմարված որոշակի ֆունկցիա կատարելուն։ Կաթնասունների այսպիսի բջիջների խոշոր խմբեր են՝ մաշկի, մկանների, նյարդային, արյան բջիջները, ֆիբրոբլաստները, ցողունային բջիջները և այլ։ Մասնագիտացած բջիջները տարբերվում են տեսքով և ֆունկցիայով, բայց գենետիկորեն նույնական են։ Բջիջները կարող են ունենալ նույն գենոտիպը, բայց գեների էքսպրեսիայի արդյունքում կարող են տարբերվել տեսքով և ֆունկցիայով։ Օրգանիզմի բոլոր բջիջները առաջացել են մեկ տոտիպոտենտ բջջից, որն անվանվում է զիգոտ։ Այն տարբերակվում է՝ անհատական զարգացման ընթացքում ձևավորելով հարյուրավոր տեսակի բջիջներ։ Բջիջները տարբերակումն առաջանում է միջավայրի տրաբեր ազդակների և ներքին փոփոխությունների հետևանքով։ === Բազմաբջջայնության ծագում === Բազմաբջջայնությունը առնվազն 25 անգամ ծագել է միմյանցից անկախ կերպով<ref name="Grosberg2007">Grosberg RK, Strathmann RR. [http://www-eve.ucdavis.edu/grosberg/Grosberg%20pdf%20papers/2007%20Grosberg%20%26%20Strathmann.AREES.pdf The evolution of multicellularity: A minor major transition?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304121329/http://www-eve.ucdavis.edu/grosberg/Grosberg%20pdf%20papers/2007%20Grosberg%20%26%20Strathmann.AREES.pdf |date=2016-03-04 }} Annu Rev Ecol Evol Syst. 2007;38:621–654.</ref>, այդ թվում որոշ պրոկարիոտների մոտ, օրինակ՝ կապտականաչ ջրիմուռներ, միքսոբակտերիաներ, ակտինոմիցետներ, մեթանոսարկինաներ։ Սակայն բարդ բազմաբջջայնություն առաջացել է միայն էուկարիոտների 6 խմբերի մոտ՝ կենդանիներ, սնկեր, գորշ ջրիմուռներ, կարմիր ջրիմուռներ, կանաչ ջրիմուռներ և բույսեր<ref>http://public.wsu.edu/~lange-m/Documnets/Teaching2011/Popper2011.pdf</ref>։ Այն շարունակաբար էվոլուցվել է բույսերի մոտ, մեկ կամ երկու անգամ կենդանիների մոտ, մեկ անգամ գորշ ջրիմուռների և ենթադրաբար մի քանի անգամ սնկերի, լորձնասնկերի և կարմիր ջրիմուռների մոտ<ref>{{cite journal|author=Bonner, John Tyler |year=1998 |title=The Origins of Multicellularity |journal=Integrative Biology: Issues, News, and Reviews |volume=1 |issue=1 |pages=27–36 |url=http://courses.cit.cornell.edu/biog1101/outlines/Bonner%20-Origin%20of%20Multicellularity.pdf |format=PDF, 0.2 MB |issn=1093-4391 |doi=10.1002/(SICI)1520-6602(1998)1:1<27::AID-INBI4>3.0.CO;2-6 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120308175112/http://courses.cit.cornell.edu/biog1101/outlines/Bonner%20-Origin%20of%20Multicellularity.pdf |archivedate=March 8, 2012 }}</ref>։ Բազմաբջջայնությունը կարող է առաջացած լինել անկախ բջիջների գաղութներից կամ սիմբիոզի մեջ գտնվող օրգանիզմներից։ Առաջին բազմաբջիջ օրգանիզմների մասին տեղեկությունը 3-3,5 միլիարդ տարվա հնության է<ref name="Grosberg2007"/>։ Դրանք կապտականաչ ջրիմուռներ են եղել․ այլ հինավուց բազմաբջիջ օրգանիզմներ են եղել՝ Grypania spiralis-ը պալեոպրոտեոզոիկ օրգանիզմների սև թերթաքարային բրածո մնացորդները<ref>{{cite journal |authorlink=Abderrazak El Albani |vauthors=El Albani A, Bengtson S, Canfield DE, Bekker A, Macchiarelli R, Mazurier A, Hammarlund EU, Boulvais P, Dupuy JJ, Fontaine C, Fürsich FT, Gauthier-Lafaye F, Janvier P, Javaux E, Ossa FO, Pierson-Wickmann AC, Riboulleau A, Sardini P, Vachard D, Whitehouse M, Meunier A | date = հուլիսի 1, 2010| title = Large colonial organisms with coordinated growth in oxygenated environments 2.1 Gyr ago|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2010-07-01_466_7302/page/100 | journal = Nature| volume = 466| issue = 7302| pages = 100–104| issn = 0028-0836| doi = 10.1038/nature09166| pmid = 20596019|bibcode=2010Natur.466..100A }}</ref>։ Բազմաբջիջ օրգանիզմների էվոլյուցիան փորձարարական ճանապարհով կրկնօրինակվել է լաբորատորիայում<ref name="Grosberg2007"/>։ == Ծագում == {{Main|Աբիոգենեզ}} Բջիջը ծագել է աբիոգենեզի ընթացքում, այս գործընթացը Երկրի վրա կյանքի էվոլյուցիայի առաջնակետն է։ === Առաջին բջջի ծագում === [[Պատկեր:Stromatolites.jpg|thumb|[[Ստրոմատոլիտ]]ներն առաջացել են [[Ցիանոբակտերիաներ|կապտականաչ ջրիմուռների]] մնացորդներից։ Սրանք երկրի վրա հայտնի ամենահին բրածո մնացորդներն են։ Այս մեկ միլիարդ տարի հնություն ունեցող բրածո մնացորդը գտնվում է ԱՄՆ-ի Գլասիե ազգային պարկում։]] Երկրի վրա կյանքին նպաստող մոլեկուլների ծագման վերաբերյալ կան մի քանի տեսություններ։ Նրանք գուցե Երկիր են ընկել երկնաքարերի միջոցով, սինթեզվել հիդրոթերմալ ավազաններում կամ մթնոլորտում՝ կայծակ հետևանքով։ Առաջին ինքակրկնապատկվող մոլեկուլների մասին շատ քիչ փորձարարական տվյալներ կան։ ՌՆԹ-ն համարվում է առաջին ինքնակրկնապատկվող մոլեկուլը, քանի որ այն կարող է և կրել գենետիակակն տեղեկատվություն և կատալիզել քիմիական ռեակցիաները (տես [[ՌՆԹ աշխարհի վարկած|ՌՆԹ աշխարհի տեսություն]])։ Բայց որոշ մոլեկուլներ ենթադրաբար կարող էին նախորդել ՌՆԹ-ի մոլեկուլին՝ կավը կամ պեպտիդ նուկլեինաթթուն<ref name=OrgelLE>{{cite journal | title=The origin of life--a review of facts and speculations| author=Orgel LE| journal=Trends Biochem Sci| year=1998| volume=23| pages=491–5| pmid=9868373 | doi=10.1016/S0968-0004(98)01300-0 | issue=12}}</ref>։ Բջիջները ծագել են առնվազն 3,5 միլիարդ տարի առաջ<ref name="Origin1"/><ref name="Origin2"/><ref name="RavenJohnson2002" />։ Ներկայումս համարվում է, որ առաջին բջիջները հետերոտրոֆ էին։ Առաջին բջջային մեմբրանները ենթադրաբար ավելի պարզ էին՝ միայն մեկ լիպիդային շերտով։ Հայտնի է, որ լիպիդների մոլեկուլները ջրում կարող են պատահաբար առաջացնել երկշերտ և գուցե կարող էին նախորդել ՌՆԹ-ի մոլեկուլներին։ Բայց առաջին բջջի թաղանթների լիպիդները կարող էին սինթեզվել նաև կատալիտիկ ճանապարհով՝ ՌՆԹ-ից<ref>{{cite journal |author=Griffiths G |title=Cell evolution and the problem of membrane topology |journal=Nature reviews. Molecular cell biology |volume=8 |issue=12 |pages=1018–24 |date=December 2007 |pmid=17971839 |doi=10.1038/nrm2287}}</ref>։ === Էուկարիոտ բջջի ծագում === Էուկարիոտ բջիջը հավանաբար ծագել է պրոկարիոտ բջիջների սիմբիոտիկ փոխհարաբերությունների արդյունքում։ ԴՆԹ կրող օրգանոիդները՝ միտոքոնդրիումները և քլորոպլաստները հնադարյան թթվածնային պրոտեոբակտերիաների և համապատասխանաբար՝ կապտականաչ ջրիմուռների ժառանգներն են, որոնք էնդոսիմբիոզի մեջ են մտել արքեալ պրոկարիոտի հետ։ Այս տեսությունը սակայն դեռևս քննարկման առարկա է՝ արդյո՞ք հիդրոգենեսոմները առաջացել են միտոքոնդրիումներից, թե՞ հակառակը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} {{Կենսաբանական կազմավորում}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=535}} [[Կատեգորիա:Օրգանոիդներ]] [[Կատեգորիա:Բջջաբանություն]] a1jwbildh0j61rb6x295prx15xv1oqt 0 28427 8476324 8469661 2022-07-28T11:29:07Z Թորոսյան Աննա 121867 /* Ապացույցի վրա հիմնված առաջին տեսություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Տարրական մասնիկ}} '''Ատոմ''', քիմիական տարրի հատկություններ ունեցող փոքրագույն մասնիկ։ Ցանկացած [[պինդ մարմին]], [[հեղուկ]], [[գազ]] կամ [[Պլազմա (ֆիզիկա)|պլազմա]] կազմված է չեզոք կամ [[Իոնացում|իոնացված]] ատոմներից։ Ատոմները շատ փոքր են. սովորաբար մոտ 100 [[պիկոմետր]] (մեկ մետրի տասը միլիարդերորդը)։ [[Դը Բրոյլի ալիք|Փոքր չափերի]] պատճառով ատոմների վարքագծի վերաբերյալ [[դասական ֆիզիկա]]յի կանխատեսումները նկատելիորեն սխալ են, ինչը պայմանավորված է [[Քվանտային մեխանիկա|քվանտային էֆեկտներով]]։ Ֆիզիկայի զարգմացման ընթացքում ատոմային մոդելները հիմնվել են քվանտային սկզբունքների վրա՝ ատոմի վարքագիծն ավելի լավ կանխատեսելու և բացատրելու համար։ Ցանկացած ատոմ կազմված է մեկ [[Միջուկ (ատոմ)|միջուկից]] և մեկ կամ ավելի [[էլեկտրոն]]ներից։ Միջուկը կառուցված է մեկ կամ ավել պրոտոններից և սովորաբար գրեթե նույն քանակությամբ [[նեյտրոն]]ներից։ Պրոտոններն ու նեյտրոնները կոչվում են [[նուկլոն]]ները։ Ատոմի զանգվածի ավելի քան 99.94%-ը միջուկն է։ Պրոտոններն ունեն դրական, էլեկտրոնները՝ բացասական, իսկ նեյտրոնները՝ չեզոք [[էլեկտրական լիցք]]։ Եթե ատոմում էլեկտրոնների և պրոտոնների թիվը հավասար է, ուրեմն այն էլեկտրականապես չեզոք է։ Եթե ատոմում պրոտոնների համեմատ կան ավել կամ պակաս էլեկտրոններ, ուրեմն այն համապատասխանաբար բացասական կամ դրական լիցք ունի և կոչվում է [[իոն]]։ Ատոմում էլեկտրոնները միջուկի հետ կապված են [[էլեկտրամագնիսականություն|էլեկտրամագնիսական]] ուժի միջոցով։ Պրոտոնները և նեյտրոնները միջուկում կապված են [[միջուկային ուժեր]]ով, որոնք սովորաբար ավելի ուժեղ են էլեկտրամագնիսական ուժերից և չեզոքացնում են դրական լիցք ունեցող պրոտոնների միջև եղած վանող ուժերին։ Որոշակի պայմաններում վանող էլեկտրամագնիսական ուժը կարող է միջուկային ուժերից ուժեղ դառնալ, ինչի հետևանքով միջուկից կարող են նուկլոններ հեռանալ (այս [[Ռադիոակտիվություն|միջուկային տրոհման]] արդյունքում առաջանում է այլ քիմիական տարր)։ Ատոմում պրոտոնների քանակով է պայմանավորված թե ինչ քիմիական տարրի ատոմ է այն. օրինակ՝ [[պղինձ|պղնձի]] բոլոր ատոմները ունեն 29 պրոտոն, իսկ նեյտրոնների թվով պայմանավորված է թե քիմիական տարիի որ իզոտոպից է ատոմը։ Էլեկտրոնների քանակը ազդեցություն ունի ատոմի էլեկտրամագնիսական հատկությունների վրա։ [[Քիմիական կապ]]երի միջոցով ատոմները կարող են [[քիմիական միացություններ]] կազմել, ինչպես օրինակ [[մոլեկուլ]]ները։ == Ատոմային տեսության պատմություն == === Ատոմները փիլիսոփայությունում === {{հիմնական|ատոմիզմ}} Այն միտքը, որ նյութը կազմած է դիսկրետ միավորներից հանդիպում է բազմաթիվ անտիկ մշակույթներում, ինչպես օրինակ՝ [[Հնդկաստան]]ում և [[Հունաստան]]ում։ «Ատոմ» անվանումը տրվել է հին հույն փիլիսոփաների կողմից։ Սակայն, այս գաղափաները հիմնված էին փիլիսոփայական և աստվածաբանական հիմնավորումների վրա, ոչ թե ապացույցների և փորձերի։ Այդ պատճառով ատոմի կառուցվածքի և վարքագծի մասին նրանց պատկերացումները սխալ էին։ Նրանք նաև չէին կարող ապացուցել իրենց վարկածը, այսպիսով ատոմիզմը նյութի բնույթի վերաբերյալ բազմաթիվ տեսություններից մեկն էր։ Միայն 19-րդ դարում ատոմի գաղափարը ընդունվեց գիտնականների կողմից, երբ քիմիայում արվեցին այնպիսի հայտնագորցություններ, որոնք միայն կարող էին բացատրվել ատոմի գոյությամբ։ === Ապացույցի վրա հիմնված առաջին տեսություն === [[File:Atoms and molecules (HY).jpg|thumb| Բազմաթիվ ատոմների և մոլեկուլների պատկերներ [[Ջոն Դալթոն]]ի «Քիմիական փիլիսոփայության նոր համակարգ» (''A New System of Chemical Philosophy,'' 1808) աշխատությունում։]] 1800-ական թվականների սկզբին [[Ջոն Դալթոն]]ը ատոմի գաղափարի միջոցով է բացատրել այն, որ [[Քիմիական տարրեր|տարրերը]] միշտ փոխազդում են փոքր ամբողջ թվերի հարաբերությամբ։՚ Օրինակ՝ գոյություն ունի երկու անագի օքսիդ. մեկը՝ 88.1% անագ, 11.9% թթվածին, երկրորդը՝ 78.7% անագ, 21.3% թթվածին (համապատասխանաբար [[անագի օքսիդ(II)]] և [[անագի օքսիդ(IV)]])։ Սա նշանակում է, որ 100 գրամ անագը միայն կարող է միանալ 13.5 կամ 27 գրամ թթվածնի հետ։ 13.5-ը և 27-ը կազմում եմ 1:2 հարաբերություն։ Այս փաստից ելնելով Դալթոնը եզրակացրեց, որ տարրերը փոխազդում են դիսկրետ միավորների (այլ կերպ ասած՝ ատոմների) ամբողջ թվի բազմապատիկներով։ Անագի օքսիդի պարագայում մեկ անագի ատոմը կարող է միանալ կամ մեկ, կամ երկու թթվածնի ատոմի հետ<ref name="From AtomosToAtom">{{cite book|author=Andrew G. van Melsen |year=1952 |title=From Atomos to Atom |isbn= 0-486-49584-1 |publisher=Dover Publications |location=Mineola, N.Y.}}</ref>։ Դալթոնը նաև հավատում էր, որ ատոմի տեսությունը կարող է բացատրել, թե ինչու է ջուրը տարբեր գազեր տարբեր հարաբերությամբ կլանում։ Օրինակ՝ նա գտավ, որ ջուրը [[ածխաթթու գազ]] շատ ավելի լավ է կլանում, քան [[ազոտ]]<ref name = "Dalton_1803_paper">Dalton, John. "[http://web.lemoyne.edu/~GIUNTA/dalton52.html On the Absorption of Gases by Water and Other Liquids]", in ''Memoirs of the Literary and Philosophical Society of Manchester''. 1803. Retrieved on August 29, 2007.</ref>։ Դալթոնը կարծում էր, որ սա կապված է գազերի համապատասխան մասնիկների զանգվածների և դասավորության տարբերությունների հետ (ածխաթթու գազի մոլեկուլը (CO₂) շատ ավելի մեծ և ծանր է ազոտի մոլեկուլից (N₂))։ === Բրոունյան շարժում === 1827 թվականին [[Բուսաբանություն|բուսաբան]] [[Ռոբերտ Բրոուն]]ը ջրի մեջ ծաղկափոշու շարժը մանրադիտոկով ուսումնասիրելիս հայտնաբերեց, որ նրանք շարժվում են անկոնոն և անդադար, այս երևույթը այժմ կոչվում է «[[Բրոունյան շարժում]]»։ Ենթադրվում էր, որ սրա պատճառը ջրի մոլեկուլների շարժն է։ 1905 թվականին [[Ալբերտ Այնշտայն]]ը ապացուցեց այս մոլեկուլների և նրանց շարժման գոյությունը՝ բրոունյան շարժման առաջին վիճակագրական վերլուծությամբ<ref name=adp322_8_549/><ref>{{cite book |last=Mazo|first=Robert M.|year=2002 |title=Brownian Motion: Fluctuations, Dynamics, and Applications |url=https://archive.org/details/brownianmotion00mazo|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-851567-7 |oclc=48753074|pages=[https://archive.org/details/brownianmotion00mazo/page/n11 1]–7}} </ref><ref name=lee_hoon1995/>։ Ֆրանսիացի ֆիզիկոս [[Ժան Բատիստ Պերրեն]]ը օգտագործել է Այնշտայնի աշխատանքները՝ ատոմների զանգվածն ու չափերը փորձնականորեն որոշելու համար<ref name=e31_2_50/>։ === Էլեկտրոնի հայտնաբերում === [[Պատկեր:Gold foil experiment conclusions.svg|thumb|right|'''Գեյգեր-Մարսդենի փորձ'''<br /> ''Վերևում։'' Ակնկալվող արդյունք: Ալֆա մասնիկները անցնում են ատոմի պուդինգային մոդելի միջով աննշան շեղմամբ։<br /> ''Ներքևում:'' Դիտարկված արդյունք: Մասնիկների փոքր մասը շեղվել է դրական լիցքավորված միջուկի պատճառով։]] Ֆիզիկոս [[Ջոզեֆ Ջոն Թոմսոն]]ը հաշվել է կաթոդային ճառագայթների զանգվածը՝ ցույց տալով, որ դրանք կազմված են մասնիկներից, բայց որոնք մոտ 1800 անգամ ավելի թեթև են, քան ամենաթեթև ատոմը՝ [[ջրածին]]ը։ Հետևաբար՝, դրանք ատոմները չեն, բայց մասնիկ են։ Սա առաջին հայտնաբերված ''[[ներատոմային մասնիկ]]''ն էր, որը սկզբում Թոմսոնը անվանեց «կորպուսկուլ», սակայն հետագայում անվանվել է «էլեկտրոն»։ [[Ջորջ Սթոնի]]ն ցույց է տվել, որ սրանք նույն այն մասնիկներն են, որոնք անջատվում են ֆոտոէլեկտրական և ռադիոակտիվ նյութերից<ref name="Thomson">{{cite journal|last=Thomson|first=J. J.|title=On bodies smaller than atoms|journal=The Popular Science Monthly|volume=|issue= |pages=323–335|publisher=Bonnier Corp.|location= |date=August 1901|url=https://books.google.am/?id=3CMDAAAAMBAJ&pg=PA323|doi= |id= |accessdate=2009 թ․ հունիսի 21}}</ref>։ Արագորեն հայտնաբերվեց, որ դրանք մետաղական լարերում [[էլեկտրական հոսանք]] կրող մասնիկներն են, որոնք նաև կրում են ատոմում բացասական էլեկտրական լիցքը։ Այս աշխատանքի համար 1906 թվականին Թոմսոնը ստացավ [[Ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակ]]։ Այսպիսով, նա վերացրեց այն տեսակետը թե ատոմները նույթի անբաժանելի, վերջնական մասնիկներն են<ref name=nobel1096/>։ Թոմսոնը սխալմամբ կարծում էր, որ տարրերի ատոմները կազմված են մի քանի բացասականապես լիցքավորված էլեկտրոններից, որոնք մտնում են համասեռ բաշխված դրական էլեկտրական լիցք ունեցող ոլորտի մեջ (սա հայտնի է [[Թոմսոնի ատոմի մոդել]] անվամբ)։ === Միջուկի հայտնաբերում === Պարզվեց, որ [[ատոմի թոմսոնյան մոդել]]ը անբավարար է բազմաթիվ երևույթներ բացատրելու համար։ Դրանով չհաջողվեց բացատրել ատոմների կողմից [[ալֆա մասնիկներ|ալֆա–մասնիկների]] ցրման երևույթը հաստատող անգլիացի ֆիզիկոս [[Էռնեստ Ռեզերֆորդ]]ի և նրա աշխատակիցների՝ Հանս Գեյգերի և Էրնեստ Մարսդեի, 1911 թվականին կատարած փորձերի արդյունքները։ Անցնելով նյութի միջով, ալֆա–մասնիկներն ընդհարվում են ատոմների հետ։ Յուրաքանչյուր ընդհարման ժամանակ ալֆա–մասնիկը, անցնելով ատոմի էլեկտրական դաշտով, փոխում է շարժման ուղղությունը՝ ցրվում է։ Այդ շեղումները հիմնականում շատ փոքր են։ Ուստի և նյութի բարակ շերտով ալֆա–մասնիկների փունջը անցնելիս տեղի էր ունենում փնջի շատ փոքր ցրում։ Սակայն մասնիկներից մի քանիսը շեղվում էին 90°–ից ավելի անկյունով։ Այս երևույթը չէր բացատրվում Թոմսոնի մոդելով, որովհետև «հոծ» ատոմի էլեկտրական դաշտը չէր կարող մեծ անկյունով շեղել զանգվածեղ և արագաշարժ ալֆա–մասնիկը։ Ռեզերֆորդը առաջարկեց ատոմի սկզբունքորեն նոր մոդել, որն իր կառուցվածքով հիշեցնում է [[արեգակնային համակարգ]]ը և ստացավ մոլորակային մոդել անունը։ Ըստ այդ մոդելի՝ ատոմի կենտրոնում գտնվում է դրական լիցք ունեցող միջուկը, որի չափերը (~10⁻¹⁴ ''մ'') շատ փոքր են ատոմի չափերից (~10⁻¹⁰ ''մ''), իսկ զանգվածը գրեթե հավասար է ատոմի զանգվածին։ Միջուկի շուրջը պտտվում են [[էլեկտրոններ]]ը (ինչպես մոլորակները Արեգակի շուրջը)։ Չլիցքավորված (չեզոք) ատոմում էլեկտրոնների թիվը այնպիսին է, որ նրանց գումարային բացասական լիցքը չեզոքացնում է միջուկի դրական լիցքը։ Ի տարբերություն մոլորակային համակարգում գործող [[Գրավիտացիոն դաշտ|ձգողականության ուժի]], ատոմում գործում են [[Էլեկտրական դաշտ|էլեկտրական (կուլոնյան) ուժեր]]<ref>{{Գիրք:ՀՍՀ}}</ref><ref name=pm21_669/><ref>{{cite web|title=The Gold Foil Experiment|url=http://myweb.usf.edu/~mhight/goldfoil.html|website=myweb.usf.edu|accessdate=2017 թ․ հուլիսի 24|archive-date=2016 թ․ նոյեմբերի 19|archive-url=https://web.archive.org/web/20161119121837/http://myweb.usf.edu/~mhight/goldfoil.html|dead-url=yes}}</ref>։ === Իզոտոպների հայտնաբերում === 1913 թվականին ռադիոակտիվ նյութերի հետ փորձարկումներ անելիս [[Ռադիոքիմիա|ռադիոքիմիկոս]] [[Ֆրեդերիկ Սոդդի]]ը հայտնաբերեց, որ պարբերական համակարգի յուրաքանչյուր դիրքի համար կան ավելի քան մեկ տեսակի ատոմներ<ref name=npc1921/>։ [[Իզոտոպ]] անվանումը տվել է Մարգարետ Թոդ։ Ջ. Ջ. Թոմսոնը իոնացված գազերի վերաբերյալ իր աշխատանքի ընթացքում ատոմների տեսակները առանձնացնելու եղանակ է ստեղծել, ինչը հետագայում հանգեցրեց կայուն իզոտոպների հայտնաբերմանը<ref name=prsA_89_1_1913/>։ === Բորի մոդել === [[Պատկեր:Atom animation.gif|right|thumb|Էլեկտրոնի շարժը]] {{հիմնական|Բորի մոդել}} 1913 թվականին ֆիզիկոս [[Նիլս Բոր]]ը առաջ քաշեց մոդել, ըստ որի՝ էլեկտրոնները ատոմում կարող են շարժվել միայն որոշակի ուղեծրերով և չճկառագայթել, սակայն մի ուղեծրից մյուսին անցնել կարող են միայն դիսկրետ քանակությամբ էներգիա կլանելով կամ ճառագայթելով<ref name=stern20050516/>։ Այս մոդելը բացատրեց էլեկտրոնների ուղեծրերի կայությունը (դասական էլեկտրադինամիկայի տեսանկյունից Ռեզերֆորդի մոդելում էլեկտրոնը, որը պտտվում էր միջուկի շուրջը պետք է անընդհատ ճառագայթեր և շատ արագ կորցնելով էներգիան՝ ընկներ միջուկի վրա) և այն, որ էլեկտրոնները էլեկտրամագնիսական ճառագայթումը կլանում կամ արձագում են դիսկրետ սպեկտրային չափով<ref name=bohr19221211/>։ Նույն թվականին արված Հենրի Մոսելեիի փորձերով նույնպես ապացուցվում էր [[Բորի մոդել|Նիլս Բորի տեսությունը]]։ Այս արդյունքները կատարելագործեցին [[Էռնեստ Ռեզերֆորդ]]ի և [[Անտոնիո Վան դե Դոր Բրոք]]ի մոդելը, ըստ որի՝ ատոմի միջուկի լիցքը հավասար է պարբերական համակարգում իր համարին։ Մինչև այս փորձերը [[ատոմական համար]]ը ֆիզիկական կամ փորձարարական մեծություն չէր։ Այն, որ ատոմային համարը համապատասխանում է ատոմի միջուկի լիցքին, ընդունվում է նաև ատոմի ժամանակակից մոդելի կողմից<ref>{{Cite book |last=Pais|first=Abraham|year=1986|location=New York |title=Inward Bound: Of Matter and Forces in the Physical World |url=https://archive.org/details/inwardboundofmat00pais_0|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-851971-0|pages=[https://archive.org/details/inwardboundofmat00pais_0/page/228 228]–230}}</ref>։ === Քիմիական կապերի բացատրություն === 1916 թվականին Գիլբերտ Նյուտոն Լյուիսը բացատրել է ատոմների միջև [[քիմիական կապ]]երը որպես իրենց բաղադրիչ էլեկտրոնների փոխազդեցություն<ref name=jacs38_4_762/>։ Քանի որ տարրերի քիմիական հատկությունները [[պարբերական օրենք]]ի համաձայն կրկնվում են<ref>{{cite book |last=Scerri|first=Eric R. |title=The periodic table: its story and its significance |url=https://archive.org/details/periodictableits00scer|publisher=Oxford University Press US|year=2007 |isbn=0-19-530573-6|pages=[https://archive.org/details/periodictableits00scer/page/n227 205]–226}}</ref>, 1919 թվականին ամերիկացի քիմիկոս Իրվինգ Լենգմյուրը ենթադրեց, որ սա կարող է բացատրվել, եթե ատոմում էլեկտրոնները կապված կամ խմբավորված են ինչ-որ ձևով։ Նա կարծում էր, որ միջուկի շուրջը էլեկտրոնների խմբերը զբաղեցնում են էլեկտրոնային շերտեր<ref name=jacs41_6_868/>։ === Քվանտային ֆիզիկայի հետագա զարգացումներ === 1922 թվականի [[Շտեռն-Գեռլախի փորձ]]ը լրացուցիչ ապացույցներ տրամադրեց ատոմի քվանտային բնույթի համար։ Արծաթի ատոմների փունջը, անցնելով խիստ անհամասեռ մագնիսական դաշտով, ճեղքվում էր և էկրանի վրա առաջացնում շերտեր, որոնք վկայում էին մագնիսական մոմենտի պրոյեկցիայի քվանտացումը։ Դասական տեսության համաձայն, էկրանի վրա պետք է առաջանար մեկ հաստ շերտ, սակայն իրականում առաջանում էին սիմետրիկ դասավորված 2 նեղ շերտեր<ref name=fop17_6_575/>։ 1924 թվականին [[Լուի դը Բրոյլ]]ը առաջարկեց, որ բոլոր մասնիկները որոշ չափով վարվում են ալիքների նման։ 1926 թվականին [[Էրվին Շրյոդինգեր]] օգտագործեց այս միտքը՝ ատոմի մաթեմատիկական մոդել ստեղծելու համար, որը էլեկտրոններին նկարագում էր որպես եռաչափ ալիքի ձևերի<!-- waveform wave-ալիք, form-ձև, բայց վստահ չեմ, որ այս թարգմանությունը ճիշտ է -->, ոչ թե կետային մասնիկի տեսքով։ Այս մոդելի հետևանքն այն էր, որ տրված պահին մասնիկի դիրքի և [[Իմպուլս (շարժման քանակ)|իմպուլսի]] համար մաթեմատիկորեն անհնար է ստանալ ճշգրիտ արժեքներ։ Այլ կերպ ասած, որքան ավելի մեծ ճշգրտությամբ հնարավոր է իմանալ հատկություններից որևէ մեկը, այնքան սակավ ճշգրտությամբ է հնարավոր չափել, վերահսկել կամ իմանալ մյուս հատկությունը<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=TQKELOE9eY4|title=What is the Heisenberg Uncertainty Principle? - Chad Orzel|first=|last=TED-Ed|date=սեպտեմբերի 16, 2014|publisher=|via=YouTube}}</ref>։ Սա հայտնի է [[անորոշությունների սկզբունք]] անվամբ, որը ձևակերպել է [[Վերներ Հայզենբերգ]]ը 1926 թվականին։ Այս մոդելի օգնությամբ բացատրվեցին դիտումների ընթացքում նկատրված ատոմի վարքագծեր, որոնք նախկին մոդելը չէր կարող բացատրել, ինչպես օրինակ՝ ջրածնից մեծ ատոմներում որոշակի կառուցվածքային և սպեկտրյալ նմանությունները<ref name=brown2007/><ref name=harrison2000/>։ === Նեյտրոնի հայտնաբերում === [[Մասս-սպեկտրաչափություն|Մասս-սպեկտրաչափության]] զարգացումը հնարավորություն տվեց մեծ ճշտությամբ չափել ատոմի զանգվածը։ Քիմիկոս [[Ֆրենսիս Ուիլյամ Աստոն]]ը այս սարքի օգնությամբ ցույց է տվել, որ իզոտոպները տարբեր զանգված ունեն։ Իզոտոմների [[ատոմային զանգված]]ը տարբերվում է ջրածնի ատոմի ծանգվածի ամբողջ բազմապատիկների քանակով<ref name=pm39_6_449/>։ 1932 թվականին ֆիզիկոս [[Ջեյմս Չադվիկ]]ը [[նեյտրոն]]ի հայտնաբերմաբ բացատրեց այս երևույթը։ Նեյտրոնը չեզոք լիցք ունեցող մասնիկ է, որի զանգվածը գրեթե հավասար է պրոտոնի զանգվածին։ Իզոտոպները նույն նույն քանակությամբ պրոտոն, բայց տարբեր քանակությամբ նեյտրոն ունեցող տարրեր են<ref name=chadwick1935/>։ === Տրոհում, բարձր էներգիայի ֆիզիկա և կոնդենսացված նյութ === 1938 թվականին գերմանացի քիմիկոս Օտտո Հահնը՝ Ռեզերֆորդի ուսանողներից մեկը, [[տրանսուրան տարր]] ստանալու նպատակով ուրանի ատոմները ռմբակոծեց նեյտրոններով։ Սակայն նա դրա փոխարեն ստացավ [[բարիում]]<ref name=Bowden/><ref name=CHF/>։ Մեկ տարի անց [[Լիզա Մեյտներ]]ը և իր ազգական Օտտո Ֆրիշը հաստատեցին, որ Հահնի արդյունքները առաջին փորձարարական ''միջուկային տրոհումն'' էր<ref name=nature143_3615_239/><ref name=schroeder/>։ 1944 թվականին Հահն ստացավ [[Քիմիայի Նոբելյան մրցանակ]]։ Չնայած Հահնի ջանքերին, Մեյտների և Ֆրիշի ներդրումները չեն ճանաչվել<ref name=pt50_9_26/>։ 1950-ական թվականներին [[արագացուցիչ]]ների և մասնիկների դետեկտորների կատարելագործումը գիտնականներին թույլ տվեց ուսումնասիրել բարձր էներգիաներում ատոմների շարժի հետևանքները<ref name=kullander2001/>։ Պարզվեց, որ նեյտրոններն ու պրոտոնները [[հադրոն]]ներ են, և կազմված են ավելի փոքր մասնիկներից, որոնք կոչվում են [[քվարկ]]ներ։ Ձևավորվել է [[ստանդարտ մոդել]]ը, որը մինչև այժմ բարեհաջող բացատրել է միջուկի հատկությունները<ref name=npp1990/>։ == Կառուցվածք == === Ներատոմային մասնիկներ === {{հիմնական|Ներատոմային մասնիկ}} Չնայած «ատոմ» բառը սկզբնապես տրվել է անբաժանելի մասնիկի, ժամանակակից գիտությանը հայտնի է, որ ատոմը բաղկացած է բազմաթիվ [[ներատոմային մասնիկ]]ներից։ Ատոմը կազմված է [[էլեկտրոն]]ից, [[պրոտոն]]ից և [[նեյտրոն]]ից (երեքն էլ [[ֆերմիոն]] են)։ Սակայն, [[Ջրածին|ջրածին-1]]-ի ատոմը նեյտրոն չունի, իսկ հիդրոնը՝ էլեկտրոն չունի։ Էլեկտրոնը ունի բացարձակ արժեքով պրոտոնի լիցքին հավասար բացասական [[էլեկտրական լիցք]], զանգվածը՝ <span class="nowrap">9.11<span style="margin-left:0.25em;margin-right:0.15em;">×</span>10⁻³¹&nbsp;կգ</span>, որը մոտավորապես հավասար է [[պրոտոն]]ի զանգվածի 1/1836-ին<ref name=nist_codata_mu>{{cite web | title = CODATA value: proton-electron mass ratio | url = http://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?mpsme | work = 2006 CODATA recommended values | publisher = [[National Institute of Standards and Technology]] | accessdate = 2009-07-18}}</ref><ref>{{cite web|title=JERRY COFF|url=http://www.universetoday.com/73323/what-is-an-electron/|accessdate=2010 թ․ սեպտեմբերի 10}}</ref><ref>{{cite book|last=Demtröder|first=Wolfgang|year=2002|title=Atoms, Molecules and Photons: An Introduction to Atomic- Molecular- and Quantum Physics|publisher=Springer|edition=1st|isbn=3-540-20631-0|oclc=181435713|pages=39–42}}</ref> Էլեկտրոնները պատկանում են [[լեպտոն]]ների ընտանիքի առաջին [[Սերունդ (ֆիզիկա)|սերնդին]]<ref name="curtis74">{{cite book | last = Curtis | first = L.J. | year = 2003 | title = Atomic Structure and Lifetimes: A Conceptual Approach | url = https://books.google.am/?id=KmwCsuvxClAC&pg=PA74 | page = 74 | publisher = [[Cambridge University Press]] | isbn = 0-521-53635-9}}</ref>, և համարվում են [[տարրական մասնիկներ]], քանի որ ներքին կառուցվածք չունեն<ref name="prl50">{{cite journal | last = Eichten | first = E.J. | last2 = Peskin | first2 = M.E. | last3 = Peskin | first3 = M. | year = 1983 | title = New Tests for Quark and Lepton Substructure | journal = [[Physical Review Letters]] | volume = 50 | pages = 811–814 | issue = 11 | doi = 10.1103/PhysRevLett.50.811 | bibcode=1983PhRvL..50..811E}}</ref>։ [[Իմպուլսի մոմենտ]]ը ([[սպին]]) [[Պլանկի հաստատուն]]ի միավորով՝ ''ħ''-ով, արտահայտած՝ {{sfrac|1|2}}։ [[Պաուլիի սկզբունք]]ի համաձայն ոչ մի երկու էլեկտրոն չեն կարող նույն [[քվանտային վիճակ]]ում գտնվել, քանի որ այն [[ֆերմիոն]] է<ref name="curtis74"/>։ Մնացած տարրական մասնիկների նման էլեկտրոնները նույնպես ցուցաբերում են [[Մասնիկ-ալիքային երկվություն|և՛ մասնիկի, և՛ ալիքի]] հատկություններ. նրանք կարող են բախվել այլ մասնիկների հետ և կարող են լույսի նման [[Էլեկտրոնների դիֆրակցիա|դիֆրակցիայի]] են ենթակվում։ Էլեկտրոնների ալիքային հատկությունները ավելի հեշտ է դիտել, քան այլ մասնիկներինը, ինչպես օրինակ՝ նեյտրոններինը և պրոտոններինը, քանի որ էլեկտրոնները ունեն ավելի փոքր զանգված, հետևաբար՝ ավելի երկար [[Դը Բրոյլի ալիք]]։ Պրոտոնները ունեն դրական էլեկտրական լիցք և <span class="nowrap">1.6726<span style="margin-left:0.25em;margin-right:0.15em;">×</span>10⁻²⁷&nbsp;կգ</span> զանգված։ Ատոմում պրոտոնների քանակը կոչվում է [[ատոմական համար]]։ [[Էռնեստ Ռեզերֆորդ]]ը (1919) նկատել է, որ ազտորը ալֆա-մասնիկներով ռմբակոծելիս ջրածնի միջուկ է անջատվում։ 1920 թվականին նա ընդունեց, որ ջրածնի միջուկը ատոմում առանձին մասնիկ է և այն կոչեց պրոտոն։ Նեյտրոնները էլեկտրական լիցք չունեն, հանգստի զանգվածը էլեկտրոնի զանգվածից 1,839 անգամ մեծ է<ref>{{cite book|last=Woan|first=Graham|year=2000|title=The Cambridge Handbook of Physics|url=https://archive.org/details/cambridgehandboo00woan_344|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-57507-9|oclc=224032426|page=[https://archive.org/details/cambridgehandboo00woan_344/page/n15 8]}}</ref> կամ հավասար է <span class="nowrap">1.6929<span style="margin-left:0.25em;margin-right:0.15em;">×</span>10⁻²⁷&nbsp;կգ</span>-ի։ Այն ատոմի մաս կազմող մասնիկներից ամենածանրն է։ Նեյտրոնները և պրոտոնները (միասին կոչվում են [[նուկլոն]]ներ) համեմատելի չափեր ունեն, չնայած այս մասնիկների «մակերևույթը» հստակ սահմանված չէ<ref>{{cite book|last=MacGregor|first=Malcolm H.|year=1992|title=The Enigmatic Electron|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521833-7|oclc=223372888|pages=33–37}}</ref>։ Նեյտրոնը 1932 թվականին հայտնաբերել է անգլիացի ֆիզիկոս [[Ջեյմս Չադվիկ]]ը։ Ֆիզիկայի [[ստանդարտ մոդել]]ում էլեկտրոնները տարրական մասնիկներ են առանց ներքին կառուցվածքի։ Սակայն, պրոտոնը և նեյտրոնը կազմված են այլ [[տարրական մասնիկներ]]ից՝ [[քվարկ]]ներից։ Ատոմներում կան երկու տեսակի քվարկներ՝ երկուսն էլ կոտորակային էլեկտրական լիցքով։ Պրոտոնը կազմված է երկու [[u-քվարկ]]ից (յուրաքանչյուրը +{{sfrac|2|3}} լիցքով) և մեկ [[d-քվարկ]]ից (−{{sfrac|1|3}} լիցքով)։ Նեյտրոնը կազմված է երկու [[d-քվարկ]]ից և մեկ [[u-քվարկ]]ից։ Այս տարբերությամբ է պայմանավորված պրոտոնի և նեյտրոնի ծանգվածի և լիցքի տարբերությունը<ref name=pdg2002/><ref name=schombert2006/>։ Քվարկներին միջև գործում է [[ուժեղ փոխազդեցություն]], որի համար որպես փոխանակային մասնիկ (կամ [[տրամաչափային բոզոն]]) հանդես է գալիս [[գլյուոն]]ը։ Իսկ պրոտոնները և նեյտրոնները միասին պահվում են [[միջուկային ուժեր]]ի միջոցով, որոնք իրականում ուժեղ փոխազդեցութունների արդյունք են<ref name=pdg2002/><ref name=schombert2006/>։ === Միջուկ === {{հիմնական|Միջուկ (ատոմ)}} [[Պատկեր:Binding energy curve - common isotopes.svg|thumb|350px|The [[Կապի էներգիա]] needed for a nucleon to escape the nucleus, for various isotopes]]<!-- A brief explanation is provided here because 'binding energy' is not explained until the end of the section. --> Պրոտոնները և նեյտրոնները միասին կազում են ատոմի [[Միջուկ (ատոմ)|միջուկը]]։ Միջուկի շառավիղը մոտավորապես հավասար է 1.07 {{radic|''A''|3}} [[femtometre|fm]]-ի, որտեղ ''A''-ն միջուկում [[նուկլոն]]ների ընդհանուր քանակն է<ref>{{cite book|last=Jevremovic|first=Tatjana|year=2005|title=Nuclear Principles in Engineering|url=https://archive.org/details/nuclearprinciple00jevr_745|publisher=Springer|isbn=0-387-23284-2|oclc=228384008|page=[https://archive.org/details/nuclearprinciple00jevr_745/page/n75 63]}}</ref>։ Սա ատոմի շառավղից շատ փոքր է, որը 10⁵ fm-ի կարգի թիվ է։ Նուկլոնները միասին կապվում են կարճ տարածությունների վրա ազդեղ [[միջուկային ուժեր]]ով։ 2.5 fm-ի ավելի մոտ տարածություններում այս ուժերը գերազանցում են դրական լիցք ունեցող պրոտոնների վանողական ուժին ([[Կուլոնի օրենք]])<ref>{{cite book|last=Pfeffer|first=Jeremy I.|last2=Nir|first2=Shlomo|year=2000|title=Modern Physics: An Introductory Text|publisher=Imperial College Press|isbn=1-86094-250-4|oclc=45900880|pages=330–336}}</ref>։ Նույն [[Քիմիական տարրեր|քիմիական տարրի]] ատոմները ունեն նույն թվով պրոտոնները, այս թիվը հայտնի է [[ատոմական համար]] անվամբ։ Նույն տարի ատոմում նեյտրոնների քանակը կարող է տարբերվել՝ կախված տարրի [[իզոտոպ]]ից։ Պրոտոնների համեմատ նեյտրոնների թվով է պայմանավորված միջուկի կայությունը<ref name=wenner2007/>։ Պրոտոնը, էլեկտրոնը և նեյտրոնը համարվում են [[ֆերմիոն]]։ Ֆերմիոնները ենթարկվում են [[Պաուլիի սկզբունք]]ին, որն արգելում է ''նույնական'' ֆերմիոնների, օրինակ՝ պրոտոնների, նույն պահին նույն քվանատային վիճակում գտնվելը։ Այսպիսով, միջուկում յուրաքանչյուր պրոտոն պետք է մնացած պրոտոններից տարբեր քվանտային վիճակում գտնվի, նույնը վերաբերում է նաև բոլոր նեյտրոններին և էլեկտրոնային ամպի էլեկտրոններին։ Սակայն, պչոտոնը և նեյտրոնը կարող են նույն քվանտային վիճակում գտնվել<ref name="raymond"/>։ Ցածր ատոմային համար ունեցող ատոմների դեպքում՝ պրոտոններից ավելի շատ նեյտրոն ունեցող միջուկները ձգտում են զբաղեցնել ավելի ցածր էներգետիկ մակարդակ՝ ենթարկվելով ռադիոակտիվ տրոհման՝ մինչև նեյտրոն-պրոտոն հարաբերությունը մոտենա մեկի։ Սակայն, բարձ ատոմային համար ունեցող ատոմների դեպքում նեյտրոնների ավելի մեծ համամասնություն է հարկավոր պրոտոնների վաղությանը հակազդելու համար։ Այսպիսով՝ ''Z'' = 20 (կալցիում) ատոմային համարից բարձր կայուն ատոմների դեպքում պրոտոնների և նեյտրոնների քանակաը հավասար չէ, և ''Z''-ի աճին զուգահեռ մեծանում է նաև նեյտրոն-պրոտոն հարաբերությունը<ref name="raymond"/>։ Ամենաբարձր պրոտոն-նեյտրոն հարաբերությամբ իզոտոպը [[կապար-208]]-ն է (մոտ 1.5)։ [[Պատկեր:Wpdms physics proton proton chain 1.svg|right|thumb|Illustration of a nuclear fusion process that forms a deuterium nucleus, consisting of a proton and a neutron, from two protons. A [[Պոզիտրոն]] (e⁺)—an [[antimatter]] electron—is emitted along with an electron [[Նեյտրինո]].]] Ատոմի միջուկում պրոտոնների և նեյտրոնների քանակը հնարավոր է փոխել, սակայն ուժեղ փոխազդեցության պատճառով այս գործընթացը պահանջում է մեծ էներգիա։ [[Ջերմամիջուկային ռեակցիա]] տեղի է ունենում, երբ մի քանի ատոմային մասնիկներ միանում են՝ կազմելով ավելի ծանր միջուկ։ Օրինակ՝ արևի միջուկում [[կուլոնային արգելք]]ը՝ փոխադարձ վանողության ուժը, հաղթահարելու և մեկ միջուկ կազմելու համար պրոտոններին անհրաժեշտ է 3-10 կէՎ էներգիա<ref name=mihos2002/>։ [[Միջուկի ճեղքում]]ը սրա հակառակ գործընթացն է. սովորաբար ռադիոակտիվ տրոհման միջոցով միջուկը բաժանվում է՝ կազմելով ավելի փոքր միջուկներ։ Միջուկը նաև կարող է ձևափոխվել մեծ էներգիա ունեցող մասնիկներով կամ պրոտոններով եմբակոծելու միջոցով։ Եթե այս փոփոխության ընթացքում փոխվում է միջուկում պրոտոնների քանակը, առաջանում է այլ քիմիական տարրի ատոմ<ref name=lbnl20070330/><ref name=makhijani_saleska2001/>։ Եթե միաձուլման ռեակցիայից հետո առաջացած միջուկի զանգվածը ավել փոքր է, քան նախնական մասնիկների զանգվածների գումարը, ուրեմն այդ արժեքների տարբերությունը արտանետվում է այլ էներգիայի տեսքով (ինչպես օրինակ՝ [[գամմա ճառագայթներ]]ը կամ [[բետա-մասնիկներ]]ի կինետիկ էներգիան), համաձայն [[Ալբերտ Այնշտայն]]ի [[Զանգվածի և էներգիայի համարժեքություն|զանգվածի և էներգիայի համարժեքության]] բանաձևի՝ ''E'' = ''mc''², որտեղ ''m''-ը զանգվածների տարբերությունն է, ''c''-ն՝ [[լույսի արագություն]]ը, իսկ ''E''-ն՝ առաջացած էներգիան։ Այս տարբերությունները [[կապի էներգիա]]յի մաս է կազմում, և չվերականգնվող էներգիա է, ինչը ստիպում է ձուլվող մասնիկներին միասին մնալ<ref>{{cite book|last1=Shultis|first1=J. Kenneth|last2=Faw|first2=Richard E.|title=Fundamentals of Nuclear Science and Engineering|year=2002|publisher=CRC Press|isbn=0-8247-0834-2|oclc=123346507|pages=10–17}}</ref>։ Եթե ռեակցիայի ընթացքում ստեղծվող միջուկը ունի [[երկաթ]]ից և [[նիկել]]ից (ընդհանուր առմամբ 60 նուկլոբ) փոքր ատոմային համար, ուրեմն սա սովորաբար էքսոթերմիկ գործընթաց է, որը արտադրում է ավելի շատ էներգիա, քան անհրաժեշտ է միջուկի միացման համար<ref name=ajp63_7_653/>։ Այսպիսի գործընթացներն են [[աստղ]]երի ինքնաբավ ռեակցիաների աղբյուր հանդիսանում։ Ավելի ծանր միջուկի դեպքում` 26-ից բարձր ատոմային համար և 60 բարձր [[ատոմային զանգված]], սա էնդոթերմիկ գործընթաց է։ Այս զանգվածեղ միջուկները չեն կարող ենթարկվել այնպիսի էներգիա արտադրող ռեակցիաների, որոնք ունակ են պահպանել աստղի [[հիդրոստատիկ հավասարակշռություն]]<ref name="raymond"/>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|refs= <ref name=adp322_8_549>{{cite journal|last=Einstein|first=Albert|year=1905|title=Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen|journal=[[Annalen der Physik]]|volume=322|issue=8|pages=549–560|language=German|url=http://www.zbp.univie.ac.at/dokumente/einstein2.pdf|format=PDF|doi=10.1002/andp.19053220806|accessdate=4 February 2007|bibcode = 1905AnP...322..549E }}</ref> <ref name=lee_hoon1995>{{cite web|last=Lee|first=Y.K.|year=1995|author2=Hoon, K.|title=Brownian Motion|url=http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|publisher=[[Imperial College]]|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071218061408/http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|archivedate=2007 թ․ դեկտեմբերի 18|deadurl=yes}}</ref> <ref name=e31_2_50>{{cite journal|last=Patterson|first=G.|year=2007 |title=Jean Perrin and the triumph of the atomic doctrine|journal=[[Endeavour (journal)|Endeavour]]|volume=31|issue=2|pages=50–53|doi=10.1016/j.endeavour.2007.05.003|pmid=17602746}}</ref> <ref name=nobel1096>{{cite web|year=1906|title=J.J. Thomson|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1906/thomson-bio.html|publisher=[[Nobel Foundation]]|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref> <ref name=pm21_669>{{cite journal|last=Rutherford|first=E.|title=The Scattering of α and β Particles by Matter and the Structure of the Atom|url=http://users.uoa.gr/~pjioannou/mech1/READING/structureatom.pdf|journal=[[Philosophical Magazine]]|year=1911|volume=21|pages=669–88|doi=10.1080/14786440508637080|issue=125}}</ref> <ref name=npc1921>{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/soddy-bio.html|title=Frederick Soddy, The Nobel Prize in Chemistry 1921 |publisher=[[Nobel Foundation]]|accessdate=2008 թ․ հունվարի 18}}</ref> <ref name=prsA_89_1_1913>{{cite journal|doi=10.1098/rspa.1913.0057|last=Thomson|first=Joseph John|title=Rays of positive electricity|url=http://web.lemoyne.edu/~giunta/canal.html|series=A|journal=[[Proceedings of the Royal Society]]|year=1913|volume=89|issue=607|pages=1–20|bibcode = 1913RSPSA..89....1T |doi-access=free}}</ref> <ref name=stern20050516>{{cite web|last=Stern|first=David P.|date=16 May 2005|title=The Atomic Nucleus and Bohr's Early Model of the Atom|url=http://www-spof.gsfc.nasa.gov/stargaze/Q5.htm|publisher=[[NASA]]/[[Goddard Space Flight Center]]|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 20}}</ref> <ref name=bohr19221211>{{cite web|last=Bohr|first=Niels|date=11 December 1922|title=Niels Bohr, The Nobel Prize in Physics 1922, Nobel Lecture|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1922/bohr-lecture.html|publisher=[[Nobel Foundation]]|accessdate=16 February 2008}}</ref> <ref name=jacs38_4_762>{{cite journal|last=Lewis|first=Gilbert N.|year=1916|title=The Atom and the Molecule|journal=[[Journal of the American Chemical Society]]|volume=38|issue=4|pages=762–786|doi=10.1021/ja02261a002}}</ref> <ref name=jacs41_6_868>{{cite journal|last=Langmuir|first=Irving|year=1919|title=The Arrangement of Electrons in Atoms and Molecules|journal=[[Journal of the American Chemical Society]]|volume=41|issue=6|pages=868–934|doi=10.1021/ja02227a002}}</ref> <ref name=fop17_6_575>{{cite journal|last=Scully|first=Marlan O. |author2=Lamb, Willis E.|author3= Barut, Asim|year=1987|title=On the theory of the Stern-Gerlach apparatus|journal=[[Foundations of Physics]]|volume=17|issue=6|pages=575–583|doi=10.1007/BF01882788|bibcode = 1987FoPh...17..575S }}</ref> <ref name=brown2007>{{cite web|last=Brown|first=Kevin|year=2007|url=http://www.mathpages.com/home/kmath538/kmath538.htm|title=The Hydrogen Atom|publisher=MathPages|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 21}}</ref> <ref name=harrison2000>{{cite web|last=Harrison|first=David M.|year=2000|title=The Development of Quantum Mechanics|url=http://www.upscale.utoronto.ca/GeneralInterest/Harrison/DevelQM/DevelQM.html|publisher=[[University of Toronto]]|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071225095938/http://www.upscale.utoronto.ca/GeneralInterest/Harrison/DevelQM/DevelQM.html|archivedate=2007 թ․ դեկտեմբերի 25|deadurl=yes}}</ref> <ref name=pm39_6_449>{{cite journal|last=Aston|first=Francis W.|year=1920|title=The constitution of atmospheric neon|journal=[[Philosophical Magazine]]|volume=39|issue=6|pages=449–55|doi=10.1080/14786440408636058}}</ref> <ref name=chadwick1935>{{cite web|last=Chadwick|first=James|date=12 December 1935|title=Nobel Lecture: The Neutron and Its Properties|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1935/chadwick-lecture.html|publisher=[[Nobel Foundation]]|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 21}}</ref> <ref name=Bowden>{{cite book|last1=Bowden|first1=Mary Ellen|title=Chemical achievers : the human face of the chemical sciences|url=https://archive.org/details/chemicalachiever0000bowd|date=1997|publisher=Chemical Heritage Foundation|location=Philadelphia, PA|isbn=9780941901123|chapter=Otto Hahn, Lise Meitner, and Fritz Strassmann|pages=[https://archive.org/details/chemicalachiever0000bowd/page/76 76]–80, 125}}</ref> <ref name="CHF">{{cite web|title=Otto Hahn, Lise Meitner, and Fritz Strassmann|url=https://www.chemheritage.org/historical-profile/otto-hahn-lise-meitner-and-fritz-strassmann|website=Chemical Heritage Foundation|accessdate=2016 թ․ հոկտեմբերի 27}}</ref> <ref name=nature143_3615_239>{{cite journal |last=Meitner|first=Lise|last2=Frisch|first2=Otto Robert|year=1939|title=Disintegration of uranium by neutrons: a new type of nuclear reaction|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=143 |issue=3615 |pages=239–240 |doi=10.1038/143239a0 |bibcode = 1939Natur.143..239M }}</ref> <ref name=schroeder>{{cite web|last=Schroeder|first=M.|title=Lise Meitner – Zur 125. Wiederkehr Ihres Geburtstages|url=http://www.physik3.gwdg.de/~mrs/Vortraege/Lise_Meitner-Vortrag-20031106/|language=German|accessdate=2009 թ․ հունիսի 4|archive-date=2011 թ․ հուլիսի 19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719034227/http://www.physik3.gwdg.de/~mrs/Vortraege/Lise_Meitner-Vortrag-20031106/|dead-url=yes}}</ref> <ref name=pt50_9_26>{{cite journal|last=Crawford |first=E.| year=1997|title=A Nobel tale of postwar injustice|url=https://www.researchgate.net/publication/260861491_A_nobel_tale_of_postwar_injustice|journal=[[Physics Today]]|volume=50|issue=9|pages=26–32|doi=10.1063/1.881933|last2=Sime|first2=Ruth Lewin|last3=Walker|first3=Mark |bibcode = 1997PhT....50i..26C }}</ref> <ref name=kullander2001>{{cite web|last=Kullander|first=Sven|date=28 August 2001|title=Accelerators and Nobel Laureates|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/kullander/|publisher=[[Nobel Foundation]]|accessdate=2008 թ․ հունվարի 31}}</ref> <ref name=npp1990>{{cite web|date=17 October 1990|title=The Nobel Prize in Physics 1990|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1990/press.html|publisher=[[Nobel Foundation]]|accessdate=2008 թ․ հունվարի 31}}</ref> <ref name=pdg2002>{{cite web|author=Particle Data Group|year=2002|url=http://www.particleadventure.org/|title=The Particle Adventure|publisher=Lawrence Berkeley Laboratory|accessdate=2007 թ․ հունվարի 3| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070104075936/http://www.particleadventure.org/| archivedate= 4 January 2007 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref> <ref name=schombert2006>{{cite web|first=James|last=Schombert|date=18 April 2006|url=http://abyss.uoregon.edu/~js/ast123/lectures/lec07.html|title=Elementary Particles|publisher=University of Oregon|accessdate=2007 թ․ հունվարի 3}}</ref> <ref name=wenner2007>{{cite web|last=Wenner|first=Jennifer M.|date=10 October 2007|url=http://serc.carleton.edu/quantskills/methods/quantlit/RadDecay.html|title=How Does Radioactive Decay Work?|publisher=Carleton College|accessdate=2008 թ․ հունվարի 9}}</ref> <ref name="raymond">{{cite web|last=Raymond |first=David |date=7 April 2006 |url=http://physics.nmt.edu/~raymond/classes/ph13xbook/node216.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20021201030437/http://physics.nmt.edu/~raymond/classes/ph13xbook/node216.html |dead-url=yes |archive-date=2002 թ․ դեկտեմբերի 1 |title=Nuclear Binding Energies |publisher=New Mexico Tech |accessdate=2007 թ․ հունվարի 3 |df= }}</ref> <ref name=mihos2002>{{cite web|last=Mihos|first=Chris|date=23 July 2002|url=http://burro.cwru.edu/Academics/Astr221/StarPhys/coulomb.html|title=Overcoming the Coulomb Barrier|publisher=Case Western Reserve University|accessdate=13 February 2008}}</ref> <ref name=lbnl20070330>{{cite web|author=Staff|date=30 March 2007|url=http://www.lbl.gov/abc/Basic.html|title=ABC's of Nuclear Science|publisher=Lawrence Berkeley National Laboratory|accessdate=2007 թ․ հունվարի 3|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061205215708/http://www.lbl.gov/abc/Basic.html|archivedate=2006 թ․ դեկտեմբերի 5|deadurl=yes}}</ref> <ref name=makhijani_saleska2001>{{cite web|first=Arjun|last=Makhijani|author2=Saleska, Scott|date=2 March 2001|url=http://www.ieer.org/reports/n-basics.html|title=Basics of Nuclear Physics and Fission|publisher=Institute for Energy and Environmental Research|accessdate=2007 թ․ հունվարի 3|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070116045217/http://www.ieer.org/reports/n-basics.html|archivedate=2007 թ․ հունվարի 16|deadurl=yes}}</ref> <ref name=ajp63_7_653>{{cite journal|last=Fewell|first=M. P.|title=The atomic nuclide with the highest mean binding energy|journal=[[American Journal of Physics]]|year=1995|volume=63|issue=7|pages=653–658|bibcode=1995AmJPh..63..653F|doi=10.1119/1.17828}}</ref> }} == Աղբյուրներ == {{refbegin}} * {{cite book |last=Manuel|first=Oliver|year=2001 |title=Origin of Elements in the Solar System: Implications of Post-1957 Observations |publisher=Springer|isbn=0-306-46562-0 |oclc=228374906|ref=harv}} {{refend}} == Գրականություն == {{refbegin}} * {{cite book |last=Dalton|first=J. |authorlink=John Dalton|year=1808 |title=A New System of Chemical Philosophy, Part 1 |publisher=S. Russell |location=London and Manchester|ref=harv}} * {{cite book |last=Gangopadhyaya|first=Mrinalkanti |title=Indian Atomism: History and Sources |publisher=Humanities Press|year=1981 |location=Atlantic Highlands, New Jersey |isbn=0-391-02177-X |oclc=10916778}} * {{cite book |last=Harrison|first=Edward Robert|year=2003 |title=Masks of the Universe: Changing Ideas on the Nature of the Cosmos |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-77351-2 |oclc=50441595|ref=harv}} * {{cite book |last=Iannone|first=A. Pablo|year=2001 |title=Dictionary of World Philosophy |publisher=Routledge|isbn=0-415-17995-5 |oclc=44541769}} * {{cite book |last=King|first=Richard|year=1999 |title=Indian philosophy: an introduction to Hindu and Buddhist thought |publisher=Edinburgh University Press |isbn=0-7486-0954-7|ref=harv}} * {{cite book |last=Levere|first=Trevor, H.|year=2001 |title=Transforming Matter – A History of Chemistry for Alchemy to the Buckyball |url=https://archive.org/details/transformingmatt0000leve|publisher=The Johns Hopkins University Press |isbn=0-8018-6610-3|ref=harv}} * <!--<ref name=liddell_scott_to_cut>-->{{cite web|author1=Liddell, Henry George |author2=Scott, Robert |title=A Greek-English Lexicon|publisher=Perseus Digital Library|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dte%2Fmnw1}}<!--</ref>--> * <!--<ref name=liddell_scott_uncuttable>-->{{cite web|author1=Liddell, Henry George |author2=Scott, Robert |title=ἄτομος|work=A Greek-English Lexicon|publisher=Perseus Digital Library|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Da%29%2Ftomos|accessdate=2010 թ․ հունիսի 21}}<!--</ref>--> * {{cite book |last=McEvilley|first=Thomas |title=The shape of ancient thought: comparative studies in Greek and Indian philosophies |publisher=Allworth Press|year=2002 |isbn=1-58115-203-5|ref=harv }} * {{cite book |last=Moran|first=Bruce T.|year=2005 |title=Distilling Knowledge: Alchemy, Chemistry, and the Scientific Revolution |publisher=[[Harvard University Press]] |isbn=0-674-01495-2|ref=harv}} * {{cite book |last=Ponomarev|first=Leonid Ivanovich|year=1993 |title=The Quantum Dice|publisher=CRC Press |isbn=0-7503-0251-8 |oclc=26853108|ref=harv}} * {{cite book |last=Roscoe|first=Henry Enfield|year=1895 |authorlink=Henry Enfield Roscoe |title=John Dalton and the Rise of Modern Chemistry |series=Century science series |url=https://books.google.am/books?id=FJMEAAAAYAAJ |accessdate=2011 թ․ ապրիլի 3|publisher=Macmillan |location=New York|ref=harv}} * {{cite book |last=Siegfried|first=Robert|year=2002 |title=From Elements to Atoms: A History of Chemical Composition |publisher=DIANE|isbn=0-87169-924-9|ref=harv |oclc=186607849}} * {{cite book |last=Teresi|first=Dick|publisher = Simon & Schuster |title=Lost Discoveries: The Ancient Roots of Modern Science |year=2003|isbn=0-7432-4379-X |url=https://books.google.am/?id=pheL_ubbXD0C&dq |pages=213–214}} * {{cite book |author=Various|editor=Lide, David R.|year=2002 |title=Handbook of Chemistry & Physics |edition=88th|publisher=CRC |url=http://www.hbcpnetbase.com/ |accessdate=2008 թ․ մայիսի 23|isbn=0-8493-0486-5 |oclc=179976746 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20080523110822/http://www.hbcpnetbase.com/| archivedate= մայիսի 23, 2008 | deadurl= no}} * {{cite book |last=Wurtz|first=Charles Adolphe|year=1881 |title=The Atomic Theory |url=https://archive.org/details/atomictheory02wurtgoog|publisher=D. Appleton and company |location=New York |isbn=0-559-43636-X|ref=harv}} {{refend}} == Արտաքին հղումներ == * [https://feynmanlectures.caltech.edu/I_01.html The Feynman Lectures on Physics: Atoms in Motion] * {{YouTube|s_HEUHyoZWI | "Quantum Mechanics and the Structure of Atoms" }} The actual physics lesson begins 2:20 into the video. * {{cite web |last=Freudenrich|first=Craig C.|url=http://www.howstuffworks.com/atom.htm |title=How Atoms Work|publisher=How Stuff Works |accessdate=2007 թ․ հունվարի 9| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070108023359/http://www.howstuffworks.com/atom.htm| archivedate= հունվարի 8, 2007 <!--DASHBot-->| deadurl= no}} * {{cite web |url=http://en.wikibooks.org/wiki/FHSST_Physics/Atom |work=Free High School Science Texts: Physics |title=The Atom|publisher=Wikibooks |accessdate=2010 թ․ հուլիսի 10}} * {{cite web |author=Anonymous|year=2007|url=http://www.scienceaid.co.uk/chemistry/fundamental/atom.html |title=The atom|publisher=Science aid+ |accessdate=2010 թ․ հուլիսի 10}}—a guide to the atom for teens. * {{cite web |author=Anonymous|date=հունվարի 3, 2006|url=http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A6672963 |title=Atoms and Atomic Structure |publisher=BBC|accessdate=2007 թ․ հունվարի 11| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070102114833/http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A6672963| archivedate= հունվարի 2, 2007 <!--DASHBot-->| deadurl= no}} * {{cite web |author=Various|date=հունվարի 3, 2006|url=http://www.colorado.edu/physics/2000/index.pl?Type=TOC |title=Physics 2000, Table of Contents |publisher=University of Colorado|accessdate=2008 թ․ հունվարի 11| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080114002007/http://www.colorado.edu/physics/2000/index.pl?Type=TOC| archivedate= հունվարի 14, 2008 <!--DASHBot-->| deadurl= no}} * {{cite web |author=Various|date=փետրվարի 3, 2006|url=http://www.hydrogenlab.de/elektronium/HTML/einleitung_hauptseite_uk.html |title=What does an atom look like? |publisher=University of Karlsruhe|accessdate=2008 թ․ մայիսի 12}} {{մասնիկներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=657}} [[Կատեգորիա:Ատոմներ]] hpv3vwxhrr4byfaueh3dha9k371aqe6 0 31463 8475897 8393617 2022-07-27T14:14:12Z 37.252.93.32 /* Շինություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Գյուղ | հայերեն անվանում = Աշոտավան | ենթարկում = | երկիր = Հայաստան | պատկեր = Հացավանի բերդ.jpg | պատկերի նկարագրում = Աշոտավան գյուղը և Հացավանի բերդը | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir =N|lat_deg =39 |lat_min =28|lat_sec =35 |lon_dir =E|lon_deg =45|lon_min =59|lon_sec =52 | CoordAddon = | CoordScale = |երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի տեսակ = Հայաստանի վարչական բաժանում{{!}}Մարզ | երկրամաս = Սյունիքի մարզ{{!}}Սյունիքի | երկրամասը աղյուսակում = Սյունիքի մարզ{{!}}Սյունիքի | շրջանի տեսակ = | շրջան = | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = գյուղապետ | ղեկավար = Արմեն Բեգլարյան (2007) | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 17.16 | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | կլիմա = | պաշտոնական լեզու = Հայերեն | բնակչություն = 589<ref name=census2011>[https://www.armstat.am/file/doc/99486813.pdf 2011 թ ՀՀ մարդահամարի արդյունքները]</ref> | մարդահամարի թվական = 2011 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | էթնոհորոնիմ = աշոտավանցի | ժամային գոտի = +4 | DST = | հեռախոսային կոդ = | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = | կայք = | կայքի լեզու = | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = }} '''Աշոտավան''' (նախկինում նաև ''Աղքենդ'', ''Կիրակոսիկ''), գյուղ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] [[Սյունիքի մարզ]]ի Սիսիանի տարածաշրջանում, [[Սիսիան]] քաղաքից մոտ 4-5 կմ հարավ-արևմուտք։ Գտնվում է [[Որոտան]]ի աջակողմյան վտակ [[Սիսիան (գետ)|Սիսիան]] գետի ձախ օժանդակ [[Կամրջակ (գետ)|Կամրջակ]] գետակի ստորին հոսանքի շրջանում, [[Տոլորսի ջրամբար]]ի արևմտյան ափին, ծովի մակերևույթից 1660-1700 մ բարձրության վրա։ Հեռավորությունը [[Կապան]] մարզկենտրոնից ճանապարհով կազմում է մոտ 109 կմ։ Նախկինում '''Աղքենդ''' անվան տակ ընդգրկված է եղել [[Ցարական Ռուսաստան]]ի [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի [[Զանգեզուրի գավառ]]ում<ref name=texanunneri_bararan>«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ 1, էջ 203</ref>։ Խորհրդային տարիներին մասն է կազմել [[Հայկական ԽՍՀ]] Զանգեզուրի գավառի, իսկ 1930 թվականից` [[Սիսիանի շրջան]]ի։ 1995 թվականից մտնում է ՀՀ Սյունիքի մարզի մեջ։ == Անվանում == Նախկինում կոչվել է ''Հին Կիրակոսիկ։ [[Խորհրդային Միություն|Խորհրդային Միության]] մարշալ [[Հովհաննես Բաղրամյան]]ի առաջարկությամբ [[1948]] թվականին գնդապետ Աշոտ Սարգսյանի հիշատակին վերանվանվել է ''Աշոտավան''։ == Պատմություն == Դարեր շարունակ գոյություն ունեցող հին գյուղը մնացել է [[Տոլորսի ջրամբար]]ի տակ, որը կառուցվել է [[1971]]-[[1972]] թվականներին։ Ջրի մակարդակի տատանումների հետևանքով ժամանակ առ ժամանակ գյուղի որոշ շինություններ, մասնավորապես՝ եկեղեցին, սկսում են երևալ։ Նոր Աշոտավանը կառուցվել է [[1970]]-[[1971]] թվականներին՝ հին գյուղից վերև, այդ իսկ պատճառով ժողովուրդը այն անվանում է Քաշի (ներքևի, ցած գտնվող) գյուղ։ Նոր Աշոտավանի եկեղեցին կառուցվել է բնակիչների ջանքերով [[21]]-րդ դարում։ == Բնակչություն == Ըստ ՀՀ [[2011]] թ. մարդահամարի արդյունքների` Աշոտավանի մշտական բնակչությունը կազմել է 589, առկա բնակչությունը` 497 մարդ<ref name=census2011/>։ Գյուղում բնակվել են և շարունակում են բնակվել հայեր<ref name=hay_bnak>Զավեն Կորկոտյան, «Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931)»</ref>, որոնց նախնիների մի մասը [[1828]]-[[1829]] թթ. գաղթել է Պարսկահայաստանի [[Խոյ (քաղաք)|Խոյ]]ի և [[Սալմաստ]]ի շրջաններից<ref name=hay_texanun>«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 5, էջ 116</ref>։ Աշոտավանի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև<ref name=hay_texanun/>. {| class="wikitable" ! Տարի | [[1831]] | [[1873]] | [[1908]] | [[1919]] | [[1931]] | [[1959]] | [[1970]] | [[1979]] | [[1989]] | [[2001]] | [[2011]] |- ! Բնակիչ | 18 | 293 | 390 | 803 | 557 | 497 | 455 | 448 | 584<ref name=texanunneri_bararan_lrac>«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ. 5, էջ 556</ref> | 623<ref name=census2001>[https://www.armstat.am/census2001/pdfs/11.pdf 2001 թ ՀՀ մարդահամարի արդյունքները]</ref> | 589<ref name=census2011/> |- |} == Շինություններ == Գյուղն ունի [[1903]] թվականին կառուցված եկեղեցի, որի ավերակները կանգուն են Տոլորսի ջրամբարի ջրերում։ Քիչ հեռու [[Հացավան]]ի բերդն է։ Ծայրամասերում նշմարվում են հին «Կիրակոսիկի» և «Խնոքի» ավերակները։ [[Տոլորսի ջրամբար]]ի կառուցման պատճառով գյուղը տեղափոխվել է մոտ 500 մ հեռու։ Գյուղն ունի 120 բնակելի տուն, դպրոց, մանկապարտեզ։ Ապահովված է ջրամատակարարմամբ։ == Տես նաև == * [[Աշոտավանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Սյունիքի մարզ)]] == Պատկերասրահ == <center> {|class="graytable" style="text-align:center" |+ |width="25%"|[[Պատկեր:Տոլորսի ջրամբար.jpg|center|250px]] |width="25%"|[[Պատկեր:Աշոտավանի նոր եկեղեցին.jpg|center|250px]] |width="25%"|[[Պատկեր:Աշոտաանի հին եկեղեցին.jpg|center|250px]] |width="25%"|[[Պատկեր:Սիսիանի քաղաքապետարան.jpg|center|250px]] |- |Տոլորսի ջրամբար |Աշոտավանի նոր եկեղեցին |Աշոտավանի հին եկեղեցին |Սիսիանի քաղաքապետարան |} </center> == Աղբյուրներ == * {{cite web |url=http://www.cadastre.am/storage/files/pages/pg_907871769_HH_bnak._bar..pdf |title=Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան, էջ 22 |date= |accessdate= |archive-date=2014 թ․ սեպտեմբերի 12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140912150541/http://www.cadastre.am/storage/files/pages/pg_907871769_HH_bnak._bar..pdf |dead-url=yes }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=488}} {{Սյունիքի մարզ}} [[Կատեգորիա:Սյունիքի մարզի գյուղեր]] djcui3ewgn2psr59i9dbaiagojtmloj 0 32957 8475954 8458234 2022-07-27T16:20:52Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Շոտլանդերենը '''[[Գերմանական լեզուներ]]ի լեզվախմբին պատկանող բնական լեզու է, որն ավանդաբար գործածվում է Հովտային Շոտլանդիայում, [[Շոտլանդիա]]յում և [[Հյուսիսային Իռլանդիա]]յի Ալստեր գավառի որոշ մասերում։ Այն երբեմն կոչվում է նաև '''Հովտային շոտլանդերեն''' շոտլանդական գյէլերենի և քելտերենի տարբերակներից զանազանելու համար, որոնք գործածվում են Լեռնային Շոտլանդիայում և Հեբրիդեսում։ == Տես նաև == * [[Գելական շոտլանդերեն]] == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ}} {{Ժամանակակից գերմանական լեզուներ}} {{Շոտլանդիան թեմաներում}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գերմանական շոտլանդերեն]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Միացյալ Թագավորության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Իռլանդիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 6jrfa72s19infb1xz35he92k9oqrjpv 0 32958 8475969 7160120 2022-07-27T16:33:22Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Զեյլանդերեն |ինքնանվանում = Zeêuws |մատենագիր_նմուշ = JuunBottienge.jpg |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 300px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Նիդերլանդներ}} |շրջաններ = [[Զեյլանդ]] |լեզվակիրների թիվ = 220,000 |ռեյտինգ = [[Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] :[[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական ճյուղ]] ::[[Արևմտաեվրոպական լեզուներ|Արևմտաեվրոպական խումբ]] :::[[Ստորինգերմանական լեզուներ|Ստորինգերմանական ենթախումբ]] ::::[[Ստորինֆրանկյան լեզուներ]] |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = Nederlands-zeeuws.png |քարտեզի_լայնությունը = 300px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Զեյլանդերենը''' (''Zeêuws'' զեյլանդերենով, ''Zeeuws'' հոլանդերենով) [[տարածաշրջանային լեզու]] է, որն գործածվում է [[Նիդերլանդներ]]ի [[Զեյլանդ]] մարզում և [[Զաուդ-Հոլանդ]] մարզի [[Խուրեյ-Օվերֆլաքեյ]] կղզիներում։ Սովորաբար այն համարվում է [[հոլանդերեն]]ի բարբառ, բայց և [[արտասանություն|արտասանությամբ]] և [[քերականություն|քերականությամբ]] և [[բառապաշար]]ով նշանակալիորեն տարբերվում է մյուս բոլոր հոլանդական բարբառներից։ Որոշ հետազոտողներ զեյլանդերենը համարում են [[արևմտյան ֆլամանդերեն]]ի ճյուղ։ == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզուների ցանկ]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.geonames.de GeoNames] * [http://www.ethnologue.com/web.asp Ethnologue] {{Ժամանակակից գերմանական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նիդերլանդների լեզուներ]] {{Անավարտ}} pvrg97wjaiuie6lvxkoo4fd5gv9jtbm 0 43352 8475876 7682773 2022-07-27T12:05:42Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Քաղաք | հայերեն անվանում = Յաշ (Iaşi) | բնօրինակ անվանում = {{lang-ro|Iaşi}} | ենթարկում = | երկիր = Ռումինիա | պատկեր = RO, IS, Armenian Church.JPG | պատկերի նկարագրում = Յասիի 1395 թ. [[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Յասի)|Սուրբ Աստվածածին հայկական եկեղեցին]] | զինանշան = ROU IS Iasi CoA.gif | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 47|lat_min = 09|lat_sec =44 |lon_dir = E|lon_deg = 27|lon_min = 35|lon_sec =20 |CoordAddon = type:city(320888)_region:RO | CoordScale = |երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = Քաղաքապետ | ղեկավար = Գեորգե Նիկիտա | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = 1408 | այլ անվանումներ = | տարածք = 93,9 | բարձրության տեսակ = ԲԾՄ | կենտրոնի բարձրություն = 200 | կլիմա = | պաշտոնական լեզու = | բնակչություն = 315․649 | մարդահամարի թվական = 2009 | խտություն = 3,361 | ագլոմերացիա = 400,347 | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | էթնոհորոնիմ = | ժամային գոտի = +2 | DST = կա | հեռախոսային կոդ = +40 x32 | փոստային ինդեքս = 700xxx | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = IS | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = Iaşi | կայք = http://www.primaria-iasi.ro/ | կայքի լեզու = ro | կայքի լեզու 2 = en | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = | պարամետրի անվանում2 = | պարամետր2 = }} '''Յասի''' ({{lang-ro|Iaşi}} {{IPA|[ˈjaʃʲ]}}), [[քաղաք]] [[Ռումինիա]]յի հյուսիսային մասում, [[Մոլդովա]]յի սահմանի մոտ։ 2016 թվականի տվյալներով բնակչության թվաքանակը եղել է 362 142 человек<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.insse.ro/cms/sites/default/files/field/publicatii/populatia_romaniei_pe_localitati_la_1ianuarie2016_0.pdf|title=Populația României pe localități la 1 ianuarie 2016|author=|website=Institutul Național de Statistică|date=06.05.2016|publisher=}}</ref>, և այդ ցուցանիշով քաղաքն զբաղեցրել է երկրորդ տեղը Ռումինիայում՝ մայրաքաղաք [[Բուխարեստ]]ից հետո։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.iasi.ro iasi.ro - Կայք Յասիի մասին] {{ref-en}} {{ref-ro}} * [http://www.http://www.primaria-iasi.ro/ primaria-iasi.ro - Կայք Յասիի մասին] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180912072355/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/8490524.stm |date=2018-09-12 }} {{ref-en}} {{ref-ro}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ռումինիայի քաղաքներ}} [[Կատեգորիա:Ռումինիայի քաղաքներ]] 8tok6tgc92cz2guwa753iqkcvtus04i 8475877 8475876 2022-07-27T12:06:00Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Քաղաք | հայերեն անվանում = Յաշ (Iaşi) | բնօրինակ անվանում = {{lang-ro|Iaşi}} | ենթարկում = | երկիր = Ռումինիա | պատկեր = RO, IS, Armenian Church.JPG | պատկերի նկարագրում = Յասիի 1395 թ. [[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Յասի)|Սուրբ Աստվածածին հայկական եկեղեցին]] | զինանշան = ROU IS Iasi CoA.gif | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 47|lat_min = 09|lat_sec =44 |lon_dir = E|lon_deg = 27|lon_min = 35|lon_sec =20 |CoordAddon = type:city(320888)_region:RO | CoordScale = |երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = Քաղաքապետ | ղեկավար = Գեորգե Նիկիտա | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = 1408 | այլ անվանումներ = | տարածք = 93,9 | բարձրության տեսակ = ԲԾՄ | կենտրոնի բարձրություն = 200 | կլիմա = | պաշտոնական լեզու = | բնակչություն = 315․649 | մարդահամարի թվական = 2009 | խտություն = 3,361 | ագլոմերացիա = 400,347 | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | էթնոհորոնիմ = | ժամային գոտի = +2 | DST = կա | հեռախոսային կոդ = +40 x32 | փոստային ինդեքս = 700xxx | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = IS | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = Iaşi | կայք = http://www.primaria-iasi.ro/ | կայքի լեզու = ro | կայքի լեզու 2 = en | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = | պարամետրի անվանում2 = | պարամետր2 = }} '''Յասի''' ({{lang-ro|Iaşi}} {{IPA|[ˈjaʃʲ]}}), [[քաղաք]] [[Ռումինիա]]յի հյուսիսային մասում, [[Մոլդովա]]յի սահմանի մոտ։ 2016 թվականի տվյալներով բնակչության թվաքանակը եղել է 362 142 մարդ<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.insse.ro/cms/sites/default/files/field/publicatii/populatia_romaniei_pe_localitati_la_1ianuarie2016_0.pdf|title=Populația României pe localități la 1 ianuarie 2016|author=|website=Institutul Național de Statistică|date=06.05.2016|publisher=}}</ref>, և այդ ցուցանիշով քաղաքն զբաղեցրել է երկրորդ տեղը Ռումինիայում՝ մայրաքաղաք [[Բուխարեստ]]ից հետո։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.iasi.ro iasi.ro - Կայք Յասիի մասին] {{ref-en}} {{ref-ro}} * [http://www.http://www.primaria-iasi.ro/ primaria-iasi.ro - Կայք Յասիի մասին] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180912072355/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/8490524.stm |date=2018-09-12 }} {{ref-en}} {{ref-ro}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ռումինիայի քաղաքներ}} [[Կատեգորիա:Ռումինիայի քաղաքներ]] pal1uq8qi5bymlgirzu69lv9vg3ep34 10 44573 8476139 8475624 2022-07-28T00:00:13Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Թարմացնում եմ տվյալները wikitext text/x-wiki <!-- Ցանկը պարբերաբար թարմացվում է բոտի կողմից, խնդրում ենք կաղապարում փոփոխություններ չանել, քանի որ դրանք չեղարկվելու են հաջորդ թարմացմամբ։ Փոխարենը կարող եք ձեր առաջրկությունները անել քննարկման էջում --><onlyinclude>{{#switch:{{{1}}} | date = Վերջին անգամ թարմացվել է 2022 թվականի հուլիսի 28-ին՝ Երևանի ժամանակով 04:00-ին։ | hy2 = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = {{NUMBEROFARTICLES:R}} | NUMBEROFFILES | FILES = {{NUMBEROFFILES:R}} | NUMBEROFPAGES |PAGES = {{NUMBEROFPAGES:R}} | NUMBEROFUSERS | USERS = {{NUMBEROFUSERS:R}} | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = {{NUMBEROFACTIVEUSERS:R}} | NUMBEROFADMINS | ADMINS = {{NUMBEROFADMINS:R}} | NUMBEROFEDITS | EDITS = {{NUMBEROFEDITS:R}} | 0 }} | be-x-old = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 226097 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 78632 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2322738 | NUMBEROFFILES | FILES = 1885 | NUMBEROFUSERS | USERS = 75995 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 128 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | zh-tw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7101462 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1293067 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 72621393 | NUMBEROFFILES | FILES = 60489 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3245763 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8958 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 66 | 0 }} | nan = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1062662 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 431450 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3128438 | NUMBEROFFILES | FILES = 362 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53723 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 86 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | minnan = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1062662 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 431450 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3128438 | NUMBEROFFILES | FILES = 362 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53723 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 86 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | nb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1694777 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 594521 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 22712679 | NUMBEROFFILES | FILES = 5 | NUMBEROFUSERS | USERS = 557579 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1001 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 40 | 0 }} | jp = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3946929 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1335222 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 90482711 | NUMBEROFFILES | FILES = 32554 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1960243 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14848 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 40 | 0 }} | dk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 906594 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 282931 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11184023 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 434322 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 695 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 25 | 0 }} | ten = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4271 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 231 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 25996 | NUMBEROFFILES | FILES = 110 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32144 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ng = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 443 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5923 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2385 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | mus = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 115 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3603 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2348 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | mh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 206 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4212 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2140 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | lrc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 237 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 140064 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5036 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | kr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 162 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4641 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5464 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | kj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 114 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3548 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1376 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ii = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 189 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11653 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2031 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | hz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 176 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4483 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3761 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ho = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 129 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3786 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1575 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | cho = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 201 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4220 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1809 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | aa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 509 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4685 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4062 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | test2 = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 41268 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1479 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 497384 | NUMBEROFFILES | FILES = 152 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15270 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 115 | 0 }} | test = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 70643 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5229 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 516448 | NUMBEROFFILES | FILES = 5642 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53972 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 118 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 298 | 0 }} | kcg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1699 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 446 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 15412 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 393 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | cr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2156 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 158 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 36874 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16678 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | dz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2279 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 227 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 29277 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9170 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ti = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2722 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 233 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 23697 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8436 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | kl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2257 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 242 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 74444 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12249 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | pwn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 428 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 277 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 9987 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 809 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | 0 }} | sg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1979 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 296 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20478 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5956 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | din = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1084 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 317 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7934 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5660 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ee = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3044 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 420 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 49429 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13203 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ff = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2443 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 505 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 24772 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7839 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 51 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | 0 }} | ik = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2557 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 422 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37600 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7910 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ady = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3076 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 451 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 12025 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5950 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | pnt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2035 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 480 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35119 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9422 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ch = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2494 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 541 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 22829 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14366 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ss = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2395 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 563 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 38042 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7596 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | ak = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2434 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 590 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28855 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12380 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | iu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3179 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 593 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 44486 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16944 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | rn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2448 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 620 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 23090 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8941 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ve = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2120 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 637 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 19108 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7166 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | chy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2255 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 662 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 24100 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10561 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ts = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3749 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 711 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 36597 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8788 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | bm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3140 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 764 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 40179 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9827 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | tn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3386 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 782 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 26829 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9194 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | rmy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2699 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 730 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50213 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16353 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | guw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1318 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 968 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 27173 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 456 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ami = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1650 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 832 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 32013 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 878 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | 0 }} | st = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4236 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 836 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28347 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9388 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | mad = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1626 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 860 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8769 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1540 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | 0 }} | got = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3802 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 866 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 46125 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17660 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ny = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3997 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 912 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37774 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9322 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | pih = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3321 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 891 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 44095 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10428 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ltg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3221 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1014 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35309 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6667 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | chr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3902 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1026 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 46135 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21722 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | alt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3646 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1044 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35776 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1600 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | gcr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2554 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1049 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 16202 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2160 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | sm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3289 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1065 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 42563 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9592 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | om = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3730 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1088 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37968 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9414 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | srn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2725 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1112 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 39120 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7012 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 10 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | trv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2055 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1110 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 85233 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1171 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | 0 }} | shi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3831 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1151 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33307 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1439 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | cu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5561 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1164 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 82555 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22968 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mnw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4497 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1223 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33588 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2629 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ks = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7721 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1168 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 61410 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9287 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ty = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3009 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1218 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 53061 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6838 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | xh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3791 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1225 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33803 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11653 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | nqo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2556 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1269 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 9833 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2838 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | kg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2900 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1254 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 43783 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9944 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | lbe = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14623 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1264 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50187 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7780 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | fj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3628 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1275 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35385 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8329 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | roa-rup = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4253 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1293 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 205210 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12962 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | jbo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5712 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1305 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 111637 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14956 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | bi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3289 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1393 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41713 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12118 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | lg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4805 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1418 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 26720 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7135 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | tet = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3906 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1502 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 66397 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8899 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ki = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3072 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1504 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20575 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7942 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | nia = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3584 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1514 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 17420 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1190 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | nov = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4402 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1516 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 177694 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10808 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | tcy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8634 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1642 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 100352 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4891 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | kbd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6739 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1595 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 43681 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9118 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | wo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5366 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1651 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 104419 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13892 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | na = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4880 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1661 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89516 | NUMBEROFFILES | FILES = 4 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11459 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | jam = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3021 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1685 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20755 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7184 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | kbp = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3373 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1698 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 16052 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3821 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | tpi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5675 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1351 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 86597 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12328 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mdf = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11540 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1870 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 64108 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8497 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | arc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6418 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1851 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 95305 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18736 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | dag = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4390 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1931 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41234 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1765 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | tum = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5635 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3730 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 29162 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7171 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | to = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5322 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1905 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41555 | NUMBEROFFILES | FILES = 12 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9201 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | tw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5008 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2096 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 92622 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13877 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 55 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | atj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3013 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1909 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 14659 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3668 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 10 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | pdc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5831 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1932 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 105115 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30276 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | kaa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5075 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1933 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 45590 | NUMBEROFFILES | FILES = 3 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10195 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | za = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4140 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2010 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 39340 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9713 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | szy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5358 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2030 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 128382 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2298 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | inh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11583 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2075 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 54158 | NUMBEROFFILES | FILES = 35 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3263 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | xal = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11800 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2047 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 84895 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9255 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | krc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14324 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2057 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 106190 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9654 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | tay = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2822 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2420 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 54076 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1086 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | 0 }} | awa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5346 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2436 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 24102 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1890 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | pap = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5947 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2617 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89339 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13341 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | haw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5519 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2454 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96434 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15005 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | pi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4634 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2547 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 101621 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6626 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | pag = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8814 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2579 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 73050 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7557 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | pfl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6904 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2740 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89810 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10728 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | bxr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11036 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2771 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 69841 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13784 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | gag = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6574 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2793 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 67711 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12635 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | av = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14503 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3024 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 82618 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13300 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ksh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10536 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2914 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1606802 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21332 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | dv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11192 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3015 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 129911 | NUMBEROFFILES | FILES = 932 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23306 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | cbk-zam = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8229 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3127 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 110061 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13494 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | rw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9332 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3309 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 85759 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11110 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ln = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8559 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3270 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 121698 | NUMBEROFFILES | FILES = 32 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11771 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | dty = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19172 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3307 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 237364 | NUMBEROFFILES | FILES = 3 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5485 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | dsb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11196 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3325 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 142751 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17194 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | tyv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11169 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3362 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 43375 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8065 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ext = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7536 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3368 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 115798 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16011 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | koi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10961 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3443 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 59701 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7876 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | gom = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9033 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3548 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 206347 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8609 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | ang = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16445 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3584 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 205483 | NUMBEROFFILES | FILES = 300 | NUMBEROFUSERS | USERS = 117630 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 42 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | lad = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12940 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3603 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 208841 | NUMBEROFFILES | FILES = 23 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19617 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | fur = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8578 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3758 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 170308 | NUMBEROFFILES | FILES = 318 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13176 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | rm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9593 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3754 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 162949 | NUMBEROFFILES | FILES = 51 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18498 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | olo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10594 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3866 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 32058 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5993 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mwl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10209 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3881 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 98670 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12197 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | lo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12330 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4058 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 94821 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15382 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | stq = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10686 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4066 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120682 | NUMBEROFFILES | FILES = 438 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12507 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | lfn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6665 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4175 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37950 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9146 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 32 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ig = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15050 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8670 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 85355 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13752 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 101 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | smn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14096 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4485 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 65763 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2275 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | lez = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13027 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4307 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 86593 | NUMBEROFFILES | FILES = 10 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9775 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | bjn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 22391 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4602 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 77041 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12775 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 30 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 18925 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4721 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 277613 | NUMBEROFFILES | FILES = 1146 | NUMBEROFUSERS | USERS = 20139 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 43 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | gn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11246 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4868 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120804 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16395 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | zea = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9562 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5040 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 118421 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12028 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | nrm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10368 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4832 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 219209 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12318 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ay = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8625 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5027 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 95552 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15307 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | skr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5762 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5227 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 26890 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1278 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | udm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17093 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5172 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120725 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13781 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | ary = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 43385 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5680 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 183954 | NUMBEROFFILES | FILES = 39 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6224 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 37 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | kw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11759 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5516 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 199461 | NUMBEROFFILES | FILES = 6 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13689 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | gv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20543 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5573 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 308476 | NUMBEROFFILES | FILES = 186 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18023 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | pcd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10536 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5409 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 68762 | NUMBEROFFILES | FILES = 49 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15760 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | csb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8721 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5432 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 185915 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15406 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | kv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16637 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5482 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 138441 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13210 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | ug = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14875 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5298 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 153640 | NUMBEROFFILES | FILES = 282 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19745 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | frp = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15419 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5603 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 214427 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14672 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ab = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20319 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5986 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 118073 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17671 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | bo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17552 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6012 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 139810 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26400 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | co = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14790 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6201 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 379498 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19830 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | fiu-vro = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12064 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6212 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 176547 | NUMBEROFFILES | FILES = 201 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13178 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | tk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15608 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6296 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 229195 | NUMBEROFFILES | FILES = 319 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24694 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 46 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | glk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13790 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6415 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 61958 | NUMBEROFFILES | FILES = 807 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14254 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | kab = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15895 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6432 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 105881 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12003 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | gan = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 33573 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6490 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 394756 | NUMBEROFFILES | FILES = 146 | NUMBEROFUSERS | USERS = 38525 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | vep = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 31006 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6697 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 151048 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14436 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | sat = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16893 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7381 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96184 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5414 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 39 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | nah = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19253 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7141 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 498345 | NUMBEROFFILES | FILES = 170 | NUMBEROFUSERS | USERS = 20685 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | sc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16366 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7327 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 177243 | NUMBEROFFILES | FILES = 150 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21873 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | mi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13444 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7422 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 153234 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16576 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | nds-nl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20398 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7597 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 320631 | NUMBEROFFILES | FILES = 571 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25810 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | vls = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 21205 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7628 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 308781 | NUMBEROFFILES | FILES = 480 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24607 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | myv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 26117 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7702 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 139502 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11766 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | se = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20856 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7802 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 300639 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26239 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | bh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 68928 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8008 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 723079 | NUMBEROFFILES | FILES = 54 | NUMBEROFUSERS | USERS = 29583 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 40 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | sn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16577 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8327 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96773 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15422 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | so = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 25644 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8399 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 238482 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32072 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 61 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | rue = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17619 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8376 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 130777 | NUMBEROFFILES | FILES = 87 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25284 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | nso = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10751 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8515 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 49582 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5809 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | pam = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 21415 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8845 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 295708 | NUMBEROFFILES | FILES = 403 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19369 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 30 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ie = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13899 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10140 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 149791 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16853 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | km = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 33344 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 9474 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 281455 | NUMBEROFFILES | FILES = 1101 | NUMBEROFUSERS | USERS = 36181 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 63 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | roa-tara = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17642 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 9306 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 140118 | NUMBEROFFILES | FILES = 288 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10794 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | hak = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 18259 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 9444 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 122351 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30326 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 32 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | hyw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 21543 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10229 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 194833 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7264 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | mni = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16193 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10094 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 48507 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2145 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | as = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 72791 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10554 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 328844 | NUMBEROFFILES | FILES = 1706 | NUMBEROFUSERS | USERS = 34394 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 104 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | hif = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 42094 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10268 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 272048 | NUMBEROFFILES | FILES = 192 | NUMBEROFUSERS | USERS = 29493 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 37 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mhr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 27164 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10408 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 184754 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13075 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | mrj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 18619 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10426 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 100465 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9933 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | zu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 23947 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10564 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96447 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17449 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 45 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | shn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 27062 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11554 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 54737 | NUMBEROFFILES | FILES = 60 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3261 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | lij = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 26615 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11013 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 231034 | NUMBEROFFILES | FILES = 6 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14451 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 30 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 8 | 0 }} | zh-classical = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 96675 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11394 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 379467 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 94371 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 46 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | wa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 27211 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11537 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 388086 | NUMBEROFFILES | FILES = 618 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22204 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | sa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 70048 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11771 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 469201 | NUMBEROFFILES | FILES = 445 | NUMBEROFUSERS | USERS = 35311 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 52 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | bcl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 32759 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 12256 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 232772 | NUMBEROFFILES | FILES = 865 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19633 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 45 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | ace = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 26465 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 12545 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 137213 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24080 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | gor = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20736 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13236 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50637 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4005 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | eml = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 35042 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13010 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 152113 | NUMBEROFFILES | FILES = 2739 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23331 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | mzn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 30415 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13444 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 165702 | NUMBEROFFILES | FILES = 263 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30074 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 47 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | li = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 65471 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13644 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 454025 | NUMBEROFFILES | FILES = 623 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26474 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 32 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | 0 }} | ban = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 29786 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 14713 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 119925 | NUMBEROFFILES | FILES = 112 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5300 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | mai = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 39241 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13721 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 229420 | NUMBEROFFILES | FILES = 115 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11733 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 35 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | fo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 40250 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13771 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 368634 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26858 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 44 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | map-bms = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 30201 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13751 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 213128 | NUMBEROFFILES | FILES = 462 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14906 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | hsb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 35364 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13822 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 377260 | NUMBEROFFILES | FILES = 133 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23027 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 44 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | sah = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 47621 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 14245 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 381114 | NUMBEROFFILES | FILES = 1765 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22152 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 42 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | ps = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 53950 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15142 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 282932 | NUMBEROFFILES | FILES = 1719 | NUMBEROFUSERS | USERS = 27739 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 51 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | nap = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 23707 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 14730 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 664643 | NUMBEROFFILES | FILES = 281 | NUMBEROFUSERS | USERS = 27666 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | am = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 45906 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15036 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 371457 | NUMBEROFFILES | FILES = 1765 | NUMBEROFUSERS | USERS = 39104 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 38 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | bug = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19593 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15401 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 200525 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12239 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | 0 }} | sd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 56213 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15234 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 240002 | NUMBEROFFILES | FILES = 145 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15728 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 40 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | ha = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 30615 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 17274 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 161941 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18274 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 108 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | ilo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 70145 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15362 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 391799 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16162 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | yi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 44173 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15386 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 578505 | NUMBEROFFILES | FILES = 1062 | NUMBEROFUSERS | USERS = 45336 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 53 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | cdo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 31339 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15552 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89335 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18928 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | os = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 59735 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 16039 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 522738 | NUMBEROFFILES | FILES = 165 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22543 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | frr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 41121 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 16057 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 230821 | NUMBEROFFILES | FILES = 1323 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17945 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | gd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 32199 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15904 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 566844 | NUMBEROFFILES | FILES = 347 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25563 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 35 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | or = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 71518 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15788 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 460851 | NUMBEROFFILES | FILES = 125 | NUMBEROFUSERS | USERS = 31023 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 44 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | bat-smg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 29082 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 17081 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 355445 | NUMBEROFFILES | FILES = 109 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24121 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | lld = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 63189 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 59755 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 94056 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2181 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | si = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 79632 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 17996 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 508680 | NUMBEROFFILES | FILES = 3121 | NUMBEROFUSERS | USERS = 58173 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 72 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | crh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 39407 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 19555 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 177042 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17783 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | xmf = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 36475 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 19587 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 185199 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17045 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | nv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 34657 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 20507 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 295878 | NUMBEROFFILES | FILES = 709 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15079 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 97672 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 21307 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 704905 | NUMBEROFFILES | FILES = 1475 | NUMBEROFUSERS | USERS = 77735 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 107 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | avk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 28713 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 23651 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 111922 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3018 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | qu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 55975 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 23067 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 650022 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 27126 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 44 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | ia = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 37725 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 23766 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 641689 | NUMBEROFFILES | FILES = 4 | NUMBEROFUSERS | USERS = 44618 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 43 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | bpy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 62807 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 25086 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 886439 | NUMBEROFFILES | FILES = 47 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23471 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | scn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 55689 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 26207 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 732674 | NUMBEROFFILES | FILES = 1407 | NUMBEROFUSERS | USERS = 41265 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 38 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | kn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 129832 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 28338 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1104156 | NUMBEROFFILES | FILES = 2592 | NUMBEROFUSERS | USERS = 75874 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 180 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | als = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 69640 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 28966 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1013785 | NUMBEROFFILES | FILES = 571 | NUMBEROFUSERS | USERS = 92248 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 71 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 9 | 0 }} | gu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 117334 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 29941 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 824350 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 68798 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 68 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | bar = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 116394 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 31630 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 830066 | NUMBEROFFILES | FILES = 1320 | NUMBEROFUSERS | USERS = 63330 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 53 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | ne = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 103366 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 32236 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1066075 | NUMBEROFFILES | FILES = 1258 | NUMBEROFUSERS | USERS = 58485 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 99 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | io = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 48855 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 33296 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 991203 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 33579 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 64 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | yo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 59157 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 34268 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 552197 | NUMBEROFFILES | FILES = 168 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24781 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 69 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | pa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 134049 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 38290 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 607486 | NUMBEROFFILES | FILES = 1574 | NUMBEROFUSERS | USERS = 42171 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 122 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 9 | 0 }} | diq = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 60549 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 40161 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 487118 | NUMBEROFFILES | FILES = 209 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24873 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 32 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | sco = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 146727 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 40556 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 861692 | NUMBEROFFILES | FILES = 690 | NUMBEROFUSERS | USERS = 94908 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 105 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | ckb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 184194 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42180 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 961793 | NUMBEROFFILES | FILES = 1603 | NUMBEROFUSERS | USERS = 51116 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 157 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | 0 }} | an = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 128258 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42061 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1834177 | NUMBEROFFILES | FILES = 1499 | NUMBEROFUSERS | USERS = 68141 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 74 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | wuu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 55367 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42552 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 294233 | NUMBEROFFILES | FILES = 136 | NUMBEROFUSERS | USERS = 78524 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 53 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | tl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 233524 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42966 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1952537 | NUMBEROFFILES | FILES = 1897 | NUMBEROFUSERS | USERS = 123177 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 132 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | fy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 149861 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 49095 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1082618 | NUMBEROFFILES | FILES = 7569 | NUMBEROFUSERS | USERS = 43325 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 77 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 8 | 0 }} | cv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 97647 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 49546 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 749058 | NUMBEROFFILES | FILES = 537 | NUMBEROFUSERS | USERS = 31123 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 62 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | lmo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 122172 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 53332 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1110360 | NUMBEROFFILES | FILES = 4437 | NUMBEROFUSERS | USERS = 37594 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 38 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | ku = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 109071 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 53820 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1091649 | NUMBEROFFILES | FILES = 565 | NUMBEROFUSERS | USERS = 51633 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 101 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | is = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 141257 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 54645 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1757380 | NUMBEROFFILES | FILES = 3218 | NUMBEROFUSERS | USERS = 86464 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 121 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 19 | 0 }} | szl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 69100 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 55831 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 347448 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21687 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 46 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | ga = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 95715 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 57095 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1065193 | NUMBEROFFILES | FILES = 1116 | NUMBEROFUSERS | USERS = 52371 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 92 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | 0 }} | ba = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 169587 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 60220 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1146727 | NUMBEROFFILES | FILES = 1454 | NUMBEROFUSERS | USERS = 35323 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 90 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | 0 }} | lb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 131378 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 60967 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2390202 | NUMBEROFFILES | FILES = 2367 | NUMBEROFUSERS | USERS = 54991 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 75 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | su = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 97376 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 61276 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 628120 | NUMBEROFFILES | FILES = 545 | NUMBEROFUSERS | USERS = 28310 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 47 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | 0 }} | ht = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 82005 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 67833 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 802910 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 28420 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 55 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | pnb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 113671 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 65719 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 605897 | NUMBEROFFILES | FILES = 225 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32326 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 59 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | pms = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 101475 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 66356 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 855245 | NUMBEROFFILES | FILES = 2069 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25256 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | jv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 177557 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 69745 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1592153 | NUMBEROFFILES | FILES = 5430 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53743 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 105 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | vec = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 140338 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 68973 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1099803 | NUMBEROFFILES | FILES = 724 | NUMBEROFUSERS | USERS = 31994 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 45 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | br = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 141476 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 72243 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2000879 | NUMBEROFFILES | FILES = 5401 | NUMBEROFUSERS | USERS = 69917 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 80 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | new = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 196935 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 72352 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 848724 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24981 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | sw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 146859 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 74071 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1232726 | NUMBEROFFILES | FILES = 2269 | NUMBEROFUSERS | USERS = 54766 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 174 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 14 | 0 }} | te = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 305585 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 77564 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3591757 | NUMBEROFFILES | FILES = 13354 | NUMBEROFUSERS | USERS = 114094 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 207 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 13 | 0 }} | be-tarask = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 226097 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 78632 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2322738 | NUMBEROFFILES | FILES = 1885 | NUMBEROFUSERS | USERS = 75995 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 128 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | ml = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 487488 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 78866 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3700475 | NUMBEROFFILES | FILES = 6959 | NUMBEROFUSERS | USERS = 162718 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 262 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 15 | 0 }} | ky = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 111170 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 81498 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 422502 | NUMBEROFFILES | FILES = 2688 | NUMBEROFUSERS | USERS = 33028 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 72 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | nds = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 162119 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 83850 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 989740 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 48858 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 45 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | mr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 283955 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 85509 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2136261 | NUMBEROFFILES | FILES = 19140 | NUMBEROFUSERS | USERS = 145314 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 193 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | 0 }} | sq = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 262971 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 86004 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2461002 | NUMBEROFFILES | FILES = 4725 | NUMBEROFUSERS | USERS = 143414 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 228 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | oc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 156611 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 87841 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2307416 | NUMBEROFFILES | FILES = 924 | NUMBEROFUSERS | USERS = 48232 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 92 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | bs = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 367591 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 90296 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3413277 | NUMBEROFFILES | FILES = 5456 | NUMBEROFUSERS | USERS = 144129 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 167 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 9 | 0 }} | mg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 245092 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 94871 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1045486 | NUMBEROFFILES | FILES = 3 | NUMBEROFUSERS | USERS = 28729 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 57 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | af = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 372316 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 104052 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2510855 | NUMBEROFFILES | FILES = 9615 | NUMBEROFUSERS | USERS = 151515 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 182 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | 0 }} | my = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 216073 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 103570 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 752043 | NUMBEROFFILES | FILES = 2978 | NUMBEROFUSERS | USERS = 102582 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 147 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | 0 }} | tg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 262485 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 107613 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1307044 | NUMBEROFFILES | FILES = 485 | NUMBEROFUSERS | USERS = 35998 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 87 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | lv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 466183 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 114745 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3653932 | NUMBEROFFILES | FILES = 25483 | NUMBEROFUSERS | USERS = 107643 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 286 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 13 | 0 }} | bn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 985851 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 125712 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5999912 | NUMBEROFFILES | FILES = 15245 | NUMBEROFUSERS | USERS = 382440 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1112 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 14 | 0 }} | zh-yue = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 283343 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 125804 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1851644 | NUMBEROFFILES | FILES = 2626 | NUMBEROFUSERS | USERS = 242909 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 324 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | 0 }} | vo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 237441 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 106520 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3278008 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32273 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | 0 }} | mk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 523765 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 129596 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4785456 | NUMBEROFFILES | FILES = 8676 | NUMBEROFUSERS | USERS = 102989 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 240 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | 0 }} | ast = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 228353 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 129858 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3696758 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 106321 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 118 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | cy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 274267 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 134956 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11092749 | NUMBEROFFILES | FILES = 11268 | NUMBEROFUSERS | USERS = 73443 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 130 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | 0 }} | la = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 275693 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 137113 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3685836 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 157607 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 158 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 21 | 0 }} | uz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 669803 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 155012 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2718782 | NUMBEROFFILES | FILES = 2145 | NUMBEROFUSERS | USERS = 76073 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 713 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 18 | 0 }} | ta = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 464562 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 147582 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3472043 | NUMBEROFFILES | FILES = 7754 | NUMBEROFUSERS | USERS = 206933 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 303 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 31 | 0 }} | th = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 970631 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 149224 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 10199811 | NUMBEROFFILES | FILES = 27278 | NUMBEROFUSERS | USERS = 428474 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 958 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 15 | 0 }} | hi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1186573 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 152088 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5586136 | NUMBEROFFILES | FILES = 3567 | NUMBEROFUSERS | USERS = 706420 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1211 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | ka = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 459279 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 161932 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4387612 | NUMBEROFFILES | FILES = 14832 | NUMBEROFUSERS | USERS = 142716 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 243 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | nn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 372250 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 162575 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3386564 | NUMBEROFFILES | FILES = 16 | NUMBEROFUSERS | USERS = 121452 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 116 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 14 | 0 }} | ur = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 990020 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 173815 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4985466 | NUMBEROFFILES | FILES = 12480 | NUMBEROFUSERS | USERS = 148679 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 298 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | sl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 438947 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 177151 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5712449 | NUMBEROFFILES | FILES = 8335 | NUMBEROFUSERS | USERS = 213231 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 326 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 22 | 0 }} | gl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 470727 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 187049 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6133873 | NUMBEROFFILES | FILES = 713 | NUMBEROFUSERS | USERS = 127898 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 237 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 8 | 0 }} | az = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 509455 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 185729 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6536769 | NUMBEROFFILES | FILES = 23737 | NUMBEROFUSERS | USERS = 250790 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 701 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 17 | 0 }} | lt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 499402 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 203636 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6634908 | NUMBEROFFILES | FILES = 23850 | NUMBEROFUSERS | USERS = 165975 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 334 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 10 | 0 }} | simple = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 698165 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 215020 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8339961 | NUMBEROFFILES | FILES = 36 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1219609 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 979 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 17 | 0 }} | el = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 629473 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 211985 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 9571218 | NUMBEROFFILES | FILES = 18485 | NUMBEROFUSERS | USERS = 367702 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1035 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 22 | 0 }} | hr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 444758 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 212725 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6418057 | NUMBEROFFILES | FILES = 20943 | NUMBEROFUSERS | USERS = 277035 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 475 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | be = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 645153 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 220427 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4158789 | NUMBEROFFILES | FILES = 3241 | NUMBEROFUSERS | USERS = 120265 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 268 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | min = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 385158 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 225516 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2443540 | NUMBEROFFILES | FILES = 177 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16061 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 46 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | et = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 541263 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 229173 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6160399 | NUMBEROFFILES | FILES = 757 | NUMBEROFUSERS | USERS = 167671 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 442 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 33 | 0 }} | kk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 587338 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 231896 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3051421 | NUMBEROFFILES | FILES = 10539 | NUMBEROFUSERS | USERS = 120532 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 188 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | 0 }} | sk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 548259 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 241390 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7392090 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 220942 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 509 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 10 | 0 }} | azb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 570591 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 241961 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1520614 | NUMBEROFFILES | FILES = 245 | NUMBEROFUSERS | USERS = 37664 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 127 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | da = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 906594 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 282931 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11184022 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 434322 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 695 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 25 | 0 }} | bg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 631191 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 283232 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11448858 | NUMBEROFFILES | FILES = 549 | NUMBEROFUSERS | USERS = 310663 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 749 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 25 | 0 }} | hy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 987440 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 292855 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8466327 | NUMBEROFFILES | FILES = 11307 | NUMBEROFUSERS | USERS = 123449 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 445 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | 0 }} | he = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1336080 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 319517 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 34310899 | NUMBEROFFILES | FILES = 73629 | NUMBEROFUSERS | USERS = 991716 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3191 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 32 | 0 }} | eo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 710911 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 322319 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7648312 | NUMBEROFFILES | FILES = 10886 | NUMBEROFUSERS | USERS = 198870 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 324 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | 0 }} | ms = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1040542 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 359389 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5612563 | NUMBEROFFILES | FILES = 19612 | NUMBEROFUSERS | USERS = 297537 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 572 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 15 | 0 }} | eu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 823199 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 396457 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8983256 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 138206 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 280 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | 0 }} | tt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 564414 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 417477 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3522170 | NUMBEROFFILES | FILES = 6073 | NUMBEROFUSERS | USERS = 42932 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 89 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | 0 }} | ro = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2617505 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 432208 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 14983281 | NUMBEROFFILES | FILES = 116398 | NUMBEROFUSERS | USERS = 590342 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 854 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 18 | 0 }} | zh-min-nan = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1062662 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 431450 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3128438 | NUMBEROFFILES | FILES = 362 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53723 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 86 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | sh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4644094 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 456783 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41239823 | NUMBEROFFILES | FILES = 10239 | NUMBEROFUSERS | USERS = 175747 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 162 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | 0 }} | ce = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 905549 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 478943 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8663490 | NUMBEROFFILES | FILES = 315 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30549 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 49 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | tr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2371578 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 503444 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28129723 | NUMBEROFFILES | FILES = 37475 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1414747 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2997 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 24 | 0 }} | cs = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1397756 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 507290 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 21486076 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFUSERS | USERS = 584358 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2035 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 32 | 0 }} | hu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1446367 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 508792 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 25070736 | NUMBEROFFILES | FILES = 8380 | NUMBEROFUSERS | USERS = 508916 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1551 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 24 | 0 }} | fi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1405942 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 534831 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20595553 | NUMBEROFFILES | FILES = 69406 | NUMBEROFUSERS | USERS = 519046 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1540 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 30 | 0 }} | no = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1694777 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 594521 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 22712679 | NUMBEROFFILES | FILES = 5 | NUMBEROFUSERS | USERS = 557579 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1001 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 40 | 0 }} | ko = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2721435 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 597212 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 32981927 | NUMBEROFFILES | FILES = 12669 | NUMBEROFUSERS | USERS = 746106 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1539 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 27 | 0 }} | id = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3271658 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 625522 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 21409903 | NUMBEROFFILES | FILES = 47288 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1341724 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3132 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 41 | 0 }} | sr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3981588 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 660928 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 25092453 | NUMBEROFFILES | FILES = 36092 | NUMBEROFUSERS | USERS = 309604 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 721 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 18 | 0 }} | ca = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1760045 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 705131 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 30432596 | NUMBEROFFILES | FILES = 15470 | NUMBEROFUSERS | USERS = 424684 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1019 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 30 | 0 }} | fa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5328089 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 921198 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35167881 | NUMBEROFFILES | FILES = 81557 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1137654 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 5207 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 34 | 0 }} | pt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5393007 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1094132 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 63903680 | NUMBEROFFILES | FILES = 58331 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2784448 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8582 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 56 | 0 }} | uk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4101893 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1179767 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 36586442 | NUMBEROFFILES | FILES = 110448 | NUMBEROFUSERS | USERS = 636121 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3225 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 49 | 0 }} | ar = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7788146 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1179607 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 58752201 | NUMBEROFFILES | FILES = 49610 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2282439 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 4549 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 26 | 0 }} | war = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2881752 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1265913 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6285154 | NUMBEROFFILES | FILES = 42 | NUMBEROFUSERS | USERS = 52744 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 89 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | 0 }} | vi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19372085 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1274669 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 68849089 | NUMBEROFFILES | FILES = 24462 | NUMBEROFUSERS | USERS = 874207 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2041 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 20 | 0 }} | zh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7101462 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1293067 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 72621388 | NUMBEROFFILES | FILES = 60489 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3245763 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8958 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 66 | 0 }} | ja = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3946929 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1335222 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 90482706 | NUMBEROFFILES | FILES = 32554 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1960243 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14848 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 40 | 0 }} | pl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3551131 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1530239 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 67484943 | NUMBEROFFILES | FILES = 261 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1183308 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 4081 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 102 | 0 }} | arz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2002155 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1593950 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7095952 | NUMBEROFFILES | FILES = 1473 | NUMBEROFUSERS | USERS = 187206 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 212 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | 0 }} | it = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7478609 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1764402 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 128266325 | NUMBEROFFILES | FILES = 139712 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2276785 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 7674 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 122 | 0 }} | es = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7698225 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1791545 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 144556190 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6601412 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13347 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 63 | 0 }} | ru = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7421543 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1840272 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 124057379 | NUMBEROFFILES | FILES = 237471 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3221868 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 10568 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 76 | 0 }} | nl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4462013 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2096277 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 62353739 | NUMBEROFFILES | FILES = 20 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1221221 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3501 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 36 | 0 }} | fr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12122992 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2440971 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 195180231 | NUMBEROFFILES | FILES = 68966 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4431091 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16842 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 159 | 0 }} | sv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6116234 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2551655 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50844487 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 829539 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1947 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 66 | 0 }} | de = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7485177 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2710365 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 223368586 | NUMBEROFFILES | FILES = 128647 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3966530 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17272 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 193 | 0 }} | ceb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11232145 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6125907 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 34879517 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFUSERS | USERS = 92732 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 193 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | 0 }} | en = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 56599436 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6553863 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1104796010 | NUMBEROFFILES | FILES = 897687 | NUMBEROFUSERS | USERS = 44182209 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 113839 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1032 | 0 }} | total = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFPAGES | PAGES = 260749404 | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 63666139 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3410054471 | NUMBEROFFILES | FILES = 2864123 | NUMBEROFUSERS | USERS = 109863767 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 307690 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4359 | 0 }} | 0 }}</onlyinclude><noinclude>[[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Տեղեկաքարտերի ենթաէջեր]]</noinclude> 2sx9xb4zf336w2tgq4qnqzvuiqn1n3h 0 50237 8476303 8379282 2022-07-28T10:31:36Z 31.47.199.33 /* Արտաքին կառուցվածք */ wikitext text/x-wiki {{Տաքսոտուփ | name = Ականջավոր բու | image file =Waldohreule in freier Wildbahn.jpg | image descr = Ականջավոր բու | range map = Asio otus distribution map.png | range legend =<center>Տարածվածությունը</center> | regnum = Կենդանիներ | phylum = Քորդավորներ | classis = Թռչուններ | ordo = [[Բվանմաններ]] | familia = [[Բվեր]] | genus = [[Ականջավոր բվեր]] | species = Ականջավոր բու | latin = {{btname|Asio otus| <br /> ([[Linnaeus]], [[1758]])}} | wikispecies = Asio otus | commons = Asio otus | itis = 177932 | ncbi = 111810 }} [[File:Asio otus otus MHNT.ZOO.2010.11.155.3.jpg|thumb|''Asio otus otus'']] '''Ականջավոր բու''' ({{lang-lat|Asio otus}}), [[բվեր]]ի ընտանիքի թռչուն։ Նստակյաց է, Հայաստանում քիչ տարածված<ref name = OWL>[http://www.owlpages.com/owls.php?genus=Asio&species=otus The Owl Pages]</ref>։ == Արտաքին կառուցվածք == Մարմնի երկարությունը 35-37 սմ է, թևերի բացվածքը՝ 90-100 սմ, կենդանի զանգվածը՝ 240-330 գ, էգերը խոշոր են արուներից։ Հասունի մարմնի փետրածածկը վերևից մոխրադեղնադարչնագույն է՝ մանր խայտերով, ներքևից՝ մուգ ժանգաշիկավուն՝ ավելի վառ խայտերով։ Թևերը երկար են, դիմասկավառակը՝ դարչնանարնջագույն՝ սև սահմանագծված, աչքերը՝ նարնջագույն, ականջին՝ երկար փետրափնջեր։ Երիտասարդի փետրածածկն ավելի մոխրագույն է, ականջներին կան աղվափետրափնջեր։ Բացառապես գիշերային թռչուն է, ցերեկը հանգստանում է ծառի բնին մոտ ճյուղերին կամ խիտ սաղարթում։ Մարմնի վերին մասը գորշագույն է՝ և ամենակարևորը Անյուտայի դուստր`Մարիամը և Նվարդի որդի`Սուրենի լրբի ճտեր են։մուգ երկայնակի բծերով, ստորին մասը ժանգաշիկավուն է՝ խոշոր երկայնակի բծերով և բարակ լայնակի շերտերով։ Ականջանման փետուրները երկար են ու դասավորված ուղղահայաց դիրքով։ Ոտքերը փետրավորված են մինչև մատների հիմքը։ Չորս մատներից երկուսը ուղղված են դեպի առաջ, երկուսը ետ։ Աչքերը խոշոր են ու դեղին։ Էգերի քաշը 284&nbsp;-&nbsp;330 գրամ է, արուներինը 233&nbsp;-&nbsp;257 գրամ։ Էգերի թևերի բացվածքը 93&nbsp;-&nbsp;101 սմ է, արուներինը 86-93 սմ։ Բնակվում է նոսր անտառներում, գետաձորերում, մեկուսի պուրակներում, զբոսայգիներում։ Սնվում է մանր թռչուններով, մկնակերպ կրծողներով։ == Բազմացում և զարգացում == Ընտանեկան զույգերը մշտական են։ Բնադրում է փետրվարի վերջից՝ ագռավի կամ կաչաղակի հին բներում, ծառերի փչակներում կամ անտառի նոսր հատվածներում։ Բույնը սարքում է չոր ճյուղերից։ Մարտ-ապրիլին դնում է 42 մմ տրամագծով, սպիտակ 3-6 ձու։ Թխսակալում է էգը՝ 26-27 օր։ Հունիսի 1-ի կեսից 5-6 շաբաթական ձագերը թռչում են բնից, ապա նորից վերադառնում և մի քանի&nbsp;օր անց վերջնականապես լքում այն։ Ձագերին կերակրելու ընթացքում ծնողները բույն են բերում 1-2 գլխատված մկների և մինչև 6 տնային ճնճղուկների դիակներ։ == Տարածվածություն == Տարածված է [[Եվրոպա]]յում, Հյուսիսային [[Աֆրիկա]]յում, [[Ասիա]]յում, [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում։ === Տարածվածությունը Հայաստանում === [[Հայաստան]]ում համարվում է անտառաբնակ նստակյաց թռչուն։ Տարածված է ամենուր, ձմռան շրջանում կենտրոնանում են Արարատյան հարթավայրի այգիներում և գետափերի ծառերի պուրակներում։ == Վարք == Բնադրվում է [[ագռավներ]]ի, [[Սովորական կաչաղակ|կաչաղակների]] և գիշատիչ թռչունների հին բներում, առանձին դեպքերում ծառերի փչակներում, նախապատվությունը տալիս է անտառների ոչ խիտ հատվածներին։ Բացարձակ գիշերային թռչուն է, ցերեկը թաքնվում է ծառերի խիտ ճյուղերում։ Ձայնը խուլ է և ողբալի։ Աշնանը կազմում են 15-20 անհատներից բաղկացած երամներ։ Սնվում է հիմնականում մկնակերպ կրծողներով և մանր թռչուններով։ Արարատյան հարթավայրում բնադրվողները սնվում են անտառային մկներով և [[ճնճղուկ]]ներով։ Չափազանց օգտակար թռչուն է։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀԲ}} [[Կատեգորիա:Բվեր]] [[Կատեգորիա:Հայաստանի թռչուններ]] [[Կատեգորիա:Եվրոպայի թռչուններ]] [[Կատեգորիա:Չվտանգված տեսակներ]] 33j82rtc345q30crnb4zt2sptjxv6s6 8476305 8476303 2022-07-28T10:32:09Z 31.47.199.33 /* Արտաքին կառուցվածք */ wikitext text/x-wiki {{Տաքսոտուփ | name = Ականջավոր բու | image file =Waldohreule in freier Wildbahn.jpg | image descr = Ականջավոր բու | range map = Asio otus distribution map.png | range legend =<center>Տարածվածությունը</center> | regnum = Կենդանիներ | phylum = Քորդավորներ | classis = Թռչուններ | ordo = [[Բվանմաններ]] | familia = [[Բվեր]] | genus = [[Ականջավոր բվեր]] | species = Ականջավոր բու | latin = {{btname|Asio otus| <br /> ([[Linnaeus]], [[1758]])}} | wikispecies = Asio otus | commons = Asio otus | itis = 177932 | ncbi = 111810 }} [[File:Asio otus otus MHNT.ZOO.2010.11.155.3.jpg|thumb|''Asio otus otus'']] '''Ականջավոր բու''' ({{lang-lat|Asio otus}}), [[բվեր]]ի ընտանիքի թռչուն։ Նստակյաց է, Հայաստանում քիչ տարածված<ref name = OWL>[http://www.owlpages.com/owls.php?genus=Asio&species=otus The Owl Pages]</ref>։ == Արտաքին կառուցվածք == Մարմնի երկարությունը 35-37 սմ է, թևերի բացվածքը՝ 90-100 սմ, կենդանի զանգվածը՝ 240-330 գ, էգերը խոշոր են արուներից։ Հասունի մարմնի փետրածածկը վերևից մոխրադեղնադարչնագույն է՝ մանր խայտերով, ներքևից՝ մուգ ժանգաշիկավուն՝ ավելի վառ խայտերով։ Թևերը երկար են, դիմասկավառակը՝ դարչնանարնջագույն՝ սև սահմանագծված, աչքերը՝ նարնջագույն, ականջին՝ երկար փետրափնջեր։ Երիտասարդի փետրածածկն ավելի մոխրագույն է, ականջներին կան աղվափետրափնջեր։ Բացառապես գիշերային թռչուն է, ցերեկը հանգստանում է ծառի բնին մոտ ճյուղերին կամ խիտ սաղարթում։ Մարմնի վերին մասը գորշագույն է՝ և մուգ երկայնակի բծերով, ստորին մասը ժանգաշիկավուն է՝ խոշոր երկայնակի բծերով և բարակ լայնակի շերտերով։ Ականջանման փետուրները երկար են ու դասավորված ուղղահայաց դիրքով։ Ոտքերը փետրավորված են մինչև մատների հիմքը։ Չորս մատներից երկուսը ուղղված են դեպի առաջ, երկուսը ետ։ Աչքերը խոշոր են ու դեղին։ Էգերի քաշը 284&nbsp;-&nbsp;330 գրամ է, արուներինը 233&nbsp;-&nbsp;257 գրամ։ Էգերի թևերի բացվածքը 93&nbsp;-&nbsp;101 սմ է, արուներինը 86-93 սմ։ Բնակվում է նոսր անտառներում, գետաձորերում, մեկուսի պուրակներում, զբոսայգիներում։ Սնվում է մանր թռչուններով, մկնակերպ կրծողներով։ == Բազմացում և զարգացում == Ընտանեկան զույգերը մշտական են։ Բնադրում է փետրվարի վերջից՝ ագռավի կամ կաչաղակի հին բներում, ծառերի փչակներում կամ անտառի նոսր հատվածներում։ Բույնը սարքում է չոր ճյուղերից։ Մարտ-ապրիլին դնում է 42 մմ տրամագծով, սպիտակ 3-6 ձու։ Թխսակալում է էգը՝ 26-27 օր։ Հունիսի 1-ի կեսից 5-6 շաբաթական ձագերը թռչում են բնից, ապա նորից վերադառնում և մի քանի&nbsp;օր անց վերջնականապես լքում այն։ Ձագերին կերակրելու ընթացքում ծնողները բույն են բերում 1-2 գլխատված մկների և մինչև 6 տնային ճնճղուկների դիակներ։ == Տարածվածություն == Տարածված է [[Եվրոպա]]յում, Հյուսիսային [[Աֆրիկա]]յում, [[Ասիա]]յում, [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում։ === Տարածվածությունը Հայաստանում === [[Հայաստան]]ում համարվում է անտառաբնակ նստակյաց թռչուն։ Տարածված է ամենուր, ձմռան շրջանում կենտրոնանում են Արարատյան հարթավայրի այգիներում և գետափերի ծառերի պուրակներում։ == Վարք == Բնադրվում է [[ագռավներ]]ի, [[Սովորական կաչաղակ|կաչաղակների]] և գիշատիչ թռչունների հին բներում, առանձին դեպքերում ծառերի փչակներում, նախապատվությունը տալիս է անտառների ոչ խիտ հատվածներին։ Բացարձակ գիշերային թռչուն է, ցերեկը թաքնվում է ծառերի խիտ ճյուղերում։ Ձայնը խուլ է և ողբալի։ Աշնանը կազմում են 15-20 անհատներից բաղկացած երամներ։ Սնվում է հիմնականում մկնակերպ կրծողներով և մանր թռչուններով։ Արարատյան հարթավայրում բնադրվողները սնվում են անտառային մկներով և [[ճնճղուկ]]ներով։ Չափազանց օգտակար թռչուն է։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀԲ}} [[Կատեգորիա:Բվեր]] [[Կատեգորիա:Հայաստանի թռչուններ]] [[Կատեգորիա:Եվրոպայի թռչուններ]] [[Կատեգորիա:Չվտանգված տեսակներ]] 8lqaa56zwe0xyigoyata24fibtt8boi 0 61817 8476089 8432102 2022-07-27T19:14:55Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Լևոն Եսայիի Միրզոյան''' ({{ԱԾ}}), [[ԽՍՀՄ|խորհրդային]] պետական և կուսակցական գործիչ։ Ծնվել է [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ում, գյուղացու ընտանիքում, [[1917]] ընդունվել է բոլշևիկյան կուսակցություն։ [[1919]] թվականից անցել է ակտիվ կուսակցական աշխատանքի։ [[1926]] - [[1929]] թվականներին [[Ադրբեջանական ՍՍՀ]] կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար։ [[1929]]-[[1933]] թվականներին եղել է Պերմի շրջկոմի կուսակցական քարտուղար, հետո Ուրալի մարզկոմի 2-րդ քարտուղար։, 1933-[[1937]] թվականներին՝ [[Ղազախստան]]ի կոմկուսի առաջին քարտուղար։ ԽՍՀՄ կենտգործկոմի անդամ։ Պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան]]ով<ref>{{Cite web |url=http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/076/869.htm |title=Լևոն Միրզոյան |accessdate=2007 թ․ սեպտեմբերի 27 |archive-date=2007 թ․ սեպտեմբերի 27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927182844/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/076/869.htm |dead-url=yes }}</ref>։ 1938 թվականին Միրզոյանը նամակ է ուղարկել [[Ստալին]]ին և Մոլոտովին, որով բողոքում է կորեացիներին 1936 թվականին Պրիմորիեյից Ղազախստան տեղափոխելու դեմ, քանի որ հյուսիսային շրջաններում նրանք չէին կարող զբաղվել բրնձի մշակումով։ Միրզոյանը նաև Ստալինին իր բացասական վերաբերմունքն էր հայտնել ԷնԿաՎեԴե-ի (НКВД) գործելակերպի վերաբերյալ։ 1938 թվականին Միրզոյանին ձերբակալել են, բանտարկել Լեֆորտովո բանտում։ Գնդակահարել են 1939 թվականի փետրվարի 26-ին։ Արդարացվել է [[1958]] թվականին։ == Կենսագրություն == Լևոն Միրզոյանը ծնվել է [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի [[Շուշիի գավառ]]ում, [[Հայեր|հայ]] գյուղացու ընտանիքում։ 1917 թվականին ընդունվել է ՌՍԴԲԿ(բ) շարքերը, 1919 թվականից անցել կուսակցական աշխատանքի։ 1920 թվականից եղել է Ադրբեջանի արհմիությունների խորհրդի նախագահ, Ադրբեջանական ԽՍՀ բանվորա-գյուղացիական տեսչության կոլեգիայի անդամ<ref>Декрет АзРевКом №208 от 28 сентября 1920</ref><ref>Декрет АзРевКом №248 от 18 октября 1920</ref>։ Լինելով Կոմկուսի Բաքվի կոմիտեի քարտուղար՝ Միրզոյանը, ինչպես նաև [[Սերգեյ Կիրով]]ը, ինքնակամորեն հրաման են տվել Մուհարրամի սգո ամսվա [[Շախսեյ-վախսեյ|Աշուրայի]] օրը դադարեցնել [[Շիա իսլամ|շիաներին]] բռնությամբ խարազանելու երթերը{{sfn|Баберовски|2010|с=286}}։ 1925 թվականի հունվարին ադրբեջանական կուսակցական «Կոմունիստ» թերթում հրապարակվել է հոդված, որտեղ բողոքել են Բաքվի [[ադրբեջանցիներ]]ի լեզվական խտրականության դեմ, քննադատել են Բինագադի գյուղի կոմերիտական բջջի անդամներին, որոնք դեմ են եղել հանդիպման ռուս մասնակիցների ելույթների [[ադրբեջաներեն]] թարգմանությանը։ Բաքվի կոմիտեի քարտուղար Միրզոյանն անձամբ է զեկուցել [[Լազար Կագանովիչ]]ին հետաքննության արդյունքների մասին։ Ըստ նրա՝ թերթի քննադատական հոդվածները երևակայության արգասիք են եղել{{sfn|Баберовски|2010|с=325}}։ [[Պատկեր:Mirzoyan LI.jpg|thumb|left|200px|Լևոն Միրզոյան, 1938]] 1930-ականներին Բաքվում ադրբեջանցի բանվորների վիճակը աղետալի է եղել։ Նրանք սոված են եղել, հագուստի և բժշկական սարքավորումների պակաս է եղել: Բաքվի տնտեսության հիմքը՝ «Ազնեֆտ» ասոցիացիան, նավթը համաշխարհային շուկայում ցածր գնով է իրացրել նավթագործների պակաս վճարելու, հարկեր չվճարելու և քաղաքային ենթակառուցվածքների զարգացմանը չմասնակցելու հաշվին։ Տեղական կուսակցական կազմակերպությունն իրավունք չի ունեցել վերահսկելու «Ազնեֆտ»-ի աշխատանքը, որն անմիջականորեն ենթարկվել է Ադրբեջանի ժողովրդական տնտեսության խորհրդին։ Այդ իրավիճակում Միրզոյանը բազմիցս դիմել է բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեին՝ պահանջելով «Ազնեֆտից» հատկացումներ կատարել տեղական բյուջե։ 1927 թվականին ադրբեջանցի բանվորների և մասնագետների միջև հակամարտության ժամանակ,որոնք բանվորներից 10 անգամ ավելի շատ աշխատավարձ են ստացել, Միրզոյանը անցել է թուրք բանվորների կողմը՝ պաշտպանելով նրանց արտոնյալ որակավորված բարձր վարձատրվող աշխատանք ստանալու իրավունքը: Սակայն Միրզոյանը դեմ է եղել արմատական բնիկացմանը, որով առաջարկվել է, որ բոլոր առանցքային պաշտոնները պետք է զբաղեցնեն ադրբեջանցիները: 1926-1929 թվականներին նա եղել է Ադրբեջանի կոմկուսի (բ) Կենտկոմի առաջին քարտուղար։ 1927 թվականին Բաքվի քաղաքային կուսակցական կոմիտեն որոշում է ընդունել հանրապետության ղեկավար կազմի կողմից ադրբեջաներենի արագացված ուսուցման մասին, սակայն նույն թվականի հոկտեմբերին Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության կազմակերպչական բյուրոն փաստել է, որ գրեթե ոչ ոք չի ուսումնասիրում այդ լեզուն: Հատկապես Բաքվում ռուսները դեմ են արտահայտվել ադրբեջաներենի ուսուցմանը։ Ադրբեջանական թերթերի ու դասագրքերի բացակայությունն այնպիսին է եղել, որ ռուսաց լեզվից հրաժարվելը կհանգեցներ գիտելիքների կորստի։ Ռուսները ադրբեջաներենն ուսումնասիրելու ոչ մի դրդապատճառ չեն ունեցել, իսկ ադրբեջանցի մասնագետները ստիպված են եղել [[ռուսերեն]] սովորել՝ տեխնիկական գրականությունը հասկանալու համար։ Միրզոյանը սխալ է համարել ռուս և հայ ինժեներների և տեխնիկների ադրբեջաներեն խոսելու պահանջը։ 1927 թվականի մարտին նա Կենտկոմի անդամներին ասել է. «Ի վերջո, Ռուսաստանը նույնպես չի պահանջում օտարերկրյա մասնագետներից ռուսերեն խոսել»{{sfn|Баберовски|2010|с=326}}։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում կոմունիստական իշխող վերնախավում լայնորեն տարածված է եղել քավոր սանիկական հարաբերությունների պրակտիկան։ Ազդեցիկ ընտանիքներն իրենց հարազատներին դասավորել են պետական ապարատում պաշտոններ զբաղեցնելու համար։ Բաբերովսկին նշում է, որ լինելով Ադրբեջանի Կենտկոմի քարտուղար, Միրզոյանն իր հարազատներին տեղավորել է տեղական ինքնակառավարման շատ ղեկավար պաշտոններում, բայց այդ կարգին այլընտրանք չի եղել, եթե կոմունիստները չեն ցանկացել կորցնել իրենց ազդեցությունը{{sfn|Баберовски|2010|с=477}}։ 1929 թվականի հուլիսի 1-ին Քաղբյուրոն որոշում է ընդունել փոխել Ադրբեջանի կուսակցական-պետական ղեկավարությունը։ Ստալինի և նրա համախոհների կարծիքով ադրբեջանական կուսակցական կազմակերպությունը «առողջ» է եշել, սակայն նրանք գտել են, որ քաղաքական ղեկավարությունը չի «բավարարում» ժամանակի պահանջներին։ Թերությունների հիմնական պատասխանատվությունը կրել է առաջին հերթին Լևոն Միրզոյանը, ով, որպես Բաքվի կուսակցական կոմիտեի ղեկավար, փաստացի գերիշխել է հանրապետության բազմազգ կենտրոնի նկատմամբ։ Այսպիսով, Միրզոյանը, Կարաևը, Կասիմովը և Ադրբեջանի ղեկավարության այլ անդամներ հեռացվել են իրենց պաշտոններից{{sfn|Баберовски|2010|с=636}}։ 1929-1933 թվականներին Միրզոյանը եղել է Պերմի շրջանային կոմիտեի քարտուղար, ապա՝ ԽՄԿԿ (բ) Ուրալի շրջկոմի երկրորդ քարտուղար։ 1933-1938 թվականներին՝ Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Ղազախստանի մարզկոմի առաջին քարտուղար, Ղազախստանի բոլշևիկների կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար։ ԽՍՀՄ Կենտգործկոմի անդամ։ Պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան]]ով։ Միրզոյանը եղել Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի անդամության թեկնածու (1927–1934), Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի անդամ (1934–1938)։ === Աշխատանք Ղազախստանում === Միրզոյանը 1933 թվականի հունվարի 21-ին նշանակվել է Ղազախստանի մարզկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնում՝ փոխարինելով 1932-1933 թվականների սովի կազմակերպիչներից [[Ֆիլիպ Գոլոշչյոկին]]ին։ Նոր ղեկավարը ստիպված եղավ դիմակայել բարդ իրավիճակին։ 1931-1933 թվականներին Ղազախստանում մահացել է 1 միլիոնից ավել ([[Ռոբերտ Կոնկուեստ]]ի գնահատականներով) շուրջ 2 միլիոն մարդ (Աբիլխոժևի, Կազինբաևի և [[Մակաշ Տատիմով|Տատիմովի]] գնահատականներով, 1989), տեղացի բնակչության 48%-ը մահացել կամ լքել է Ղազախական ԽՍՀՄ-ը<ref>''Макаш Байгалиевич Татимов'' Социальная обусловленность демографических процессов. — Алма-Ата: Наука КазССР, 1989. — С. 124. — ISBN 5-628-00145-7</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/portret/goloshekin.htm |title=Ф. И. Голощёкин |access-date=2014-08-14 |archive-date=2015-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924025803/http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/portret/goloshekin.htm |deadlink=no }}</ref>։ Միրզոյանը [[Լազար Կագանովիչ|Կագանովիչին]] ուղղված իր նամակներից մեկում գրել է. «Ես հեռացա Մոսկվայից՝ համոզված լինելով, որ Ղազախստանում իրավիճակը ծանր է, բայց այն, ինչ տեսա այստեղ, գերազանցեց իմ բոլոր սպասելիքները»<ref name="Shepel" />։ Հատկապես ծանր է եղել սովամահներին օգնելու խնդիրը։ Մարդիկ մահվան շեմին են եղել. «...ճանապարհին և նույնիսկ քաղաքներում ոստիկանությունը գրեթե ամեն օր վերցնում է սովից մահացածների դիակները։ Հացի թալանն ու գողությունը բառացիորեն հրեշավոր չափերի են հասել<ref name="Shepel" />։ Նոր ղեկավարի օրոք արդեն 1933 թվականին Ղազախստանին հաջողվել է լավ բերք հավաքել, անասունների զանգվածային սպանդը դադարել է, և անասունների աճ է գրանցվել<ref name="Shepel" />։ Միրզոյանի հրամանով երեք տարվա ընթացքում կոլտնտեսությանը բաշխվել է 1 մլն 117 հազար գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն<ref name="Gabdullin">'' Бигельды Габдуллин.'' [http://old.camonitor.com/archives/2448 Левон Мирзоян. Немного солнца в холодной воде] // Central Asia Monitor ([https://web.archive.org/web/20140813220735/http://old.camonitor.com/archives/2448 копия]) </ref>։ Սկսվեց Ուլբինսկի հիդրոէլեկտրակայանի շինարարությունը, շարունակվեց Ռիդդերի կոմբինատի և Չիմկենտի կապարի գործարանի շինարարությունը և [[Կարագանդայի ածխային ավազան]]ի շահագործումը։ Ղազախստանում ձևավորվել են արդյունաբերական շրջաններ, ընդլայնվել են հետախուզական աշխատանքները Էմբինի շրջանում, շահագործման են հանձնվել նավթի նոր հանքավայրեր։ 1935 թվականի վերջին ավարտվել է Գուրիև-Օրսկ նավթամուղի շինարարությունը՝ մոտ 800 կմ երկարությամբ։ Արդյունաբերության մեջ տեղական բնակչության մասնաբաժինը 1930-ականների կեսերին կազմել է 46,5%<ref name="Shepel" />։ Միրզոյանի օրոք նախապատրաստվել և անցկացվել է Ղազախստանի գրողների առաջին համագումարը, ստեղծվել է Ղազախստանի երաժշտական թատրոնը, Ղազախստանի պետական ֆիլհարմոնիան, ԳԱ Զազախստանի բազան, «ռեաբիլիտացիայի է ենթարկվել» ղազախ բանաստեղծ [[Աբայ Կունանբաև|Աբայը]]<ref name="Gabdullin" />։ 1936 թվականին Ղազախական ԽՍՀՄ-ը վերածվել է միութենական հանրապետության, 1937 թվականին ընդունվել է Ղազախստանի Սահմանադրությունը, որը մշակվել է Միրզոյանի ղեկավարությամբ<ref name="Shepel">''Шепель В.'' [http://www.archive.president.kz/up_files/publications/shepel_publication_27.pdf Левон Мирзоян и Казахстан. Годы великих испытаний] // Архив Президента Казахстана ([https://web.archive.org/web/20140813213922/http://www.archive.president.kz/up_files/publications/shepel_publication_27.pdf копия])</ref>։ === Ռեպրեսիաներ և մահապատիժ === Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմի 1937 թվականի փետրվար-մարտ պլենումում Ստալինի և [[Գեորգի Մալենկով]]ի ելույթներում Միրզոյանը, շրջանային այլ ղեկավարների հետ միասին, քննադատվել է իր տեղական «անձի պաշտամունքի» և քավոր սանիկական հարաբերություններն ուռճացնելու համար։ Այսպես, Միրզոյանի նախաձեռնությամբ հանրապետության ամենաբարձր՝ [[Խան-Թենգրի]]ն լեռը վերանվանվել է «Միրզոյանի պիկ»։ Ինչպես նշում է Բաբերովսկին, այս քննադատությունը պաշտպանել է ֆեոդալական անձնական դաշինքների քաղաքականությունը, որի վրա է հիմնված եղել Ստալինի իշխանությունը, մինչդեռ Միրզոյանն անընդհատ ընդլայնել է իր անձնական իշխանության ոլորտը՝ կենտրոնի ծառայությունը սպասարկելու փոխարեն{{sfn|Баберовски|2010|с=733}}։ Ըստ չեկիստ Մ.Շրայդերի հուշերի Ղազախստանում պաշտոնական տոներին Միրզոյանի դիմանկարները կախել են շենքերի վրա, որոնց չափերը մի քանի անգամ ավելի մեծ են եղել, քան Ստալինի պաշտոնական դիմանկարները<ref name="Шрейдер" />{{sfn|Баберовски|2010|с=733}}։ Հանրապետությունում զբաղեցնելով ղեկավար պաշտոն և զանգվածային բռնաճնշումների ժամանակ հստակորեն կատարելով կուսակցական դրույթները՝ Միրզոյանը, ինչպես ցույց են տալիս արխիվային փաստաթղթերը, ինքն էլ ներգրավված է եղել դրանց մեջ։ Ղազախստանի (բոլշևիկների) Կոմկուսի առաջին համագումարում 1937 թվականին Միրզոյանը նշել է․ «Մեր ամբողջ կուսակցական քարոզչական աշխատանքը հագեցած է եղել հակալենինյան և հակաբոլշևիկյան խմբավորումների՝ տրոցկիստների, զինովևականների և աջերի դեմ պայքարով, որոնք վերածվել են ահաբեկիչների, դիվերսանտների և լրտեսների ֆաշիստական բանդայի»<ref name="Shepel" />։ Միրզոյանը, հասկանալով, որ համատարած բռնաճնշումների ժամանակ չի կարողացել ազդել կենտրոնի գործողությունների, գոնե փորձել է բարձրաձայնել տեղի որոշ ղեկավարների հասցեին անհիմն մեղադրանքների դեմ, համարելով, որ պետք է դաստիարակել, այլ ոչ թե ոչնչացնել կադրերին<ref name="Shepel" />։ [[Պատկեր:Шифровка Сталину.jpg|right|thumb|220px|Ղազախստանի ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար Միրզոյանի խնդրանքը՝ «ռեպրեսիաների» սահմանաչափը «առաջին կարգի» համար 600 հոգով և «երկրորդ կարգի» համար 1000 հոգով ավելացնելու մասին։ 3 դեկտեմբերի, 1937, [[Իոսիֆ Ստալին]]ի, Վ. Մոլոտովի, Լ. Կագանովիչի «Այո» նշագրումով:]] 1937 թվականի սեպտեմբերի 22-ին «Պրավդա» թերթը հրապարակել է «Բուրժուական ազգայնականների առիթով» հոդվածը, որտեղ Ղազախստանի կուսակցական ղեկավարությունը մեղադրվել է հանրապետության հայտնի մարդկանց շրջանում ձերբակալությունների բացակայության համար։ Միրզոյանը հայտարարել է, որ հոդվածը «70%-ով սուտ է» և որ Ղազախստանի կուսակցական կազմակերպությունը որևէ խոշոր քաղաքական սխալ չի թույլ տվել<ref name="Shepel" />։ Արդեն հոկտեմբերի 3-ին Միրզոյանը ստորագրել է Ստալինին ուղղված գաղտնագրային հեռագիր՝ «հակասովետական տարրերից» 3500 հոգու համար լրացուցիչ մահապատժի քվոտաներ տրամադրելու խնդրանքով<ref>{{cite web|publisher=// Альманах России XX века|url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006832|title=Шифровка секретаря ЦК КП(б) Казахстана Мирзояна тов. Сталину от 03.10.1937|accessdate=2014-08-12|archiveurl=https://archive.is/20140811193639/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006832|archivedate=2014-08-11}}</ref>։ Նոյեմբերի 19-ին Ղազախստանի ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմի բյուրոն որոշում է կայացրել «Հակասովետական տարրերի մասին», որտեղ, մասնավորապես, ասվում է՝ սույն թվականի նոյեմբերի 17-ի ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմը մեծացրել է բռնադատված հակասովետական տարրերի թիվը»։ Որոշման տակ դրված է Միրզոյանի և բյուրոյի մյուս անդամների ստորագրությունները<ref name="Shepel" />։ Ռուսաստանի Հասարակական-քաղաքական պատմության պետական արխիվում պահվող գաղտնի փաստաթղթերի շարքում կա Միրզոյանի ստորագրությամբ Ստալինին ուղղված մեկ այլ գաղտնագիր հեռագիր՝ 1937 թվականի դեկտեմբերի 1-ի թվագրումով, որտեղ Միրզոյանը խնդրել է մեծացնել 1600 մարդու նկատմամբ բռնաճնշումների սահմանաչափը, ովքեր «ակտիվ ապստամբական դիվերսիոն և լրտեսական տարրեր են»<ref>{{cite web|publisher=// Альманах России XX века|url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006995|title=Шифровка секретаря ЦК КП(б) Казахстана Мирзояна тов. Сталину от 01.12.1937|accessdate=2014-08-12|archiveurl=https://archive.is/20140811194721/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006995|archivedate=2014-08-11}}</ref>։ Այդ շրջանը նշանավորվել է հատուկ եռյակի կազմի մեջ ընդգրկմամբ, որը ստեղծվել է ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ի 1937 թվականի հուլիսի 30-ի թիվ 00447<ref>{{Cite web |url=http://nkvd.memo.ru/index.php/%D0%94%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82:%D0%A1%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%8B_%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA_%D0%B2_1937%E2%88%921938_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%85 |title=Составы троек в 1937—1938 годах // Сайт Nkvd.memo.ru |access-date=2017-03-06 |archive-date=2020-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200704050528/http://nkvd.memo.ru/index.php/%D0%94%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82:%D0%A1%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%8B_%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA_%D0%B2_1937%E2%88%921938_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%85 |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1007240 |title=Сталинский план по уничтожению народа: Подготовка и реализация приказа НКВД № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов» // Архив Александра Н. Яковлева |access-date=2017-03-06 |archive-date=2017-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170813155434/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1007240 |deadlink=no }}</ref> հրամանով։ [[Գրիգորի Պոմերանց]]ն իր «Հետաքննում է տաժանակրորդուհին» գրքում նկարագրում է, թե ինչպես է Միրզոյանը 1937 թվականին նախազգուշացրել [[Սուրեն Աղամիրով]]ի և [[Օլգա Շատունովսկայա]]յի մոտալուտ ձերբակալության մասին, ովքեր քննադատել են հենց Միրզոյանին՝ կառավարման ավտորիտար ոճի համար<ref name="Pomerants">''Григорий Померанц.'' [http://qame.ru/book/other/convict/_Померанц%20Г.С.,%20Следствие%20ведет%20каторжанка.doc Следствие ведёт каторжанка.] {{Wayback|url=http://qame.ru/book/other/convict/_%D0%9F%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%20%D0%93.%D0%A1.%2C%20%D0%A1%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%82%20%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0.doc|date=20160308084107}} — М.: ПИК, 2004. — С. 288. — ISBN 5-7358-0270-4</ref>։ Ղազախ հրապարակախոս Բիգելդի Գաբդուլինը նշում է նաև, որ Միրզոյանը ղազախ հայտնի գրող [[Մուխթար Աուեզով]]ին զգուշացրել է նրա ձերբակալության մասին և պնդել, որ նա հեռանա Ղազախստանից<ref name="Gabdullin" />։ 1938 թվականի ձմռանը Միրզոյանը դեմ է արտահայտվել աքսորված կորեացիներին հարավից Ղազախստանի հյուսիս տեղափոխելու հրամանին, որտեղ նրանք չէին կարող զբաղվել բրնձի մշակությամբ։ 1938 թվականի մայիսի 15-ին Միրզոյանը Ստալինից հեռագիր է ստացել Մոսկվա մեկնելու պահանջով, իսկ մայիսի 16-ին Ղազախստանի Կոմկուսի Կենտկոմը նրան ազատել է առաջին քարտուղարի պարտականություններից։ Մայիսի 23-ին Մոսկվա գնալու ճանապարհին Միրզոյանին ձերբակալել են և տեղափոխել Լեֆորտովո<ref name="Shepel" /><ref name = "Шрейдер">''Шрейдер М. П.'' [http://www.urantia-s.com/library/shreider/nkvd/full НКВД изнутри. Записки чекиста] {{Wayback|url=http://www.urantia-s.com/library/shreider/nkvd/full |date=20150715232651 }}</ref>։ 1939 թվականի փետրվարի 26-ին գնդակահարվել է ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի զինվորական կոլեգիայի դատավճռով։ Թաղված է Մոսկվայում՝ Դոնսկոյ գերեզմանատանը, «չպահանջված աճյունների գերեզմանում»<ref>{{Cite web |url=http://lists.memo.ru/index13.htm |title=Москва, расстрельные списки — Донской крематорий |access-date=2014-01-21 |archive-date=2014-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140613064214/http://lists.memo.ru/index13.htm |deadlink=no }}</ref>։ Ռեաբիլիտացիայի է ենթարկվել 1958 թվականին<ref>{{cite web|publisher=// Newtimes.kz|url=http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net|title=Улицы Мирзояна в Астане больше нет|accessdate=2014-07-04|archiveurl=https://archive.is/20140704073112/http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net|archivedate=2014-07-04}}</ref>։ == Հիշատակ == 1997 թվականին Ակտոբեում Ղազախստանի հայ համայնքի նախաձեռնությամբ<ref>{{Cite news|title=Армянская диаспора против переименования улицы Мирзояна в Астане|url=http://newtimes.kz/society/5429-armyanskaya-diaspora-protiv-pereimenovaniya-ulitsy-mirzoyana-v-astane|work=|date=2013-11-21|accessdate=2017-09-22|language=|archivedate=2017-09-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170922194613/http://newtimes.kz/society/5429-armyanskaya-diaspora-protiv-pereimenovaniya-ulitsy-mirzoyana-v-astane}}</ref> Միրզոյանի ծննդյան հարյուրամյակի կապակցությամբ Կուբանի փողոցը վերանվանվել է նրա պատվին և տեղադրվել է քարակոթող<ref name="Gabdullin" /><ref>[https://centrasia.org/news2.php?st=1406696460 Бес кумира. В Казахстане требуют снести памятник 1-му секретарю ЦК Компартии Левону Мирзояну, как палачу] // Центразия, № 135 (17974), 30.07.2014.</ref>։ 2001 թվականին Ղազախստանի նախագահի արխիվը հրատարակել է «Լևոն Միրզոյանը Ղազախստանում. Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու (1933-1938)»<ref name="archive">Левон Мирзоян в Казахстане. Сборник документов и материалов (1933—1938 гг.) / Сост.: Е. М. Грибанова, А. Н. Ипмагамбетова, Е. В. Чиликова. — Алматы: Казахстан, 2001. — 368 с. — ISBN 5-7667-5710-7, 9785766757108</ref>։ Ինչպես նշում են ժողովածուի կազմողներ Է. Մ. Գրիբանովան և Է. Վ. Չիլիկովան, «Միրզոյանը 1933-1938 թթ. նպաստել է Ղազախստանի գյուղատնտեսությունը խորը ճգնաժամից դուրս բերելուն, նպաստել է հանրապետությունում արդյունաբերության և մշակույթի զարգացմանը, ազգային կադրերի ձևավորմանը և սկզբում փորձել է զսպել ռեպրեսիաների շրջանակը, սակայն հետագայում գիտակցելով, որ ինքն էլ պոտենցիալ զոհ է, գործուն մասնակցություն է ունեցել դրանց»<ref name="Gribanova">''Грибанова Е. М., Чиликова Е. В.'' [http://www.aprk.kz/up_files/publications/gribanova_chilikova_publication_01.pdf Вклад архива Президента Республики Казахстан в изучение истории репрессий в Казахстане в XX веке] // Доклад на конференции «Человек в тоталитарном обществе: рефлексии XXI века», состоявшейся на базе Одесского госуниверситета им. Мечникова И. И. в июне 2013 г. ([https://web.archive.org/web/20140808231559/http://www.aprk.kz/up_files/publications/gribanova_chilikova_publication_01.pdf копия])</ref>։ Բայց Ռուսաստանի Հասարակական-քաղաքական պատմության պետական արխիվի գաղտնազերծված փաստաթղթերի հրապարակումից հետո Ղազախստանի հանրապետական անվանաբանության հանձնաժողովը 2014 թվականի հունիսի 26-ին որոշում է ընդունել [[Նուր-Սուլթան|Աստանայի]] Լևոն Միրզոյանի փողոցը վերանվանել [[Ղազխստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա|Ղազախական ԽՍՀ ԳԱ առաջին]] նախագահ, հայտնի ղազախ գիտնական [[Կանիշ Սատպաև]]ի անունով։ Որոշման մեջ նշվում է, որ «պատմաբաններն ապացուցել են, որ Միրզոյանը նպաստել է ղազախական մտավորականության ներկայացուցիչների ոչնչացմանը»<ref>{{Cite web |url=http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net |title=Улицы Мирзояна в Астане больше нет |access-date=2014-07-04 |archive-date=2014-07-04 |archive-url=https://archive.is/20140704073112/http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net |deadlink=no }}</ref>։ 2016 թվականի նոյեմբերի 26-ին Ալմաթիի Ակիմատը (քաղաքապետարանը) որոշել է վերանվանել [[Ալմաթի]]ի Լևոն Միրզոյան փողոցը ղազախ հայտնի էներգետիկ գիտնական, ակադեմիկոս Շաֆիկ Չոկինի անվամբ<ref>{{Cite web |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/stalo-izvestno-kakie-ulitsyi-pereimenuyut-v-almatyi-307276/ |title=Стало известно, какие улицы переименуют в Алматы |access-date=2016-12-01 |archive-date=2016-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161201143942/https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/stalo-izvestno-kakie-ulitsyi-pereimenuyut-v-almatyi-307276/ |deadlink=no }}</ref>։ 2017 թվականին Ակտոբե քաղաքի հասարակությունը համանուն փողոցն անվանափոխելուց հետո պահանջել է քանդել Միրզոյանի հուշարձանը։ Պատմամշակութային ժառանգության տեսչությունը հայտարարել է, որ հուշարձանը 1997 թվականին ապօրինի է տեղադրվել։ Այն ոչ մի կերպ պաշտպանված չէ օրենքով, պահպանվող օբյեկտների գրանցամատյանում չկա և դրա համար փաստաթղթեր չկան։ Ուստի այն կարելի է քանդել<ref>{{cite web|publisher=// Ktk.kz|url=https://www.ktk.kz/ru/news/video/2017/09/26/81601|title=После обнародования архивов актюбинцы требуют снести памятник Мирзояну|accessdate=2017-09-26|archiveurl=https://archive.li/20180601185402/https://www.ktk.kz/ru/news/video/2017/09/26/81601|archivedate=2018-06-01|deadlink=no}}</ref>։ 2018 թվականին հուշարձանն ապամոնտաժվել է, հետագայում այն նախատեսվում է տեղադրել սոցիալիզմի դարաշրջանի հրապարակում<ref>{{cite web|publisher=// Ktk.kz|url=https://www.ktk.kz/ru/news/video/2018/05/18/95967|title=Много шума наделал снос памятника Левону Мирзояну в Актобе|accessdate=2018-05-18|archiveurl=https://archive.li/20180601185712/https://www.ktk.kz/ru/news/video/2018/05/18/95967|archivedate=2018-06-01|deadlink=no}}</ref>։ Ղազախստանում Հայաստանի դեսպանի խոսքով, այս պետական գործչի հիշատակի ոչնչացումը հստակ տեսանելի է զուտ նրա ազգային պատկանելության պատճառով<ref>{{Cite news|author=Марианна Мкртчян|title=Посол Армении в Казахстане: За демонтажом памятника Левону Мирзояну в Актобe скрыта попытка уничтожения памяти госдеятелю из-за его национальной принадлежности|url=http://arminfo.info/full_news.php?id=32044|publisher=// Arminfo|accessdate=2018-05-30|language=|archivedate=2018-05-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180529225013/http://arminfo.info/full_news.php?id=32044}}</ref>։ * Միրզոյան - [[Թարազ]] քաղաքի անվանումը 1936-1938 թվականներին։ * Միրզոյանի շրջան (1933-1936), Ակտյուբինսկի մարզի Ստեպնոյ շրջանի անունը։ * Միրզոյանի շրջան (1936-1938), Ժամբիլսկայա մարզի Ժամբիլսկայա շրջանի անունը։ * [[Աստանա]]յի փողոցներից մեկի անունը։ == Ընտանիք == Միրզոյանի կինը՝ Յուլիա Թևոսյանը (Իվան Թևոսյանի քույրը), աշխատել է Ղազախստանում՝ որպես մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի տնօրեն։ Նրանք ունեցել են որդի և դուստր։ == Գրականություն == * Սիմոնյան Ա., Փոթորկածինը, Երևան, 1979։ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ2}} {{ՎՊԵ|Levon Mirzoyan}} {{DEFAULTSORT:Միրզոյան, Լևոն}} [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային կուսակցական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ աթեիստներ]] [[Կատեգորիա:Մոսկվա քաղաքում մահացածներ]] [[Կատեգորիա:Սպանվածներ]] [[Կատեգորիա:ԽՄԿԿ անդամներ]] [[Կատեգորիա:Ստալինյան բռնաճնշումների հայ զոհեր]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային պետական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Նոր Դոնսկի գերեզմանատանը թաղվածներ]] [[Կատեգորիա:Ստալինյան բռնաճնշումների զոհեր Ռուսաստանում]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ ԳԽ 1-ին գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:Ադրբեջանի նախագահներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդահայեր]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ-ում գնդակահարվածներ]] [[Կատեգորիա:Սպանված քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Գնդակահարվածներ]] hpdle15hwhy186btfyhwuelxvr7juw0 8476141 8476089 2022-07-28T00:00:51Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Լևոն Եսայիի Միրզոյան''' ({{ԱԾ}}), [[ԽՍՀՄ|խորհրդային]] պետական և կուսակցական գործիչ։ Ծնվել է [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ում, գյուղացու ընտանիքում, [[1917]] ընդունվել է բոլշևիկյան կուսակցություն։ [[1919]] թվականից անցել է ակտիվ կուսակցական աշխատանքի։ [[1926]] - [[1929]] թվականներին [[Ադրբեջանական ՍՍՀ]] կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար։ [[1929]]-[[1933]] թվականներին եղել է Պերմի շրջկոմի կուսակցական քարտուղար, հետո Ուրալի մարզկոմի 2-րդ քարտուղար։, 1933-[[1937]] թվականներին՝ [[Ղազախստան]]ի կոմկուսի առաջին քարտուղար։ ԽՍՀՄ կենտգործկոմի անդամ։ Պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան]]ով<ref>{{Cite web |url=http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/076/869.htm |title=Լևոն Միրզոյան |accessdate=2007 թ․ սեպտեմբերի 27 |archive-date=2007 թ․ սեպտեմբերի 27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927182844/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/076/869.htm |dead-url=yes }}</ref>։ 1938 թվականին Միրզոյանը նամակ է ուղարկել [[Ստալին]]ին և Մոլոտովին, որով բողոքում է կորեացիներին 1936 թվականին Պրիմորիեյից Ղազախստան տեղափոխելու դեմ, քանի որ հյուսիսային շրջաններում նրանք չէին կարող զբաղվել բրնձի մշակումով։ Միրզոյանը նաև Ստալինին իր բացասական վերաբերմունքն էր հայտնել ԷնԿաՎեԴե-ի (НКВД) գործելակերպի վերաբերյալ։ 1938 թվականին Միրզոյանին ձերբակալել են, բանտարկել Լեֆորտովո բանտում։ Գնդակահարել են 1939 թվականի փետրվարի 26-ին։ Արդարացվել է [[1958]] թվականին։ == Կենսագրություն == Լևոն Միրզոյանը ծնվել է [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի [[Շուշիի գավառ]]ում, [[Հայեր|հայ]] գյուղացու ընտանիքում։ 1917 թվականին ընդունվել է ՌՍԴԲԿ(բ) շարքերը, 1919 թվականից անցել կուսակցական աշխատանքի։ 1920 թվականից եղել է Ադրբեջանի արհմիությունների խորհրդի նախագահ, Ադրբեջանական ԽՍՀ բանվորա-գյուղացիական տեսչության կոլեգիայի անդամ<ref>Декрет АзРевКом №208 от 28 сентября 1920</ref><ref>Декрет АзРевКом №248 от 18 октября 1920</ref>։ Լինելով Կոմկուսի Բաքվի կոմիտեի քարտուղար՝ Միրզոյանը, ինչպես նաև [[Սերգեյ Կիրով]]ը, ինքնակամորեն հրաման են տվել Մուհարրամի սգո ամսվա [[Շախսեյ-վախսեյ|Աշուրայի]] օրը դադարեցնել [[Շիա իսլամ|շիաներին]] բռնությամբ խարազանելու երթերը{{sfn|Баберовски|2010|с=286}}։ 1925 թվականի հունվարին ադրբեջանական կուսակցական «Կոմունիստ» թերթում հրապարակվել է հոդված, որտեղ բողոքել են Բաքվի [[ադրբեջանցիներ]]ի լեզվական խտրականության դեմ, քննադատել են Բինագադի գյուղի կոմերիտական բջջի անդամներին, որոնք դեմ են եղել հանդիպման ռուս մասնակիցների ելույթների [[ադրբեջաներեն]] թարգմանությանը։ Բաքվի կոմիտեի քարտուղար Միրզոյանն անձամբ է զեկուցել [[Լազար Կագանովիչ]]ին հետաքննության արդյունքների մասին։ Ըստ նրա՝ թերթի քննադատական հոդվածները երևակայության արգասիք են եղել{{sfn|Баберовски|2010|с=325}}։ [[Պատկեր:Mirzoyan LI.jpg|thumb|left|200px|Լևոն Միրզոյան, 1938]] 1930-ականներին Բաքվում ադրբեջանցի բանվորների վիճակը աղետալի է եղել։ Նրանք սոված են եղել, հագուստի և բժշկական սարքավորումների պակաս է եղել։ Բաքվի տնտեսության հիմքը՝ «Ազնեֆտ» ասոցիացիան, նավթը համաշխարհային շուկայում ցածր գնով է իրացրել նավթագործների պակաս վճարելու, հարկեր չվճարելու և քաղաքային ենթակառուցվածքների զարգացմանը չմասնակցելու հաշվին։ Տեղական կուսակցական կազմակերպությունն իրավունք չի ունեցել վերահսկելու «Ազնեֆտ»-ի աշխատանքը, որն անմիջականորեն ենթարկվել է Ադրբեջանի ժողովրդական տնտեսության խորհրդին։ Այդ իրավիճակում Միրզոյանը բազմիցս դիմել է բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեին՝ պահանջելով «Ազնեֆտից» հատկացումներ կատարել տեղական բյուջե։ 1927 թվականին ադրբեջանցի բանվորների և մասնագետների միջև հակամարտության ժամանակ,որոնք բանվորներից 10 անգամ ավելի շատ աշխատավարձ են ստացել, Միրզոյանը անցել է թուրք բանվորների կողմը՝ պաշտպանելով նրանց արտոնյալ որակավորված բարձր վարձատրվող աշխատանք ստանալու իրավունքը։ Սակայն Միրզոյանը դեմ է եղել արմատական բնիկացմանը, որով առաջարկվել է, որ բոլոր առանցքային պաշտոնները պետք է զբաղեցնեն ադրբեջանցիները։ 1926-1929 թվականներին նա եղել է Ադրբեջանի կոմկուսի (բ) Կենտկոմի առաջին քարտուղար։ 1927 թվականին Բաքվի քաղաքային կուսակցական կոմիտեն որոշում է ընդունել հանրապետության ղեկավար կազմի կողմից ադրբեջաներենի արագացված ուսուցման մասին, սակայն նույն թվականի հոկտեմբերին Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության կազմակերպչական բյուրոն փաստել է, որ գրեթե ոչ ոք չի ուսումնասիրում այդ լեզուն։ Հատկապես Բաքվում ռուսները դեմ են արտահայտվել ադրբեջաներենի ուսուցմանը։ Ադրբեջանական թերթերի ու դասագրքերի բացակայությունն այնպիսին է եղել, որ ռուսաց լեզվից հրաժարվելը կհանգեցներ գիտելիքների կորստի։ Ռուսները ադրբեջաներենն ուսումնասիրելու ոչ մի դրդապատճառ չեն ունեցել, իսկ ադրբեջանցի մասնագետները ստիպված են եղել [[ռուսերեն]] սովորել՝ տեխնիկական գրականությունը հասկանալու համար։ Միրզոյանը սխալ է համարել ռուս և հայ ինժեներների և տեխնիկների ադրբեջաներեն խոսելու պահանջը։ 1927 թվականի մարտին նա Կենտկոմի անդամներին ասել է. «Ի վերջո, Ռուսաստանը նույնպես չի պահանջում օտարերկրյա մասնագետներից ռուսերեն խոսել»{{sfn|Баберовски|2010|с=326}}։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում կոմունիստական իշխող վերնախավում լայնորեն տարածված է եղել քավոր սանիկական հարաբերությունների պրակտիկան։ Ազդեցիկ ընտանիքներն իրենց հարազատներին դասավորել են պետական ապարատում պաշտոններ զբաղեցնելու համար։ Բաբերովսկին նշում է, որ լինելով Ադրբեջանի Կենտկոմի քարտուղար, Միրզոյանն իր հարազատներին տեղավորել է տեղական ինքնակառավարման շատ ղեկավար պաշտոններում, բայց այդ կարգին այլընտրանք չի եղել, եթե կոմունիստները չեն ցանկացել կորցնել իրենց ազդեցությունը{{sfn|Баберовски|2010|с=477}}։ 1929 թվականի հուլիսի 1-ին Քաղբյուրոն որոշում է ընդունել փոխել Ադրբեջանի կուսակցական-պետական ղեկավարությունը։ Ստալինի և նրա համախոհների կարծիքով ադրբեջանական կուսակցական կազմակերպությունը «առողջ» է եշել, սակայն նրանք գտել են, որ քաղաքական ղեկավարությունը չի «բավարարում» ժամանակի պահանջներին։ Թերությունների հիմնական պատասխանատվությունը կրել է առաջին հերթին Լևոն Միրզոյանը, ով, որպես Բաքվի կուսակցական կոմիտեի ղեկավար, փաստացի գերիշխել է հանրապետության բազմազգ կենտրոնի նկատմամբ։ Այսպիսով, Միրզոյանը, Կարաևը, Կասիմովը և Ադրբեջանի ղեկավարության այլ անդամներ հեռացվել են իրենց պաշտոններից{{sfn|Баберовски|2010|с=636}}։ 1929-1933 թվականներին Միրզոյանը եղել է Պերմի շրջանային կոմիտեի քարտուղար, ապա՝ ԽՄԿԿ (բ) Ուրալի շրջկոմի երկրորդ քարտուղար։ 1933-1938 թվականներին՝ Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Ղազախստանի մարզկոմի առաջին քարտուղար, Ղազախստանի բոլշևիկների կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար։ ԽՍՀՄ Կենտգործկոմի անդամ։ Պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան]]ով։ Միրզոյանը եղել Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի անդամության թեկնածու (1927–1934), Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի անդամ (1934–1938)։ === Աշխատանք Ղազախստանում === Միրզոյանը 1933 թվականի հունվարի 21-ին նշանակվել է Ղազախստանի մարզկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնում՝ փոխարինելով 1932-1933 թվականների սովի կազմակերպիչներից [[Ֆիլիպ Գոլոշչյոկին]]ին։ Նոր ղեկավարը ստիպված եղավ դիմակայել բարդ իրավիճակին։ 1931-1933 թվականներին Ղազախստանում մահացել է 1 միլիոնից ավել ([[Ռոբերտ Կոնկուեստ]]ի գնահատականներով) շուրջ 2 միլիոն մարդ (Աբիլխոժևի, Կազինբաևի և [[Մակաշ Տատիմով|Տատիմովի]] գնահատականներով, 1989), տեղացի բնակչության 48%-ը մահացել կամ լքել է Ղազախական ԽՍՀՄ-ը<ref>''Макаш Байгалиевич Татимов'' Социальная обусловленность демографических процессов. — Алма-Ата: Наука КазССР, 1989. — С. 124. — ISBN 5-628-00145-7</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/portret/goloshekin.htm |title=Ф. И. Голощёкин |access-date=2014-08-14 |archive-date=2015-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924025803/http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/portret/goloshekin.htm |deadlink=no }}</ref>։ Միրզոյանը [[Լազար Կագանովիչ|Կագանովիչին]] ուղղված իր նամակներից մեկում գրել է. «Ես հեռացա Մոսկվայից՝ համոզված լինելով, որ Ղազախստանում իրավիճակը ծանր է, բայց այն, ինչ տեսա այստեղ, գերազանցեց իմ բոլոր սպասելիքները»<ref name="Shepel" />։ Հատկապես ծանր է եղել սովամահներին օգնելու խնդիրը։ Մարդիկ մահվան շեմին են եղել. «...ճանապարհին և նույնիսկ քաղաքներում ոստիկանությունը գրեթե ամեն օր վերցնում է սովից մահացածների դիակները։ Հացի թալանն ու գողությունը բառացիորեն հրեշավոր չափերի են հասել<ref name="Shepel" />։ Նոր ղեկավարի օրոք արդեն 1933 թվականին Ղազախստանին հաջողվել է լավ բերք հավաքել, անասունների զանգվածային սպանդը դադարել է, և անասունների աճ է գրանցվել<ref name="Shepel" />։ Միրզոյանի հրամանով երեք տարվա ընթացքում կոլտնտեսությանը բաշխվել է 1 մլն 117 հազար գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն<ref name="Gabdullin">'' Бигельды Габдуллин.'' [http://old.camonitor.com/archives/2448 Левон Мирзоян. Немного солнца в холодной воде] // Central Asia Monitor ([https://web.archive.org/web/20140813220735/http://old.camonitor.com/archives/2448 копия]) </ref>։ Սկսվեց Ուլբինսկի հիդրոէլեկտրակայանի շինարարությունը, շարունակվեց Ռիդդերի կոմբինատի և Չիմկենտի կապարի գործարանի շինարարությունը և [[Կարագանդայի ածխային ավազան]]ի շահագործումը։ Ղազախստանում ձևավորվել են արդյունաբերական շրջաններ, ընդլայնվել են հետախուզական աշխատանքները Էմբինի շրջանում, շահագործման են հանձնվել նավթի նոր հանքավայրեր։ 1935 թվականի վերջին ավարտվել է Գուրիև-Օրսկ նավթամուղի շինարարությունը՝ մոտ 800 կմ երկարությամբ։ Արդյունաբերության մեջ տեղական բնակչության մասնաբաժինը 1930-ականների կեսերին կազմել է 46,5%<ref name="Shepel" />։ Միրզոյանի օրոք նախապատրաստվել և անցկացվել է Ղազախստանի գրողների առաջին համագումարը, ստեղծվել է Ղազախստանի երաժշտական թատրոնը, Ղազախստանի պետական ֆիլհարմոնիան, ԳԱ Զազախստանի բազան, «ռեաբիլիտացիայի է ենթարկվել» ղազախ բանաստեղծ [[Աբայ Կունանբաև|Աբայը]]<ref name="Gabdullin" />։ 1936 թվականին Ղազախական ԽՍՀՄ-ը վերածվել է միութենական հանրապետության, 1937 թվականին ընդունվել է Ղազախստանի Սահմանադրությունը, որը մշակվել է Միրզոյանի ղեկավարությամբ<ref name="Shepel">''Шепель В.'' [http://www.archive.president.kz/up_files/publications/shepel_publication_27.pdf Левон Мирзоян и Казахстан. Годы великих испытаний] // Архив Президента Казахстана ([https://web.archive.org/web/20140813213922/http://www.archive.president.kz/up_files/publications/shepel_publication_27.pdf копия])</ref>։ === Ռեպրեսիաներ և մահապատիժ === Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական կուսակցության ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմի 1937 թվականի փետրվար-մարտ պլենումում Ստալինի և [[Գեորգի Մալենկով]]ի ելույթներում Միրզոյանը, շրջանային այլ ղեկավարների հետ միասին, քննադատվել է իր տեղական «անձի պաշտամունքի» և քավոր սանիկական հարաբերություններն ուռճացնելու համար։ Այսպես, Միրզոյանի նախաձեռնությամբ հանրապետության ամենաբարձր՝ [[Խան-Թենգրի]]ն լեռը վերանվանվել է «Միրզոյանի պիկ»։ Ինչպես նշում է Բաբերովսկին, այս քննադատությունը պաշտպանել է ֆեոդալական անձնական դաշինքների քաղաքականությունը, որի վրա է հիմնված եղել Ստալինի իշխանությունը, մինչդեռ Միրզոյանն անընդհատ ընդլայնել է իր անձնական իշխանության ոլորտը՝ կենտրոնի ծառայությունը սպասարկելու փոխարեն{{sfn|Баберовски|2010|с=733}}։ Ըստ չեկիստ Մ.Շրայդերի հուշերի Ղազախստանում պաշտոնական տոներին Միրզոյանի դիմանկարները կախել են շենքերի վրա, որոնց չափերը մի քանի անգամ ավելի մեծ են եղել, քան Ստալինի պաշտոնական դիմանկարները<ref name="Шрейдер" />{{sfn|Баберовски|2010|с=733}}։ Հանրապետությունում զբաղեցնելով ղեկավար պաշտոն և զանգվածային բռնաճնշումների ժամանակ հստակորեն կատարելով կուսակցական դրույթները՝ Միրզոյանը, ինչպես ցույց են տալիս արխիվային փաստաթղթերը, ինքն էլ ներգրավված է եղել դրանց մեջ։ Ղազախստանի (բոլշևիկների) Կոմկուսի առաջին համագումարում 1937 թվականին Միրզոյանը նշել է․ «Մեր ամբողջ կուսակցական քարոզչական աշխատանքը հագեցած է եղել հակալենինյան և հակաբոլշևիկյան խմբավորումների՝ տրոցկիստների, զինովևականների և աջերի դեմ պայքարով, որոնք վերածվել են ահաբեկիչների, դիվերսանտների և լրտեսների ֆաշիստական բանդայի»<ref name="Shepel" />։ Միրզոյանը, հասկանալով, որ համատարած բռնաճնշումների ժամանակ չի կարողացել ազդել կենտրոնի գործողությունների, գոնե փորձել է բարձրաձայնել տեղի որոշ ղեկավարների հասցեին անհիմն մեղադրանքների դեմ, համարելով, որ պետք է դաստիարակել, այլ ոչ թե ոչնչացնել կադրերին<ref name="Shepel" />։ [[Պատկեր:Шифровка Сталину.jpg|right|thumb|220px|Ղազախստանի ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար Միրզոյանի խնդրանքը՝ «ռեպրեսիաների» սահմանաչափը «առաջին կարգի» համար 600 հոգով և «երկրորդ կարգի» համար 1000 հոգով ավելացնելու մասին։ 3 դեկտեմբերի, 1937, [[Իոսիֆ Ստալին]]ի, Վ. Մոլոտովի, Լ. Կագանովիչի «Այո» նշագրումով:]] 1937 թվականի սեպտեմբերի 22-ին «Պրավդա» թերթը հրապարակել է «Բուրժուական ազգայնականների առիթով» հոդվածը, որտեղ Ղազախստանի կուսակցական ղեկավարությունը մեղադրվել է հանրապետության հայտնի մարդկանց շրջանում ձերբակալությունների բացակայության համար։ Միրզոյանը հայտարարել է, որ հոդվածը «70%-ով սուտ է» և որ Ղազախստանի կուսակցական կազմակերպությունը որևէ խոշոր քաղաքական սխալ չի թույլ տվել<ref name="Shepel" />։ Արդեն հոկտեմբերի 3-ին Միրզոյանը ստորագրել է Ստալինին ուղղված գաղտնագրային հեռագիր՝ «հակասովետական տարրերից» 3500 հոգու համար լրացուցիչ մահապատժի քվոտաներ տրամադրելու խնդրանքով<ref>{{cite web|publisher=// Альманах России XX века|url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006832|title=Шифровка секретаря ЦК КП(б) Казахстана Мирзояна тов. Сталину от 03.10.1937|accessdate=2014-08-12|archiveurl=https://archive.is/20140811193639/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006832|archivedate=2014-08-11}}</ref>։ Նոյեմբերի 19-ին Ղազախստանի ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմի բյուրոն որոշում է կայացրել «Հակասովետական տարրերի մասին», որտեղ, մասնավորապես, ասվում է՝ սույն թվականի նոյեմբերի 17-ի ՀամԿ (բ)Կ Կենտկոմը մեծացրել է բռնադատված հակասովետական տարրերի թիվը»։ Որոշման տակ դրված է Միրզոյանի և բյուրոյի մյուս անդամների ստորագրությունները<ref name="Shepel" />։ Ռուսաստանի Հասարակական-քաղաքական պատմության պետական արխիվում պահվող գաղտնի փաստաթղթերի շարքում կա Միրզոյանի ստորագրությամբ Ստալինին ուղղված մեկ այլ գաղտնագիր հեռագիր՝ 1937 թվականի դեկտեմբերի 1-ի թվագրումով, որտեղ Միրզոյանը խնդրել է մեծացնել 1600 մարդու նկատմամբ բռնաճնշումների սահմանաչափը, ովքեր «ակտիվ ապստամբական դիվերսիոն և լրտեսական տարրեր են»<ref>{{cite web|publisher=// Альманах России XX века|url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006995|title=Шифровка секретаря ЦК КП(б) Казахстана Мирзояна тов. Сталину от 01.12.1937|accessdate=2014-08-12|archiveurl=https://archive.is/20140811194721/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1006995|archivedate=2014-08-11}}</ref>։ Այդ շրջանը նշանավորվել է հատուկ եռյակի կազմի մեջ ընդգրկմամբ, որը ստեղծվել է ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ի 1937 թվականի հուլիսի 30-ի թիվ 00447<ref>{{Cite web |url=http://nkvd.memo.ru/index.php/%D0%94%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82:%D0%A1%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%8B_%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA_%D0%B2_1937%E2%88%921938_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%85 |title=Составы троек в 1937—1938 годах // Сайт Nkvd.memo.ru |access-date=2017-03-06 |archive-date=2020-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200704050528/http://nkvd.memo.ru/index.php/%D0%94%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82:%D0%A1%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%8B_%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA_%D0%B2_1937%E2%88%921938_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%85 |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1007240 |title=Сталинский план по уничтожению народа: Подготовка и реализация приказа НКВД № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов» // Архив Александра Н. Яковлева |access-date=2017-03-06 |archive-date=2017-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170813155434/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1007240 |deadlink=no }}</ref> հրամանով։ [[Գրիգորի Պոմերանց]]ն իր «Հետաքննում է տաժանակրորդուհին» գրքում նկարագրում է, թե ինչպես է Միրզոյանը 1937 թվականին նախազգուշացրել [[Սուրեն Աղամիրով]]ի և [[Օլգա Շատունովսկայա]]յի մոտալուտ ձերբակալության մասին, ովքեր քննադատել են հենց Միրզոյանին՝ կառավարման ավտորիտար ոճի համար<ref name="Pomerants">''Григорий Померанц.'' [http://qame.ru/book/other/convict/_Померанц%20Г.С.,%20Следствие%20ведет%20каторжанка.doc Следствие ведёт каторжанка.] {{Wayback|url=http://qame.ru/book/other/convict/_%D0%9F%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%20%D0%93.%D0%A1.%2C%20%D0%A1%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%82%20%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0.doc|date=20160308084107}} — М.: ПИК, 2004. — С. 288. — ISBN 5-7358-0270-4</ref>։ Ղազախ հրապարակախոս Բիգելդի Գաբդուլինը նշում է նաև, որ Միրզոյանը ղազախ հայտնի գրող [[Մուխթար Աուեզով]]ին զգուշացրել է նրա ձերբակալության մասին և պնդել, որ նա հեռանա Ղազախստանից<ref name="Gabdullin" />։ 1938 թվականի ձմռանը Միրզոյանը դեմ է արտահայտվել աքսորված կորեացիներին հարավից Ղազախստանի հյուսիս տեղափոխելու հրամանին, որտեղ նրանք չէին կարող զբաղվել բրնձի մշակությամբ։ 1938 թվականի մայիսի 15-ին Միրզոյանը Ստալինից հեռագիր է ստացել Մոսկվա մեկնելու պահանջով, իսկ մայիսի 16-ին Ղազախստանի Կոմկուսի Կենտկոմը նրան ազատել է առաջին քարտուղարի պարտականություններից։ Մայիսի 23-ին Մոսկվա գնալու ճանապարհին Միրզոյանին ձերբակալել են և տեղափոխել Լեֆորտովո<ref name="Shepel" /><ref name = "Шрейдер">''Шрейдер М. П.'' [http://www.urantia-s.com/library/shreider/nkvd/full НКВД изнутри. Записки чекиста] {{Wayback|url=http://www.urantia-s.com/library/shreider/nkvd/full |date=20150715232651 }}</ref>։ 1939 թվականի փետրվարի 26-ին գնդակահարվել է ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի զինվորական կոլեգիայի դատավճռով։ Թաղված է Մոսկվայում՝ Դոնսկոյ գերեզմանատանը, «չպահանջված աճյունների գերեզմանում»<ref>{{Cite web |url=http://lists.memo.ru/index13.htm |title=Москва, расстрельные списки — Донской крематорий |access-date=2014-01-21 |archive-date=2014-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140613064214/http://lists.memo.ru/index13.htm |deadlink=no }}</ref>։ Ռեաբիլիտացիայի է ենթարկվել 1958 թվականին<ref>{{cite web|publisher=// Newtimes.kz|url=http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net|title=Улицы Мирзояна в Астане больше нет|accessdate=2014-07-04|archiveurl=https://archive.is/20140704073112/http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net|archivedate=2014-07-04}}</ref>։ == Հիշատակ == 1997 թվականին Ակտոբեում Ղազախստանի հայ համայնքի նախաձեռնությամբ<ref>{{Cite news|title=Армянская диаспора против переименования улицы Мирзояна в Астане|url=http://newtimes.kz/society/5429-armyanskaya-diaspora-protiv-pereimenovaniya-ulitsy-mirzoyana-v-astane|work=|date=2013-11-21|accessdate=2017-09-22|language=|archivedate=2017-09-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170922194613/http://newtimes.kz/society/5429-armyanskaya-diaspora-protiv-pereimenovaniya-ulitsy-mirzoyana-v-astane}}</ref> Միրզոյանի ծննդյան հարյուրամյակի կապակցությամբ Կուբանի փողոցը վերանվանվել է նրա պատվին և տեղադրվել է քարակոթող<ref name="Gabdullin" /><ref>[https://centrasia.org/news2.php?st=1406696460 Бес кумира. В Казахстане требуют снести памятник 1-му секретарю ЦК Компартии Левону Мирзояну, как палачу] // Центразия, № 135 (17974), 30.07.2014.</ref>։ 2001 թվականին Ղազախստանի նախագահի արխիվը հրատարակել է «Լևոն Միրզոյանը Ղազախստանում. Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու (1933-1938)»<ref name="archive">Левон Мирзоян в Казахстане. Сборник документов и материалов (1933—1938 гг.) / Сост.: Е. М. Грибанова, А. Н. Ипмагамбетова, Е. В. Чиликова. — Алматы: Казахстан, 2001. — 368 с. — ISBN 5-7667-5710-7, 9785766757108</ref>։ Ինչպես նշում են ժողովածուի կազմողներ Է. Մ. Գրիբանովան և Է. Վ. Չիլիկովան, «Միրզոյանը 1933-1938 թթ. նպաստել է Ղազախստանի գյուղատնտեսությունը խորը ճգնաժամից դուրս բերելուն, նպաստել է հանրապետությունում արդյունաբերության և մշակույթի զարգացմանը, ազգային կադրերի ձևավորմանը և սկզբում փորձել է զսպել ռեպրեսիաների շրջանակը, սակայն հետագայում գիտակցելով, որ ինքն էլ պոտենցիալ զոհ է, գործուն մասնակցություն է ունեցել դրանց»<ref name="Gribanova">''Грибанова Е. М., Чиликова Е. В.'' [http://www.aprk.kz/up_files/publications/gribanova_chilikova_publication_01.pdf Вклад архива Президента Республики Казахстан в изучение истории репрессий в Казахстане в XX веке] // Доклад на конференции «Человек в тоталитарном обществе: рефлексии XXI века», состоявшейся на базе Одесского госуниверситета им. Мечникова И. И. в июне 2013 г. ([https://web.archive.org/web/20140808231559/http://www.aprk.kz/up_files/publications/gribanova_chilikova_publication_01.pdf копия])</ref>։ Բայց Ռուսաստանի Հասարակական-քաղաքական պատմության պետական արխիվի գաղտնազերծված փաստաթղթերի հրապարակումից հետո Ղազախստանի հանրապետական անվանաբանության հանձնաժողովը 2014 թվականի հունիսի 26-ին որոշում է ընդունել [[Նուր-Սուլթան|Աստանայի]] Լևոն Միրզոյանի փողոցը վերանվանել [[Ղազխստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա|Ղազախական ԽՍՀ ԳԱ առաջին]] նախագահ, հայտնի ղազախ գիտնական [[Կանիշ Սատպաև]]ի անունով։ Որոշման մեջ նշվում է, որ «պատմաբաններն ապացուցել են, որ Միրզոյանը նպաստել է ղազախական մտավորականության ներկայացուցիչների ոչնչացմանը»<ref>{{Cite web |url=http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net |title=Улицы Мирзояна в Астане больше нет |access-date=2014-07-04 |archive-date=2014-07-04 |archive-url=https://archive.is/20140704073112/http://newtimes.kz/obshchestvo/item/3438-ulitsy-mirzoyana-v-astane-bolshe-net |deadlink=no }}</ref>։ 2016 թվականի նոյեմբերի 26-ին Ալմաթիի Ակիմատը (քաղաքապետարանը) որոշել է վերանվանել [[Ալմաթի]]ի Լևոն Միրզոյան փողոցը ղազախ հայտնի էներգետիկ գիտնական, ակադեմիկոս Շաֆիկ Չոկինի անվամբ<ref>{{Cite web |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/stalo-izvestno-kakie-ulitsyi-pereimenuyut-v-almatyi-307276/ |title=Стало известно, какие улицы переименуют в Алматы |access-date=2016-12-01 |archive-date=2016-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161201143942/https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/stalo-izvestno-kakie-ulitsyi-pereimenuyut-v-almatyi-307276/ |deadlink=no }}</ref>։ 2017 թվականին Ակտոբե քաղաքի հասարակությունը համանուն փողոցն անվանափոխելուց հետո պահանջել է քանդել Միրզոյանի հուշարձանը։ Պատմամշակութային ժառանգության տեսչությունը հայտարարել է, որ հուշարձանը 1997 թվականին ապօրինի է տեղադրվել։ Այն ոչ մի կերպ պաշտպանված չէ օրենքով, պահպանվող օբյեկտների գրանցամատյանում չկա և դրա համար փաստաթղթեր չկան։ Ուստի այն կարելի է քանդել<ref>{{cite web|publisher=// Ktk.kz|url=https://www.ktk.kz/ru/news/video/2017/09/26/81601|title=После обнародования архивов актюбинцы требуют снести памятник Мирзояну|accessdate=2017-09-26|archiveurl=https://archive.li/20180601185402/https://www.ktk.kz/ru/news/video/2017/09/26/81601|archivedate=2018-06-01|deadlink=no}}</ref>։ 2018 թվականին հուշարձանն ապամոնտաժվել է, հետագայում այն նախատեսվում է տեղադրել սոցիալիզմի դարաշրջանի հրապարակում<ref>{{cite web|publisher=// Ktk.kz|url=https://www.ktk.kz/ru/news/video/2018/05/18/95967|title=Много шума наделал снос памятника Левону Мирзояну в Актобе|accessdate=2018-05-18|archiveurl=https://archive.li/20180601185712/https://www.ktk.kz/ru/news/video/2018/05/18/95967|archivedate=2018-06-01|deadlink=no}}</ref>։ Ղազախստանում Հայաստանի դեսպանի խոսքով, այս պետական գործչի հիշատակի ոչնչացումը հստակ տեսանելի է զուտ նրա ազգային պատկանելության պատճառով<ref>{{Cite news|author=Марианна Мкртчян|title=Посол Армении в Казахстане: За демонтажом памятника Левону Мирзояну в Актобe скрыта попытка уничтожения памяти госдеятелю из-за его национальной принадлежности|url=http://arminfo.info/full_news.php?id=32044|publisher=// Arminfo|accessdate=2018-05-30|language=|archivedate=2018-05-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180529225013/http://arminfo.info/full_news.php?id=32044}}</ref>։ * Միրզոյան - [[Թարազ]] քաղաքի անվանումը 1936-1938 թվականներին։ * Միրզոյանի շրջան (1933-1936), Ակտյուբինսկի մարզի Ստեպնոյ շրջանի անունը։ * Միրզոյանի շրջան (1936-1938), Ժամբիլսկայա մարզի Ժամբիլսկայա շրջանի անունը։ * [[Աստանա]]յի փողոցներից մեկի անունը։ == Ընտանիք == Միրզոյանի կինը՝ Յուլիա Թևոսյանը (Իվան Թևոսյանի քույրը), աշխատել է Ղազախստանում՝ որպես մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի տնօրեն։ Նրանք ունեցել են որդի և դուստր։ == Գրականություն == * Սիմոնյան Ա., Փոթորկածինը, Երևան, 1979։ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ2}} {{ՎՊԵ|Levon Mirzoyan}} {{DEFAULTSORT:Միրզոյան, Լևոն}} [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային կուսակցական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ աթեիստներ]] [[Կատեգորիա:Մոսկվա քաղաքում մահացածներ]] [[Կատեգորիա:Սպանվածներ]] [[Կատեգորիա:ԽՄԿԿ անդամներ]] [[Կատեգորիա:Ստալինյան բռնաճնշումների հայ զոհեր]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային պետական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Նոր Դոնսկի գերեզմանատանը թաղվածներ]] [[Կատեգորիա:Ստալինյան բռնաճնշումների զոհեր Ռուսաստանում]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ ԳԽ 1-ին գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:Ադրբեջանի նախագահներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդահայեր]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ-ում գնդակահարվածներ]] [[Կատեգորիա:Սպանված քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Գնդակահարվածներ]] r4k7799up1nurwqzg4akdcqhztajt2y 0 62587 8476126 8212837 2022-07-27T20:38:15Z Luckie Luke 53957 /* Նախկին նախարարներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գործադիր իշխանության մարմին | նախարար =[[Նարեկ Մկրտչյան]] }} '''Հայաստանի Հանրապետության''' '''Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն,''' գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին, որը մշակում ու իրականացնում է աշխատանքի և սոցիալական ապահովության բնագավառներում [[Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն|Հայաստանի Հանրապետության կառավարության]] քաղաքականությունը։ == Պատմություն == 1990 թվականին ՀՀ սոցիալական ապահովության մինիստրությունը վերակազմավորվեց ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական ապահովության նախարարության։ 1995 թվականի խորհրդարանական ընտրություններից հետո նախագահի հրամանագրով փոփոխություն կատարվեց կառավարության կառուցվածքում. կառույցը վերակազմավորվեց սոցիալական ապահովության, զբաղվածության, բնակչության տեղաշարժի և փախստականների հարցերով նախարարության։ 1996 թվականին ՀՀ Նախագահի հրամանագրով կառավարության կառուցվածքի նոր փոփոխություն տեղի ունեցավ. 1996 թվականի նոյեմբերի 8-ին նախարարությունը վերակազմավորվեց սոցիալական ապահովության նախարարության։ 2000 թվականի փետրվարի 28-ին ՀՀ Նախագահի հրամանագրով նախարարությունը միաձուլման ճանապարհով վերակազմավորվեց ՀՀ առողջապահության և սոցիալական ապահովության նախարարության։ ==Ընդհանուր տեղեկատվություն== '''Նախարար''' *[[Նարեկ Մկրտչյան]] '''Տեղակալներ'''՝ *[[Դավիթ Խաչատրյան]] *[[Աննա Ժամակոչյան]] *[[Տաթևիկ Ստեփանյան]] *Ռուբեն Սարգսյան == Նախկին նախարարներ == * [[Աշոտ Եսայան]]-[[Անկուսակցական]] * [[Ռաֆայել Բագոյան]]-[[Անկուսակցական]] * [[Հրանուշ Հակոբյան]]-[[ՀՀԿ]] * [[Գագիկ Եգանյան]]-[[Անկուսակցական]] * [[Ռազմիկ Մարտիրոսյան]]-[[ՀՀԿ]] * [[Աղվան Վարդանյան]]-[[ՀՅԴ]] * [[Արսեն Համբարձումյան]]-[[ՀՅԴ]] * [[Գևորգ Պետրոսյան (պետական գործիչ)|Գևորգ Պետրոսյան]]-[[ԲՀԿ]] * [[Մխիթար Մնացականյան]]-[[ԲՀԿ]] * [[Արթուր Գրիգորյան (պետական գործիչ)|Արթուր Գրիգորյան]]-[[ԲՀԿ]] * [[Արտեմ Ասատրյան]]-[[ՀՀԿ]] * [[Մանե Թանդիլյան]]-[[Լուսավոր Հայաստան կուսակցություն|ԼՀԿ]] * [[Զարուհի Բաթոյան]]-[[Քաղաքացիական պայմանագիր կուսակցություն]] * [[Մեսրոպ Առաքելյան]]-[[Առաքելություն կուսակցություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Աղբյուր == * [http://www.gov.am/am/structure/16/ Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության կայք էջ, ՀՀ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն] == Արտաքին հղումներ == * [http://www.mlsa.am/ Պաշտոնական կայք] * [http://www.ssa.am/ Սոցիալական ապահովության ծառայություն] {{ՀՀ կառավարություն}} [[Կատեգորիա:Հայաստանի աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն]] 7aalif1dvyvv706pnfj9m7tyvsd8waq 0 63966 8476335 8456542 2022-07-28T11:55:03Z ՄարիամՀ. 24320 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:François Boucher, Allegory of Music, 1764, NGA 32680.jpg|300px|մինի|Երաժշտության ալեգորիա, հեղինակ՝ [[Ֆրանսուա Բուշե]]]] '''Երաժշտություն,''' արվեստի և [[Մշակույթ|մշակութային]] գործունեության ձև, որի արտահայտչամիջոցը հնչյունն է՝ արտահայտված կոնկրետ ժամանակի մեջ:Երաժշտության ընդհանուր սահմանումները ներառում են ընդհանուր տարրեր,ինչպիսիք են [[ուժգնություն]]ը (որը ազդում է [[Մեղեդի|մեղեդու]] և հարմոնիայի վրա),ռիթմը(և դրա հետ կապված հասկացությունները՝[[Տեմպ (երաժշտություն)|տեմպ]],մետր և արտիկուլյացիա) [[Դինամիկա (երաժշտություն)|դինամիկան]](հնչեղությունն ու մեղմությունը), և [[տեմբր]]ի ձայնային որակները և կառուցվածքը(որոնք երբեմն բնորոշվում են որպես երաժշտության «գույներ»)։ Երաժշտության տարբեր [[Երաժշտական ժանր|ոճերն ու ձևերը]] կարող են ընդգծել,անտեսել կամ քողարկել այդ տարրերի մի մասը։ Երաժշտությունը կատարվում է մեծ թվով [[Երաժշտական գործիքներ|գործիքներով]] և վոկալ տեխնիկաներով՝ երգեցողությունից մինչև [[ռեփ]]։ Գոյություն ունեն մենակատար-գործիքային պիեսներ,մենակատար վոկալ գործեր (այդ թվում՝ առանց [[Նվագակցություն|նվագակցության]] երգեր)և պիեսներ,որոնք ներառում են երգեցողությունն ու երաժշտական գործիքները։ Երաժշտություն բառը ծագում է հունարեն [[wikt:μουσική#Ancient Greek|μουσική]]բառից (''mousike'';«[[մուսաներ]]ի արվեստը»)<ref name="perseus.tufts.edu">{{cite web|url=http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2368891|title=Mousike, Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', at Perseus|publisher=perseus.tufts.edu|accessdate=2015 թ․ հոկտեմբերի 27}}</ref>։ Կայացնող գործունեություններն ընդգրկում են երաժշտական գործերի ստեղծումը (երգերը, եղանակները, սիմֆոնիաները և այլն), [[Երաժշտական քննադատություն|երաժշտության քննադատությունը]], [[Երաժշտության պատմություն|երաժշտության պատմության]] ուսումնասիրությունը և [[երաժշտության գեղագիտական քննություն]]ը։ [[Հին Հունաստան]]ի և [[Հնդկաստան]]ի [[փիլիսոփա]]ները երաժշտությունը սահմանում էին որպես ձայնաստիճանների հորիզոնական դասավորություններ (սա բնորոշում էին որպես մեղեդի) և ուղղահայաց դասավորություններ (նկատի ունենալով հարմոնիան)։ Ընդհանուր ասույթները, որոնցից են «ոլորտների հարմոնիան» և «սա իմ ճաշակով երաժշտություն է» հավաստում են այն մասին, որ տվյալ երաժշտությունը հաճելի է ականջին։ Այնուամենայնիվ 20-րդ դարի կոմպոզիտոր [[Ջոն Քեյջ]]ն այն տեսակետն ուներ, որ յուրաքանչյուր հնչյուն կարող է երաժշտություն դառնալ. «[[Աղմուկ]] չկա. կա միայն հնչյուն»<ref>{{cite news|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E0CE1DB1E3BF930A2575BC0A964958260|title=John Cage, 79, a Minimalist Enchanted With Sound, Dies|last=Kozinn|first=Allen|date=օգոստոսի 13, 1992|newspaper=[[The New York Times]]|authorlink=Allan Kozinn|accessdate=2012 թ․ սեպտեմբերի 11}}</ref>։ Իսկապես, ողջ պատմության ընթացքում երաժշտության տարբեր ձևեր և ոճեր քննադատվել են որպես «չերաժշտություն», այդ թվում՝ [[Լյուդվիգ վան Բեթհովեն|Բեթհովենի]] [[«Grosse Fuge»]] լարային կվարտետը՝ գրված 1825 թվականին<ref>Watson 2009, 109–10.</ref>, [[ջազ]]ը՝ 1900-ականների սկզբներին<ref>Reiland Rabaka. ''Hip Hop's Amnesia: From Blues and the Black Women's Club Movement to Rap and the [[Hip Hop Movement]]''. Lexington Books, 2012. p. 103</ref> և հարդքոր փանքը՝ 1980-ականներին<ref>Manabe, Noriko. ''The Revolution Will Not Be Televised: Protest Music After Fukushima''. Oxford University Press, 2015. p. 163.</ref>։ Կան երաժշտության բազում ձևեր, որոնք ընդգրկում են [[փոփ երաժշտություն]]ը, ավանդական երաժշտությունը, երաժշտությունը՝ գրված [[կրոնական ծես]]երի համար և [[աշխատանքային երգեր]]։ Երաժշտությունն ընդգրկում է բարդ շարադրված ստեղծագործություններից (օրինակ՝ դասական [[սիմֆոնիա]]ները՝ գրված 1700-ականներին և 1800-ականներին) մինչև [[էքսպրոմտ]]ային նվագված իմպրովիզային երաժշտություն (ինչպիսին ջազն է), ժամանակակից երաժշտության ավանգարդ ոճերը՝ ստեղծված 20-րդ և 21-րդ դարերում։ Գիտնականները ապացուցել են, որ երգ լսելուց և աշխատանք կամ դասերն անելուց դուք այն ավելի արագ կընկալեք և այն ավելի հեշտ կլինի. օրինակ՝ շատ բարդ է սահմանազատել [[ծանր մետալ]]ն ու 1980-ականների [[ծանր ռոք]]ը։ Արվեստների շարքում երաժշտությունը կարող է դասակարգվել որպես [[կատարողական արվեստ]], [[գեղարվեստ]] կամ որպես լսարանային արվեստ։ Երաժշտությունը կարող է նվագվել, երգվել և լսվել կենդանի կատարմամբ ռոք համերգի կամ [[Նվագախումբ|նվագախմբային]] ելույթի ժամանակ, լսվել կենդանի կատարմամբ, որպես դրամատիկ ստեղծագործության մաս ([[երաժշտական թատրոն]] կամ [[օպերային թատրոն]]), կամ ձայնագրվել և լսվել ռադիոյով, [[MP3]] նվագարկչով, CD նվագարկչով, [[սմարթֆոն]]ով կամ որպես ֆիլմին կամ հեռուստատեսային շոուին ուղեկցող մաս։ Շատ մշակույթներում երաժշտությունը կարևոր դեր ունի մարդկանց կենցաղում, որովհետև այն առանցքային նշանակություն ունի կրոնական ծեսերում, կյանքի անցումային փուլերի արարողություններում (ուսման ավարտ, [[ամուսնություն]])։ Երաժշտությունն անհրաժեշտ է նաև [[պար]]ի և մշակութային այլ բնագավառների համար, որոնք ընդգրկում են [[Ֆանք խումբ|ֆանք խմբերում]] նվագելը, համայնքային [[Երգչախումբ|երգչախմբերում]] երգելը։ Շատ մարդկանց համար երաժշտությունը պարզապես [[հոբբի]] է։ Օրինակ՝ նվագելը երիտասարդական նվագախմբերում, երգեր գրելը, կատարելը և ձայնագրելը։ == Ծագումնաբանություն == Music բառը ծագում է հունարենից<ref name="perseus.tufts.edu" /> [[wikt:μουσική#Ancient Greek|μουσική]] (''mousike''; «մուսաների արվեստ»)։ Հունական դիցաբանության մեջ ինը Մուսաները դիցուհիներ էին, որոնք հովանավորում էին գրականությունը, գիտությունը և արվեստները։ Նրանք մարմնավորում էին գիտելիքի աղբյուրը պոեզիայում,երգերի խոսքերում, հունական մշակույթի մեջ՝ առասպելներում։ Համաձայն Առցանց Ծագումնաբանական Բառարանի, «music» տերմինը ծագել է 13-րդ դարի կեսին,Հին Ֆրանսերենի «''musique»'' և Լատիներեն ''musica,գերմաներեն Musik, հոլանդերեն muziek, իսպաներեն musica, իտալերեն musica, Հին դասական գերմաներեն mosica'' բառից։ Դասական հունարենում «musik»-ը բնորոշում է ամեն տեսակի արվեստը, որտեղ Մուսաները «նախագահել են» իրենց ներկայությամբ, բայց հատկապես երաժշտությունը և պոեզիան<ref name="etymonline">{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=music|title=music|website=[[Online Etymology Dictionary]]|publisher=Douglas Harper|accessdate=2015 թ․ հոկտեմբերի 27}}</ref>։ == Երաժշտությունը որպես արվեստի կամ ժամանցի ձև == [[Պատկեր:Muses_sarcophagus_Louvre_MR880.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Muses_sarcophagus_Louvre_MR880.jpg|մինի|{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}[[Հունական դիցաբանություն|Հունական դիցաբանության]] մեջ ինը մուսաները ներշնչանքի աղբյուր էին շատ ստեղծագործական փորձերի համար ՝ ներառյալ արվեստները:]] Երաժշտության հորինումը և կատարումը ունի գեղագիտական հաճույք պատճառելու, կրոնական կամ ծիսական նպատակով կամ որպես ժամանցային արտադրանք ներկայացվելու նպատակներ։ Երբ երաժշտությունը հասանելի էր միայն նոտաներով (օրինակ՝ դասական և ռոմանտիկ ժամանակաշրջաններում) երաժշտասերները գնում էին իրենց սիրելի ստեղծագործությունների կամ երգերի նոտաները՝ դրանք տանը դաշնամուրով կատարելու համար։ Երբ ի հայտ եկավ ձայնագրումը, հանրաճանաչ երգերի ձայնագրությունները դոմինանտ դիրք գրավեցին [[նոտաներ]]ի հանդեպ։ Երաժշտասերները վայելում էին իրենց սիրելի ստեղծագործությունների ձայնագրությունները։ Իսկ տնային մագնիտոֆոնների ի հայտ գալուց հետո՝ 1980-ականներին և [[Թվային երաժշտություն|թվային երաժշտության]] հայտնվելուց հետո (1990-ականներ), երաժշտասերները կարողանում էին իրենց նախընտրած երգերի ժապավենները և [[նվագացանկ]]երը ստեղծել և բեռնել դրանք դյուրակիր կասետների և MP3 նվագարկչի վրա։ Որոշ աուդիոֆիլներ ստեղծում են իրենց նախընտրած երգերի միքսային ժապավենները, որոնք ծառայում են որպես «ինքնադիմանկար, իդեալական խնջույքի բաղադրատոմս..և բացառապես ամենից սիրված բաներով կահավորված միջավայր»<ref>Kirszner, Laurie G. (January 2012). ''Patterns for College Writing''. Bedford/St. Martin's. p. 520. {{ISBN|978-0-312-67684-1}}</ref>։ Սիրողական մակարդակի երաժիշտները կարող են իրենց հաճույքի համար հորինել կամ կատարել երաժշտություն,նաև՝ եկամուտ ստանալ։ Պրոֆեսիոնալ երաժիշտներն աշխատանքի են անցնում մեծ թվով կազմակերպություններում և հաստատություններում ներառյալ զինված ուժերում ([[Քայլերգեր նվագող խումբ|քայլերգեր նվագող խմբերում]] և փոփ խմբերում),եկեղեցիներում և սինագոգներում,[[Սիմֆոնիկ նվագախումբ|սիմֆոնիկ նվագախմբերում]] ռադիոհեռարձակող կամ ֆիլմարտադրող կազմակերպություններում և [[երաժշտական դպրոց]]ներում։ Պրոֆեսիոնալ երաժիշտները երբեմն աշխատում են որպես ֆրիլանսեր կամ սեսիոն երաժիշտներ՝ պայմանագրեր և տարբեր պայմաններով համաձայնագրեր փնտրելով։ Սիրողական և պրոֆեսիոնալ երաժիշտների մեջ բազում կապեր կան։ Սկսնակ սիրողական երաժիշտները սովորում են պրոֆեսիոնալների մոտ։ Համայնքային շրջանակում աչքի ընկնող սիրողական երաժիշտները ելույթ են ունենում պրոֆեսիոնալ երաժիշտների հետ տարբեր անսամբլներում,ինչպիսիք են համայնքային համերգային խմբերը և նվագախմբերը։ Հաճախ տարբերություն է մտցվում կենդանի լսարանի համար և ստուդիայում կատարվող երաժշտության մեջ։ Սա արվում է այն նպատակով,որ երաժշտությունը հնարավոր լինի ձայնագրել և տարածել երաժշտության վաճառքի համակարգի և հեռարձակման միջոցով։ Այնուամենայնիվ, շատ հաճախ ունկնդրի առջև կատարվող, կենդանի կատարումները նույնպես ձայնագրվում են և տարածվում։ Կենդանի համերգների ձայնագրումը տարածված է թե՛ դասական,թե՛ փոփ երաժշտության ձևերի մեջ (նաև ռոքում)։ Ռոք երաժշտության համերգների անօրինական ձայնագրությունները մեծ ընդունելություն են գտնում երաժշտասերների մոտ։ [[Ջեմ-խումբ|Ջեմ-խմբի]] դեպքում կենդանի,իմպրովիզացիոն ջեմ-սեսիաներն ընդունված է ձայնագրել ստուդիաներում։ === Կոմպոզիցիա === Կոմպոզիցիան երգի,[[Գործիքային երաժշտություն|գործիքային երաժշտության]] պիեսի,վոկալի և նվագարանների, կամ երաժշտության այլ տեսակի ստեղծումն է կամ հորինելու հմտությունը։ Արևմտյան դասական և էլի շատ մշակույթներում, կոմպոզիցիան ներառում է նաև [[Նոտագրություն|նոտագրում]],որի միջոցով ստեղծագործությունը հետո կատարվում է կոմպոզիտորի, երաժիշտների, երգիչների կողմից։ Ավանդական և փոփ երաժշտության մեջ ստեղծագործության գործողությունը, որը կոչվում է ուղղակի երգահանություն, ընդգրկում է երգի հիմնական ուրվագծերի ստեղծումը.մեղեդին, խոսքերը և [[ակորդների հաջորդականություն]]ը։ Դասական երաժշտության մեջ կոմպոզիտորն ինքն է գործիքավորում սեփական ստեղծագործությունները,մինչդեռ երաժշտական թատրոնում կամ փոփ երաժշտության մեջ երգահանները կարող են գործիքավորող վարձել։ Շատ դեպքերում երգահանը չի օգտագործում նոտագրումը։ Դրա փոխարեն հորինում է մտքում և ձայնագրում կամ նվագում հիշողությամբ։ Ջազում և փոփ երաժշտության մեջ ազդեցիկ կատարողների նշանավոր ձայնագրությունները ստանում են նույն կշիռն,ինչ դասական,նոտաներով կատարումները։ Նույնիսկ երբ երաժշտությունը գրված է համեմատաբար հստակ, ինչպես դասական երաժշտության մեջ,կատարողը ստիպված է շատ որոշումներ կայացնել,քանի որ նոտագրումն այնքան էլ հստակ չի արտահայտում երաժշտության բոլոր տարրերը։ Որոշում կայացնելու գործընթացը,թե ինչպես կատարել երաժշտությունը, որը հորինվել և նոտագրվել է նախկինում սահմանվում է «մեկնաբանություն»։ Նույն ստեղծագործության տարբեր կատարողների մեկնաբանությունները կարող են շատ տարբերվել ընտրված տեմպի,երգելու/նվագելու ոճի կամ [[Մեղեդու ֆրազավորում|մեղեդիների ֆրազավորման]] դիտանկյունից։ Երբ կոմպոզիտորներն ու երգահանները կատարում են իրենց սեփական ստեղծագործությունները, դա նույնպես կոչվում է մեկնաբանություն։ Տարբերակների և մեթոդների կայուն թիվը,որոնք առկա են կոնկրետ ժամանակում և տեղում կոչվում է կատարման հմտություն:Միաժամանակ «մեկնաբանություն» սովորաբար կոչվում է կատարողի անհատական ընտրությունը։ Երաժշտական կոմպոզիցիան հաճախ օգտագործում է նոտագրություն և գրվում է մեկ անձի կողմից:Բայց միշտ չէ այդպես։ Ստեղծագործությունը կարող է ունենալ մի քանի կոմպոզիտորներ։ Սա հաճախ է պատահում փոփ երաժշտության մեջ,երբ խումբը համատեղ գրում է երգ,կամ երաժշտական թատրոնում,երբ մեկը գրում է մեղեդիները, մյուսը՝ խոսքերը,իսկ երրորդը՝ գործիքավորում է երգերը։ Երաժշտության որոշ ոճերում,օրինակ՝ [[բլյուզ]]ում կոմպոզիտոր-երգահանը կարող է ստեղծել,կատարել և ձայնագրել նոր երգեր,կամ պիեսներ՝ դրանք երբևէ չնոտագրելով։ Երաժշտական եղանակը կարող է նաև ստեղծվել բառերով,նկարներով,կամ համակարգչային ծրագրերով,որոնք բացատրում են կամ նշում, թե ինչպես պետք է երգիչը կամ երաժիշտը ստանա երաժշտական հնչյունները։ Նման օրինակներն ընդգրկում են ավանգարդից (որը օգտագործում է գրաֆիկական նոտագրություն գրելու համար այնպիսի ստեղծագործություններ,ինչպիսիք են [[Aus den sieben Tagen]],) մինչև համակարգչային ծրագրեր,որոնք նշում են երաժշտական պիեսների հնչյունները։ Երաժշտությունը,որը հաճախ օգտագործում է պատահականությունը կոչվում է ալեատորիկ երաժտություն և ասոցացվում է 20-րդ դարի այնպիսի կոմպոզիտորների հետ,ինչպիսիք են Ջոն Քեյջը, Մորթոն Ֆելդմանը և Վիտոլդ Լուտոսլավսկին։ Պատահականության վրա հիմնված երաժշտության առավել հայտնի օրինակ է [[զանգ]]ակների ՝քամուց առաջացող ղողանջը։ === Նոտագրում === [[Պատկեր:Notes on Guitar and Fortepiano (HY).svg|մինի|Կիթառի և ֆորտեպիանոյի նոտաներ]] 2000-ականներում երաժշտության նոտագրումը ենթադրում է նոտաների և ռիթմերի գրավոր արտահայտումը թղթի վրա ՝ սիմվոլների միջոցով։ Նոտագրումը պարունակում է նաև ցուցումներ այն մասին, թե ինչպես կատարել երաժշտությունը։ Օրինակ՝ երգի նոտաները կարող են ցույց տալ,որ երգն իրենից ներկայացնում է «դանդաղ բլյուզ» կամ «արագ սվինգ»։ Սա ցույց է տալիս տեմպը և ժանրը։ Նոտաները կարդալու համար անհրաժեշտ է իմանալ [[երաժշտության տեսություն]],հարմոնիա և ունենալ կատարման փորձ ՝կապված կոնկրետ երգի կամ ստեղծագործության ժանրի հետ։ Գրավոր նոտագրությունը կախված դարաշրջանից տարբեր է։ 2000-ականներին նոտագրությունը ստեղծվում է ավանդական ձևով,կամ համակարգչային նոտագրող ծրագրերով։ Հնում նոտագրություն անում էին քարի և կավե աղյուսների վրա։ Երաժշտությունը նոտաներով կատարելու համար, երաժշտին կամ երգչին անհրաժեշտ է ռիթմիկ և նոտային տարրերի հասկացողություն և կատարման պրակտիկա։ Նվագելով այնպիսի ժանրերում,որոնք պահանջում են [[երաժշտական իմպրովիզացիա]],կատարողը նվագում է այն նոտաներով,որտեղ միայն [[ակորդային անցումներ]]ն ու երգի կառուցվածքն են նշված։ Սա կատարողից պահանջում է երաժշտության կառուցվածքի լավ հասկացողություն,հարմոնիայի և տվյալ ժանրի ոճերի իմացություն (օրինակ՝ ջազ կամ [[քանթրի]])։[[Պատկեր:Coffee_and_synths._KayoDot_album_"Hubardo"_recording,_2013-06-13.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Coffee_and_synths._KayoDot_album_%22Hubardo%22_recording,_2013-06-13.jpg|մինի|Մարդիկ{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} հորինում են երաժշտություն ՝օգտագործելով [[էլեկտրոնային ստեղնաշար]]եր:]]Արևմտյան երաժշտական արվեստի մեջ ամենատարածված նոտագրման ձևը պարտիտուրն է, որն ընդգրկում է անսամբլային պիեսի բոլոր պարտիաները և երգիչների ու երաժիշտների առանձին,անհատական նվագաբաժինները։ Փոփ երաժշտության,ջազի մեջ ստանդարտ նոտագրություն է համարվում մեղեդու,ակորդների,խոսքերի(եթե վոկալ ստեղծագործություն է) և կառուցվածքի նշումը։ Պարտիտուր և նվագաբաժիններ կարող են օգտագործվել նաև փոփ երաժշտության և ջազի մեջ,հատկապես ՝մեծ անսամբլներում։ Փոփ երաժշտության մեջ կիթառահարներն ու բաս-կիթառահարները հաճախ կարդում են երաժշտությունը թաբերից,որոնք օգտագործելով կիթառի կամ բասի գրիֆի սխեման,ցույց են տալիս նվագվելիք նոտաների տեղերը։ Թաբերն օգտագործվել են նաև [[Բարոկկո]] ժամանակաշրջանում, [[Լյուտնյա]]յի(լարային,կսմիթային երաժշտական նվագարան) համար։ === Իմպրովիզացիա === [[Պատկեր:Adeste_Fideles_sheet_music_sample.svg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Adeste_Fideles_sheet_music_sample.svg|մինի|Նոտաները{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} երաժշտության արտացոլումն են թղթի վրա: Սա միառիթմիկգործիքավորում է "[[Adeste Fideles]]" ավանդական պիեսի: {{audio|Adeste Fideles sheet music sample.mid|Play}}]] Երաժշտական իմպրովիզացիան ինքնաբուխ երաժշտության ստեղծումն է:Այն հաճախ հիմնված է լինում նախորդիվ գոյություն ունեցող հարմոնիկ կառուցվածքի կամ ակորդային հաջորդականության վրա։ Իմպրովիզացիան կատարողի ակնթարթային գրված կոմպոզիցիան է,որտեղ կոմպոզիտորական մեթոդները կիրառվում են հանպատրաստից կամ պատրաստած։ Իմպրովիզացիան զգալի մաս է կազմում երաժտության որոշ տեսակների համար,ինչիսիք են բլյուզը, ջազը, ջազ ֆյուժընը,որոնցում երաժիշտները սոլո իմպրովիզներ են անում մեղեդու և նվագակցային բաժնի մեջ։ Արևմուտքի երաժշտական արվեստի ավանդույթների մեջ իմպրովիզացիան կարևոր հմտություն էր հատկապես բարոկկո և դասական ժամանակաշրջաններում։ Բարոկկո շրջանում կատարողներն իմպրովիզ էին անում զարդարանքները իսկ [[basso continuo]]-ստեղնաշարայինները իմպրովիզ էին անում ակկորդային ձայներում։ Դասական էպոխայում մենակատար երգիչներն ու երաժիշտները իմպրովիզ էին անում վիրտուոզ կադենցիաների ժամանակ ՝ դասական համերգի ընթացքում։ Այնուամենայնիվ 20-րդ դարում և 21-րդ դարի սկզբում,երբ արևմտյան գեղարվեստական կատարման համընդհանուր ընդունված պրակտիկան ստանդարտացվեց սիմֆոնիկ նվագախմբերում, օպերային թատրոններում, իմպրովիզացիան սկսեց ավելի փոքր դեր խաղալ։ Միևնույն ժամանակ որոշ ժամանակակից կոմպոզիտորներ ավելի ու ավելի շատ ավելացրին իմպրովիզացիան իրենց ստեղծագործություններում։ Հնդկական դասական երաժշտություն մեջ իմպրովիզացիան հանդիսանում է կարևոր բաղադրիչ և հիմնական չափանիշ։ === Տեսություն === Երաժշտության տեսությունն ընդգրկում է երաժշտության բնույթը և մեղանիկաները։ Այն հաճախ ներառում է նմուշների արտահայտումը,որոնք որոշում են կոմպոզիտորների մեթոդները և ուսումնասիրում է երաժշտական լեզուն և նոտագրությունը։ Լայն իմաստով, երաժշտության տեսությունը որոշում և վերլուծում է երաժշտության հատկանիշները և տարրերը.ռիթմ, հարմոնիա (հարմոնիկ ֆունկցիա), մեղեդի,կազմություն, ձև։ Ընդհանուր առմամբ երաժշտական տեսությունը կարող է ներառել երաժշտության մասին յուրաքանչյուր պնդում, համոզմունք, մտահղացում<ref>{{cite book|title=Meta-Variations: studies in the foundations of musical thought…|last=Boretz|first=Benjamin|publisher=Open Space|year=1995|authorlink=Benjamin Boretz}}</ref>։ Այս ամենը ուսումնասիրող մարդիկ տեսաբաններն են։ Նրանց մի մասը օգտագործում են ակուստիկան, մարդու ֆիզիոլոգիան և հոգեբանությունը,որ բացատրեն՝ ինչու և ինչպես է ընկալվում երաժշտությունը։ == Տարրեր == Երաժշտությունն ունի շատ տարբեր հիմքեր և տարրեր։ «Տարր» բառը կարող է նշանակել հետևյալ բաները.բարձրություն և բիթ կամ զարկերակ, տեմպ, ռիթմ, մեղեդի, հարմոնիա, տեքստուրա, ոճ, ձայների բաշխում և տեմբր կամ էլ գույն, դինամիկաներ,արտահայտչամիջոցներ, արտիկուլյացիա, ձև ստրուկտուրա։ Երաժշտության տարրերը իրենց ուրույն տեղն են զբաղեցնում Ավստրալիայի, Միացյալ Թագավորության և ԱՄՆ-ի ուսումնական ծրագրերում։ Այս երեք ուսումնական ծրագրերն էլ համարում են բարձրությունը, դինամիկաները, տեմբրը և տեքստուրան երաժշտական տարրեր,սակայն մյուս վերոնշյալ տարրերը ոչ միշտ են համընդհանուր ընդունված։ Ստորև այս երեք ուս.ծրագրերի «երաժշտական տարրերի» պաշտոնական ձևակերպումներն են. * Ավստրալիա.բարձրություն,տեմբր,տեքստուրա, դինամիկաներ և արտահայտչամիջոցներ,ռիթմ, ձև և ստրուկտուրա<ref>ACARA. (2015). Music glossary. v7.5. Retrieved 28 May 2015, 2015, from {{cite web|url=http://www.australiancurriculum.edu.au/the-arts/music/glossary|title=Archived copy|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160126091254/http://www.australiancurriculum.edu.au/the-arts/music/glossary|archivedate=2016 թ․ հունվարի 26|accessdate=2016 թ․ հունվարի 9|deadurl=yes|df=}}</ref>։ * Միացյալ Թագավորություն. բարձրություն, տեքստուրա, դինամիկաներ, տևողություն,տեմպ,ստրուկտուրա<ref>Education.gov.uk. (2011). Music – Schools. Retrieved 12 July 2013, from http://www.education.gov.uk/schools/teachingandlearning/curriculum/primary/b00199150/music</ref>։ * ԱՄՆ. բարձրություն, տեմբր, տեքստուրա, դինամիկաներ,ռիթմ,ձև, հարմոնիա, ոճ և արտիկուլյացիա<ref>NAfME. (2015). Core music standards glossary. http://www.nafme.org/my-classroom/standards/core-music-standards /</ref>։ Միացյալ Թագավորության ուսումնական ծրագրում 2013 թվականին երաժշտական տարրերի ցուցակում ավելացվել է «համապատասխան երաժշտական նշումներ» եզրույթը, իսկ ցուցակը վերանվանվել է «փոխկապակցված երաժշտական մեծություններ»:Այս մեծություններն են ՝ բարձրություն, տևողություն, դինամիկա,տեմպ, տեմբր, տեքստուրա, ստրուկտուրա և համապատասխան երաժշտական նշումներ<ref>Gov.uk. (2013). ''National curriculum in England: music programmes of study''. Retrieved 6 January 2016, from https://www.gov.uk/government/publications/national-curriculum-in-england-music-programmes-of-study</ref>։ «Երաժշտական տարրեր» արտահայտությունը օգտագործվում է մի շարք տարբեր համատեքստերում։ Դրանցից երկու ամենատարածված համատեքստերը կարելի է տարբերակել ՝ դրանք նկարագրելով որպես «երաժշտական տարրական էլեմենտներ» և «երաժշտության ընկալման տարրեր»։ === Երաժշտական տարրական էլեմենտներ === 1800-ականներին, «Երաժշտական էլեմենտներ» և «երաժշտական տարրական էլեմենտներ» արտահայտությունները համարվում էին մեկը մյուսին փոխարինող<ref>Clementi, M. (1974). Introduction to the art of playing on the piano forte: Da Capo Pr. Cohen, D., & Dubnov, S. (1997). [[Gestalt phenomena]] in musical texture: Springer</ref><ref>Niecks, F. (1884). A concise dictionary of musical terms. The Musical Times and Singing Class Circular, 25(498), 473. doi: 10.2307/3357513</ref>։ Այս փաստաթղթերում նկարագրված տարրերը վերաբերում են երաժշտության այն ասպեկտներին, որոնք անհրաժեշտ են երաժիշտ դառնալու համար։ Էստրելլայի պես<ref>Estrella, E. (2015). The Elements of music. Retrieved 15 Jan. 2015, 2015, from http://musiced.about.com/od/beginnerstheory/a/musicelements.htm</ref>,նոր գրողները, թվում է ՝ օգտագործում են «երաժշտական տարրեր» արտահայտությունը նույն ձևով։ Սահմանումը,որն ավելի հստակ է արտացոլում այս գործածությունը հետևյալն է.«արվեստի, գիտության և այլնի տարրական սկզբունքները. Քերականության տարրերը»<ref>Element. (n.d.). In Dictionary.com unabridged. Retrieved 10 Jun 2015, from http://dictionary.reference.com/browse/element</ref>։ Մեծ Բրիտանիայի ուսումնական ծրագրում «փոխկապակցված երաժշտական մեծությունների» անցնելը կարծես հետքայլ է դեպի երաժշտական տարրական էլեմենտներ։ === Ընկալման տարրեր === 1930-ականներին հոգեակուստիկայի զարգացման հետ, երաժշտության ուսումնասիրությունը ավելի շատ վերաբերում է այն բանին, թե ինչպես ենք մենք լսում երաժշտությունը, քան՝ ինչպես ենք նվագում։ Կարլ Սիշորն իր «Երաժշտության հոգեբանություն»<ref>Seashore, C. E. (1938). ''Psychology of music'': New York: Dover Publications.</ref> գրքում առանձնացնում է երաժշտության հոգեբանության չորս հատկանիշ։ Դրանք էին բարձրությունը, հնչեղությունը, ժամանակը և տեմբրը (էջ 3)։ Նա դրանց չէր կոչում «երաժշտության տարրեր»,այլ բնորոշում դրանք որպես «տարրային կոմպոնենտներ» (էջ 2)։ Այնուամենայնիվ այս տարրային կոմպոնենտները ուղղակի կապված են 4 համեմատաբար տարածված երաժշտական տարրերի հետ.Բարձրությունն ու տեմպը ամբողջովին են համապատասխանում, «հնչեղությունը» համապատասխանում է դինամիկային, իսկ «ժամանակը»՝ ժամանակի վրա հիմնված ռիթմին,տևողությանը և տեմպին։ «Երաժշտության տարրեր» արտահայտության այս գործածումը ավելի մեծ կապ ունի Վեբստերի նոր բառարանի ՝ տարրերի սահմանման հետ.նախահիմք,որը հայտնի մեթոդներով չի կարող բաժանվել ավելի պարզ ձևի։ Թեև «երաժշտության տարրական էլեմենտները» ցուցակի հեղինակները կարող են տարբերվել կախված անձնական (կամ ինստիտուցիոնալ) նախասիրություններից, երաժշտության ընկալման տարրերը պետք է բաղկացած լինեն առանձին տարրերի ընդունված կամ ստուգված ցուցակից,որոնք կարող են ինքնուրույն մանիպուլացվել հասնելու համար ցանկալի երաժշտական էֆեկտին։ Թվում է,թե այս փուլում դեռևս տեղ կա հետազոտությունների։ === Ոճերի վերլուծություններ === Երաժշտության որոշ ոճեր այս հիմունքների որոշ դրվագների վրա շեշտադրումներ են անում։ Մյուսներն այս տարրերն ավելի քիչ են շեշտադրում։ Որպես օրինակ, [[Bebop]] դարի ջազը շատ բարդ ակորդներ է օգտագործում՝ ներառյալ [[Ալտերացված դոմինանտաներ|ալտերացված (փոփոխված) դոմինանտաները]] և ակորդների բարդ [[Ակկորդների Հաջորդականություն|հաջորդականությունները]]՝ մեկ տակտի մեջ երկու կամ ավելի անգամ փոփոխվող ակորդներով իսկ մեղեդու մեջ մի քանի անգամ փոխվող բանալիով:Մինչդեռ օրինակ ֆանքի մեջ մեծ մասամբ շեշտը դրվում է ռիթմի և սվինգի վրա,և հիմնվում հանպատրաստից հորինված, մեկ ակորդի շուրջ նվագակցության վրա։ Կամ եթե Ռոմանտիզմի դարաշրջանում՝ 1800-ականների կեսերից մինչև դարավերջ, դասական երաժշտությունը լայնորեն կիրառում է դինամիկաների դրամատիկ փոփոխություններ ՝ pianissimo (շատ մեղմ) շշնջալու հատվածներին հաջորդում են հնչեղ fortissimo հատվածները, մինչդեռ որոշ ամբողջական սյուիտներ բարոկկո ոճում՝ գրված [[կլավեսին]]ի համար 1700-ականների սկզբում, օգտագործում են ընդամենը մեկ դինամիկա։ Եվս մեկ օրինակ.դասական երաժշտության ստեղծագործություններ, ինչպիսիք [[սիմֆոնիա]]ներն են, ունեն երկար տևողություն, մինչդեռ որոշ փոփ երգեր տևում են ընդամենը քիչ րոպեներ։ === Տարրերի նկարագրություն === ==== Ձայնի բարձրությունը և մեղեդին ==== Ձայնի բարձրությունը հնչյունի ասպեկտ է, որը մենք կարողանում ենք լսել։ Մի նոտան կամ տոնը կարող է բարձր կամ ցածր լինել մեկ այլ նոտայից կամ երաժշտական հնչյունից։ Մենք կարող են խոսել բարձր կամ ցածր տոնի համար ավելի ընդհանուր իմաստով։ Օրինակ ՝ ինչպես է ունկնդիրը լսում [[պիկոլո]]յի սուր ձայնը կամ սուլող տոնը և համարում ավելի բարձր,քան բաս թմբուկի խորը ձայնը։ Մենք խոսում ենք ձայնի բարձրության մասին նաև առավել կոնկրետ իմաստով ՝ կապված երաժշտական [[մեղեդի]]ների, [[Բասի երաժշտական գիծ|բասի երաժշտական գծի]] և ակորդների հետ։ Ձայնի ճշգրիտ բարձրությունը կարող է որոշվել ձայների հստակ և կայուն հաճախությամբ։ Հստակությունն ու կայունությունը պետք է լինեն այնքան,որ ձայնը տարբերվի աղմուկից։ Օրինակ՝ ունկնդրին ավելի հեշտ է տարբերակել դաշնամուրով նվագված նոտայի բարձրությունը,քան հարվածային գործիքինը։ [[Մեղեդի]]ն (կամ եղանակը) հաջորդականորեն հնչող,վարընթաց և վերընթաց շարժվող հնչյունների շարքն է։ Մեղեդու նոտաներն,առհասարակ, ստեղծվում են օգտագործելով այնպիսի հնչյունների բարձրության համակարգեր,ինչպիսիք են գամմաներն ու [[տոնայնություն]]ները։ Մեղեդիները հաճախ պարունակում են նաև երգի կամ ստեղծագործության մեջ օգտագործվող ակորդի մաս համարվող հնչյուններ։ Պարզ ժողովրդական և ավանդական երգերը կարող են օգտագործել ընդամենը մեկ տոնայնության նոտաներ,այլ տոնայնության նոտաներ,որը կապված է տվյալ գամմայի տոնիկական հնչյունի հետ։ Օրինակ՝ կարող է լինել երգ՝ գրված C-ում (դո մաժոր),որն ունի մեղեդի՝ բաղկացած միայն դո մաժորի նոտաներից (առանձին նոտաները ՝ C,D,E,F,G,A,H: Սրանք այլ կերպ կոչվում են նաև «սպիտակ նոտաներ»,որը կապված է դաշնամուրի վրա համապատասխան ստեղների գույնով)։ Մյուս կողմից էլ, Bebop դարաշրջանի ջազը (1940-ականներ) և 20 և 21-րդ դարերի [[ժամանակակից երաժշտություն]]ը կարող է օգտագործել շատ խրոմատիկ նոտաներ (այսինքն՝ ի լրումն դաշնամուրի վրա մաժոր գամմայի նոտաների, ընդգրկում է «սև» և «սպիտակ» բոլոր նոտաները) և անսովոր գամմաներ,ինչպիսիք են ամբողջ տոներով գամման (ամբողջական տոներով գամման ներառում է C, D, E, F{{երաժշտություն|sharp}}, G{{երաժշտություն|sharp}} և A{{երաժշտություն|sharp}} նոտաները)։ Ցածր ռեգիստրի, բաս գործիքներով (օրինակ՝ [[Կոնտրաբաս (լարային նվագարան)|կոնտրաբաս]],[[էլեկտրական բաս]] կամ [[տուբա]] ) նվագված խորը երաժշտական գիծը կոչվում է [[բասային գիծ]]։ ==== Հարմոնիա (ներդաշնակում) և ակորդներ ==== [[Պատկեր:George_Clinton_2006.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:George_Clinton_2006.jpg|աջից|մինի|ֆանքի{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} մեջ մեծ մասամբ շեշտը դրվում է ռիթմի և սվինգի վրա,և հիմնվում հանպատրաստից հորինված, մեկ ակորդի շուրջ նվագակցության վրա:Նկարում Influental funk երաժիշտներ [[Ջորջ Քլինթոն (ֆանք երաժիշտ)|Ջորջ Քլինթոնը]] և [[Parliament Funkadelic]] խումբն է (2006թ):]] [[Պատկեր:Sol7_accordo_chitarra_G7_guitar_chord.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Sol7_accordo_chitarra_G7_guitar_chord.jpg|աջից|մինի|Երբ{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} երաժիշտները նվագում են 3 և ավելի տարբեր [[նոտա]]ներ միաժամանակ, ստացվում է ակորդ: [[Արևմտյան երաժշտություն|Արևմտյան երաժշտության]] մեջ (ներառյալ դասական երաժշտությունը,փոփը, ռոք և շատ նման ժանրեր) ամենատարածված ակորդները [[եռահնչյուն]]ներն են (միաժամանակ նվագված 3 հնչյուն՝ դասավորված հիմնականում տերցիաներով): Ամենատարածված ակորդները մաժոր և մինոր ակորդներն են: Մաժոր ակորդի օրինակ է C (դո), E (մի), G (սոլ) նոտաների համահնչյունը: Մինոր ակորդի օրինակ է A (լյա), C (դո), E (մի) հնչյունների համահնչյունը: (Նկարում [[կիթառահար]] է,որը նվագում է ինչ-թր ակորդ:)]] Հարմոնիան վերաբերում է երաժշտության «հորիզոնական» նոտաների հնչյուններին.նոտաներին,որոնք նվագվել կամ երգվել են միասին և միաժամանակ ակորդ ստեղծելու համար։ Սա սովորաբար նշանակում է,որ նոտաները միաժամանակ են հնչում, սակայն հարմոնիան կարող է լինել նաև հարմոնիկ կառուցվածք ուրվագծող մեղեդին։ Մաժորա-մինորային համակարգում ստեղծած երաժշտության մեջ, (սա ընդգրկում է 1600-ից 1900 թվականը գրված դասական երաժշտությունը և արևմտյան փոփի սգալի մասը, ռոքը և ավանդական երաժշտությունը) մեղեդու տոնայնությունը որոշում է օգտագործված գամման, որի կենտրոնն է համարվում տոնիկական (առաջին) աստիճանը։ Դասական պարզ կտորները և շատ փոփ և ավանդական երգեր գրված են այնպես,որ ողջ երաժշտությունը գրված է մի տոնայնության մեջ։ Շատ ավելի բարդ դասական,փոփ և ավանդական երգերն ու կտորները կարող են ունենալ 2 տոնայնություն (որոշ դեպքերում ՝ 3 և ավելի) ։ Ռոմանտիզմի դարաշրջանի Դասական երաժշտությունը՝ գրված 1820-1900 թվերին հաճախ ունենում է բազում տոնայնություններ։ Այսպես է նաև հատկապես 1940-ականների Bebop ժամանակաշրջանի ջազը, որտեղ երգի հիմնական տոնայնությունը կամ «[[տոնիկա]]ն» փոխվում է ամեն 4 տակտը, կամ նույնիսկ 2 տակտը մեկ։ ==== Ռիթմ ==== Ռիթմը հնչյունների և լռության կարգավորումն է ժամանակի մեջ։ Մետրը (չափը) կենդանացնում է ժամանակը կանոնավոր իմպուլսային խմբերում՝ տակտերում, որոնք արևմտյան դասական, փոփ և ավանդական երաժշտության մեջ խմբավորում են նոտաները 2 քառորդ, 3 քառորդ, կամ 3 ութերորդական (հայտնի է նաև որպես վալսի չափ) և 4 քառորդ չափերում։ Չափերը դարձել են լսելու համար ավելի հեշտ,քանի որ երգերն ու ստեղծագործությունները հաճախ (բայց ոչ միշտ) շեշտ են դնում յուրաքանչյուր (նոտային) խմբավորման առաջին հարվածի (բիթի) վրա։ Գոյություն ունեն նկատելի բացառություններ, ինչպիսին է բեքբիթը,որը լայնորեն օգտագործվում է արևմտյան փոփում և ռոքում։ 4 քառորդ չափով երգում շեշտվում են տակտի 2-րդ և 4-րդ մասերը (թույլ և համեմատաբար թույլ մասեր)։ Սա սովորաբար կատարում է հարվածային գործիքներ նվագողը բարձր և տարբերվող-հնչողություն ունեցող փոքր թմբուկի վրա։ Փոփում և ռոքում երգի ռիթմային հատվածները նվագվում է «[[ռիթմ սեկցիա]]ն», որն ընդգրկում է ակորդներ նվագող գործիքները (էլեկտրոնային կիթառ, ակուստիկ կիթառ, դաշնամուր կամ այլ ստեղնաշարային գործիքներ) բաս-գործիք (սովորաբար ՝ էլեկտրոնային բաս-կիթառ, կամ որոշ տիպիկ ժանրերի համար,ինչպիսիք են ջազը և [[Bluegrass|բլուգրասը]] ՝ կոնտրաբաս) և հարվածային գործիքներ։ ==== Տեքստուրա ==== Երաժշտական տեքստուրան ստեղծագործության կամ երգի ընդհանուր հնչողությունն է։ Ստեղծագործության տեքստուրան արտահայտվում է այն բանով, թե ինչպես են ռիթմիկ, մեղեդային,հարմոնիկ նյութերը համադրվում ստեղծագործության մեջ։ Այս համադրությունն էլ որոշում է ձայնի բնույթը ստեղծագործության մեջ։ Տեքստուրան հաճախ նկարագրվում է խտության կամ ստվարության և դիապազոնի կամ լայնության ամենափոքր և ամենամեծ քայլերի միջակայքում։ Նաև տարբերվում է՝ կախված ձայների քանակից և մասերից և այդ ձայների հարաբերակցությունից։ Օրինակ՝ ստվար տեքստուրան պարունակում է գործիքների բազում «շերտեր»։ Այդ շերտերից մեկը կարող են լինել լարային բաժինը կամ պղնձյա փողայինները։ Ստվարության վրա ազդում է նաև գործիքների քանակն ու հարստությունը։ Տեքստուրայի տարածված բնորոշում է նաև նվագաբաժինների և երաժշտական գծերի քանակն ու հարաբերակցությունը։ Մոնոդիա(միաձայնություն). մեկ մեղեդի ՝(կամ եղանակ) առանց նվագակցության կամ ներդաշնակող հատվածի։ Մոնոդիայի օրինակ է մոր՝ երեխայի համար երգած օրորոցայինը։ * Հետերոֆոնիա. 2 և ավելի գործիքներ կամ երգիչներ նվագում/երգում են միևնույն մեղեդին, բայց յուրաքանչյուր կատարող փոքր-ինչ փոխում է մեղեդու ռիթմը և արագությունը կամ ավելացնում տարբեր զարդարանքներ։ 2 բլուգրասներ, որոնք նվագում են ջութակի նույն ավանդական մեղեդին, յուրաքանչյուրը փոքր-ինչ փոխում կամ զարդարանքներ է ավելացնում այդ մեղեդուն։ * [[Պոլիֆոնիա]]. ([[բազմաձայնություն]]) մի քանի իրարից անկախ,միահյուսված մեղեդային գծեր,որոնք երգվում կամ նվագվում են միաժամանակ։ Խմբերգային երաժշտությունը՝ գրված վերածննդի շրջանում, որպես կանոն, ստեղծված է այս ոճում։ Պոլիֆոնիայի պարզ օրինակ է "Row, Row, Row Your Boat" երգը, որտեղ երգիչների տարբեր խմբեր սկսում են երգել ոչ միաժամանակ։ * հոմոֆոնիա. (միաձայնություն) պարզ մեղեդի, որն ուղեկցվում է ակորդային նվագակցությամբ։ Արևմտյան փոփ երաժշտության մեծ մասը՝ գրված 19-րդ դարից, գրված են այս տեքստուրայով։ Երաժշտությունը, որը պարունակում է մեծ թվով առանձին պարտիաներ (օրինակ՝ կրկնակի կոնցերտ, որտեղ 100 նվագախմբային գործիքներ են նվագակցում շատ միահյուսված մեղեդային գծերով) համարվում է ավելի ստվար և հոծ տեքստուրա ունեցող, քան քիչ նվագաբաժիններով երկը(օրինակ՝ մենակատար ֆլեյտայի մեղեդին, որին նվագակցում է մեկ թավջութակ)։ == Պատմություն == Ենթադրվում է, որ ժամանակակից մարդը ի հայտ է եկել [[Աֆրիկա]]յում` մոտ 160 000 տարի առաջ։ Մոտ 50 000 տարի առաջ մարդիկ բնակվեցին կյանքի համար հարմար բոլոր [[մայրցամաքներ]]ում։ Քանի որ աշխարհի բոլոր մարդիկ, այդ թվում նաև առավել մեկուսացած ցեղախմբերը, ունեն երաժշտության որոշ տեսակներ, պատմաբանները եկել են այն եզրակացության, որ երաժշտությունը պետք է լիներ [[Աֆրիկա]]յի առաջին մարդկանց մոտ, մինչև իրենց տարածումը [[Երկիր|Երկրով]]։ Ենթադրվում է, որ Աֆրիկայում ծագումից հետո` երաժշտությունը արդեն գոյատևում է ամենաքիչը 50 000 տարի և աստիճանաբար դարձել է ամբողջ [[մոլորակ]]ում մարդկանց կյանքի անբաժանելի մասը<ref>[https://books.google.am/books?id=vYQEakqM4I0C&printsec=frontcover Նիլս Լենարտ Ուոլին, Սթիվեն Բրաուն «Երաժշտության ծագումը», 2001թ ]</ref>։ Բանավոր երաժշտական ավանդույթն անվանում են նախնադարյան կամ պարզունակ։ Դրա օրինակներ են ծառայում ամերիկյան ու ավստրալիական բնիկների երաժշտությունը։ Երաժշտության նախնադարյան փուլը վերջանում է այն ժամանակ, երբ սկսում են գրառել երաժշտական ստեղծագործությունները։ Ամենահին հայտնի երգը, որը գրառվել է սեպագիր տախտակի վրա և հայտնաբերվել է [[Նիպուր]]ի պեղումների ժամանակ, 4000 տարեկան է։ [[Ֆլեյտա]]ն գիտնականների կողմից գրանցված ամենահին երաժշտական գործիքն է։ Մի օրինակ հայտնաբերվել է քանդակների կողքը, որոնք ստեղծվել են մ.թ.ա. 35-40 հզ. տարի առաջ<ref>[http://elementy.ru/news?newsid=431111 Հին քանդակի կողք հայտնաբերվել են երաժշտական գործիքներ, հունիսի 26, 2009]</ref>։ Երաժշտությունը [[արվեստ]]ի տեսակ է, որի հիմքում ընկած են ձայնը և լռությունը։ Երաժշտության ընդհանուր տարրերն են ձայնի բարձրությունը, ռիթմը, դինամիկան և տեմբրի և կառուցվածքի երաժշտական հատկանիշները։ Երաժշտության ստեղծումը, կատարումը, նշանակությունը և նույնիսկ սահմանումը փոփոխվում է՝ կախված [[մշակույթ]]ից և սոցիալական կոնտեքստից։ Երաժշտությունը ունի մի շարք ձևեր՝ իմպրովիզացիոն երաժշտությունից մինչև ալեատորիկ ձևեր։ Երաժշտությունը բաժանվում է [[ժանր]]երի և ենթաժանրերի, չնայած որ բաժանված ճյուղերն ու նրանց միջև առկա փոխհարաբերությունները հաճախ ճկուն են, երբեմն կախված են անձնական մեկնաբանությունից և երբեմն հակասական։ Երաժշտությունը համարվում է կատարողական, գեղարվեստական և լսողական [[արվեստ]]։ Կարելի է նաև առանձնացնել արտ երաժշտություն և ֆոլկ երաժշտություն։ Առկա է նաև խիստ կապ երաժշտության և մաթեմատիկայի միջև։ Երաժշտությունը կարող է կատարվել և ունկնդրվել, այն կարող է դրամատիկ գործի կամ [[ֆիլմ]]ի մաս լինել, կամ կարող է ձայնագրվել։ Տարբեր մշակույթներ կրողների համար երաժշտությունը ապրելակերպի կարևոր ձև է։ Հին [[հույն]] և հնդիկ փիլիսոփաները երաժշտությունը սահմանում են որպես հնչերանգներ, որտեղ մեղեդիները դասավորված են հորիզոնական կերպով, իսկ հարմոնները՝ ուղղահայաց կերպով։ Այնուամենայնիվ, 20-րդ դարի երաժիշտ-ստեղծագործող Ջոն Քեյջը կարծում էր, որ ցանկացած հնչյուն կարող է երաժշտություն լինել։ Երաժշտագետ Ժան Ժակ Նատիզը ամփոփում է մի հարաբերական, հին տեսակետ-"Երաժշտության և աղմուկի միջև եղած սահմանը միշտ մշակութային սահմանում ունի. նույնիսկ միևնույն [[հասարակություն|հասարակության]] մեջ այդ սահմանը միևնույն տեղով չի անցնում։ Մի խոսքով, հազվադեպ է կոնսեսուս լինում։ Բոլոր հաշվարկներով, չկա որևէ միջմշակութային և միևնույն համընդհանուր գաղափար՝ ըստ որի կտրվի երաժշտության մասին սահմանումը:" === Նախապատմական ժամանակներ === Նախապատմական երաժշտությունը տեսականորեն կարող է բացատրվել ըստ [[պալեոլիթ]]ի հնագիտական կայքերից վերցված բացահայտումներով։ [[Ֆլեյտա]]ները հաճախ հայտնաբերվում են՝ փորագրված [[ոսկոր]]ներից, որոնց վրա լայնակի անցքեր են արված։ Դիվյե Բաբե ֆլեյտան, որը փորագրվել է քարանձավաբնակ [[արջ]]ի ազդրոսկորից, մոտավորապես, 40,000 տարվա եղելություն ունի։ [[Հնդկաստան]]ը այն երկրներից է, որոնք ունեն հին երաժշտական մշակույթ։ Ամենահին և ամենամեծ նախապատմական երաժշտական գործիքների հավաքածուն հայտնաբերվել է [[Չինաստանի մշակույթ|Չինաստանում]] (Ք.Ա. 7000-6600 թթ.)։ Ամենահին [[երգ]]ը, որը հայտնաբերվել է կավե ցուցանակների վրա, գրված է մոտավորապես Ք.Ա. 1400 թվականին։ === Հին Եգիպտոս === Եգիպտական երաժշտական գործիքների մասին ամենահին նյութերը և ներկայացուցչական փաստերը նախադինաստիական ժամանակաշրջանի են, սակայն ավելի ստույգ փաստերը հաստատվել են Հին Թագավորությունից, որտեղ տավիղ, ֆլեյտա և երկակի [[կլառնետ]] էին նվագում։ Եգիպտական ֆոլկ երաժշտությունը, ներառյալ ավանդական Սուֆի դհիրկ ծիսակատարությունները, հին եգիպտական երաժշտությանը ամենամոտ ժամանակակից երաժշտությունն է։ === Ասիական մշակույթ === Հնդկական դասական երաժշտությունը աշխարհում ամենահին երաժշտական ավանդույթներից մեկն է։ Հարապայի և Մոհենյո Դարոյի լարային և հարվածային գործիքների տարբեր տեսակներ վերականգնվել են Սըր Մորտիմեր Հիլերի կատարած պեղումների արդյունքում։ [[Ռիգվեդա]]ն պարունակում է ժամանակակից հնդկական երաժշտության տարրեր։ Հնդկական դասական երաժշտությունը՝ մարգան, միահնչյուն երաժշտություն է, և նրա հիմքում ընկած է միևնույն մեղեդային գիծը։ Ասիական երաժշտության մեջ մտնում են արաբական, կենտրոնական ասիական, արևելյան ասիական, հարավային ասիական և հարավարևելյան ասիական երկրների երաժշտությունները։ === Աստվածաշնչյան հիշատակումներ === Երաժշտության և [[թատրոն]]ի [[գիտնական]]ները, որոնք ուսումնասիրություններ են անում [[Սեմիտական լեզուներ|Սեմիտական]] և վաղ հրեա-քրիստոնեական պատմության և մարդաբանության վերաբերյալ, ընդհանուր կապեր են հայտնաբերել թատերական և երաժշտական գործունեություններում եբրայեցիների և [[հույն]]երի և հռոմեացիների դասական մշակույթների միջև։ Կատարման ընդհանուր մասը բացահայտվել է "սոցիալական երևույթ՝ լիթանիումում". [[աղոթք]], որը կազմված է աղաչանքների ու պաղատանքների շարքից։ === Հին ժամանակներ === Արևմտյան մշակույթները վիթխարի ազդեցություն են ունեցել երաժշտության զարգացման վրա։ Արևմտյան մշակույթների երաժշտական պատմությունը ձգվում է մինչև հին հունական ժամանակաշրջանը։ === Հին Հունաստան === Հին [[Հունաստան]]ում երաժշտությունը համարվում էր սոցիալ-մշակութային կյանքի կարևոր մաս։ Երաժիշտներն ու երգիչները ականավոր դեր էին զբաղեցնում հունական թատրոնում։ Երկսեռային երգչախմբերը կատարումներ էին ունենում ժամանցային, տոնական և հոգևոր արարողությունների ժամանակ։ Երաժշտական գործիքներից առկա էին երկեղեգյան փողերը և պլուցկեդային լարային գործիքները, քնարը, [[կիթառ]]ը։ Երաժշտությունը կրթության կարևոր մաս էր կազմում. տղաներին տալիս էին երաժշտական կրթության 6 տարեկանից։ Հունական երաժշտական տեսությունը ներառում էր հունական երաժշտական ոճեր, որոնք աստիճանաբար հիմք դարձան արևմտյան կրոնական և դասական երաժշտության համար։ Հետագայում [[Հռոմեական Կայսրություն]]ից, Արևելյան Եվրոպայից և Բյուզանդիական Կայսրությունից եկած ազդեցությունները փոխեցին հունական երաժշտությունը։ Ամենահին օրինակը, որը պահպանվել է որպես ամբողջական երաժշտական ստեղծագործություն, Սեիկիլոս տապանագիրն է։ Այն ներառում է նոտաներ աշխարհի տարբեր մասերից։ === Միջին դարեր === Միջնադարյան դարաշրջանը սկսվում է Ռոման-կաթոլիկ եկեղեցու ծառայությունների երգերով։ Այդ ժամանակ Արևմտյան երաժշտությունը դառնում էր ավելի շուտ արվեստի ճյուղ՝ երաժշտական նոտաներով։ Միակ եվրոպական միջնադարյան երգացանկը, որը պահպանվել է, ռոման-կաթոլիկ եկեղեցու միահնչյուն պաշտամունքային միաձայն [[երգ]]երն է։ === Ռենեսանսի ժամանակաշրջան === Ռենեսանսի ժամանակաշրջանի երաժշտությունը (1400-1600 թթ.) ավելի շատ կենտրոնացած էր աշխարհիկ թեմաների վրա։ [[1450]]-ականներին հայտնագործվեց տպագիր մամուլը, և դա օգնեց երաժշտական ճյուղերի արագ տարածմանը։ Այսպիսով, երաժշտությունը սկսեց աստիճանաբար կարևոր դեր խաղալ առօրյա կյանքում։ Երաժիշտները աշխատում էին [[եկեղեցի]]ներում, դատարաններում և [[քաղաք]]ներում։ Եկեղեցական քառյակները աճում էին, իսկ եկեղեցին մնում էր երաժշտության կարևոր հովանավորը։ XV դարի կեսերին երաժիշտները ստեղծագործում էին բազմահնչյուն հոգևոր երաժշտություն։ Այս ժամանակաշրջանի ականավոր երաժիշտներից էին Ջյուլիամ Դուֆեյը, Ջիովաննի Պիեռլուջի դա Պալեստրինան, Թոմաս Մոռլեյը և Օռլանդ դե Լասուսը։ Շատ կարևոր ստեղծագործողներ, որոնց կոչում են ֆրանկո-ֆլամանդական ստեղծագործողներ, սերում էին [[Հոլանդիա]]յից, [[Բելգիա]]յից և հյուսիսայից [[Ֆրանսիա]]յից։ Նրանք կարևոր դեր էին խաղում ամբողջ [[Եվրոպա]]յում, հատկապես [[Իտալիա]]յում։ === Բարրոկոյի ժամանակաշրջան === Բարրոկոյի ժամանակաշրջանը սկսվեց 1600-1750 թթ. և տարածվեց ամբողջ Եվրոպայով մեկ։ Այս ժամանակաշրջանում երաժշտությունը սկսեց ընդլայնվել իր տիրույթներում։ Բարրոկոյի երաժշտության ժամանակաշրջանը սկսվեց, երբ գրվեցին առաջին [[օպերա]]ները և երբ ձայնակարգային երաժշտությունը դարձավ լայն տարածված։ Գերմանական բարրոկո երաժշտության ստեղծագործողները երաժշտություն էին գրում փոքր համույթների համար՝ ներառյալ լարային, փողային և հովային գործիքներ, ինչպես նաև երգչախմբեր, սրինգներ, կլավեսին և կլավիկորդ։ Այս ընթացքում մի քանի խոշոր երաժշտական ձևեր սահմանվեցին, որոնք հետագայում ընդլայնվեցին։ Ուշ բարրոկոյի ոճը բազմահնչյունային համալիր էր և հարուստ էր մեղեդիներով։ Բարրոկոյի ժամանակաշրջանի կոմպոզիտորներից էին Սեբաստիան Բախը, Ջորջ Ֆրեդերիկ Հանդելը և Ջորջ Ֆիլիպ Թելեմանը։ === Կլասիցիզմ === Դասական ժամանակաշրջանի երաժշտությունը (1750-1830) ունի ավելի թեթև, մաքուր և զգալիորեն ավելի պարզ կառուցվածք, և հակված է լինել ձայնային և երգեցիկ։ Այս ընթացքում ի հայտ եկան նոր ժանրեր։ Հիմնական ոճը հոմոֆոնիկ էր, որտեղ հիմնական մեղեդին և նվագակցությունը հստակ տարբերվում են։ Կարևորություն էր տրվում գործիքային երաժշտությանը։ Այս ժամանակաշրջանի երաժշտության հիմքում Բարրոկոյի ժամանակաշրջանի ձևերն էին, որոնք ավելի ընդլայնվեցին ([[սոնատ]], [[կոնցերտ]] և [[սիմֆոնիա]])։ Մյուս հիմնական ձևերն էին [[տրիո]]ն, լարային քառյակները, սերենադները և դիվերտիսմենը։ Ամենակարևոր և զարգացվող ձևը սոնատն էր։ Չնայած բարրոկոյի ժամանակաշրջանի կոմպոզիտորները նույնպես գրում էին սոնտեներ, սակայն դասական սոնատները ամբողջովին տարբերվում են։ Դասական շրջանի գործիքային բոլոր ձևերի հիմքում ընկած էր սոնատի դրամատիկական կառուցվածքը։ Դասական շրջանում կատարված ամենակարևոր Էվոլյուցիոն քայլերից մեկը հասարակական կոնցերտների կատարելագործումն էր։ Ազնվականությունը կարևոր դեր էր խաղում երաժշտական կյանքի հովանավորության մեջ, սակայն հիմա [[կոմպոզիտոր]]ները արդեն կարող էին գոյատևել առանց նրա վարձակալության։ Աճող հանրաճանաչությունը հանգեցրեց նվագախմբերի թվերի շատացմանը։ Կլասիցիզմի շրջանի հայտնի կոմպոզիտորներից են Կարլ Ֆիլիպ Էմանուել Բախը, Քրիստոֆ Ուիլիբալդ Գլակը, Յոհան Քրիստինա Բախը, Ժոզեֆ Հայդենը, [[Վոլֆգանգ Ամադեուս Մոցարտ]]ը, [[Լյուդվիգ վան Բեթհովեն]]ը և Ֆրանց Շուբերտը։ === Ռոմանտիզմ === Ռոմանտիկ երաժշտությունը (1810-1900) կլասիկ շրջանի խիստ ոճերը և ձևերը վերափոխեց ավելի կրքոտ և արտահայտիչ պիեսների։ Այն փորձում էր մեծացնել հուզական արտահայտությունն ու զորությունը՝ նկարագրելու խորը ճշմարտությունը կամ մարդկային զգացմունքները։ Այս շրջանում ստեղծագործությունների գերիշխող թեման ռոմանտիկ [[սեր]]ն էր։ Որոշ դեպքերում կլասիկ շրջանի ֆորմալ կառուցվածքները պահպանվել են, սակայն որոշ առկա ժանրերում, ձևերում և ֆունկցիաներում ձևափոխվել են։ Ինչպես նաև նոր ձևեր են ստեղծվել։ Օպերան և [[բալետ]]ը շարունակում էին զարգանալ։ [[1800]] թվականին երաժշտությունը զարգացավ Լյուդվիգ վան Բեթհովենի և Ֆրանզ Շյուբերտի կողմից՝ ներկայացվելով ավելի դրամատիկ, արտահայտչական ոճով։ Բեթհովենի դեպքում մոտիվները եկան փոխարինելու մեղեդուն՝ որպես կարևոր կոմպոզիցիոն միավոր։ Ավելի ուշ ռոմանտիկ շրջանի կոմպոզիտորներ, ինչպիսիք են Պյոտր Իլիչ Չայկովսկին, Անտոնին Դվորակը և Գուստավ Մահլերը կիրառեցին ավելի մշակված ակորդներ և ավելի մեծ անհամապատասխանություն՝ դրամատիկ լարվածություն ստեղծելու համար։ Նրանք ստեղծեցին համալիր և հաճախ բավական երկար երաժշտական գործեր։ Ռոմանտիկ շրջանում տոնայնությունը իր գագաթնակետին էր։ === XX-XXI դարերի երաժշտություն === XX դարում երաժշտության լսողների շրջանակը մեծացավ, քանի որ [[ռադիո]]ն դարձավ շատ տարածված, իսկ ֆոնոգրաֆները օգտագործում էին երաժշտություն նվագելու և տարածելու նպատակով։ Արտ երաժշտությանը ցուցաբերած ուշադրությունը բացատրվում է նոր ռիթմերի, [[ոճ]]երի և ձայների հետազոտությամբ։ XX դարի արտ երաժշտության ականավոր գործիչներից են [[Իգոր Ստրավինսկի]]ն, Առնոլդ Շունբերգը և Ջոն Քեյջը։ Ձայնագրման գյուտը և երաժշտության խմբագրման հնարավորությունը դասական երաժշտության նոր ենթաժանրերի շատացման առիթ դարձան՝ ներառյալ ակուսմատիկ և էլեկտրոնիկ ստեղծագործության Երաժշտական կոնկրետ դպրոցներ։ Ի հայտ եկավ [[ջազ]]ային երաժշտությունը, որը 20-րդ դարի կարևոր երաժշտական ճյուղերից մեկը դարձավ, իսկ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին կարևորվեց [[ռոք]] երաժշտությունը։ Ջազը ամերիկյան երաժշտական ձև է, որը ձևավորվել է 20-րդ դարի սկզբին աֆրո-ամերիկյան համայնքներում՝ աֆրիկյան և եվրոպական ավանդական երաժշտությունների միախառնումից՝ Հարավային Միացյալ Նահանգներում։ Իր զարգացման վաղ շրջանից մինչև հիմա ջազը ներառել է 19-20-րդ դարերի ամերիկյան պոպուլյար երաժշտությունից տարրեր։ Ջազը ի սկզբանե սնել է մի շարք ենթաժանրեր՝ Նոր Օռլեանի Դիքսիլենդից (1910-ականներ) մինչև 1970-ականներն ու 1980-ականների ջազ-ռոք ֆյուժն։ Ռոք երաժշտությունը պոպուլյար երաժշտության ժանր է, որը ձևավորվել է 1960-ականներից՝ 50-ականների ռոք ընդ ռոլ, ռոքաբիլի, [[բլյուզ]] և [[քանթրի]] երաժշտություններից։ Ռոքային ձայնը հաճախ կապվում է էլեկտրական կիթառի կամ ակուստիկ կիթառի հետ։ Այստեղ օգտագործվում են ուժեղ ենթաբիթեր՝ էլեկտրական բաս կիթառի ռիթմային բաժնով և ստեղնաշարային գործիքներով (երգեհոն, [[դաշնամուր]] կամ անալոգային և թվային սինթեզատորներ և համակարգիչներ)։ 1960-ականներին և 70-ականների սկզբին ռոք ժանրը ճյուղավորվեց տարբեր ենթաբաժինների՝ բլյուզ ռոքից և ջազ-ռոք ֆյուժնից մինչև պրոգրեսիվ ռոք և ռոքի փորձառական ժանրերի տարբեր տեսակներ։ == Կատարում == Կատարումը երաժշտության ֆիզիկական արտահայտումն է։ Կատարումը կարող է լինել կամ արդեն փորձած կամ իմպրովիզացված։ Իմպրովիզացիան երաժշտական գաղափար է, որը ստեղծվում է առանց կանխամտածվածության, իսկ փորձված գործը գաղափարի ակտիվ կրկնողությունն է, մինչև կապակցվածության հասնելը։ Երաժիշտները հաճախ իմպրովիզներ են անում արդեն փորձած գաղափարին՝ ունիկալ կատարում ստանալու համար։ Շատ մշակույթներ կատարման և սոլոյի հստակ ավանդական ձևեր ունեն, օրինակ հնդկական դասական երաժշտությունը կամ արևմտյան արտ երաժշտության ավանդույթները։ Այլ մշակույթներ, ինչպիսին է օրինակ Բալին, ունեն խմբակային կատարումների խիստ ավանդական ձևեր։ === Ունկնդրելու ավանդույթ === Երաժշտության շատ տեսակներ, ինչպիսին են օրինակ ավանդական [[բլյուզ]]ը և ֆոլկ երաժշտությունը, ի վերուստ պահպանվում էին կատարողների հիշողություններում, իսկ երգերը կատարվում էին բանավոր կերպով կամ լսողությամբ։ Եթե երաժշտության [[հեղինակ]]ը հայտնի չէ, ապա այն համարվում է ավանդական երաժշտություն։ Մշակութային պատմությունը երգի միջոցով փոխանցվում է մարդկանց ականջին։ == Երաժշտական տեսություն == Երաժշտության տեսական ասպեկտները ուսումնասիրում են [[երաժշտագիտություն]]ը։ Երաժշտական տեսությունը պատասխանում է այն հարցին, թե ինչ կանոնների է ենթարկվում երաժշտությունը, ինն է նրա հիմքում և ինչ է պետք սովորել, որպեսզի ոչ միայն գրագետ կատարվի երաժշտությունը, այլև հասկանալի լինի։ Երաժշտության վերլուծության ընթացքում առանձնանում են հետևյալ հիմնական կատեգորիաները՝ [[մեղեդի]], [[Ներդաշնակագիտություն]], [[կոնտրապունկտ]], կառուցվածք։ Կիրառական տեսությունը, հիմնվելով ուսումնասիրությունների վրա, նպատակ է դնում ստեղծել և կատարելագործել երաժշտության ուսուցման մեթոդները, որոնք թույլ են տալիս տիրապետել [[կատարողական արվեստ]]ին, մարզել երաժշտության ընկալումը։ Հիմնական հմտություններն են համարվում [[սոլֆեջիո]]ն՝ երաժշտության ընթերցումը թղթից, [[նոտա]]ների գրառումը լսողությամբ, լսողությամբ վերլուծությունը և այլն, տարբեր տեսակի պարտիտուրաների ընթերցումը, նվագախմբի համար գործիքավորումը, իմպրովիզացիայի արվեստը, կոմպոզիցիայի սկզբնավորումը<ref name="EK">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/6154/%D0%9C%D0%A3%D0%97%D0%AB%D0%9A%D0%98 Երաժշտական տեսություն] Կոլիերի հանրագիտարան «Բաց հասարակություն» 2000</ref>։ === Երաժշտական հնչյուն === Երաժշտությունը կազմվում է երաժշտական հնչյուններից։ Դրանք ունեն հստակ բարձրություն (հիմնական տոնի բարձրությունը սուբկոնտրօկտավայի դո [[նոտա]]յից մինչև հինգերորդ [[օկտավա]]յի ռե նոտան՝ 16-ից 4000-4500 Հց)։ Երաժշտական հնչյունի տեմբրը որոշվում է [[օբերտոն]]ների առկայությամբ և կախված է [[ձայն]]ի աղբյուրից։ Երաժշտական հնչյունը որոշակի երկարություն ունի։ Նրա ֆիզիկական յուրահատկությունն այն է, որ ձայնային ճնշումը գոյանում է ժամանակի պարբերական գործընթացով<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Г. С. Ландсберг|заглавие=Элементарный учебник физики|издание=8|место=Москва|издательство=Наука|год=1972|том=3}}</ref>։ Երաժշտական հնչյունները խմբավորվում են երաժշտական համակարգի մեջ։ Երաժշտության կառուցման հիմքը ձայնասանդղակն է։ Դինամիկական երանգները ենթարկվում են բարձրությունների սանդղակին, որը չունի բացարձակ նշանակություններ։ Լայնորեն տարածված սանդղակում հարևան հնչյունները 1:2 հարաբերակցության մեջ են (ությակները վերաբերում են քառորդներին, քառորդները՝ կեսերին և այլն)։ == Երաժշտական արտադրություն == Երաժշտությունը ստեղծվում և կատարվում է ելնելով մի շարք նպատակներից՝ էսթետիկ հաճույքից, կրոնական կամ արարողական նպատակներից մինչև ժամանցային արտադրանք տվյալ շուկայի համար։ Սիրողական երաժիշտները ստեղծում և կատարում են երաժշտությունը իրենց հաճույքի համար և նրանք որևէ օգուտ չունեն երաժշտությունից։ Պրոֆեսիոնալ երաժիշտներին վարձում են մի շարք կառույցներ և կազմակերպություններ՝ ներառյալ [[զինված ուժեր]]ը, [[եկեղեցի]]ները, սինագոգները, երաժշտական դպրոցները և այլն։ Պրոֆեսիոնալ երաժիշտները երբեմն աշխատում են ինքնուրույն՝ կնքելով պայմանագրեր և համաձայնագրեր։ Երբեմն շատ կապեր են լինում սիրողական և պրոֆեսիոնալ երաժիշտների միջև։ Սկսնակ սիրողական երաժիշտները դասընթացներ են անցնում պրոֆեսիոնալների մոտ։ Որոշ դեպքերում նրանք կարող են ձեռք բերել պրոֆեսիոնալ կատարողականություն և կատարել պրոֆեսիոնալ կերպով։ Տարբերություն կա արդեն ձայնագրված և կենդանի կատարվող երաժշտության միջև, սակայն երբեմն կենդանի համերգների ժամանակ հնչեցնում են արդեն ձայնագրված տարբերակները։ === Կոմպոզիցիա === [[Կոմպոզիցիա]]ն երգի ստեղծագործումն ու ձայնագրումն է։ Շատ մշակույթներում կիրառվում է երաժշտական նյութը նախօրոք պատկերացնելուց հետո ստեղծագործությունը մատուցելու գաղափարը։ Եթե նույնիսկ կոմպոզիցիան [[նոտա]]ներով շատ հստակ գրված է, ստեղծագործողը դեր որոշ որոշումներ պիտի ընդունի դրա վերաբերյալ։ Երաժշտության կատարման ձևը կախված է կատարողից. այն կարող է փոխվել կախված, թե ով է կատարում և ինչպես է դա անում։ Երաժշտական որոշ ճյուղերում, ինչպիսին են [[ջազ]]ը կամ բլյուզը, կատարողական ազատություն է տրվում կատարողին։ Իմպրովիզացված գործը հաճախ ունենում է ոճական կամ [[ժանր]]ային կոնվենցիաներ։ Կոմպոզիցիա ասելով ոչ միշտ ենք հասկանում նոտաների կիրառում կամ մեկ անհատի բացառիկ հեղինակույթուն։ Երաժշտությունը նաև կարելի է նկարագրվել որպես երաժշտական ձայներ ստեղծելու մի գործընթաց։ Նմանատիպ օրինակ է համակարգչային ծրագիրը, որը ընտրում է ձայները։ Հազվագյուտ տարրեր պարունակող երաժշտությունը կոչվում է "ալեատորիկ" և հաճախ ասոցացվում է Ջոն Քեյջի, Մորտոն Ֆելդմանի կամ Լյուտոսլավսկու հետ։ === Նշանագրում === Նշանագրությունը նշաններով երաժշտության նոտաների և ռիթմերի թղթին գրված տարբերակն է։ Երաժշտության գրվելուց հետո նշանագրվում են երաժշտության ռիթմերն ու ձայնային բարձրությունը՝ ներառելով նաև [[երգ]]ը կատարելու ցուցումներ։ Նշանագրումը ճիշտ կարդալու ուսումնասիրությունը ներառում է երաժշտական թեորիա, [[հարմոնիա]], կատարողական փորձի ուսումնասիրություն և որոշ դեպքերում էլ կատարողականության պատմական մեթոդների հասկացողություն։ Արևմտյան արտ երաժշտությունում գրավոր նշումների ամենաընդունված տարբերակներ են նշանները։ Պոպուլյար երաժշտության, ջազի և բլյուզի մեջ ստանդարտ երաժշտական նշանագրումը կատարվում է թղթի վրա, որն ունի լարանման տողեր, և որի վրա նշանագրում են մեղեդին, ակորդները, երգի բառերը և երաժշտության կառուցվածքը. պոպուլյար երաժշտության և ջազի մեջ նույնպես կիրառվում են նշաններ և հատվածներ։ === Իմպրովիզացիա === Երաժշտական իմպրովիզացիան սպոնտան երաժշտության ստեղծումն է։ Իմպրովիզացիան երբեմն համարվում է կատարողների կողմից երաժշտության ակնթարթային հորինում, որտեղ հնարները կիրառվում են առանց նախօրոք պատրաստվելու կամ արդեն փորձելուց հետո։ Բարրոկո և դասական ժամանակաշրջաններում արևմտյան մշակույթում երաժշտության իմպրովիզացիան համարվում էր կարևոր հմտություն։ Սակայն 20-21-րդ դարերում այն ավելի փոքր դեր էր խաղում արևմտյան արտ երաժշտությունում։ Իսկ հնդկական դասական երաժշտությունում իմպրովիզացիան հիմնական բաղադրիչն է և յուրաքանչյուր կատարման էական չափանիշը։ === Թեորիա === Երաժշտության թեորիան ընդգրկում է երաժշտության բնույթն ու մեխանիզմը։ Այն հաճախ բացահայտում է այն օրինակները, որոնք իշխում են կոմպոզիտորի մեթոդների վրա, և ուսումնասիրում է երաժշտության լեզուն և նշանագրումը։ Մեծ իմաստով, երաժշտության թեորիան վերլուծում է երաժշտության պարամետրերը և տարրերը՝ ռիթմ, հարմոնիա, մեղեդի, կառուցվածք և ձև։ Երաժշտական թեորիան կարող է ընդգրկել երաժշտության վերաբերյալ պնդումներ, կարծիքներ և գաղափարներ։ == Փիլիսոփայություն և գեղագիտություն == Երաժշտության [[փիլիսոփայություն]]ը երաժշտության հետ կապված հիմնական հարցերի ուսումնասիրությունն է։ Երաժշտության փիլիսոփայական ուսումնասիրությունը շատ կապեր ունի մետաֆիզիկայում և գեղագիտությունում առկա փիլիսոփայական հարցերի հետ։ Երաժշտության փիլիսոփայությունում առկա որոշ հիմնական հարցերից են՝ * Որն է երաժշտության սահմանումը? * Ինչ կապ կա երաժշտության և մտքի միջև? * Ինչ է բացահայտում երաժշտության պատմությունը աշխարհի մասին? * Ինչ կապ կա երաժշտության և զգացմունքների միջև? Ըստ ավանդույթի, երաժշտության գեղագիտությունը ուսումնասիրում է ռիթմիկ և հարմոնիկ կառուցվածքների մաթեմատիկական և կոսմոլոգիկ մեծությունը։ XVIII դարում ուշադրություն սկսեցին դարձնել երաժշտությունը լսելու փորձի վրա՝ այսպիսով երաժշտության գեղեցկության և մարդկային հաճույքի վերաբերյալ հարցերին։ XX դարում կարևոր ներդրումներ արվեցին Պիտեր Կիվիյի, Ջերոլդ Լևինսոնի, Ռոջեր Սկրուտոնի և Ստեֆան Դավիեսի կողմից։ Սակայն շատ երաժիշտներ, քննադատներ իրենց ներդրումը նույնպես ունեցել են երաժշտության գեղագիտության վերաբերյալ։ Կարծիք կա, որ երաժշտությունը ազդում է մեր զգացմունքների, ինտելեկտի և հոգեբանության վրա։ Փիլիսոփա [[Պլատոն]]ը առաջարկում է այն տարբերակը, որ երաժշտությունը ուղղակիորեն ազդում է [[հոգի|հոգու]] վրա։ Երաժշտության գեղագիտության մեջ կոմպոզիցիոն կառուցվածքի հսկա կարևորությունը ընդգծելու միտում կար։ Սակայն երաժշտության գեղագիտության հետ կապված այլ հարցերից են՝ քնարականություն, հարմոնիա, [[հիպնոս]], զգացմունքայնություն, ժամանակավոր դինամիկա, ռեզոնանս և այլն։ == Հոգեբանություն == Ժամանակակից երաժշտության հոգեբանությունը նպատակ ունի բացատրելու և հասկանալու երաժշտական վարքագիծը և փորձը։ Այս ոլորտում կատարված ուսումնասիրությունները առաջնային էմպիրիկ են։ Երաժշտության հոգեբանությունը տարբեր ոլորտների հետ կապված ուսումնասիրության ոլորտ է (երաժշտության կատարում, կոմպոզիցիա, [[կրթություն]], քննադատություն և թերապիա և այլն)։ === Երաժշտական ճանաչողություն === Երաժշտական ճանաչողության ոլորտը իր մեջ ընդգրկում է երաժշտության տարբեր ասպեկտների ուսումնասիրություն։ Բացի երաժշտության վերլուծելու, ստեղծելու և կատարելու ստանդարտ փորձերից, այն ուսումնասիրում է այն մտավոր գործընթացները, որոնց հիմքում ընկած են այս փորձերը։ Այս ուսումնասիրությունները նաև փորձում են բացահայտել անհամատեղելի մշակույթների երաժշտական ավանդույթների միջև եղած ընդհանրություններն ու հնարավոր ճանաչողական "սահմանափակումները": Խուլերը կարող են զգալ երաժշտությունը իրենց մարմնում տեղի ունեցող տատանումների միջոցով, որին կարելի է հասնել այն դեպքում, երբ անհատը իր ձեռքում պահում է ռեզոնանտ, սնամեջ առարկա։ Ամենահայտնի խուլ երաժիշտը [[Լյուդվիգ վան Բեթհովեն]]ն է, ով ստեղծել է շատ հայտնի գործեր։ Ավելի ժամանակակից օրինակներից է Էվելին Գլենին և Քրիս Բաքը։ Ուսումնասիրությունները, որոնք տարվում են երաժշտական ճանաչողության ոլորտում, փորձում են բացահայտել երաժշտություն լսելու հետ կապված բարդ մտավոր գործընթացները։ === Երաժշտության ճանաչողության նյարդաբանություն === Երաժշտության ճանաչողության նյարդաբանությունը ուղեղի մեխանիզմների գիտական ուսումնասիրություն է, որոնք մասնակցում են երաժշտության ճանաչողության խորքային գործընթացներում։ Այս վարքագծերից են երաժշտություն լսելը, կատարելը, ստեղծելը, կարդալը, գրելը և օժանդակ գործընթացներ։ Սա նաև կապված է երաժշտական գեղագիտության և երաժշտական էմոցիաների հետ կապված ուղեղի հիմքերի հետ։ === Պսիխոակուստիկա === Պսիխոակուստիկան ձայնի ընկալման գիտական ուսումնասիրությունն է։ Ավելի կոնկրետ, ձայնի հետ կապված հոգեբանական և ֆիզիկական արձագանքները ուսումնասիրող գիտության ճյուղ է։ Այն կարելի է դասակարգել պսիխոֆիզիկայի ճյուղերի շարքին։ === Բիոերաժշտագիտություն === Երաժշտության ուսումնասիրությունն է [[կենսաբանություն|կենսաբանության]] տեսանկյունից։ Առաջին անգամ բիոերաժշտագիտություն տերմինը առաջարկել է Նիլս Ուոլինը [[1991]] թվականին։ Երաժշտությունը մարդկային վարքագծի ասպեկտ է։ Քանի որ մարդիկ կենդանի [[օրգանիզմ]]ներ են, ապա երաժշտության գիտական ուսումնասիրությունը կենսաբանության մաս է, այսպիսով՝ "բիոն" բիոերաժշտագիտության մեջ։ == Սոցիոլոգիա == Երաժշտությունը "կիրառվում" է անհատների կողմից մի շարք սոցիալական շրջանակներում՝ սկսած միայնակ լինելուց մինչև համերգներ այցելելը։ Երաժշտական կատարումները տարբեր մշակույթներում տարբեր ձևեր են ստանում։ Օրինակ [[Եվրոպա]]յում և Հյուսիսային [[Ամերիկա]]յում հաճախ տարբերություն կա "բարձր մշակույթի" և "ցածր մշակույթի" երաժշտությունների ընկալման միջև։ Որպես "բարձր մշակույթի" երաժշտություն համարվում են բարրոկոյի, դասական, ռոմանտիկ և ժամանակակից [[սիմֆոնիա]]ների, [[կոնցերտ]]ների և անհատական աշխատանքների երաժշտությունները, և որպես կանոն մատուցվում են համերգասրահներում և եկեղեցիներում։ Երաժշտության այլ տեսակներ (ջազ, բլյուզ, քանթրի և այլն) հաճախ մատուցվում են բարերւմ, գիշերային ակումբներում և [[թատրոն]]ներում, որտեղ հանդիսատեսը հնարավորություն կունենա խմելու, պարելու և զվարճանալու։ == Մեդիա և տեխնոլոգիաներ == Երաժշտությունը կարելի է ունկնդրել մի շարք [[մեդիա]]ներով։ Ամենաավանդական տարբերակը կենդանի ունկնդրելն է։ Կենդանի երաժշտությունը կարելի է հաղորդվել [[ռադիո]]յով, [[Հեռուստատեսություն|հեռուստատեսությամբ]] կամ [[ինտերնետ]]ի միջոցով։ Որոշ երաժշտական ոճեր երաժշտությունը ստեղծում են կատարելու համար, իսկ ոմանք էլ ձայնագրելու։ Երբ 20-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկան ձայնավոր ֆիլմերը, որոնք իրենց հետ բերեցին նախապես ձայնագրված երգեր, մի շարք կինոտների նվագախմբերի երաժիշտներ մնացին ետին պլանում։ [[Օրենսդրություն]]ը փորձեց օգնել կատարողներին, կոմպոզիտորներին, արտադրողներին։ Շատ մշակույթներում չնչին տարբերություն կա երաժշտություն կատարելու և լսելու միջև, քանի որ փաստորեն յուրաքանչյուրը ներգրավված է երաժշտական որևէ գործընթացում։ === Ինտերնետ === Ինտերնետի հայտնությունը փոխեց երաժշտություն լսելու գործընթացը՝ մասամբ այն ավելի հեշտորեն ձեռք բերելու և ավելի մեծ տարբերակներ ունենալու հնարավորությամբ։ Ինտերնետի մյուս ազդեցությունը "[[ՅուԹուբ]]" և "[[Ֆեյսբուք]]" սոցիալական ցանցերի հետ է կապված։ Նմանատիպ ցանցերը հեշտացնում են երաժիշտների հետ կապ հաստատելու պրոցեսը և շատ հեշտացնում են երաժշտության տարածումը։ == Բիզնես == Երաժշտության արդյունաբերությունը համարվում է բիզնես արդյունաբերություն՝ ստեղծելով և վաճառելով այն։ Այն բաղկացած է ձայնագրող ընկերություններից, ապրանքանիշերից, հրատարակիչներից, ովքեր տարածում են երաժշտությունը և հաճախ հսկում են արտադրանքի իրավունքները։ Վերջին ժամանակների տեխնոլոգիական հնարավորությունները (MP3 նվագարկիչներ, [[iPod]]-ներ և այլն) մեծ ազդեցություն ունեցան երաժշտական ավանդական բիզնեսի վրա։ == Կրթություն == === Ոչ պրոֆեսիոնալ կրթություն === Հյուսիսային Ամերիկայում և Եվրոպայում սովորական բան է նախադպրոցական երաժշտական պատրաստումը մինչև հետդպրոցական ժամանակաշրջան։ Երաժշտությանը ընդգրկվելը սովորեցնում է այնպիսի հմտություններ, ինչպիսիք են կենտրոնացումը, հաշվելը, լսելը և համագործակցությունը, ինչպես նաև նպաստում է լեզուների, ինֆորմացիա հիշելու կարողությունները։ Տարրական դասարաններում երեխաներին սովորեցնում են երաժշտական գործիքներ նվագել, երգել փոքրիկ երգչախմբերում և սովորել արևմտյան արտ երաժշտության մասին։ Միջնակարգ դպրոցում աշակերտները հնարավություն ունեն ինչ որ երաժշտական խմբում հանդես գալ, իսկ որոշ դպրոցներում էլ երաժշտության դասընթացներ կարող են կազմակերպվել։ Որոշ աշակերտներ նաև մասնավոր երաժշտական դասընթացներ են ունենում։ [[Համալսարան]]ում ուսանողները (մասնավորապես արվեստաբանական կամ հումանիտար [[ֆակուլտետ]]ներ,) կարող են ունենալ երաժշտական դասընթացներ, որոնք սովորաբար լինում են երաժշտության պատմության վերաբերյալ դասընթացներ։ === Ակադեմիա === Երաժշտագիտությունը զբաղվում է երաժշտության ուսումնասիրությամբ։ Վաղ սահմանումներում առկա են 3 ենթակարգեր՝ սիստեմատիկ երաժշտագիտություն, պատմական երաժշտագիտություն, համեմատական երաժշտագիտություն կամ [[էթնոերաժշտագիտություն]]։ Արդի ժամանակաշրջանում կարելի է բաժանել երաժշտության թեորիայի, երաժշտության պատմություն և էթնոերաժշտագիտություն։ Ոչ արևմտյան մշակութային երաժշտության ուսումնասիրությունն ու երաժշտության ուսումնասիրությունը կոչվում է էթնոերաժշտագիտություն։ Ուսանողները կարող են շարունակել երաժշտագիտության, էթնոերաժշտագիտության, երաժշտության պատմության և երաժշտության թեորիայի ուսումնասիրությունները՝ ստանալով տարբեր աստիճաններ (B.Mus, B.A. և այլն)։ Ավարտական աստիճաններից են երաժշտության մագիստրոսի, Արվեստի մագիստրոսի, փիլիսոփայությունների դոկտորի (PhD) և երաժշտական արվեստի դոկտորի (DMA) աստիճանները։ === Էթնոերաժշտագիտություն === Արևմուտքում երաժշտության պատմության մեծ մասը կապ ունի արևմտյան քաղաքակրթության արտ երաժշտության հետ։ Երաժշտության պոպուլյար ոճերը լայնորեն տարբերվում են կախված մշակույթից, ժամանակաշրջանից։ Երաժշտության դասակարգման բազմազանություն կա, որոնցից շատերը վեճի առիթ են դարձել երաժշտություն տերմինի սահմանման պատճառով։ Ամենամեծ դասակարգումներից է դասական և պոպ երաժշտության բաժանումը։ Սակայն որոշ ժանրեր չեն մտնում այս երկու մեծ դասակարգումների մեջ։ == Երաժշտական թերապիա == Երաժշտական թերապիան ներանձնային գործընթաց է, որի ժամանակ թերապևտը կիրառում է երաժշտություն՝ իր բոլոր արտահայտություններով հանդերձ-ֆիզիկական, էմոցիոնալ, մտավոր, սոցիալ, գեղագիտական և հոգևոր։ Երաժշտական թերապիայի մասին ամենավաղ հիշատակումներից արվել է [[Ալ Ֆարաբի]]ի բուժումներում (872-950 թվականներ), որտեղ նկարագրվում է երաժշտության բուժական ներգործությունը հոգու վրա։ [[17-րդ դար]]ում գիտանական Ռոբերտ Բուրտոնը իր "Մելանխոլիայի անատոմիայում" վիճահարույց նկարագրում է երաժշտական բուժման կրիտիկական հետևանքները մտավոր հիվանդությունների դեպքում։ 2006 թվականի նոյեմբերին դոկտոր Մայքլ Կրաֆորդը իր կոլեգաների հետ միասին նույնպես գտավ, որ երաժշտական թերապիան օգնում է շիզոֆրենիկ հիվանդներին։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://archive.is/20121209102410/www.bbc.co.uk/blast/music/ ԲիԲիՍի Բլաստ Մյուզիք] * [http://dictionary.onmusic.org/ Վիրջինիա Տեք Մուլտիմեդիա երաժշտական բառարան] * [http://www.music-web.org/ Մյուզիք-վեբ երաժշտական հանրագիտարան] * [http://dolmetsch.com/musictheorydefs.htm Դոլմեթչ անվճար առցանց երաժշտական բառարան] * [http://www.naxos.com/education/glossary.asp Երաժշտական տերմիններ] * [http://portal.uned.es/portal/page?_pageid=93,672874&_dad=portal&_schema=PORTAL Բախ ալս Էրզիեհեր][http://www.bsmny.org/exploring-music/index.php Բլումինգդեիլ երաժշտական դպրոցի առցանց ամսական հոդվածներ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140425140545/http://www.bsmny.org/exploring-Music/index.php |date=2014-04-25 }} * [http://www.musicfoundations.org/pages/3/index.htm Ը Մաստ երաժշտական հիմնադրամ] * [http://www.scientificamerican.com/podcast/episode/musical-chills-related-to-brain-dop-11-01-09/ Գիտական Ամերիկա] * https://mediamag.am/interesting-facts-about-music/ {{Արվեստի բնագավառներ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=538}} [[Կատեգորիա:Երաժշտություն|*]] [[Կատեգորիա:Հիմնական թեմատիկ հոդվածներ]] 73w7d5svk9ctf35qqs5f0mzywi671ux 0 65639 8476297 8083230 2022-07-28T09:49:48Z 31.47.199.33 wikitext text/x-wiki {{այլ կիրառումներ|Գայլ (այլ կիրառումներ)}} {{Taxobox | name = Գայլեր | image file = Canis lupus 265b.jpg | image descr = Սովորական գայլ | regnum = Կենդանիներ | phylum = Քորդավորներ | subphylum = Ողնաշարավորներ | classis = Կաթնասուններ | ordo = Գիշատիչներ | familia = Շնազգիներ | genus = '''Գայլեր''' | latin = {{btname|Canis|[[Linnaeus]], [[1758]]}} | section name = Տեսակներ | section text = * [[Գայլ]]''Canis lupus'' * [[Շիկահեր գայլ]] ''Canis rufus'' * [[Կոյոտ]] ''Canis latrans'' * [[Սովորական շնագայլ]] ''Canis aureus'' * [[Բծավոր շնագայլ]] ''Canis adustus'' * [[Սևամեջք շնագայլ]] ''Canis mesomelas'' * [[Եթովպիական շնագայլ]] ''Canis simensis'' * †[[Սարսափելի գայլ]] ''Canis dirus'' | commons = Category:Canis | wikispecies = Canis | itis = 180595 | ncbi = 9611 }} '''Գայլեր''' ({{lang-la|Canis}}), [[կաթնասուն]]ների դասի [[շնազգիներ]]ի (''Canidae'') ընտանիքի ցեղ։ Գայլի էգը կոչվում է ճույռ։ Գայլերն ապրում են ոհմակներով։ Որսին մասնակցում են թե որձերը, թե Սուրենը և Մարիամը լիրբ են🤣🤣🤣քաշը՝ 32- 50 կգ, հազվադեպ՝ մինչև 76 կգ։ Ապրում է տափաստաններում, հատկապես անասունների արոտատեղերում, անապատներում, տունդրայում, հազվադեպ՝ խիտ տայգայում։ Մոխրագույն է, տունդրային գայլն ավելի բաց գույնի է, ձմռանը գրեթե սպիտակ, անտառայինը՝ մուգ, անապատայինը՝ գորշ շիկակարմիր։ Սնվում է վայրի և ընտանի սմբակավորներով, շներով, նապաստակներով, մանր կրծողներով։ Գայլերն ապրում են զույգերով, ուշ աշնանը և ձմռան սկզբին երբեմն շրջում ոհմակով։ Հղիությունը տևում է 62-65 օր, ունենում 3-13 ձագ։ Սկզբում կերակրում է կաթով, ստամոքսից ետ բերած ծամած մսով, ավելի ուշ՝ որսով։ Տափաստանային և անապատային գայլերը ապրում են փորած բներում, անտառայինները՝ որջերում, եղեգնուտներում, լեռնային վայրերում՝ քարանձավներում։ Հայաստանում տարածված է գայլերի Canis lupus hajas tanicus Dahl ենթատեսակը, որը խոշոր է, ունի երկար և խիտ, բաց գույնի մազ։ Գայլը շատ զգուշավոր է։ Երբեմն ամենափորձառու բնախույզն անգամ չի կարողանում գտնել մայր գայլի որջը, որտեղ մեծանում են 3–13 ձագեր։ Սպառնացող վտանգը զգալով՝ մայր գայլը կարող է ձագերին տեղափոխել մի այլ տեղ ու ապահով թաքցնել։ Մայր գայլը ձագերին 4–6 շաբաթ կերակրում է [[կաթ]]ով, որից հետո ձագերն անցնում են մսակերության։ Ուշ աշնանը նրանք ընտանիքով թողնում են որջը և դուրս գալիս [[ձմեռ]]ային արշավների՝ երբեմն կտրելով 100 կմ-ից ավելի տարածություն։ Սովորաբար գայլերն ապրում են զույգերով, սակայն ուշ աշնանը և ձմռանը շրջում են ոհմակներով։ [[Ոհմակ]]ի բոլոր անդամները կերակրում և խնամում են ձագերին։ Ոհմակը շատ արագաշարժ է և զգույշ, ուստի այն գտնելը շատ դժվար է։ Ձմռանը գայլերը հեշտությամբ խույս են տալիս մարդկանցից, շրջանցում թակարդներն ու վտանգավոր տեղերը։ Նրանք հայտնվում են անսպասելի և հանկարծակիի բերում մարդկանց, գոմերից [[ոչխար]]ներ փախցնում, իսկ [[շներ]]ին ճանկում են հենց տների լուսամուտների տակ։ Պատահում է, որ նաև մարդկանց վրա են հարձակվում։ Գայլերի կյանքի տևողությունը 15–20 տարի է։ == Տեսակներ == * [[Գորշ գայլ]] ''Canis lupus'' * [[Շիկահեր գայլ]] ''Canis rufus'' * [[Կոյոտ]] ''Canis latrans'' * [[Սովորական շնագայլ]] ''Canis aureus'' * [[Բծավոր շնագայլ]] ''Canis adustus'' * [[Սևամեջք շնագայլ]] ''Canis mesomelas'' * [[Եթովպիական շնագայլ]] ''Canis simensis'' * †[[Սարսափելի գայլ]] ''Canis dirus'' == Տես նաև == *[[Կարմիր գայլ]] *[[Բաշավոր գայլ]] == Բևեռային գայլ == Բևեռային գայլը բնակվում է այն վայրերում, որտեղ ամիսներ շարունակ կարող է ո՛չ արև լինել, ո՛չ էլ կեր։ Գիշատիչ այս գազանը կարող է նույնիսկ շաբաթներով սոված թափառել և սնվել այն ամենով, ինչն ընկնի ձեռքի տակ։ Եթե ձեռքին որս է ընկնում, ապա կարող է որսից ոչինչ չթողնել և միանգամից ուտել մինչև 10 կգ միս։ Գայլերն ապրում են ոհմակներով, յուրաքանչյուր ոհմակի մեջ մտնում են 7-200 գայլ։ Ոհմակը գլխավորում է արուն՝ առաջնորդը, իր էգի հետ միասին։ Իսկ ոհմակի մնացած անդամները կամ ձագեր են, կամ ավելի թույլ գայլ։ {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=677}} [[Կատեգորիա:Գայլեր]] [[Կատեգորիա:Շնազգիներb]] l25fl87rxxmhfmhbo74uc8tj1kawo3f 8476298 8476297 2022-07-28T09:50:56Z 31.47.199.33 wikitext text/x-wiki {{այլ կիրառումներ|Գայլ (այլ կիրառումներ)}} {{Taxobox | name = Գայլեր | image file = Canis lupus 265b.jpg | image descr = Սովորական գայլ | regnum = Կենդանիներ | phylum = Քորդավորներ | subphylum = Ողնաշարավորներ | classis = Կաթնասուններ | ordo = Գիշատիչներ | familia = Շնազգիներ | genus = '''Գայլեր''' | latin = {{btname|Canis|[[Linnaeus]], [[1758]]}} | section name = Տեսակներ | section text = * [[Գայլ]]''Canis lupus'' * [[Շիկահեր գայլ]] ''Canis rufus'' * [[Կոյոտ]] ''Canis latrans'' * [[Սովորական շնագայլ]] ''Canis aureus'' * [[Բծավոր շնագայլ]] ''Canis adustus'' * [[Սևամեջք շնագայլ]] ''Canis mesomelas'' * [[Եթովպիական շնագայլ]] ''Canis simensis'' * †[[Սարսափելի գայլ]] ''Canis dirus'' | commons = Category:Canis | wikispecies = Canis | itis = 180595 | ncbi = 9611 }} '''Գայլեր''' ({{lang-la|Canis}}), [[կաթնասուն]]ների դասի [[շնազգիներ]]ի (''Canidae'') ընտանիքի ցեղ։ Գայլի էգը կոչվում է ճույռ։ Գայլերն ապրում են ոհմակներով։ Որսին մասնակցում են թե որձերը, թե Սուրենը և Մարիամ։։ քաշը՝ 32- 50 կգ, հազվադեպ՝ մինչև 76 կգ։ Ապրում է տափաստաններում, հատկապես անասունների արոտատեղերում, անապատներում, տունդրայում, հազվադեպ՝ խիտ տայգայում։ Մոխրագույն է, տունդրային գայլն ավելի բաց գույնի է, ձմռանը գրեթե սպիտակ, անտառայինը՝ մուգ, անապատայինը՝ գորշ շիկակարմիր։ Սնվում է վայրի և ընտանի սմբակավորներով, շներով, նապաստակներով, մանր կրծողներով։ Գայլերն ապրում են զույգերով, ուշ աշնանը և ձմռան սկզբին երբեմն շրջում ոհմակով։ Հղիությունը տևում է 62-65 օր, ունենում 3-13 ձագ։ Սկզբում կերակրում է կաթով, ստամոքսից ետ բերած ծամած մսով, ավելի ուշ՝ որսով։ Տափաստանային և անապատային գայլերը ապրում են փորած բներում, անտառայինները՝ որջերում, եղեգնուտներում, լեռնային վայրերում՝ քարանձավներում։ Հայաստանում տարածված է գայլերի Canis lupus hajas tanicus Dahl ենթատեսակը, որը խոշոր է, ունի երկար և խիտ, բաց գույնի մազ։ Գայլը շատ զգուշավոր է։ Երբեմն ամենափորձառու բնախույզն անգամ չի կարողանում գտնել մայր գայլի որջը, որտեղ մեծանում են 3–13 ձագեր։ Սպառնացող վտանգը զգալով՝ մայր գայլը կարող է ձագերին տեղափոխել մի այլ տեղ ու ապահով թաքցնել։ Մայր գայլը ձագերին 4–6 շաբաթ կերակրում է [[կաթ]]ով, որից հետո ձագերն անցնում են մսակերության։ Ուշ աշնանը նրանք ընտանիքով թողնում են որջը և դուրս գալիս [[ձմեռ]]ային արշավների՝ երբեմն կտրելով 100 կմ-ից ավելի տարածություն։ Սովորաբար գայլերն ապրում են զույգերով, սակայն ուշ աշնանը և ձմռանը շրջում են ոհմակներով։ [[Ոհմակ]]ի բոլոր անդամները կերակրում և խնամում են ձագերին։ Ոհմակը շատ արագաշարժ է և զգույշ, ուստի այն գտնելը շատ դժվար է։ Ձմռանը գայլերը հեշտությամբ խույս են տալիս մարդկանցից, շրջանցում թակարդներն ու վտանգավոր տեղերը։ Նրանք հայտնվում են անսպասելի և հանկարծակիի բերում մարդկանց, գոմերից [[ոչխար]]ներ փախցնում, իսկ [[շներ]]ին ճանկում են հենց տների լուսամուտների տակ։ Պատահում է, որ նաև մարդկանց վրա են հարձակվում։ Գայլերի կյանքի տևողությունը 15–20 տարի է։ == Տեսակներ == * [[Գորշ գայլ]] ''Canis lupus'' * [[Շիկահեր գայլ]] ''Canis rufus'' * [[Կոյոտ]] ''Canis latrans'' * [[Սովորական շնագայլ]] ''Canis aureus'' * [[Բծավոր շնագայլ]] ''Canis adustus'' * [[Սևամեջք շնագայլ]] ''Canis mesomelas'' * [[Եթովպիական շնագայլ]] ''Canis simensis'' * †[[Սարսափելի գայլ]] ''Canis dirus'' == Տես նաև == *[[Կարմիր գայլ]] *[[Բաշավոր գայլ]] == Բևեռային գայլ == Բևեռային գայլը բնակվում է այն վայրերում, որտեղ ամիսներ շարունակ կարող է ո՛չ արև լինել, ո՛չ էլ կեր։ Գիշատիչ այս գազանը կարող է նույնիսկ շաբաթներով սոված թափառել և սնվել այն ամենով, ինչն ընկնի ձեռքի տակ։ Եթե ձեռքին որս է ընկնում, ապա կարող է որսից ոչինչ չթողնել և միանգամից ուտել մինչև 10 կգ միս։ Գայլերն ապրում են ոհմակներով, յուրաքանչյուր ոհմակի մեջ մտնում են 7-200 գայլ։ Ոհմակը գլխավորում է արուն՝ առաջնորդը, իր էգի հետ միասին։ Իսկ ոհմակի մնացած անդամները կամ ձագեր են, կամ ավելի թույլ գայլ։ {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=677}} [[Կատեգորիա:Գայլեր]] [[Կատեգորիա:Շնազգիներb]] 3sv35abx71z1vokjb7yz1lbhnn1tavz 8476302 8476298 2022-07-28T10:28:44Z 31.47.199.33 wikitext text/x-wiki {{այլ կիրառումներ|Գայլ (այլ կիրառումներ)}} {{Taxobox | name = Գայլեր | image file = Canis lupus 265b.jpg | image descr = Սովորական գայլ | regnum = Կենդանիներ | phylum = Քորդավորներ | subphylum = Ողնաշարավորներ | classis = Կաթնասուններ | ordo = Գիշատիչներ | familia = Շնազգիներ | genus = '''Գայլեր''' | latin = {{btname|Canis|[[Linnaeus]], [[1758]]}} | section name = Տեսակներ | section text = * [[Գայլ]]''Canis lupus'' * [[Շիկահեր գայլ]] ''Canis rufus'' * [[Կոյոտ]] ''Canis latrans'' * [[Սովորական շնագայլ]] ''Canis aureus'' * [[Բծավոր շնագայլ]] ''Canis adustus'' * [[Սևամեջք շնագայլ]] ''Canis mesomelas'' * [[Եթովպիական շնագայլ]] ''Canis simensis'' * †[[Սարսափելի գայլ]] ''Canis dirus'' | commons = Category:Canis | wikispecies = Canis | itis = 180595 | ncbi = 9611 }} '''Գայլեր''' ({{lang-la|Canis}}), [[կաթնասուն]]ների դասի [[շնազգիներ]]ի (''Canidae'') ընտանիքի ցեղ։ Գայլի էգը կոչվում է ճույռ։ Գայլերն ապրում են ոհմակներով։ Որսին մասնակցում են թե որձերը,թե քաշը՝ 32- 50 կգ, հազվադեպ՝ մինչև 76 կգ։ Ապրում է տափաստաններում, հատկապես անասունների արոտատեղերում, անապատներում, տունդրայում, հազվադեպ՝ խիտ տայգայում։ Մոխրագույն է, տունդրային գայլն ավելի բաց գույնի է, ձմռանը գրեթե սպիտակ, անտառայինը՝ մուգ, անապատայինը՝ գորշ շիկակարմիր։ Սնվում է վայրի և ընտանի սմբակավորներով, շներով, նապաստակներով, մանր կրծողներով։ Գայլերն ապրում են զույգերով, ուշ աշնանը և ձմռան սկզբին երբեմն շրջում ոհմակով։ Հղիությունը տևում է 62-65 օր, ունենում 3-13 ձագ։ Սկզբում կերակրում է կաթով, ստամոքսից ետ բերած ծամած մսով, ավելի ուշ՝ որսով։ Տափաստանային և անապատային գայլերը ապրում են փորած բներում, անտառայինները՝ որջերում, եղեգնուտներում, լեռնային վայրերում՝ քարանձավներում։ Հայաստանում տարածված է գայլերի Canis lupus hajas tanicus Dahl ենթատեսակը, որը խոշոր է, ունի երկար և խիտ, բաց գույնի մազ։ Գայլը շատ զգուշավոր է։ Երբեմն ամենափորձառու բնախույզն անգամ չի կարողանում գտնել մայր գայլի որջը, որտեղ մեծանում են 3–13 ձագեր։ Սպառնացող վտանգը զգալով՝ մայր գայլը կարող է ձագերին տեղափոխել մի այլ տեղ ու ապահով թաքցնել։ Մայր գայլը ձագերին 4–6 շաբաթ կերակրում է [[կաթ]]ով, որից հետո ձագերն անցնում են մսակերության։ Ուշ աշնանը նրանք ընտանիքով թողնում են որջը և դուրս գալիս [[ձմեռ]]ային արշավների՝ երբեմն կտրելով 100 կմ-ից ավելի տարածություն։ Սովորաբար գայլերն ապրում են զույգերով, սակայն ուշ աշնանը և ձմռանը շրջում են ոհմակներով։ [[Ոհմակ]]ի բոլոր անդամները կերակրում և խնամում են ձագերին։ Ոհմակը շատ արագաշարժ է և զգույշ, ուստի այն գտնելը շատ դժվար է։ Ձմռանը գայլերը հեշտությամբ խույս են տալիս մարդկանցից, շրջանցում թակարդներն ու վտանգավոր տեղերը։ Նրանք հայտնվում են անսպասելի և հանկարծակիի բերում մարդկանց, գոմերից [[ոչխար]]ներ փախցնում, իսկ [[շներ]]ին ճանկում են հենց տների լուսամուտների տակ։ Պատահում է, որ նաև մարդկանց վրա են հարձակվում։ Գայլերի կյանքի տևողությունը 15–20 տարի է։ == Տեսակներ == * [[Գորշ գայլ]] ''Canis lupus'' * [[Շիկահեր գայլ]] ''Canis rufus'' * [[Կոյոտ]] ''Canis latrans'' * [[Սովորական շնագայլ]] ''Canis aureus'' * [[Բծավոր շնագայլ]] ''Canis adustus'' * [[Սևամեջք շնագայլ]] ''Canis mesomelas'' * [[Եթովպիական շնագայլ]] ''Canis simensis'' * †[[Սարսափելի գայլ]] ''Canis dirus'' == Տես նաև == *[[Կարմիր գայլ]] *[[Բաշավոր գայլ]] == Բևեռային գայլ == Բևեռային գայլը բնակվում է այն վայրերում, որտեղ ամիսներ շարունակ կարող է ո՛չ արև լինել, ո՛չ էլ կեր։ Գիշատիչ այս գազանը կարող է նույնիսկ շաբաթներով սոված թափառել և սնվել այն ամենով, ինչն ընկնի ձեռքի տակ։ Եթե ձեռքին որս է ընկնում, ապա կարող է որսից ոչինչ չթողնել և միանգամից ուտել մինչև 10 կգ միս։ Գայլերն ապրում են ոհմակներով, յուրաքանչյուր ոհմակի մեջ մտնում են 7-200 գայլ։ Ոհմակը գլխավորում է արուն՝ առաջնորդը, իր էգի հետ միասին։ Իսկ ոհմակի մնացած անդամները կամ ձագեր են, կամ ավելի թույլ գայլ։ {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=677}} [[Կատեգորիա:Գայլեր]] [[Կատեգորիա:Շնազգիներb]] jk3xmtms0it3oq3x8s0xnwc7k5730ji 3 68451 8476256 8469091 2022-07-28T08:21:45Z Հայա Ենգոյան 108723 wikitext text/x-wiki <div style="background-color:none; border-width:1,5px; border-style: solid; border-color:#FF6363;"><table align="center" style="background-color:none;"><tr><td>[[Պատկեր:Gnome-emblem-important.svg|45px]]</td><td><strong style="font-size: 100%;">Մասնակիցը նախընտրում է (նաև՝ խնդրում է), որպեսզի իրեն դիմեն մասնակցային անվամբ։</strong><br/></td><td></td></tr></table></div> {{Մասնակից:GeoO/Էջադիր}} [[Պատկեր:Consensus new and old HY.svg|400px|մինի|Վիքիպեդիայում [[Վիքիպեդիա:Համաձայնություն|կոնսենսուսի]] հասնելու սխեման]] == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:15, 4 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(4)&oldid=22532508 --> == Կանոնակարգին չհամապատասխանող մասնակից՝ ԱՐԱՐ Երգչախումբ == {{հարգելի մասնակից}}, կարծում եմ, որ նոր գրանցված [[user:ԱՐԱՐ Երգչախումբ|ԱՐԱՐ Երգչախումբ]] մասնակցի անունը չի համապատասխանում Հայերեն Վիքիպեդիայի համապատասխան կանոնակարգին։ Խնդրում եմ ստուգել և անհրաժեշտության դեպքում արգելափակել նրան։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 19:55, 26 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, արդեն Voskanyan մասնակիցն արգելափակել է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:34, 27 հունվարի 2022 (UTC) == Կատոգերիայի կիրառման նպատակահարմարություն == Ողջույն, արդյո՞ք ճիշտ է [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ|«Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան]] ավելացնել Ասկերանի մոտ գտնվող Քյաթուկ գյուղում ծնված և Թիֆլիսում մահացած, հայ նավթաարդյունաբերող [[Միքայել Արամյանց]]ի, Ախալցխա քաղաքում ծնված և Լոնդոնում մահացած, Ռուսական կայսրության, հետագայում Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության ռազմական գործիչ-հրամանատար [[Հակոբ Բագրատունի|Հակոբ Բագրատունու]], Բաթում քաղաքում ծնված և Սանկտ Պետերբուրգում մահացած հայ աստղագետ [[Թադևոս Աղեկյան]]ի, Ախլցխա քաղաքում ծնված և Հռոմում մահացած, Հայ Կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք [[Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյան]]ի և այլ հայերի հոդվածներին։ Իմ կարծիքով սխալ է․ այդ մարդիկ վրացիներ չեն։ Օրինակ կարելի է Վրաստանի նախկին վարչապետ [[Զուրաբ Ժվանիա]]յի հոդվածում ավելացնել «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան, բայց ոչ հայազգի խոշոր գործարար Միքայել Արամյանցի կամ նշածս այլ անձանց հոդվածներում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:39, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Միանշանակ սխալ է։ Կարող է լինել վրաստանցի հայեր (եթե «վրաստանցի» բառ կա)։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 11:35, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::Ողջույն բոլորին։ Ունենք [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան, որը կապված է Անգլերեն Վիքիպեդիայի [[:en:Category:Georgian people of Armenian descent]] կատեգորիայի հետ, որում էլ ներառված են վերևում նշված հոդվածները։ Եթե կատեգորիզացման այլ համակարգ են ընդունում, փորձեմ դրանով առաջնորդվել, եթե մի մասն ենք ընդունում, մյուսը՝ չէ, դրան էլ տեղյակ լինելը չէր խանգարի։ Ենթադրում եմ, որ տարըմբռնում առաջացել է «Վրաստանցի» բառի փոխարեն «Վրացի» բառրի կիրառման պատճառով, սակայն, եթե չեմ սխալվում, Խորհրդարանում քննարկումներում նշվել է, որ, օրինակ, Անգլերեն Վիքիպեդիայում կիրառված «Georgian people»-ը նույն «Վրաստանցի»-ն է, ինչպես և [[Հրանտ Դինք]] հոդվածում նշված [[:Կատեգորիա:Թուրք սյունակագիրներ]] կատեգորիան նշանակում է «Թուրքիայի քաղաքացի սյունակագիրներ»։ Հայերենում համապատասխան բառի բացակայությունն էլ հանգեցնում է նմանատիպ հարցերի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 11:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Կատեգորիաներից և անգլերեն/հայերեն համարժեքից զատ, այստեղ ունենք վրացի բառը, որը քարթվելական ընտանիքի ազգ է, իսկ նշված անձինք այլ էթնիկ խմբի են պատկանում։ Եթե չունենք վրաստանցի բառը, կարող ենք կատեգորիան անվանափոխել՝ «Վիրահայեր»-ի, որը Վրաստանում ապրող/ապրած հայն է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:11, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Ես խնդիր չեմ տեսնում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:57, 31 հունվարի 2022 (UTC) :::::[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]],ես կողմ եմ Վրաստանի հայերի հոդվածներում [[:Կատեգորիա:Վիրահայեր]] ավելացնելուն, բայց դեմ եմ, որ [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան վերահղենք 1-ինին։ Կան այդպիսի վրացիներ, ովքեր հայկական ծագում ունեն, օրինակ Վրաստանի նախկին վարչապետ Զուրաբ Ժվանիան, հետևաբար «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան նույնպես կիրառելի է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 16:09, 31 հունվարի 2022 (UTC) Արագ լինելու համար կտեղափոխենք կատեգորիան, նորը կմնա, հինը կառանձնացնենք։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 16:17, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Reminder to participate in the ratification vote of ther UCoC Enforcement Guidelines== Hello GeoO, The [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|Ratification vote]] of [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ko|Universal Code of Conduct Enforcement Guideline]] is currently taking place until March 21. As of 19 March 14:40 UTC, no votes from hywiki registrants have been casted. While I'm keeping in mind that homewiki isn't always indicative of where an editor is active, I want to remind everyone that local opinions are sought in this global decision. Even if your homewiki is not hywiki, commenting on the guidelines from the perspective of this project will be beneficial. If you didn't vote yet, please take a few minutes to participate in the ratification vote! Your voice is important. Regards, [[Մասնակից:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:AAkhmedova (WMF)|քննարկում]]) 16:22, 19 Մարտի 2022 (UTC) == Why deleted? == Հարգելի GeoO! Իմ կողմից ստեղծված և որպես ազատ պատկեր հրապարակված լուսանկարը https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Middle-size_ghapama.jpg, որը պատկերում է իմ կողմից եփած ճաշատեսակը, ջնջվել է: Կարելի՞ է իմանալ պատճառը: Կանխավ շնորհակալ եմ, մեծարգո GeoO: Հարգանքներով՝ --[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 12:39, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], Հայերեն Վիքիպեդիայում բեռնվում են միայն և միայն [[Վիքիպեդիա:Ոչ ազատ պատկերների օգտագործում|ոչ ազատ պատկերները]]։ Ազատ պատկերների համար գոյություն ունի [[c:Գլխավոր_էջ|Վիքիպահեստ]] նախագիծը, որտեղ էլ կարող եք բեռնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:43, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Շնորհակալ եմ, հարգելի GeoO: Ձեր պատճառը հասկանալի է, մինչդեռ կանոնը՝ ոչ :D Ձեզ՝ լավ օր: [[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 04:01, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], ես Ձեզ նույնպես լավ օր եմ ցանկանում ։) Կանոնները ցանկացած ժամանակ կարող են փոխվել, այնպես որ ազատ եք Խորհրդարանում քննարկում բացել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:21, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) == Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919 == Hi, GeoO. Why did you undo my last changes in «Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919» without explanation? Even <nowiki>[[User:Beko|Beko]]</nowiki> wrote to me and after the [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ source] and thу [[:File:The list of Muslim candidates for the Parliament of Armenia (1919).jpg]], it can be noted that the Muslim party Muslim Non-Party Group (Մուսուլմանական անկուսակցական խմբակի) was represented by the Azerbaijanis of Armenia. Please note this otherwise I will have to complain to you senior administrators of Wikipedia. [[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]] ([[Մասնակցի քննարկում:Yousiphh|քննարկում]]) 21:44, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]], եթե կարծում եք, որ իմ գործողություններում Վիքիպեդիայի կանոնակարգերին հակասող որևէ բան կա, կարող եք դիմել ում ցանկանում եք։ Չգիտեմ՝ հայերեն կարողանում եք կարդալ, թե չէ, բայց Ձեր նշած [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ աղբյուրի] ստորին հատվածում նշված է «Արխիվային լուսանկարը՝ Մայքլ Բաբայանի ֆեյսբուքի էջից», ինչը նշանակում է, որ որպես նյութի հիմք վերցրած է ֆեյսբուքյան էջի գրառում, ինչը [[Վիքիպեդիա:Վստահելի աղբյուրներ|վստահելի աղբյուր]] չի համարվում։ Ինչպե՞ս պիտի վարվեի, երբ հոդվածում փորձում են ոչ վստահելի աղբյուր ավելացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:19, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) Շնորհակալ եմ արձագանքելու համար:Անձնականի խնդիր չկա, իրապես տեղեկությունները ճշտեք, թող փաստաթղթեր ներբեռնի իր կրթության,գործունեության հավաստիությության վերաբերյալ: Հարգանքներս Ձեզ,Ձեր կատարած աշխատանքի համար մեծապես շնորհակալություն, բայց կարևոր է նաև հոդվածների մեջ նշվող անձանց մասին ոչ հորինածին տեղեկությունների բացառումը:խնդրում եմ ուշադիր եղեք, ես այլևս ոչինչ չեմ գրելու, կարող եք արգելափակել, որևէ խնդիր չկա, բայց հիշյալ անձի մասին տեղեկությունները հորնված են և կեղծ: [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 08:21, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) r3wx7wn9xip1zs8ol3fcr90gp1f4lze 8476261 8476256 2022-07-28T08:24:16Z Հայա Ենգոյան 108723 wikitext text/x-wiki <div style="background-color:none; border-width:1,5px; border-style: solid; border-color:#FF6363;"><table align="center" style="background-color:none;"><tr><td>[[Պատկեր:Gnome-emblem-important.svg|45px]]</td><td><strong style="font-size: 100%;">Մասնակիցը նախընտրում է (նաև՝ խնդրում է), որպեսզի իրեն դիմեն մասնակցային անվամբ։</strong><br/></td><td></td></tr></table></div> {{Մասնակից:GeoO/Էջադիր}} [[Պատկեր:Consensus new and old HY.svg|400px|մինի|Վիքիպեդիայում [[Վիքիպեդիա:Համաձայնություն|կոնսենսուսի]] հասնելու սխեման]] == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:15, 4 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(4)&oldid=22532508 --> == Կանոնակարգին չհամապատասխանող մասնակից՝ ԱՐԱՐ Երգչախումբ == {{հարգելի մասնակից}}, կարծում եմ, որ նոր գրանցված [[user:ԱՐԱՐ Երգչախումբ|ԱՐԱՐ Երգչախումբ]] մասնակցի անունը չի համապատասխանում Հայերեն Վիքիպեդիայի համապատասխան կանոնակարգին։ Խնդրում եմ ստուգել և անհրաժեշտության դեպքում արգելափակել նրան։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 19:55, 26 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, արդեն Voskanyan մասնակիցն արգելափակել է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:34, 27 հունվարի 2022 (UTC) == Կատոգերիայի կիրառման նպատակահարմարություն == Ողջույն, արդյո՞ք ճիշտ է [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ|«Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան]] ավելացնել Ասկերանի մոտ գտնվող Քյաթուկ գյուղում ծնված և Թիֆլիսում մահացած, հայ նավթաարդյունաբերող [[Միքայել Արամյանց]]ի, Ախալցխա քաղաքում ծնված և Լոնդոնում մահացած, Ռուսական կայսրության, հետագայում Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության ռազմական գործիչ-հրամանատար [[Հակոբ Բագրատունի|Հակոբ Բագրատունու]], Բաթում քաղաքում ծնված և Սանկտ Պետերբուրգում մահացած հայ աստղագետ [[Թադևոս Աղեկյան]]ի, Ախլցխա քաղաքում ծնված և Հռոմում մահացած, Հայ Կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք [[Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյան]]ի և այլ հայերի հոդվածներին։ Իմ կարծիքով սխալ է․ այդ մարդիկ վրացիներ չեն։ Օրինակ կարելի է Վրաստանի նախկին վարչապետ [[Զուրաբ Ժվանիա]]յի հոդվածում ավելացնել «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան, բայց ոչ հայազգի խոշոր գործարար Միքայել Արամյանցի կամ նշածս այլ անձանց հոդվածներում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:39, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Միանշանակ սխալ է։ Կարող է լինել վրաստանցի հայեր (եթե «վրաստանցի» բառ կա)։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 11:35, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::Ողջույն բոլորին։ Ունենք [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան, որը կապված է Անգլերեն Վիքիպեդիայի [[:en:Category:Georgian people of Armenian descent]] կատեգորիայի հետ, որում էլ ներառված են վերևում նշված հոդվածները։ Եթե կատեգորիզացման այլ համակարգ են ընդունում, փորձեմ դրանով առաջնորդվել, եթե մի մասն ենք ընդունում, մյուսը՝ չէ, դրան էլ տեղյակ լինելը չէր խանգարի։ Ենթադրում եմ, որ տարըմբռնում առաջացել է «Վրաստանցի» բառի փոխարեն «Վրացի» բառրի կիրառման պատճառով, սակայն, եթե չեմ սխալվում, Խորհրդարանում քննարկումներում նշվել է, որ, օրինակ, Անգլերեն Վիքիպեդիայում կիրառված «Georgian people»-ը նույն «Վրաստանցի»-ն է, ինչպես և [[Հրանտ Դինք]] հոդվածում նշված [[:Կատեգորիա:Թուրք սյունակագիրներ]] կատեգորիան նշանակում է «Թուրքիայի քաղաքացի սյունակագիրներ»։ Հայերենում համապատասխան բառի բացակայությունն էլ հանգեցնում է նմանատիպ հարցերի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 11:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Կատեգորիաներից և անգլերեն/հայերեն համարժեքից զատ, այստեղ ունենք վրացի բառը, որը քարթվելական ընտանիքի ազգ է, իսկ նշված անձինք այլ էթնիկ խմբի են պատկանում։ Եթե չունենք վրաստանցի բառը, կարող ենք կատեգորիան անվանափոխել՝ «Վիրահայեր»-ի, որը Վրաստանում ապրող/ապրած հայն է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:11, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Ես խնդիր չեմ տեսնում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:57, 31 հունվարի 2022 (UTC) :::::[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]],ես կողմ եմ Վրաստանի հայերի հոդվածներում [[:Կատեգորիա:Վիրահայեր]] ավելացնելուն, բայց դեմ եմ, որ [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան վերահղենք 1-ինին։ Կան այդպիսի վրացիներ, ովքեր հայկական ծագում ունեն, օրինակ Վրաստանի նախկին վարչապետ Զուրաբ Ժվանիան, հետևաբար «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան նույնպես կիրառելի է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 16:09, 31 հունվարի 2022 (UTC) Արագ լինելու համար կտեղափոխենք կատեգորիան, նորը կմնա, հինը կառանձնացնենք։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 16:17, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Reminder to participate in the ratification vote of ther UCoC Enforcement Guidelines== Hello GeoO, The [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|Ratification vote]] of [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ko|Universal Code of Conduct Enforcement Guideline]] is currently taking place until March 21. As of 19 March 14:40 UTC, no votes from hywiki registrants have been casted. While I'm keeping in mind that homewiki isn't always indicative of where an editor is active, I want to remind everyone that local opinions are sought in this global decision. Even if your homewiki is not hywiki, commenting on the guidelines from the perspective of this project will be beneficial. If you didn't vote yet, please take a few minutes to participate in the ratification vote! Your voice is important. Regards, [[Մասնակից:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:AAkhmedova (WMF)|քննարկում]]) 16:22, 19 Մարտի 2022 (UTC) == Why deleted? == Հարգելի GeoO! Իմ կողմից ստեղծված և որպես ազատ պատկեր հրապարակված լուսանկարը https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Middle-size_ghapama.jpg, որը պատկերում է իմ կողմից եփած ճաշատեսակը, ջնջվել է: Կարելի՞ է իմանալ պատճառը: Կանխավ շնորհակալ եմ, մեծարգո GeoO: Հարգանքներով՝ --[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 12:39, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], Հայերեն Վիքիպեդիայում բեռնվում են միայն և միայն [[Վիքիպեդիա:Ոչ ազատ պատկերների օգտագործում|ոչ ազատ պատկերները]]։ Ազատ պատկերների համար գոյություն ունի [[c:Գլխավոր_էջ|Վիքիպահեստ]] նախագիծը, որտեղ էլ կարող եք բեռնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:43, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Շնորհակալ եմ, հարգելի GeoO: Ձեր պատճառը հասկանալի է, մինչդեռ կանոնը՝ ոչ :D Ձեզ՝ լավ օր: [[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 04:01, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], ես Ձեզ նույնպես լավ օր եմ ցանկանում ։) Կանոնները ցանկացած ժամանակ կարող են փոխվել, այնպես որ ազատ եք Խորհրդարանում քննարկում բացել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:21, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) == Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919 == Hi, GeoO. Why did you undo my last changes in «Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919» without explanation? Even <nowiki>[[User:Beko|Beko]]</nowiki> wrote to me and after the [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ source] and thу [[:File:The list of Muslim candidates for the Parliament of Armenia (1919).jpg]], it can be noted that the Muslim party Muslim Non-Party Group (Մուսուլմանական անկուսակցական խմբակի) was represented by the Azerbaijanis of Armenia. Please note this otherwise I will have to complain to you senior administrators of Wikipedia. [[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]] ([[Մասնակցի քննարկում:Yousiphh|քննարկում]]) 21:44, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]], եթե կարծում եք, որ իմ գործողություններում Վիքիպեդիայի կանոնակարգերին հակասող որևէ բան կա, կարող եք դիմել ում ցանկանում եք։ Չգիտեմ՝ հայերեն կարողանում եք կարդալ, թե չէ, բայց Ձեր նշած [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ աղբյուրի] ստորին հատվածում նշված է «Արխիվային լուսանկարը՝ Մայքլ Բաբայանի ֆեյսբուքի էջից», ինչը նշանակում է, որ որպես նյութի հիմք վերցրած է ֆեյսբուքյան էջի գրառում, ինչը [[Վիքիպեդիա:Վստահելի աղբյուրներ|վստահելի աղբյուր]] չի համարվում։ Ինչպե՞ս պիտի վարվեի, երբ հոդվածում փորձում են ոչ վստահելի աղբյուր ավելացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:19, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) Շնորհակալ եմ արձագանքելու համար:Անձնականի խնդիր չկա, իրապես տեղեկությունները ճշտեք, թող փաստաթղթեր ներբեռնի իր կրթության,գործունեության հավաստիությության վերաբերյալ: Հարգանքներս Ձեզ,Ձեր կատարած աշխատանքի համար մեծապես շնորհակալություն, բայց կարևոր է նաև հոդվածների մեջ նշվող անձանց մասին ոչ հորինածին տեղեկությունների բացառումը:խնդրում եմ ուշադիր եղեք, ես այլևս ոչինչ չեմ գրելու, կարող եք արգելափակել, որևէ խնդիր չկա, բայց հիշյալ անձի մասին տեղեկությունները հորնված են և կեղծ: [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 08:21, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) Հարգելի GeoO Շնորհակալ եմ արձագանքելու համար:Անձնականի խնդիր չկա, իրապես տեղեկությունները ճշտեք, թող փաստաթղթեր ներբեռնի իր կրթության,գործունեության հավաստիությության վերաբերյալ: Հարգանքներս Ձեզ,Ձեր կատարած աշխատանքի համար մեծապես շնորհակալություն, բայց կարևոր է նաև հոդվածների մեջ նշվող անձանց մասին ոչ հորինածին տեղեկությունների բացառումը:խնդրում եմ ուշադիր եղեք, ես այլևս ոչինչ չեմ գրելու, կարող եք արգելափակել, որևէ խնդիր չկա, բայց հիշյալ անձի մասին տեղեկությունները հորնված են և կեղծ: Հայա Ենգոյան (քննարկում) 08:21, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 08:24, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) pk68jz3cgspjcakhbyykq6xrbv9gysv 8476267 8476261 2022-07-28T08:26:43Z Հայա Ենգոյան 108723 wikitext text/x-wiki <div style="background-color:none; border-width:1,5px; border-style: solid; border-color:#FF6363;"><table align="center" style="background-color:none;"><tr><td>[[Պատկեր:Gnome-emblem-important.svg|45px]]</td><td><strong style="font-size: 100%;">Մասնակիցը նախընտրում է (նաև՝ խնդրում է), որպեսզի իրեն դիմեն մասնակցային անվամբ։</strong><br/></td><td></td></tr></table></div> {{Մասնակից:GeoO/Էջադիր}} [[Պատկեր:Consensus new and old HY.svg|400px|մինի|Վիքիպեդիայում [[Վիքիպեդիա:Համաձայնություն|կոնսենսուսի]] հասնելու սխեման]] == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:15, 4 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(4)&oldid=22532508 --> == Կանոնակարգին չհամապատասխանող մասնակից՝ ԱՐԱՐ Երգչախումբ == {{հարգելի մասնակից}}, կարծում եմ, որ նոր գրանցված [[user:ԱՐԱՐ Երգչախումբ|ԱՐԱՐ Երգչախումբ]] մասնակցի անունը չի համապատասխանում Հայերեն Վիքիպեդիայի համապատասխան կանոնակարգին։ Խնդրում եմ ստուգել և անհրաժեշտության դեպքում արգելափակել նրան։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 19:55, 26 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, արդեն Voskanyan մասնակիցն արգելափակել է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:34, 27 հունվարի 2022 (UTC) == Կատոգերիայի կիրառման նպատակահարմարություն == Ողջույն, արդյո՞ք ճիշտ է [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ|«Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան]] ավելացնել Ասկերանի մոտ գտնվող Քյաթուկ գյուղում ծնված և Թիֆլիսում մահացած, հայ նավթաարդյունաբերող [[Միքայել Արամյանց]]ի, Ախալցխա քաղաքում ծնված և Լոնդոնում մահացած, Ռուսական կայսրության, հետագայում Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության ռազմական գործիչ-հրամանատար [[Հակոբ Բագրատունի|Հակոբ Բագրատունու]], Բաթում քաղաքում ծնված և Սանկտ Պետերբուրգում մահացած հայ աստղագետ [[Թադևոս Աղեկյան]]ի, Ախլցխա քաղաքում ծնված և Հռոմում մահացած, Հայ Կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք [[Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյան]]ի և այլ հայերի հոդվածներին։ Իմ կարծիքով սխալ է․ այդ մարդիկ վրացիներ չեն։ Օրինակ կարելի է Վրաստանի նախկին վարչապետ [[Զուրաբ Ժվանիա]]յի հոդվածում ավելացնել «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան, բայց ոչ հայազգի խոշոր գործարար Միքայել Արամյանցի կամ նշածս այլ անձանց հոդվածներում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:39, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Միանշանակ սխալ է։ Կարող է լինել վրաստանցի հայեր (եթե «վրաստանցի» բառ կա)։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 11:35, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::Ողջույն բոլորին։ Ունենք [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան, որը կապված է Անգլերեն Վիքիպեդիայի [[:en:Category:Georgian people of Armenian descent]] կատեգորիայի հետ, որում էլ ներառված են վերևում նշված հոդվածները։ Եթե կատեգորիզացման այլ համակարգ են ընդունում, փորձեմ դրանով առաջնորդվել, եթե մի մասն ենք ընդունում, մյուսը՝ չէ, դրան էլ տեղյակ լինելը չէր խանգարի։ Ենթադրում եմ, որ տարըմբռնում առաջացել է «Վրաստանցի» բառի փոխարեն «Վրացի» բառրի կիրառման պատճառով, սակայն, եթե չեմ սխալվում, Խորհրդարանում քննարկումներում նշվել է, որ, օրինակ, Անգլերեն Վիքիպեդիայում կիրառված «Georgian people»-ը նույն «Վրաստանցի»-ն է, ինչպես և [[Հրանտ Դինք]] հոդվածում նշված [[:Կատեգորիա:Թուրք սյունակագիրներ]] կատեգորիան նշանակում է «Թուրքիայի քաղաքացի սյունակագիրներ»։ Հայերենում համապատասխան բառի բացակայությունն էլ հանգեցնում է նմանատիպ հարցերի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 11:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Կատեգորիաներից և անգլերեն/հայերեն համարժեքից զատ, այստեղ ունենք վրացի բառը, որը քարթվելական ընտանիքի ազգ է, իսկ նշված անձինք այլ էթնիկ խմբի են պատկանում։ Եթե չունենք վրաստանցի բառը, կարող ենք կատեգորիան անվանափոխել՝ «Վիրահայեր»-ի, որը Վրաստանում ապրող/ապրած հայն է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:11, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Ես խնդիր չեմ տեսնում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:57, 31 հունվարի 2022 (UTC) :::::[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]],ես կողմ եմ Վրաստանի հայերի հոդվածներում [[:Կատեգորիա:Վիրահայեր]] ավելացնելուն, բայց դեմ եմ, որ [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան վերահղենք 1-ինին։ Կան այդպիսի վրացիներ, ովքեր հայկական ծագում ունեն, օրինակ Վրաստանի նախկին վարչապետ Զուրաբ Ժվանիան, հետևաբար «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան նույնպես կիրառելի է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 16:09, 31 հունվարի 2022 (UTC) Արագ լինելու համար կտեղափոխենք կատեգորիան, նորը կմնա, հինը կառանձնացնենք։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 16:17, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Reminder to participate in the ratification vote of ther UCoC Enforcement Guidelines== Hello GeoO, The [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|Ratification vote]] of [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ko|Universal Code of Conduct Enforcement Guideline]] is currently taking place until March 21. As of 19 March 14:40 UTC, no votes from hywiki registrants have been casted. While I'm keeping in mind that homewiki isn't always indicative of where an editor is active, I want to remind everyone that local opinions are sought in this global decision. Even if your homewiki is not hywiki, commenting on the guidelines from the perspective of this project will be beneficial. If you didn't vote yet, please take a few minutes to participate in the ratification vote! Your voice is important. Regards, [[Մասնակից:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:AAkhmedova (WMF)|քննարկում]]) 16:22, 19 Մարտի 2022 (UTC) == Why deleted? == Հարգելի GeoO! Իմ կողմից ստեղծված և որպես ազատ պատկեր հրապարակված լուսանկարը https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Middle-size_ghapama.jpg, որը պատկերում է իմ կողմից եփած ճաշատեսակը, ջնջվել է: Կարելի՞ է իմանալ պատճառը: Կանխավ շնորհակալ եմ, մեծարգո GeoO: Հարգանքներով՝ --[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 12:39, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], Հայերեն Վիքիպեդիայում բեռնվում են միայն և միայն [[Վիքիպեդիա:Ոչ ազատ պատկերների օգտագործում|ոչ ազատ պատկերները]]։ Ազատ պատկերների համար գոյություն ունի [[c:Գլխավոր_էջ|Վիքիպահեստ]] նախագիծը, որտեղ էլ կարող եք բեռնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:43, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Շնորհակալ եմ, հարգելի GeoO: Ձեր պատճառը հասկանալի է, մինչդեռ կանոնը՝ ոչ :D Ձեզ՝ լավ օր: [[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 04:01, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], ես Ձեզ նույնպես լավ օր եմ ցանկանում ։) Կանոնները ցանկացած ժամանակ կարող են փոխվել, այնպես որ ազատ եք Խորհրդարանում քննարկում բացել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:21, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) == Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919 == Hi, GeoO. Why did you undo my last changes in «Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919» without explanation? Even <nowiki>[[User:Beko|Beko]]</nowiki> wrote to me and after the [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ source] and thу [[:File:The list of Muslim candidates for the Parliament of Armenia (1919).jpg]], it can be noted that the Muslim party Muslim Non-Party Group (Մուսուլմանական անկուսակցական խմբակի) was represented by the Azerbaijanis of Armenia. Please note this otherwise I will have to complain to you senior administrators of Wikipedia. [[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]] ([[Մասնակցի քննարկում:Yousiphh|քննարկում]]) 21:44, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]], եթե կարծում եք, որ իմ գործողություններում Վիքիպեդիայի կանոնակարգերին հակասող որևէ բան կա, կարող եք դիմել ում ցանկանում եք։ Չգիտեմ՝ հայերեն կարողանում եք կարդալ, թե չէ, բայց Ձեր նշած [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ աղբյուրի] ստորին հատվածում նշված է «Արխիվային լուսանկարը՝ Մայքլ Բաբայանի ֆեյսբուքի էջից», ինչը նշանակում է, որ որպես նյութի հիմք վերցրած է ֆեյսբուքյան էջի գրառում, ինչը [[Վիքիպեդիա:Վստահելի աղբյուրներ|վստահելի աղբյուր]] չի համարվում։ Ինչպե՞ս պիտի վարվեի, երբ հոդվածում փորձում են ոչ վստահելի աղբյուր ավելացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:19, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) e4059i5mvz1uvuvatzljzsaz7zv4qj4 8476268 8476267 2022-07-28T08:27:16Z GeoO 14988 կարձագանքեմ փոքր-ինչ ուշ wikitext text/x-wiki <div style="background-color:none; border-width:1,5px; border-style: solid; border-color:#FF6363;"><table align="center" style="background-color:none;"><tr><td>[[Պատկեր:Gnome-emblem-important.svg|45px]]</td><td><strong style="font-size: 100%;">Մասնակիցը նախընտրում է (նաև՝ խնդրում է), որպեսզի իրեն դիմեն մասնակցային անվամբ։</strong><br/></td><td></td></tr></table></div> {{Մասնակից:GeoO/Էջադիր}} [[Պատկեր:Consensus new and old HY.svg|400px|մինի|Վիքիպեդիայում [[Վիքիպեդիա:Համաձայնություն|կոնսենսուսի]] հասնելու սխեման]] == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:15, 4 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(4)&oldid=22532508 --> == Կանոնակարգին չհամապատասխանող մասնակից՝ ԱՐԱՐ Երգչախումբ == {{հարգելի մասնակից}}, կարծում եմ, որ նոր գրանցված [[user:ԱՐԱՐ Երգչախումբ|ԱՐԱՐ Երգչախումբ]] մասնակցի անունը չի համապատասխանում Հայերեն Վիքիպեդիայի համապատասխան կանոնակարգին։ Խնդրում եմ ստուգել և անհրաժեշտության դեպքում արգելափակել նրան։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 19:55, 26 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, արդեն Voskanyan մասնակիցն արգելափակել է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:34, 27 հունվարի 2022 (UTC) == Կատոգերիայի կիրառման նպատակահարմարություն == Ողջույն, արդյո՞ք ճիշտ է [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ|«Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան]] ավելացնել Ասկերանի մոտ գտնվող Քյաթուկ գյուղում ծնված և Թիֆլիսում մահացած, հայ նավթաարդյունաբերող [[Միքայել Արամյանց]]ի, Ախալցխա քաղաքում ծնված և Լոնդոնում մահացած, Ռուսական կայսրության, հետագայում Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության ռազմական գործիչ-հրամանատար [[Հակոբ Բագրատունի|Հակոբ Բագրատունու]], Բաթում քաղաքում ծնված և Սանկտ Պետերբուրգում մահացած հայ աստղագետ [[Թադևոս Աղեկյան]]ի, Ախլցխա քաղաքում ծնված և Հռոմում մահացած, Հայ Կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք [[Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյան]]ի և այլ հայերի հոդվածներին։ Իմ կարծիքով սխալ է․ այդ մարդիկ վրացիներ չեն։ Օրինակ կարելի է Վրաստանի նախկին վարչապետ [[Զուրաբ Ժվանիա]]յի հոդվածում ավելացնել «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան, բայց ոչ հայազգի խոշոր գործարար Միքայել Արամյանցի կամ նշածս այլ անձանց հոդվածներում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:39, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Միանշանակ սխալ է։ Կարող է լինել վրաստանցի հայեր (եթե «վրաստանցի» բառ կա)։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 11:35, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::Ողջույն բոլորին։ Ունենք [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան, որը կապված է Անգլերեն Վիքիպեդիայի [[:en:Category:Georgian people of Armenian descent]] կատեգորիայի հետ, որում էլ ներառված են վերևում նշված հոդվածները։ Եթե կատեգորիզացման այլ համակարգ են ընդունում, փորձեմ դրանով առաջնորդվել, եթե մի մասն ենք ընդունում, մյուսը՝ չէ, դրան էլ տեղյակ լինելը չէր խանգարի։ Ենթադրում եմ, որ տարըմբռնում առաջացել է «Վրաստանցի» բառի փոխարեն «Վրացի» բառրի կիրառման պատճառով, սակայն, եթե չեմ սխալվում, Խորհրդարանում քննարկումներում նշվել է, որ, օրինակ, Անգլերեն Վիքիպեդիայում կիրառված «Georgian people»-ը նույն «Վրաստանցի»-ն է, ինչպես և [[Հրանտ Դինք]] հոդվածում նշված [[:Կատեգորիա:Թուրք սյունակագիրներ]] կատեգորիան նշանակում է «Թուրքիայի քաղաքացի սյունակագիրներ»։ Հայերենում համապատասխան բառի բացակայությունն էլ հանգեցնում է նմանատիպ հարցերի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 11:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Կատեգորիաներից և անգլերեն/հայերեն համարժեքից զատ, այստեղ ունենք վրացի բառը, որը քարթվելական ընտանիքի ազգ է, իսկ նշված անձինք այլ էթնիկ խմբի են պատկանում։ Եթե չունենք վրաստանցի բառը, կարող ենք կատեգորիան անվանափոխել՝ «Վիրահայեր»-ի, որը Վրաստանում ապրող/ապրած հայն է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:11, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Ես խնդիր չեմ տեսնում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:57, 31 հունվարի 2022 (UTC) :::::[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]],ես կողմ եմ Վրաստանի հայերի հոդվածներում [[:Կատեգորիա:Վիրահայեր]] ավելացնելուն, բայց դեմ եմ, որ [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան վերահղենք 1-ինին։ Կան այդպիսի վրացիներ, ովքեր հայկական ծագում ունեն, օրինակ Վրաստանի նախկին վարչապետ Զուրաբ Ժվանիան, հետևաբար «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան նույնպես կիրառելի է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 16:09, 31 հունվարի 2022 (UTC) Արագ լինելու համար կտեղափոխենք կատեգորիան, նորը կմնա, հինը կառանձնացնենք։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 16:17, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Reminder to participate in the ratification vote of ther UCoC Enforcement Guidelines== Hello GeoO, The [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|Ratification vote]] of [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ko|Universal Code of Conduct Enforcement Guideline]] is currently taking place until March 21. As of 19 March 14:40 UTC, no votes from hywiki registrants have been casted. While I'm keeping in mind that homewiki isn't always indicative of where an editor is active, I want to remind everyone that local opinions are sought in this global decision. Even if your homewiki is not hywiki, commenting on the guidelines from the perspective of this project will be beneficial. If you didn't vote yet, please take a few minutes to participate in the ratification vote! Your voice is important. Regards, [[Մասնակից:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:AAkhmedova (WMF)|քննարկում]]) 16:22, 19 Մարտի 2022 (UTC) == Why deleted? == Հարգելի GeoO! Իմ կողմից ստեղծված և որպես ազատ պատկեր հրապարակված լուսանկարը https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Middle-size_ghapama.jpg, որը պատկերում է իմ կողմից եփած ճաշատեսակը, ջնջվել է: Կարելի՞ է իմանալ պատճառը: Կանխավ շնորհակալ եմ, մեծարգո GeoO: Հարգանքներով՝ --[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 12:39, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], Հայերեն Վիքիպեդիայում բեռնվում են միայն և միայն [[Վիքիպեդիա:Ոչ ազատ պատկերների օգտագործում|ոչ ազատ պատկերները]]։ Ազատ պատկերների համար գոյություն ունի [[c:Գլխավոր_էջ|Վիքիպահեստ]] նախագիծը, որտեղ էլ կարող եք բեռնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:43, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Շնորհակալ եմ, հարգելի GeoO: Ձեր պատճառը հասկանալի է, մինչդեռ կանոնը՝ ոչ :D Ձեզ՝ լավ օր: [[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 04:01, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], ես Ձեզ նույնպես լավ օր եմ ցանկանում ։) Կանոնները ցանկացած ժամանակ կարող են փոխվել, այնպես որ ազատ եք Խորհրդարանում քննարկում բացել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:21, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) == Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919 == Hi, GeoO. Why did you undo my last changes in «Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919» without explanation? Even <nowiki>[[User:Beko|Beko]]</nowiki> wrote to me and after the [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ source] and thу [[:File:The list of Muslim candidates for the Parliament of Armenia (1919).jpg]], it can be noted that the Muslim party Muslim Non-Party Group (Մուսուլմանական անկուսակցական խմբակի) was represented by the Azerbaijanis of Armenia. Please note this otherwise I will have to complain to you senior administrators of Wikipedia. [[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]] ([[Մասնակցի քննարկում:Yousiphh|քննարկում]]) 21:44, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) == Մխիթար Մոս-Մուշեղյան == :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]], եթե կարծում եք, որ իմ գործողություններում Վիքիպեդիայի կանոնակարգերին հակասող որևէ բան կա, կարող եք դիմել ում ցանկանում եք։ Չգիտեմ՝ հայերեն կարողանում եք կարդալ, թե չէ, բայց Ձեր նշած [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ աղբյուրի] ստորին հատվածում նշված է «Արխիվային լուսանկարը՝ Մայքլ Բաբայանի ֆեյսբուքի էջից», ինչը նշանակում է, որ որպես նյութի հիմք վերցրած է ֆեյսբուքյան էջի գրառում, ինչը [[Վիքիպեդիա:Վստահելի աղբյուրներ|վստահելի աղբյուր]] չի համարվում։ Ինչպե՞ս պիտի վարվեի, երբ հոդվածում փորձում են ոչ վստահելի աղբյուր ավելացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:19, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) e3542i9ee5wlqp4xn6qkuu306bfkdgm 8476269 8476268 2022-07-28T08:27:50Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki <div style="background-color:none; border-width:1,5px; border-style: solid; border-color:#FF6363;"><table align="center" style="background-color:none;"><tr><td>[[Պատկեր:Gnome-emblem-important.svg|45px]]</td><td><strong style="font-size: 100%;">Մասնակիցը նախընտրում է (նաև՝ խնդրում է), որպեսզի իրեն դիմեն մասնակցային անվամբ։</strong><br/></td><td></td></tr></table></div> {{Մասնակից:GeoO/Էջադիր}} [[Պատկեր:Consensus new and old HY.svg|400px|մինի|Վիքիպեդիայում [[Վիքիպեդիա:Համաձայնություն|կոնսենսուսի]] հասնելու սխեման]] == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:15, 4 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(4)&oldid=22532508 --> == Կանոնակարգին չհամապատասխանող մասնակից՝ ԱՐԱՐ Երգչախումբ == {{հարգելի մասնակից}}, կարծում եմ, որ նոր գրանցված [[user:ԱՐԱՐ Երգչախումբ|ԱՐԱՐ Երգչախումբ]] մասնակցի անունը չի համապատասխանում Հայերեն Վիքիպեդիայի համապատասխան կանոնակարգին։ Խնդրում եմ ստուգել և անհրաժեշտության դեպքում արգելափակել նրան։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 19:55, 26 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, արդեն Voskanyan մասնակիցն արգելափակել է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:34, 27 հունվարի 2022 (UTC) == Կատոգերիայի կիրառման նպատակահարմարություն == Ողջույն, արդյո՞ք ճիշտ է [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ|«Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան]] ավելացնել Ասկերանի մոտ գտնվող Քյաթուկ գյուղում ծնված և Թիֆլիսում մահացած, հայ նավթաարդյունաբերող [[Միքայել Արամյանց]]ի, Ախալցխա քաղաքում ծնված և Լոնդոնում մահացած, Ռուսական կայսրության, հետագայում Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության ռազմական գործիչ-հրամանատար [[Հակոբ Բագրատունի|Հակոբ Բագրատունու]], Բաթում քաղաքում ծնված և Սանկտ Պետերբուրգում մահացած հայ աստղագետ [[Թադևոս Աղեկյան]]ի, Ախլցխա քաղաքում ծնված և Հռոմում մահացած, Հայ Կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք [[Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյան]]ի և այլ հայերի հոդվածներին։ Իմ կարծիքով սխալ է․ այդ մարդիկ վրացիներ չեն։ Օրինակ կարելի է Վրաստանի նախկին վարչապետ [[Զուրաբ Ժվանիա]]յի հոդվածում ավելացնել «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան, բայց ոչ հայազգի խոշոր գործարար Միքայել Արամյանցի կամ նշածս այլ անձանց հոդվածներում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:39, 30 հունվարի 2022 (UTC) : Միանշանակ սխալ է։ Կարող է լինել վրաստանցի հայեր (եթե «վրաստանցի» բառ կա)։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 11:35, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::Ողջույն բոլորին։ Ունենք [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան, որը կապված է Անգլերեն Վիքիպեդիայի [[:en:Category:Georgian people of Armenian descent]] կատեգորիայի հետ, որում էլ ներառված են վերևում նշված հոդվածները։ Եթե կատեգորիզացման այլ համակարգ են ընդունում, փորձեմ դրանով առաջնորդվել, եթե մի մասն ենք ընդունում, մյուսը՝ չէ, դրան էլ տեղյակ լինելը չէր խանգարի։ Ենթադրում եմ, որ տարըմբռնում առաջացել է «Վրաստանցի» բառի փոխարեն «Վրացի» բառրի կիրառման պատճառով, սակայն, եթե չեմ սխալվում, Խորհրդարանում քննարկումներում նշվել է, որ, օրինակ, Անգլերեն Վիքիպեդիայում կիրառված «Georgian people»-ը նույն «Վրաստանցի»-ն է, ինչպես և [[Հրանտ Դինք]] հոդվածում նշված [[:Կատեգորիա:Թուրք սյունակագիրներ]] կատեգորիան նշանակում է «Թուրքիայի քաղաքացի սյունակագիրներ»։ Հայերենում համապատասխան բառի բացակայությունն էլ հանգեցնում է նմանատիպ հարցերի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 11:51, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::: Կատեգորիաներից և անգլերեն/հայերեն համարժեքից զատ, այստեղ ունենք վրացի բառը, որը քարթվելական ընտանիքի ազգ է, իսկ նշված անձինք այլ էթնիկ խմբի են պատկանում։ Եթե չունենք վրաստանցի բառը, կարող ենք կատեգորիան անվանափոխել՝ «Վիրահայեր»-ի, որը Վրաստանում ապրող/ապրած հայն է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:11, 30 հունվարի 2022 (UTC) ::::Ես խնդիր չեմ տեսնում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:57, 31 հունվարի 2022 (UTC) :::::[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]],ես կողմ եմ Վրաստանի հայերի հոդվածներում [[:Կատեգորիա:Վիրահայեր]] ավելացնելուն, բայց դեմ եմ, որ [[:Կատեգորիա:Վրացիներ հայկական ծագմամբ]] կատեգորիան վերահղենք 1-ինին։ Կան այդպիսի վրացիներ, ովքեր հայկական ծագում ունեն, օրինակ Վրաստանի նախկին վարչապետ Զուրաբ Ժվանիան, հետևաբար «Վրացիներ հայկական ծագմամբ» կատեգորիան նույնպես կիրառելի է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 16:09, 31 հունվարի 2022 (UTC) Արագ լինելու համար կտեղափոխենք կատեգորիան, նորը կմնա, հինը կառանձնացնենք։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 16:17, 31 հունվարի 2022 (UTC) == Reminder to participate in the ratification vote of ther UCoC Enforcement Guidelines== Hello GeoO, The [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|Ratification vote]] of [[:m:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ko|Universal Code of Conduct Enforcement Guideline]] is currently taking place until March 21. As of 19 March 14:40 UTC, no votes from hywiki registrants have been casted. While I'm keeping in mind that homewiki isn't always indicative of where an editor is active, I want to remind everyone that local opinions are sought in this global decision. Even if your homewiki is not hywiki, commenting on the guidelines from the perspective of this project will be beneficial. If you didn't vote yet, please take a few minutes to participate in the ratification vote! Your voice is important. Regards, [[Մասնակից:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Մասնակցի քննարկում:AAkhmedova (WMF)|քննարկում]]) 16:22, 19 Մարտի 2022 (UTC) == Why deleted? == Հարգելի GeoO! Իմ կողմից ստեղծված և որպես ազատ պատկեր հրապարակված լուսանկարը https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Middle-size_ghapama.jpg, որը պատկերում է իմ կողմից եփած ճաշատեսակը, ջնջվել է: Կարելի՞ է իմանալ պատճառը: Կանխավ շնորհակալ եմ, մեծարգո GeoO: Հարգանքներով՝ --[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 12:39, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], Հայերեն Վիքիպեդիայում բեռնվում են միայն և միայն [[Վիքիպեդիա:Ոչ ազատ պատկերների օգտագործում|ոչ ազատ պատկերները]]։ Ազատ պատկերների համար գոյություն ունի [[c:Գլխավոր_էջ|Վիքիպահեստ]] նախագիծը, որտեղ էլ կարող եք բեռնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:43, 14 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Շնորհակալ եմ, հարգելի GeoO: Ձեր պատճառը հասկանալի է, մինչդեռ կանոնը՝ ոչ :D Ձեզ՝ լավ օր: [[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Melik-Adamyan|քննարկում]]) 04:01, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Marina Melik-Adamyan|Marina Melik-Adamyan]], ես Ձեզ նույնպես լավ օր եմ ցանկանում ։) Կանոնները ցանկացած ժամանակ կարող են փոխվել, այնպես որ ազատ եք Խորհրդարանում քննարկում բացել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:21, 22 Ապրիլի 2022 (UTC) == Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919 == Hi, GeoO. Why did you undo my last changes in «Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններ, 1919» without explanation? Even <nowiki>[[User:Beko|Beko]]</nowiki> wrote to me and after the [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ source] and thу [[:File:The list of Muslim candidates for the Parliament of Armenia (1919).jpg]], it can be noted that the Muslim party Muslim Non-Party Group (Մուսուլմանական անկուսակցական խմբակի) was represented by the Azerbaijanis of Armenia. Please note this otherwise I will have to complain to you senior administrators of Wikipedia. [[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]] ([[Մասնակցի քննարկում:Yousiphh|քննարկում]]) 21:44, 14 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի՛ @[[Մասնակից:Yousiphh|Yousiphh]], եթե կարծում եք, որ իմ գործողություններում Վիքիպեդիայի կանոնակարգերին հակասող որևէ բան կա, կարող եք դիմել ում ցանկանում եք։ Չգիտեմ՝ հայերեն կարողանում եք կարդալ, թե չէ, բայց Ձեր նշած [http://www.aniarc.am/2022/06/23/muslims-1919-june-21-23-elections/ աղբյուրի] ստորին հատվածում նշված է «Արխիվային լուսանկարը՝ Մայքլ Բաբայանի ֆեյսբուքի էջից», ինչը նշանակում է, որ որպես նյութի հիմք վերցրած է ֆեյսբուքյան էջի գրառում, ինչը [[Վիքիպեդիա:Վստահելի աղբյուրներ|վստահելի աղբյուր]] չի համարվում։ Ինչպե՞ս պիտի վարվեի, երբ հոդվածում փորձում են ոչ վստահելի աղբյուր ավելացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:19, 15 Հուլիսի 2022 (UTC) 1ot9yn4532vhsmfjfkypot9pxl9cnke 0 73483 8475953 7080780 2022-07-27T16:20:23Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{այլ|Շոտլանդերեն (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Գելական շոտլանդերեն, գելական լեզու''' կամ '''գաելերեն,''' [[շոտլանդացիներ]]ի էթնիկ փոքր խմբի՝ գելերի մայրենի լեզուն։ Պատկանում է [[Կելտական լեզուներ|կելտական]] լեզուների գոյդելական ճյուղի լեզուներին։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Շոտլանդիան թեմաներում}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Շոտլանդերեն| ]] [[Կատեգորիա:Միացյալ Թագավորության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] {{Անավարտ}} o5cwybvf9d5ujsgd9qnmphcb17jv10m 0 78324 8475951 8415068 2022-07-27T16:19:01Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Բրազիլական պորտուգալերեն''' ({{lang-pt|português brasileiro'' կամ ''português do Brasil}}; [[#pt-BR|pt-BR]]), [[պորտուգալերեն]]ի բարբառների խումբ, որը տարածված է [[Բրազիլիա]]յում, ինչպես նաև [[ԱՄՆ]]-ում, [[Պարագվայ]]ում, [[Ճապոնիա]]յում, [[Պորտուգալիա]]յում և [[Արգենտինա]]յում բրազիլացի էմիգրանտների մոտ։ == Գրականություն == * Azevedo, Milton. 2005. ''Portuguese: A Linguistic Introduction.'' [[Cambridge University Press]]. * Azevedo, Milton; [[University of California]]. "Vernacular Features in Educated Speech in Brazilian Portuguese"<ref>{{Cite web |url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/79117399329793384100080/p0000008.htm |title=Cervantesvirutal.com |accessdate=2012-03-19 |archive-date=2006-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060212180750/http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/79117399329793384100080/p0000008.htm |dead-url=yes }}</ref> * Bagno, Marcos. "Português ou Brasileiro? (Portuguese or Brazilian?)"<ref>{{Cite web |url=http://paginas.terra.com.br/educacao/marcosbagno/ |title=Terra.com |accessdate=2012 թ․ մարտի 19 |archive-date=2007 թ․ հուլիսի 2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070702193817/http://paginas.terra.com.br/educacao/marcosbagno/ |dead-url=yes }}</ref> * Bagno, Marcos."Português do Brasil: Herança colonial e diglossia" Revista da FAEEBA.<ref>{{Cite web |url=http://www.inep.gov.br/pesquisa/bbe-online/det.asp?cod=51807&type=P |title=INEP.gov.br |accessdate=2012 թ․ մարտի 19 |archive-date=2012 թ․ փետրվարի 13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120213115230/http://www.inep.gov.br/pesquisa/bbe-online/det.asp?cod=51807&type=P |dead-url=yes }}</ref> * Módolo, Marcelo. ''As duas línguas do Brasil (The Two Languages of Brazil).'' Editora FAUUSP. * Perini, Mário. 2002. ''Modern Portuguese: A Reference Grammar.'' [[Yale University Press]]. New Haven. == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Պորտուգալերենի բարբառներ]] [[Կատեգորիա:Պորտուգալերեն]] {{Անավարտ}} exfcqspqwbn2q935u38ny4sre46f0s2 0 78909 8475946 6507192 2022-07-27T16:16:58Z Slava Sahakyan70 65321 /* Հղում */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Բիշնուպրիյա''', նաև՝ '''Բիշնուպրիյա մանիպուր''' (ինքնանվանումը ইমার ঠার <small>''(Իմար Թար)''</small>` բառացի նշանակում է «մայրենի լեզու»), բիշնուպրիյա համանուն ժողովրդի լեզուն, պատկանում է հնդարիական լեզվաընտանիքին։ Խոսողների թիվը՝ շուրջ 115.000, որից 75 հազարը՝ [[Հնդկաստան]]ում (հիմնականում Ասամ, Տրիպուրա և Մանիպուր նահանգներում)<ref>{{en}} Ethnogolue.com, ''[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bpy Bishnupriya]''</ref>։ Ձևավորվել է [[19-րդ դար]]ում Մանիպուր նահանգում։ Բիշնուպրիյա ժողովրդի մեծ մասն այժմ ապրում է Ասամ նահանգում, որտեղ նրանք ընդհանուր բնակչության 1,2%-ն են կազմում (1991 թ. տվյալներով)<ref>''Variation in indigenous minority languages'', p 441.</ref>։ Չշփոթել չին-տիբեթական լեզվաընտանիքին պատկանող մանիպուրերենի հետ։ == Հղում == * [[:bpy:|Վիքիպեդիան բիշնուպրիյա լեզվով]] {{Ծանոթագրություններ|* {{en}} James N. Stanford, Dennis Richard Preston, ''{{արտաքին հղում|հղում=books.google.am/books?id=i1JFFHtdxqIC&dq=Bishnupriya+language|վերնագիր=Variation in indigenous minority languages}}'', pp 441-463 (chapter 19). John Benjamins Publishing Company, 2009. ISBN 9789027218643}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդարիական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] {{Անավարտ}} ny5mx0o7m7ory3xo9terpiy0f7t1gur 0 81155 8475949 8462644 2022-07-27T16:18:16Z Armenian Nationalist 1993 115595 wikitext text/x-wiki {{վիքիֆիկացում}} {{ստուգել փաստերը}} {{այլ|Շուշի (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ |Ճակատամարտի անվանում = Շուշիի ազատագրում |Հակամարտություն = [[Արցախյան ազատամարտ]] |Պատկեր = [[Պատկեր:Shushi tank memorial-DCP 3043.JPG|300px]] |Վերնագիր = [[Գագիկ Ավշարյան]]ի վերականգնված [[Տ-72]] տանկը որպես հուշարձան Շուշիի ազատագրման։ |Թվական = 1992թ.[[Մայիսի 8]]-[[Մայիսի 9|9]] |Վայր = [[Շուշի]], [[Արցախ]] |Արդյունք = Շուշիի ազատագրում |Հակառակորդ1 = {{Դրոշ|Արցախ}} [[Արցախ]] |Հակառակորդ2 = {{flagicon|Azerbaijan}} [[Ադրբեջանական Հանրապետություն]] <br>{{flagicon|Chechen Republic of Ichkeria}} [[չեչեն]] վարձկաններ |Հրամանատար1 = {{Դրոշ|Արցախ}} [[Արկադի Տեր-Թադևոսյան]] <br> {{Դրոշ|Արցախ}} [[Վալերի Չիթչյան]]<ref name="armeniasputnik">[https://armeniasputnik.am/armenia/20180508/11912770/armeniashushii-azatagrum-komandos.html «Շուշիի ազատագրումը. ինչպես կազմակերպեցին «Հարսանիք լեռներումը» ու փրկեցին Ստեփանակերտը»] ([https://web.archive.org/web/20200507205626/https://armeniasputnik.am/armenia/20180508/11912770/armeniashushii-azatagrum-komandos.html արխիվացված])։</ref> <br>{{Դրոշ|Արցախ}} [[Արկադի Կարապետյան]]<br>{{Դրոշ|Արցախ}} [[Սեյրան Օհանյան]]<ref name="armeniasputnik"/> <br>{{Դրոշ|Արցախ}} [[Սամվել Բաբայան (ռազմական գործիչ)|Սամվել Բաբայան]]<ref name="armeniasputnik"/> {{Դրոշ|Հայաստան}} [[Ժիրայր Սեֆիլյան]] |Հրամանատար2 = {{Դրոշ|Ադրբեջան}} [[Էլբրուս Օրուջև]] <br> {{flagicon|Azerbaijan}} [[Էլխան Օրուջև]] <br> {{flagicon|Chechen Republic of Ichkeria}} [[Շամիլ Բասաև]] |Ուժեր1 = Մոտ 1700 զինծառայող<ref name="armeniasputnik"/> |Ուժեր2 = 2300 զինծառայող<ref name="armeniasputnik"/> |Կորուստներ1 = |Կորուստներ2 = 70 - 300 <ref name="Սև Այգի, 314">[[Թոմաս Դե Վաալ|Դե Վաալ, Թոմաս]], «Սև Այգի» (''Black Garden'', էջ. 314.</ref> }} '''Շուշիի ազատագրում''' (հայտնի է նաև '''Հարսանիք լեռներում ռազմագործողություն''', '''Շուշիի գրավում''' անվանումներով), [[Արցախյան պատերազմ]]ի մաս կազմող ռազմական գործողություն, որը տեղի է ունեցել [[1992]] թվականի [[մայիսի 8]]-ից [[մայիսի 9|9-ը]] [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետության]] [[Շուշիի շրջան (Արցախ)|Շուշիի շրջանի]] (համաձայն ադրբեջանական տեսակետի՝ [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանի Հանրապետության]] [[Շուշիի շրջան (Ադրբեջան)|Շուշիի շրջանի]]) [[Շուշի]] քաղաքում և բնակավայրի մատույցներում և իրականացվել է հայկական զինված ուժերի, այդ թվում՝ կամավորական ջոկատների կողմից։ == Նախապատմություն == === Շուշիի կոտորածներ 1920 === {{Հիմնական|Շուշիի ջարդեր}} 1920 թվականի մարտի 22-ից 26-ն ընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցավ [[Շուշի]] քաղաքի [[հայեր|հայ]] ազգաբնակչության կոտորած, տեղահանություն, գույքի և անձնական ունեցվածքի ոչնչացում և թալան, որն իրականացվեց [[Թուրքիայի զինված ուժեր|Թուրքիայի Հանրապետության բանակի]], նրա կողմից աջակցություն ստացող Արցախում բնակվող թուրքերի (թաթարների) և քրդական առանձին խմբավորումների կողմից։ Հայ ազգաբնակչության նկատմամբ իրականացված ջարդերի հետևանքով Արցախի հայերի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային կենտրոնը հայաթափվեց և ոչնչացվեց, ավելի քան 20.000 հայ սպանվեց, մյուսները տեղահան արվեցին։ === Արցախյան շարժում === {{Հիմնական|Արցախյան շարժում}} == Ռազմական գործողությանը նախորդած իրադարձություններ == === Ստեփանակերտի և հարակից հայկական բնակավայրերի ռմբակոծում === Ադրբեջանական զինուժի վերահսկողության ներքո գտնվող Շուշիից Արցախյան պատերազմի սկզբում անընդհատ հրթիռակոծությունների էին ենթարկվում Ստեփանակերտ քաղաքն ու հարակից բնակավայրերը։ Կաթվածահար վիճակում էր գտնվում հաղորդակցությունը։ Շուշին վերածվել էր Ստեփանակերտը հրետակոծող թիվ 1 կրակակետի։ 1991 թվականի նոյեմբերից մինչև 1992 թվականի մայիսի սկիզբը Շուշիից, Ջանհասանից, Քյոսալարից, Ղայբալուից Ստեփանակերտի վրա արձակվել է շուրջ 4740 արկ, որից մոտ 3 հազարը՝ «Գրադ» կայանքներից։ Այդ հրետակոծությունների հետևանքով Արցախի Հանրապետության պաշտոնական տվյալներով զոհվել են 111 և վիրավորվել 332 խաղաղ բնակիչներ, ավերվել է 370 բնակելի տուն և շինություն։ Ինքնապաշտպանության ուժերի 1991 թվականի վերջին և 1992 թվականի սկզբին հայկական զինված ստորաբաժանումների հաջող գործողությունները, մի շարք ադրբեջանական կրակակետերի ճնշումը, Խոջալու բնակավայրի ազատագրումն ու օդանավակայանի բացումը ստեղծեցին տնտեսական, ռազմական և բարոյահոգեբանական նախադրյալներ Շուշիի ազատագրումը նախապատրաստելու համար։ === Առանձին ռազմական գործողություններ === Առանձնահատուկ նշանակություն է ունեցել 1992 թվականի հունվարի 25-26-ին [[Քարինտակ]]ի ինքնապաշտպանությունը, երբ փոքրաթիվ հայկական զինուժին հաջողվել է ետ մղել ադրբեջանական բազմաքանակ ուժերի հարձակումը, ոչնչացնել Շուշիից արտագրոհի ելած հակառակորդի ավելի քան 8 տասնյակ զինվորների։ Այդ հարձակումից հետո շարունակվել են Ստեփանակերտի ու շրջակա հայկական բնակավայրերի հրթիռահրետակոծությունները։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Շուշիից ադրբեջանական զինուժը արձակվել է շուրջ 1000 արկ, որից 800-ը՝ ռեակտիվ, ինչի հետևանքով զոհվել են 20 խաղաղ բնակիչ։ 1992 թվականի ապրիլի 27-ի դրությամբ Շուշիում, որտեղից դուրս էր բերվել ամբողջ խաղաղ բնակչությունը, կենտրոնացվել էր մեծ քանակությամբ ռազմական տեխնիկա և զինամթերք։ == Հարսանիք լեռներում ռազմագործողություն == Ռազմագործողության ընդհանուր հրամանատար է նշանակվում [[Արկադի Տեր-Թադևոսյան]]ը, ով առավել հայտնի է Կոմանդոս անունով։ Ի սկզբանե նախատեսվում էր ռազմագործողությունը սկսել 1992 թվականի մայիսի 5–ին, սակայն այդ օրը տեղացած առատ ձյան պատճառով հայկական զինված ուժերի հրամանատարությունը այն հետաձգեց<ref name="armeniasputnik" />։ Ռազմաճակատի ընդհանուր գիծը մոտավորապես 40 կիլոմետր էր և ընդգրկում էր չորս հարվածային ուղղություն։ Հյուսիսային ուղղության հրամանատար նշանակվեց Վալերի Չիթչյանը, Շոշի ուղղության հրամանատար՝ [[Արկադի Կարապետյան]]ը, Հարավային (Բերձորի) ուղղության՝ [[Սամվել Բաբայան (ռազմական գործիչ)|Սամվել Բաբայան]]ը, Ջանհասան–Քյոսալար ուղղության հրամանատար՝ [[Սեյրան Օհանյան]]ը<ref name="armeniasputnik" />։ Շուրջ 300 զինվորից կազմված պահեստային ստորաբաժանման հրամանատար էր նշանակվել Յուրա Հովհաննիսյանը<ref name="armeniasputnik" />։ == Քաղաքի հրդեհում == == Աղբյուրներ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * «Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ 1988-1994» հանրագիտարան == Տես նաև == * [[Արցախյան ազատամարտ]] == Արտաքին հղումներ == * [https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/9465 Շուշիի ազատագրման մասին դասարան․ամ կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200601105306/https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/9465 |date=2020-06-01 }} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Արցախյան պատերազմի ռազմական գործողություններ]] [[Կատեգորիա:Արցախյան պատերազմ]] [[Կատեգորիա:1992 հակամարտություններ]] [[Կատեգորիա:Շուշի]] awlw19ecsayqzjet2z2mmr8vgj5giro 8476095 8475949 2022-07-27T19:22:14Z Gardmanahay 25102 Նման պնդում անելու համար անհրաժեշտ է արժանահավատ, վստահելի աղբյուր ներկայացնել։ wikitext text/x-wiki {{վիքիֆիկացում}} {{ստուգել փաստերը}} {{այլ|Շուշի (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ |Ճակատամարտի անվանում = Շուշիի ազատագրում |Հակամարտություն = [[Արցախյան ազատամարտ]] |Պատկեր = [[Պատկեր:Shushi tank memorial-DCP 3043.JPG|300px]] |Վերնագիր = [[Գագիկ Ավշարյան]]ի վերականգնված [[Տ-72]] տանկը որպես հուշարձան Շուշիի ազատագրման։ |Թվական = 1992թ.[[Մայիսի 8]]-[[Մայիսի 9|9]] |Վայր = [[Շուշի]], [[Արցախ]] |Արդյունք = Շուշիի ազատագրում |Հակառակորդ1 = {{Դրոշ|Արցախ}} [[Արցախ]] |Հակառակորդ2 = {{flagicon|Azerbaijan}} [[Ադրբեջանական Հանրապետություն]] <br>{{flagicon|Chechen Republic of Ichkeria}} [[չեչեն]] վարձկաններ |Հրամանատար1 = {{Դրոշ|Արցախ}} [[Արկադի Տեր-Թադևոսյան]] <br> {{Դրոշ|Արցախ}} [[Վալերի Չիթչյան]]<ref name="armeniasputnik">[https://armeniasputnik.am/armenia/20180508/11912770/armeniashushii-azatagrum-komandos.html «Շուշիի ազատագրումը. ինչպես կազմակերպեցին «Հարսանիք լեռներումը» ու փրկեցին Ստեփանակերտը»] ([https://web.archive.org/web/20200507205626/https://armeniasputnik.am/armenia/20180508/11912770/armeniashushii-azatagrum-komandos.html արխիվացված])։</ref> <br>{{Դրոշ|Արցախ}} [[Արկադի Կարապետյան]]<br>{{Դրոշ|Արցախ}} [[Սեյրան Օհանյան]]<ref name="armeniasputnik"/> <br>{{Դրոշ|Արցախ}} [[Սամվել Բաբայան (ռազմական գործիչ)|Սամվել Բաբայան]]<ref name="armeniasputnik"/> |Հրամանատար2 = {{Դրոշ|Ադրբեջան}} [[Էլբրուս Օրուջև]] <br> {{flagicon|Azerbaijan}} [[Էլխան Օրուջև]] <br> {{flagicon|Chechen Republic of Ichkeria}} [[Շամիլ Բասաև]] |Ուժեր1 = Մոտ 1700 զինծառայող<ref name="armeniasputnik"/> |Ուժեր2 = 2300 զինծառայող<ref name="armeniasputnik"/> |Կորուստներ1 = |Կորուստներ2 = 70 - 300 <ref name="Սև Այգի, 314">[[Թոմաս Դե Վաալ|Դե Վաալ, Թոմաս]], «Սև Այգի» (''Black Garden'', էջ. 314.</ref> }} '''Շուշիի ազատագրում''' (հայտնի է նաև '''Հարսանիք լեռներում ռազմագործողություն''', '''Շուշիի գրավում''' անվանումներով), [[Արցախյան պատերազմ]]ի մաս կազմող ռազմական գործողություն, որը տեղի է ունեցել [[1992]] թվականի [[մայիսի 8]]-ից [[մայիսի 9|9-ը]] [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետության]] [[Շուշիի շրջան (Արցախ)|Շուշիի շրջանի]] (համաձայն ադրբեջանական տեսակետի՝ [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանի Հանրապետության]] [[Շուշիի շրջան (Ադրբեջան)|Շուշիի շրջանի]]) [[Շուշի]] քաղաքում և բնակավայրի մատույցներում և իրականացվել է հայկական զինված ուժերի, այդ թվում՝ կամավորական ջոկատների կողմից։ == Նախապատմություն == === Շուշիի կոտորածներ 1920 === {{Հիմնական|Շուշիի ջարդեր}} 1920 թվականի մարտի 22-ից 26-ն ընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցավ [[Շուշի]] քաղաքի [[հայեր|հայ]] ազգաբնակչության կոտորած, տեղահանություն, գույքի և անձնական ունեցվածքի ոչնչացում և թալան, որն իրականացվեց [[Թուրքիայի զինված ուժեր|Թուրքիայի Հանրապետության բանակի]], նրա կողմից աջակցություն ստացող Արցախում բնակվող թուրքերի (թաթարների) և քրդական առանձին խմբավորումների կողմից։ Հայ ազգաբնակչության նկատմամբ իրականացված ջարդերի հետևանքով Արցախի հայերի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային կենտրոնը հայաթափվեց և ոչնչացվեց, ավելի քան 20.000 հայ սպանվեց, մյուսները տեղահան արվեցին։ === Արցախյան շարժում === {{Հիմնական|Արցախյան շարժում}} == Ռազմական գործողությանը նախորդած իրադարձություններ == === Ստեփանակերտի և հարակից հայկական բնակավայրերի ռմբակոծում === Ադրբեջանական զինուժի վերահսկողության ներքո գտնվող Շուշիից Արցախյան պատերազմի սկզբում անընդհատ հրթիռակոծությունների էին ենթարկվում Ստեփանակերտ քաղաքն ու հարակից բնակավայրերը։ Կաթվածահար վիճակում էր գտնվում հաղորդակցությունը։ Շուշին վերածվել էր Ստեփանակերտը հրետակոծող թիվ 1 կրակակետի։ 1991 թվականի նոյեմբերից մինչև 1992 թվականի մայիսի սկիզբը Շուշիից, Ջանհասանից, Քյոսալարից, Ղայբալուից Ստեփանակերտի վրա արձակվել է շուրջ 4740 արկ, որից մոտ 3 հազարը՝ «Գրադ» կայանքներից։ Այդ հրետակոծությունների հետևանքով Արցախի Հանրապետության պաշտոնական տվյալներով զոհվել են 111 և վիրավորվել 332 խաղաղ բնակիչներ, ավերվել է 370 բնակելի տուն և շինություն։ Ինքնապաշտպանության ուժերի 1991 թվականի վերջին և 1992 թվականի սկզբին հայկական զինված ստորաբաժանումների հաջող գործողությունները, մի շարք ադրբեջանական կրակակետերի ճնշումը, Խոջալու բնակավայրի ազատագրումն ու օդանավակայանի բացումը ստեղծեցին տնտեսական, ռազմական և բարոյահոգեբանական նախադրյալներ Շուշիի ազատագրումը նախապատրաստելու համար։ === Առանձին ռազմական գործողություններ === Առանձնահատուկ նշանակություն է ունեցել 1992 թվականի հունվարի 25-26-ին [[Քարինտակ]]ի ինքնապաշտպանությունը, երբ փոքրաթիվ հայկական զինուժին հաջողվել է ետ մղել ադրբեջանական բազմաքանակ ուժերի հարձակումը, ոչնչացնել Շուշիից արտագրոհի ելած հակառակորդի ավելի քան 8 տասնյակ զինվորների։ Այդ հարձակումից հետո շարունակվել են Ստեփանակերտի ու շրջակա հայկական բնակավայրերի հրթիռահրետակոծությունները։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Շուշիից ադրբեջանական զինուժը արձակվել է շուրջ 1000 արկ, որից 800-ը՝ ռեակտիվ, ինչի հետևանքով զոհվել են 20 խաղաղ բնակիչ։ 1992 թվականի ապրիլի 27-ի դրությամբ Շուշիում, որտեղից դուրս էր բերվել ամբողջ խաղաղ բնակչությունը, կենտրոնացվել էր մեծ քանակությամբ ռազմական տեխնիկա և զինամթերք։ == Հարսանիք լեռներում ռազմագործողություն == Ռազմագործողության ընդհանուր հրամանատար է նշանակվում [[Արկադի Տեր-Թադևոսյան]]ը, ով առավել հայտնի է Կոմանդոս անունով։ Ի սկզբանե նախատեսվում էր ռազմագործողությունը սկսել 1992 թվականի մայիսի 5–ին, սակայն այդ օրը տեղացած առատ ձյան պատճառով հայկական զինված ուժերի հրամանատարությունը այն հետաձգեց<ref name="armeniasputnik" />։ Ռազմաճակատի ընդհանուր գիծը մոտավորապես 40 կիլոմետր էր և ընդգրկում էր չորս հարվածային ուղղություն։ Հյուսիսային ուղղության հրամանատար նշանակվեց Վալերի Չիթչյանը, Շոշի ուղղության հրամանատար՝ [[Արկադի Կարապետյան]]ը, Հարավային (Բերձորի) ուղղության՝ [[Սամվել Բաբայան (ռազմական գործիչ)|Սամվել Բաբայան]]ը, Ջանհասան–Քյոսալար ուղղության հրամանատար՝ [[Սեյրան Օհանյան]]ը<ref name="armeniasputnik" />։ Շուրջ 300 զինվորից կազմված պահեստային ստորաբաժանման հրամանատար էր նշանակվել Յուրա Հովհաննիսյանը<ref name="armeniasputnik" />։ == Քաղաքի հրդեհում == == Աղբյուրներ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * «Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ 1988-1994» հանրագիտարան == Տես նաև == * [[Արցախյան ազատամարտ]] == Արտաքին հղումներ == * [https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/9465 Շուշիի ազատագրման մասին դասարան․ամ կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200601105306/https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/9465 |date=2020-06-01 }} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Արցախյան պատերազմի ռազմական գործողություններ]] [[Կատեգորիա:Արցախյան պատերազմ]] [[Կատեգորիա:1992 հակամարտություններ]] [[Կատեգորիա:Շուշի]] gaxe2ph19issh1hxnmw5q95rp5a4lr1 0 85620 8475909 8464520 2022-07-27T14:50:08Z 37.163.157.117 36 wikitext text/x-wiki {{Պատմական երկիր | Անվանում = Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն <br />Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы | Նախորդ1 = Մուսավաթական Ադրբեջան | Դրոշ_Նախորդ1 = Flag of Azerbaijan.svg | Նախորդ2 = Լեռնահայաստան | Դրոշ_Նախորդ2 = Flag of Armenia.svg | Նախորդ3 = Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն | Դրոշ_Նախորդ3 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg | Հաջորդ1 = Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն | Դրոշ_Հաջորդ1 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg | Հաջորդ2 = Ադրբեջան | Դրոշ_Հաջորդ2= Flag of Azerbaijan.svg | Հաջորդ3=Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն | Դրոշ_Հաջորդ3= Flag of Nagorno-Karabakh.svg | Հիմնադրում=1936 | Ավարտ=1991 | Դրոշ= [[Պատկեր:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg|130px]] | Զինանշան = [[Պատկեր:Emblem of the Azerbaijan SSR.svg|110px]] | Քարտեզ = [[Պատկեր:Soviet Union - Azerbaijan SSR.svg|280px]] | Քարտեզի տարեթիվ = | Մայրաքաղաք=[[Բաքու]] | Պետության գլուխ= Ադրբեջանական Կոմկուսի առաջին քարտուղար | Օրենսդրություն= Ադրբեջանական ԽՍՀ Սահմանադրություն (1937 թվական) | Հիմնադրման տարեթիվ= 1920 ապրիլի 28 | Իրադարձություն1= | Իրադարձության = | Ավարտի տարեթիվ= 1991 օգոստոսի 31 | Մակերես= 86 600 | Բնակչություն = 7 037 867 | Ազգություն = [[Ադրբեջանցիներ]], [[հայեր]], [[ռուսներ]], [[թալիշներ]], [[թաթեր]] | Արժույթ = [[ԽՍՀՄ Ռուբլի]] | Կարգախոս= | Տոն= | Հիմն= Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Պետական Օրհներգ<br />[[Պատկեր:Azərbaycan SSR Himni (1977 Vocal).oga]] | Լեզու= [[Ռուսերեն]], [[ադրբեջաներեն]] | Կրոն= | Նշումներ= }} '''Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն''' ({{lang-az|Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы}}՝ ''Ազերբայջան Սովեթ Սոսիալիսթ Ռեսփուբլիքասը''), նաև՝ '''Ադրբեջանական ԽՍՀ''' կամ '''Խորհրդային Ադրբեջան''', [[ԽՍՀՄ]] վարչատարածքային միավոր, 15 միութենական հանրապետություններից մեկը (1920-1991)։ Գտնվում էր [[Անդրկովկաս]]ի արևելյան մասում՝ [[Կասպից ծով]]ի ափին։ Ուներ երկու ինքնավար միավոր՝ [[Նախիջևանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]] և [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ]]։ Արևելքում սահմանակից էր [[Հայկական ԽՍՀ]]-ին, հյուսիս-արևելքում՝ [[Վրացական ԽՍՀ]]-ին, հյուսիսում՝ [[Ռուսաստանի ԽՍՖՀ]]-ին ([[Դաղստանի ԻԽՍՀ]])։ Հարավում անցնում էր ԽՍՀՄ-[[Իրան]] պետական սահմանը։ Նախիջևանի անկլավը հյուսիսում և արևելքում սահմանակից էր Հայկական ԽՍՀ-ին, հարավում և արևմուտքում՝ Իրանին, ծայր հյուսիս-արևմուտքում անցնում էր թուրքական սահմանը։ Տարածքը կազմել է 86,6 հազար քառ. կմ (Կասպից ծովի մակարդակի անկման շնորհիվ տերիտորիան ավելացել է 3500 քառ. կմ), իսկ բանկչությունը՝ 7 037 867 մարդ ([[1989]] թվականի տվյալներով)։ Մայրաքաղաքը եղել է ներկայիս [[Ադրբեջան]]ի մայրաքաղաք [[Բաքու]]ն։ Խոշոր քաղաքներն էին [[Կիրովաբադ]]ը, [[Սումգայիթ]]ը, [[Մինգեչաուր]]ը, [[Շաքի]]ն։ Բաժանված էր 60 շրջանի, ուներ 57 քաղաք, 119 քաղաքատիպ ավան։ Այժմ նրա տարածքում գտնվում են երկու անկախ հանրապետություններ՝ [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջան]] և [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Արցախի Հանրապետություն]]։ Դրանցից երկրորդը չունի միջազգային ճանաչում, և անկախ է միայն փաստացի (դե ֆակտո)։ == Պատմություն == === Նախնադար և միջնադար === Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքում նախամարդը բնակվել է դեռևս [[հին քարի դար]]ում։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի սահմանների մեջ մտնող [[Ուտիք]]-[[Արցախ (նահանգ)|Արցախից]] ([[Գետաբեկ]], [[Դաշքեսան]] (Քարհատ), [[Խոջալու]], [[Կիրովաբադ]], [[Մինգեչաուր]], [[Շամխոր]]) պեղված նյութերը վկայում են այդ վայրերի նախաբնիկների զարգացած մշակույթի մասին։ Քարե գործիքներից [[բրոնզ]]ին, ապա [[երկաթ]]ին անցնելը պայմաններ ստեղծեց տոհմատիրական կարգերի քայքայման, դասակարգային հասարակության առաջացման համար։ [[Պատկեր:Arshakid Armenia ARM.JPG|մինի|[[Արշակունիների թագավորություն]]ը, [[Վիրք|Վրաստանը]] և [[Աղվանք]]ը|աջից|380px]] Մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերում Կուր-Արաքսյան միջագետքում բնակվող ցեղերը ներգրավվեցին [[Վանի թագավորություն|ուրարտական պետության]] ոլորտը։ Մ.թ.ա. 7-րդ դարի սկզբին Կովկաս ներխուժած «սակերի» քոչվոր սկյութական ցեղը բնակություն հաստատեց [[Կուր]] գետի հովտում, որի անունը [[Շակաշեն]] ձևով մնաց գավառի վրա։ Սկյութական այլ ցեղեր հիմնվեցին այժմյան Բաքվի և [[Դերբենդ]]ի միջև՝ ծովամերձ շրջաններում։ Կուր և [[Ալազան]] գետերի, Կովկասյան լեռնաշղթայի և Կասպից ծովի միջև ընկած տարածություններում, անտիկ շրջանում, ըստ [[Ստրաբոն]]ի, բնակվում էին [[աղվաններ|աղվանական շուրջ 26 ցեղեր]]։ Մ.թ.ա. 1-ին դարում աղվանները ստեղծեցին [[աղվանք|միացյալ թագավորություն]], որը դաշնակցում էր [[Մեծ Հայք]]ի հետ։ Վերջինիս [[Հայաստանի առաջին բաժանում|առաջին բաժանումից]] (387) հետո [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] և [[Ուտիք]] նահանգները [[Սասանյաններ]]ը միացրին Աղվանքին՝ կազմելով առանձին [[Աղվանից մարզպանություն|կուսակալություն]]։ 8-րդ դարում [[Աղվանք]]ը մտավ [[Արաբական խալիֆայություն|խալիֆայության]] «[[Արմինիա կուսակալություն|Արմինիա»]] վարչական միավորի մեջ։ Վերոհիշյալ շրջաններում իրենց դիրքերն ամրապնդելու նպատակով արաբական նվաճողները ռազմական կարևոր նշանակություն ունեցող վայրերում հիմնեցին զինվորական գաղութներ, հետզհետե այդ վայրերի բնակչության ազգային կազմը փոփոխության ենթարկվեց։ [[9-րդ դար]]ում եկվոր իսլամադավան ցեղերի հիմքի վրա առաջացան արաբ [[Շիրվանշահերի պետություն|Շիրվանշահերի]] (Շամախիում) և քուրդ [[Շադդադյաններ]]ի (Գանձակում) ամիրայությունները։ 809-837 թվականներին [[Ատրպատական]]ում տեղի է ունեցել [[Խուրամյանների շարժում]]ը, որ գլխավորում էր [[Բաբեկ]]ը։ Այն ընդգրկեց [[Արաքս]]ից հյուսիս ընկած շրջանները։ Երբ [[Աբբասյան խալիֆայություն]]ը 9-րդ դարի երկրորդ կեսին ճանաչեց [[Բագրատունիներ]]ի գերիշխանությունը, ապա՝ թագավորությունը [[Բագրատունիների թագավորություն|Հայաստանում]], [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի]], [[Փառիսոսի իշխանություն|Փառիսոսի]], [[Գարդմանի իշխանություն|Գարդմանի]], [[Բայլականի իշխանություն|Բայլականի]], [[Դիզակի իշխանություն|Դիզակի]] և այ իշխանություններ մտան Բագրատունյաց թագավորության մեջ։ Կուրից հյուսիս վերականգնվեց [[Աղվանից թագավորություն]]ը՝ [[Նուխա|Շաքե]] կենտրոնով։ 11-րդ դարում սելջուկ նվաճողներն իրենց հպատակեցրին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում եղած իշխանությունները։ [[Սելջուկյան սուլթանություն|Սելջուկյան տիրապետության]] քայքայումից (12-րդ դար) հետո այդ իշխանությունները վերականգնեցին իրենց ինքնուրույնությունը և հզորացան։ Սակայն [[Թաթար-մոնղոլական տիրապետությունը Հայաստանում|թաթար-մոնղոլական նվաճումների]] հետևանքով խափանվեց նրանց վերընթաց զարգացումը։ === Թուրք-պարսկական տիրապետություն === Թուրքական քոչվոր ցեղերը (հայկական աղբյուրներում «թուրքմանք») Կուրի և Արաքսի ստորին ավագանում երևացին 11-րդ դարի կեսերին՝ սելջուկյան արշավանքների ժամանակ։ Նրանց հոսանքը դեպի Անդրկովկաս ուժեղացավ հատկապես թաթար-մոնղոլների տիրապետության և հետագա շրջանում (13-15-րդ դարերից մինչև 17-րդ դար)։ Արևելյան Անդրկովկասում հետզհետե տիրապետող դարձան միջինասիական ծագմամբ օղուզա-թուրքմենական ցեղերը։ [[Պատկեր:Flag of Baku Khanate.JPG|մինի|ձախից|[[Բաքվի խանություն|Բաքվի խանության]] (1720-1806) դրոշ]] Շիրվանշահերի ու Շադդադյանների պետության կարծանմամբ ու սելջուկյան ամիրայությունների քայքայմամբ տարածաշրջանում տեղի ունեցող խառնաշփոթից օգտվեցին թուրքմենական խաշնարած ցեղերը։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում, [[Ատրպատական]]ում և [[Կովկասյան լեռներ]]ի հարավում հաստատվելով՝ նրանք հիմնեցին իրենց պետությունները և տարածաշրջանում իրար փոխարինելով գոյատևեցին մոտ մեկուկես դար ([[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Կոյունլուներ]]՝ 1375-1468, [[Ակ-Կոյունլուների պետություն|Ակ-Կոյունլուներ]]՝ 1468-1502)։ 16-17-րդ դարերում Անդրկովկասը գտնվում էր [[Օսմանյան կայսրություն|սուլթանական Թուրքիայի]] և [[Սեֆյան Պարսկաստան]]ի գերիշխանության ներքո։ Այդ ժամանակաշրջանում ձևավորվեց նախ [[Ղարաբաղի կուսակալություն]]ը, ապա՝ [[Շիրվանի խանություն|Շիրվանի]] (Շամախի և Բաքու կենտրոններով), [[Շաքիի խանություն|Շաքիի]] (Նուխի կենտրոնով) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները։ Նախիջևանի տարածքում գործում էր ևս [[Նախիջևանի խանություն|համանուն խանություն]] (1747-1827), որը ստեղծվել էր [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] (1502-1724) բաժանումից հետո։ Լեռնային Ղարաբաղում ընդհուպ մինչև [[19-րդ դար]]ը գոյատևեցին [[Խամսայի մելիքություններ]]ը։ 18-րդ դարում առաջացել էին ավելի քան 15 կիսանկախ [[Հյուսիսային Իրանի խանություններ|խանություններ]]։ === Ռուսական տիրապետություն === {{Հիմնական հոդված|Բաքվի նահանգ}} 18-19-րդ դարերում ուժեղացավ կողմնորոշումը դեպի Ռուսաստանը։ [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի]] (1813) և [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի]] (1828) պայմանագրերով [[Գանձակի խանություն|Գանձակի]], [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]], [[Շիրվանի խանություն|Շիրվանի]], [[Շաքիի խանություն|Շաքիի]], [[Բաքվի խանություն|Բաքվի]], [[Դերբենդի խանոթյուն|Դերբենդի]], [[Ղուբայի խանություն|Ղուբայի]], [[Թալիշի խանություն|Թալիշի]], [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] խանությունները և Օրդուբադի շրջանն անցան [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]։ Խանությունների փոխարեն ստեղծվեցին [[Բաքվի նահանգ|Բաքվի]] և [[Ելիզավետպոլի նահանգ|Ելիզավետպոլի]] նահանգները։ Չնայած ցարիզմի վարած գաղութային քաղաքականությանը, նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին ռուսական առաջադեմ մշակույթին հաղորդակից լինելու համար։ [[Պատկեր:Baku gub coa n655.png|մինի|[[Բաքվի նահանգ]]ի զինանշան]] Ադրբեջանական մի շարք ականավոր մտածողների ([[Աբբասղուլի Բաքիխանով]], [[Մուստաֆա Թոփչուբաշև]], [[Միրզա-Քյազումբեկ]], [[Միրզա Ախունդով]]) ստեղծագործություններում իր արտացոլումը գտավ ռուսական հեղափոխական-դեմոկրատական միտքը։ [[1870]] թվականին անցկացվեց գյուղացիական ռեֆորմ։ Զարգացավ ապրանքային արտադրությունը, կառուցվեց [[Թբիլիսի]]-[[Բաքու]] (շահագործման հանձնվեց 1883 թվականին) երկաթուղին։ Բաքուն դարձավ նավթարդյունաբերության խոշոր կենտրոն։ 1872 թվականի 26 000 տոննայի դիմաց 1901 թվականին արդյունահանվեց 11,4 միլիոն տոննա նավթ (նավթի համաշխարհային հանույթի մոտ 50%)։ Նավթարդյունաբերության մեջ խոշոր դեր էր խաղում արտասահմանյան ([[Նոբել Ալֆրեդ|Նոբել]], Ռոտշիլդ և ուրիշներ), ինչպես նաև տեղական ([[Ալեքսանդր Մանթաշյանց|Մանթաշև]], Լիանոզով, Թաղիև, Նազիև, Ղուկասով, Միրզոև) կապիտալը։ Սակայն տնտեսության զարգացումն ընթանում էր անհավասարաչափ, և երկիրը մնում էր հետամնաց, ագրարային մակարդակի վրա։ Կապիտալիստական հարաբերությունների սկզբնավորումով պայմաններ ստեղծվեցին ադրբեջանական ազգի կազմավորման համար։ Ադրբեջանի ներգրավումը համառուսական կապիտալիստական համակարգի մեջ պայմանաւլորեց ադրբեջանական ժողովրդի տնտեսական կյանքի ընդհանրության ձևավորումը։ Կապիտալիզմի զարգացումը բնակչության սոցիալական կազմի մեջ փոփոխություններ մտցրեց։ Առաջացան նոր դասակարգեր՝ բուրժուազիա և պրոլետարիատ։ 1880-90-ական թվականներին բանվորական առաջին ելույթները կրում էին տարերային բնույթ։ [[Բաքու]]ն իր բազմազգ (30 ազգությունների ներկայացուցիչներ) պրոլետարիատով (20-րդ դարի սկզբին 60 հազարից ավելի) ներգրավվեց ցարիզմի ու կապիտալիզմի դեմ համառուսսւկան հեղափոխական շարժման մեջ։ 1890-ական թվականների վերջին Բաքվում ստեղծվեցին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակներ, իսկ 1901-ին՝ ՌՍԴԲԿ Բաքվի լենինյան-իսկրայական կոմիտեն։ [[Պատկեր:Крещение.jpg|մինի|ձախից|Հայկական եկեղեցի [[Բաքու|Բաքվում]]]] 1902-1903 թվականներին Բաքվում տեղի ունեցան մասսայական-քաղաքական գործադուլներ, իսկ 1903 թվականին անցկացվեց առաջին համընդհանուր գործադուլը, որն սկիգբ դրեց համընդհանուր գործադուլին Ռուսաստանի հարավում։ 1904-ին ստեղծվեց «Հումմեթ» սոցիալ-դեմոկրատական կազմակերպությունը, որի գործունեությունը ղեկավարում էին հեղափոխական շարժման ականավոր կազմակերպիչներ [[Մեշադի Ազիզբեկով]]ը, [[Նարիման Նարիմանով]]ը և ուրիշներ։ 1905-07 թվականների հեղափոխության ժամանակ գործադուլային պայքարը Բաքվում ընդունեց ավելի համառ ու հետևողական բնույթ։ Գյուղացիական հուզումներ եղան շատ գավառներում։ 1913-14 թվականներին Բաքվում տեղի ունեցան ընդհանուր գործադուլներ։ Աշխատավորների հեղափոխական շարժումները ղեկավարում էին բոլշևիկյան կուսակցության խոշոր գործիչներ Մեշադի Ազիզբեկովը, [[Բոգդան Կնունյանց]]ը, Լ. Կրասինը, Նարիման Նարիմանովը, [[Ստեփան Շահումյան]]ը, Պ. Ջափարիձեն, [[Սուրեն Սպանդարյան]]ը, [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, [[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն, Ի. Ֆիոլետովը և ուրիշներ։ [[Փետրվարյան հեղափոխություն]]ից հետո (1917) Բաքվում ստեղծվեց երկիշխանություն. Հասարակական կազմակերպությունների գործադիր կոմիտե՝ նավթարդյունաբերողների և կալվածատերերի իշխանության մարմինը, և Բանվորական դեպուտատների Խորհուրդը՝ Ստ. Շահումյանի գլխավորությամբ։ Գարնանը և ամռանը խորհուրդներ ստեղծվեցին նաև գավառներում։ === Անդրկովկասյան միություն և Մուսավաթական Ադրբեջան === {{Հիմնական հոդված|Մուսավաթական Ադրբեջան}} [[Պատկեր:Mammad Amin Rasulzade.jpg|մինի|[[Մամեդ Էմին Ռասուլզադե]]՝ Ադրբեջանական պետության հիմնադիր]] [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան հեղափոխության]] հաղթանակից հետո՝ [[հոկտեմբերի 31]] (նոյեմբերի 13)-ին Բաքվում հռչակվեց խորհրդային իշխանություն, իսկ նոյեմբերի 2 (15)-ին Բաքվի խորհուրդը որոշում կայացրեց իշխանությունը իր ձեռքը վերցնելու մասին։ Անդրկովկասում իշխանության դեմ ելան սպիտակգվարդիական և տեղական ազգայնական, հակահեղափոխական ուժերը։ 1918 թվականի մարտին [[մուսավաթ]]ականները խռովություն բարձրացրին Բաքվում։ Կարմիր գվարդիայի ջոկատների, նավատորմի և հեղափոխական բանվորների ակտիվ միջամտությամբ խռովությունը ճնշվեց։ [[Ապրիլի 25]]-ին ստեղծվեց [[Բաքվի կոմունա|Բաքվի ժողկոմխորհ]]՝ Ստ. Շահումյանի գլխավորությամբ։ 1918 թվականի մայիսին, Անդրկովկասյան սեյմի ցրումից հետո, մուսավաթականների ջանքերով Ելիզավետպոլում ([[Կիրովաբադ]]) ստեղծվեց կառավարություն և հռչակվեց Ադրբեջանի հանրապետությունը (1918-ի [[մայիսի 27]]-ին), որը պայքար ծավալեց Բաքվի խորհրդային իշխանության դեմ։ Օտարերկրյա ինտերվենտների և հակահեղափոխական ուժերի՝ մուսավաթականների, էսեռների, մենշևիկների, դաշնակցականների և այլոց ճնշման տակ խորհրդային իշխանությունը 1918 թվականի [[հուլիսի 31]]-ին ընկավ։ 1918 թվականի օգոստոսի 4-ից սեպտեմբերի 14-ը Բաքուն օկուպացրին անգլիական զորքերը, իսկ սեպտեմբերի 15-ին քաղաք ներխուժեցին թուրքերը, որոնք մուսավաթականներին օգնեցին վերականգնելու բեկերի ու բուրժուազիայի իշխանությունը։ [[Մուդրոսի զինադադար]]ով ([[30 հոկտեմբերի]], 1918) Թուրքիան պարտավորվեց իր զորքերը դուրս բերել Անդրկովկասից, և նոյեմբերին կրկին անգլիացիները մտան Բաքու։ 1919 թվականին, երբ անգլիացիները հեռանում էին Բաքվից, վերստին սկսեց ձևավորվել բոլշևիկյան կազմակերպության ղեկավար կորիզը։ === Ադրբեջանի խորհրդայնացում === 1920 թվականի [[փետրվարի 12]]-ին, Բաքվում, կոմունիստական կազմակերպությունների առաջին համագումարում, հիմնադրվեց Ադրբեջանի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցությունը։ 1920 թվականի ապրիլի 28-ին 11-րդ կարմիր բանակը տապալեց մուսավաթական կառավարությունը և հաստատեց խորհրդային իշխանություն։ 1921 թվականի մայիսին Ադրբեջանի խորհուրդների առաջին համագումարն ընդունեց հանրապետության առաջին սահմանադրությունը։ Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո նրա կառավարությունը և Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի հրամանատարությունը վերջնագիր ներկայացրին [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետությանը]]։ Դրան հետևեց թուրք-թաթար-բոլշևիկ զինուժի ներխուժումը Ղարաբաղ, Զանգեզուր և Նախիջևան։ Կարմիր բանակի օգնությամբ Ադրբեջանը տիրեց Լեռնային Ղարաբաղին<ref>{{Cite web |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/27/574/577 |title=Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8 |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304224907/http://www.findarmenia.com/arm/history/27/574/577 |dead-url=yes }}</ref>։ [[Նոյեմբերի 29]]-ին Հայաստանը խորհրդայնացավ, իսկ [[դեկտեմբերի 2]]-ին [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն|Դաշնակցությունը]] պաշտոնապես վայր դրեց իր լիազորությունները։ [[Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] Ժողկոմխորհի նախագահ [[Նարիման Նարիմանով]]ը շնորհավորանք ուղարկեց Հայաստան՝ հայտնելով, որ այլևս որևէ տարածքային խնդիր չունի, և ճանաչում է Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը որպես [[Խորհրդային Հայաստան]]ի անբաժան մաս։ 1921 թվականին [[Թիֆլիս]]ում կայացած հանձնաժողովի նիստում Հայաստանի ներկայացուցիչ [[Ալեքսանդր Բեկզադյան]]ը առաջարկեց [[Խորհրդային Հայաստան]]ի տարածքային զիջումներ անել. Հայաստանին միացնել հայկական հոծ զանգվածներով բնակեցված շրջանները՝ [[Ախալքալաք]]ը, [[Լոռի]]ն, [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը և այլն։ [[Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանը]] և [[Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] դեմ արտահայտվեցին տարածքային փոփոխություններին։ Նրանց պաշտպանում էր հանձնաժողովի նախագահ [[Սերգեյ Կիրով]]ը։ Համաձայնություն չկայացավ նաև վրաց-ադրբեջանական վիճելի հարցերում։ Հայաստանի ներկայացուցչի առաջարկով հարցը փոխադրվեց ՌԿ(բ) կ Կովկասյան բյուրո<ref>{{Cite web |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/597 |title=Հայաստանի տարածքային պահանջները |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8 |archive-date=2016 թ․ մարտի 5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305011822/http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/597 |dead-url=yes }}</ref>։ [[Լեռնահայաստան]]ի կառավարության անկումից հետո Զանգեզուրը վերամիավորվեց մայր Հայաստանին։ Այլ ընթացք ու վախճան ունեցավ Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը։ Հայաստանի կառավարությունը 1921 թվականի [[հունիսի 12]]-ին ընդունեց որոշում և Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարեց Հայկական ԽՍՀ անբաժան մասը։ [[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն և [[Սերգեյ Կիրով]]ը Ադրբեջանի Հեղկոմի նախագահ [[Նարիման Նարիմանով]]ին խորհուրդ էին տալիս Լեռնային Ղարաբաղի հարցում ղեկավարվել էթնիկական սկզբունքով, այն է՝ Ղարաբաղի ոչ մի հայկական գյուղ չմիացվի Ադրբեջանին և, հակառակը, ոչ մի ադրբեջանական գյուղ չմիացվի Հայաստանին։ Ադրբեջանի ղեկավարությունը ճիշտ չէր համարում էթնիկական սկզբունքով սահմանաբաժանումը։ Այնուհետև Լեռնային Ղարաբաղի հարցը փոխադրվեց Կովկասյան բյուրոյի պլենում՝ [[Թիֆլիս]], և նրա [[հուլիսի 4]]-ի նիստում որոշում ընդունվեց ''Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելու մասին''։ Դրա դեմ բողոքեց Նարիմանովը, որից հետո հարցի լուծումը փոխադրվելու էր ՌԿ(բ) կ Կենտկոմ ([[Մոսկվա]])։ Սակայն հաջորդ օրը՝ [[հուլիսի 5]]-ին, վերանայվեց այդ որոշումը՝ Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցվեց Ադրբեջանին։ Դա պատճառաբանվում էր Ադրբեջանի հետ նրա տնտեսական կապերով։ Լեռնային Ղարաբաղը դառնալու էր ինքնավար մարզ՝ [[Շուշի]] կենտրոնով։ Որոշման այսպիսի շրջադարձային փոփոխությանը միջամտել էր [[Իոսիֆ Ստալին]]ը<ref>{{Cite web |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/602 |title=Արցախի խնդիրը |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8 |archive-date=2016 թ․ մարտի 5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305010223/http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/602 |dead-url=yes }}</ref>։ Նախիջևանի գավառից Հայաստանի կառավարությունը հրաժարվել էր երկու անգամ՝ [[Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր|Ալեքսանդրապոլի]] (1920) և [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի պայմանագրերով]] (1921)։ 1925 թվականին, հաշվի առնելով հայերի բարձր տոկոսը երկրամասում, այնտեղ նույնպես հիմնվեց ինքնավարություն՝ [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]՝ [[Նախիջևան (քաղաք)|Նախիջևան]] կենտրոնով։ [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|ԼՂԻՄ]]-ը հիմնադրվել էր 1923 թվականին՝ Շուշի, ապա՝ [[Ստեփանակերտ]] կենտրոնով։ 1922 թվականի [[մարտի 12]]-ին Ադրբեջանի, [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն|Հայաստանի]] և [[Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանի]] միջև կնքվեց ֆեդերատիվ միություն կազմելու պայմանագիր։ Միությունը 1922 թվականի դեկտեմբերի 13-ին վերածվեց [[Անդրկովկասյան Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասյան Ֆեդերացիայի]] (ԱԽՖՍՀ), որը դեկտեմբերի 30-ին մտավ [[ԽՍՀՄ]] կազմի մեջ։ Անդրֆեդերացիայի վերացումից հետո, [[1936]] թվականի [[դեկտեմբերի 5]]-ին, Ադրբեջանը դարձավ միութենական հանրապետություն։ [[1937]] թվականի [[մարտի 14]]-ին ընդունվեց հանրապետության նոր սահմանադրությունը։ Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանը տնտեսապես բավականաչափ զարգացավ։ Շարք մտան նոր, հարուստ նավթահանքեր։ Մեքենայացվեց և էլեկտրիֆիկացվեց նավթարդյունաբերությունը։ 1931 թվականին Ադրբեջանի նավթարդյունաբերությունը պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով (այդ ժամանակ այն տալիս էր ԽՍՀՄ ամբողջ նավթի 60%)։ Զարգացավ [[գյուղատնտեսություն]]ը։ [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ում Ադրբեջանից ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ մարտի ելան հազարավոր քաղաքացիներ։ Նրանցից 114 հոգի արժանացան [[Խորհրդային Միության հերոս]]ի կոչման եւ բոլորը հայ էին, քանի որ Ադրբեջանը օգտագործեց նաեւ այդ առիթը կրճատելու համար հայ բնակչությունը։ Աշխատավորների միջոցներով ստեղծվեցին տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ։ Մարդիկ մեծ եռանդով աշխատում էին ռազմաճակատը վառելիքով, ռազմամթերքով և սնունդով ապահովելու համար։ Ետպատերազմյան տարիներին սկսվեց Ադրբեջանի տնտեսության ու մշակույթի նոր վերելքը։ Շարք մտավ [[Մինգեչաուրի հիդրոհանգույց]]ը (1954), ստեղծվեցին [[Սումգայիթ]], [[Մինգեչաուր]], [[Դաշքեսան]] արդյունաբերական կենտրոնները։ Կառուցվեց Բաքու-Թբիլիսի-Երևան գազամուղը։ Տնտեսության ու մշակույթի հաջողությունների համար Ա. երկու անգամ (1935-ի մարտի 15, 1964-ի մայիսի 29) պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան|Լենինի]], իսկ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության և Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության հիսնամյակի առթիվ (1970-ի հոկտ. 2)՝ [[Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշան]]ներով։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն կազմավորվել է [[1920]] թվականի [[ապրիլի 28]]-ին։ [[1922]] թվականի [[մարտի 12]]-ից մինչև [[1936]] թվականի [[դեկտեմբերի 5]]-ը մտել է [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության]] (ԱԽՖՍՀ) մեջ, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ից անմիջապես մտել է ԽՍՀՄ կազմի մեջ եւ Ստալինի ապօրինի որոշումով նրա ադմինիստրատիվ ենթակայության են հանձնվել Հայաստանի առաջին հանրապետությանը պատկանող տարածքներ։ == Բնություն == === Ռելիեֆ === Խորհրդային Ադրբեջանը բաժանվում է ֆիզիկաաշխարհագրական հինգ մարզերի՝ Կուր-Արաքսյան, Մեծ Կովկասի, Փոքր Կովկասի, Թալիշի և Նախիջևանի։ [[Պատկեր:Bazarduzu robl.JPG|մինի|ձախից|[[Բազարդյուզու]]՝ [[Մեծ Կովկաս]]ի հարավային ամենաբարձր գագաթը]] Հանրապետության տարածության մոտ կեսը գրավում են լեռները։ Հյուսիս-արևելքում ձգվում են [[Մեծ Կովկասի լեռներ|Մեծ Կովկասի]] ջրբաժան լեռնաշղթաները՝ մինչև 4480 մ բարձրությամբ (Բազար-Դյուզյու)։ Արևմուտքում և հարավ-արևմուտքում՝ [[Սևանի լեռնաշղթա|Սևանի]] (Շահդաղ), [[Մռավի լեռնաշղթա|Մռովդաղի]], [[Ղարաբաղի լեռնաշղթա|Ղարաբաղի]], [[Զանգեզուրի լեռնաշղթա|Զանգեզուրի]] ([[Կապուտջուղ]], 3904 մ) լեռնաշղթաները ([[Փոքր Կովկաս]] լեռնային համակարգ) և [[Ղարաբաղի հրաբխային բարձրավանդակ]]ը։ Մեծ և Փոքր Կովկասյան համակարգերի միջև գտնվում է [[Կուր-Արաքսյան դաշտավայր]]ը, հարավ-արևելքում՝ [[Լենքորանի դաշտավայր]]ը և [[Թալիշի լեռներ]]ը։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն ալպյան ծալքավոր գոտու առավել բարդ և յուրահատուկ մարզերից է։ Կազմված է տարբեր հասակի ապարներից, տիրապետող են յուրայի, կավճի և կայնոզոյի նստվածքները (Մեծ Կովկասում՝ թերթաքարեր, Փոքր Կովկասում՝ հրաբխային, ներժայթքային և նստվածքային ապարներ, Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում՝ անթրոպոգենի ծովային և այլ նստվածքներ)։ [[Կասպից ծով]]ի ափերը թույլ են կտրտված։ Խոշորագույն թերակղզին [[Ապշերոնյան թերակղզի|Ապշերոնյանն]] է։ Հարմարավետ են [[Ապշերոնյան ծոց|Ապշերոնյան]], [[Կիրովի անվան ծոց|Կիրովի անվան]] ծոցերը և [[Բաքվի ծովախորշ]]ը։ Կղզիներից նշանավոր են [[Ապշերոնյան արշիպելագ|Ապշերոնյան]] և [[Բաքվի կղզեխումբ|Բաքվի]] [[Կղզեխումբ|կղզեխմբերը]]։ Հոդերը բազմազան են. Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում՝ մոխրահողեր և մարգագետնային մոխրահողեր են՝ աղուտային բծերով, նախալեռներում (200-500 մ)՝ շագանակագույն, լեռնալանջերին (500-2200 մ)՝ գորշ և դարչնագույն, լեռնաանտառային, մերձ ալպյան և ալպյան գոտիներում՝ լեռնամարգագետնային հողեր, Լենքորանում և Թալիշի նախալեռներում՝ դեղնահողեր։ Ադրբեջանը հարուստ է օգտակար հանածոներով ([[նավթ]], [[բնական գազ]], [[երկաթ]], [[պղինձ]], պղնձային հրաքար, [[աղ]], շինանյութեր) և հանքային աղբյուրներով (Իստիսու, Բադամլի, Թորշուսու)։ === Կլիմա === Կլիման Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում չոր մերձարևադարձային է (հունվ. 0&nbsp;°C-ից 3&nbsp;°C, հուլիսին՝ 25&nbsp;°C-ից 27&nbsp;°C, տեղումները՝ 200-300 մմ), Լենքորանի դաշտավայրում և Թալիշի նախալեռնային շրջաններում՝ խոնավ մերձարևադարձային (1000- 1700 մմ տեղումներով), լեռների ստորոտներում և ցածրադիր լանջերին՝ բարեխառն տաք, 1000-2000 մ բարձր, վրա՝ բարեխառն ցուրտ, ավելի բարձր՝ ցուրտ։ [[Պատկեր:Yardimli08.jpg|մինի|[[Թալիշի լեռներ|Թալիշի անտառապատ լեռներ]]]] Գետերը պատկանում են Կասպից ծովի ավազանին։ Ա-ով հոսում են Կովկասի ամենախոշոր գետերը՝ [[Կուր]]ը և [[Արաքս]]ը։ Կուրի վրա կառուցված է Մինգեչաուրի ՀԷԿ, որի ջրամբարից (605 քառ. կմ) անցկացված են Վերին Ղարաբաղի և Վերին Շիրվանի ջրանցքները։ խոշոր գետերից են նաև [[Թարթառ]]ը, Սամուրը, Սումգայիթը, Կուսարչայը։ === Բուսական և կենդանական աշխարհ === Ադրբեջանի ցածրադիր մասերն ունեն կիսաանապատային բուսականություն՝ օշինդրի, աղաբույսի, Էֆեմերների գերակշռությամբ։ Կուրի և Արաքսի ափերը պատված են ողողատային անտառներով, լեռնալանջերը՝ կիսաանապատային բուսականությամբ և թփուտներով, ավելի բարձրադիր մասերում՝ լայնատերև անտառներով ([[հաճարենի]], [[բոխի]], [[կաղնի]])։ Անտառից բարձր մերձալպյան կամ բարձր լեռնային (չոր շրջաններում) մարգագետիններ են։ Թալիշի լեռնալանջերին և Լենքորանի դաշտավայրում տարածված են խոնավաջերմասեր բույսեր, որոնցից շատերը պալեոգեն-նեոգենի ռելիկտներ են։ Հարթավայրերում շատ են կրծողները, հանդիպում են օձեր, կրիաներ, անտիլոպ-ջեյրան, թռչուններից՝ մեծ արոս, փասիան։ Անտառներում կան կովկասյան արջ, գորշուկ, կզաքիս, լեռներում՝ դաղստանյան վայրի ցուլ, կովկասյան եղջերու, այծյամ, վարազ, քարայծ, հայկական մուֆլոն (Նախիջևանի շրջանում), խոզուկ, վարազ, ընձառյուծ (Թալիշում)։ Ծովափնյա շրջանը հարուստ է թռչուններով (ձմեռող կարմրաթևիկներ, հավալուսն, բադեր, սագեր ևն)։ Կասպից ծովը առատ է ձկներով՝ սաղմոն, զութխի, թառափ, մորե։ Ստեղծված են արգելավայրեր ([[Զաքաթալայի արգելոց|Զաքաթալա]], [[Կըզլաղաջ]])։ == Կառավարում == Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն միութենական խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն էր, որը մտնում է ԽՍՀՄ կազմի մեջ։ Սահմանադրությունն ընդունվել է [[1937]] թվականի [[մարտի 14]]-ին, խորհուրդների համաադրբեջանական IX համագումարում։ Իշխանությունը պատկանում էր աշխատավորների դեպուտատների խորհուրդներին։ [[Պատկեր:1960 CPA 2417.jpg|մինի|ձախից|Կառավարության շենքը Բաքվում]] Պետական իշխանության բարձրագույն մարմինը միապալատ Գերագույն խորհուրդն է, ընտրվում է 4 տարին մեկ (յուրաքանչյուր 12,5 հազար բնակչից՝ 1 դեպուտատ)։ Գերագույն խորհուրդի նստաշրջանների միջև ընկած ժամանակաշրջանում բարձրագույն իշխանությունն իրականացնում է Գերագույն խորհուրդի նախագահությունը։ Այն կազմում է հանրապետության կառավարությունը՝ Մինիստրների խորհուրդը, և ընտրում է Գերագույն դատարանը։ === Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցություն === Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցությունը ԽՄԿԿ հիմնական բաղկացուցիչ մասերից է։ Սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները ստեղծվել են 1896-97 թվականներին, Բաքվի մեխանիկական և նավթամշակման ձեռնարկություններում։ 1901 թվականին կազմակերպվեց ՌՍԴԲԿ Բաքվի կոմիտեն, որից հետո սոցիալ-դեմոկրատական խմբակներ ստեղծվեցին Ելիզավետպոլում ([[Կիրովաբադ]]), [[Շուշի]]ում։ 1903 թվականին Բաքվի սոցիալ-դեմոկրատների պատվիրակ [[Բոգդան Կնունյանց]]ը մասնակցեց ՌՍԴԲԿ 2-րդ համագումարին և պաշտպանեց կուսակցության կազմակերպման լենինյան տեսակետը։ Բաքվի կուսակցական կազմակերպությունն անցավ բոլշևիկների կողմը։ 1904 թվականին Բաքվի կոմիտեին կից ստեղծվեց «[[Հումմեթ]]» («Եռանդ») խումբը, որը գործունեություն ծավալեց մուսուլմանների շրջանում։ Ադրբեջանի աշխատավորները բոլշևիկների ղեկավարությամբ ակտիվորեն մասնակցեցին 1905-07 թվականների հեղափոխությանը։ Բոլշևիկների ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց դադարեցնել ազգամիջյան ընդհարումները, որոնք հրահրել էին ցարական իշխանությունները և բուրժուակսւն ազգայնականները 1905 թվականի փետրվարին՝ աշխատավորների ուշադրությունը հեղափոխական պայքարից շեղելու նպատակով։ Բաքվի բոլշևիկները եռանդուն մասնակցություն ունեցան ՌՍԴԲԿ 3-րդ համագումարի նախապատրաստմանը և անցկացմանը։ Համագումարում Բաքուն ներկայացնում էր [[Պրոկոֆիյ Ջափարիձե]]ն։ Պրոլետարական Բաքուն բոլշևիզմի հենարանն էր հեղափոխության նահանջի տարիներին։ Այստեղ էին աշխատում [[Ստեփան Շահումյան]]ը, [[Մեշադի Ազիզբեկով]]ը, [[Պրոկոֆի Ջափարիձե]]ն, [[Սուրեն Սպանդարյան]]ը, [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, [[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն (Սերգո) և ուրիշներ։ Նոր հեղափոխական վերելքի և համաշխարհային առաջին պատերազմի տարիներին Ադրբեջանի բոլշևիկները կանգնած էին պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմի դիրքերում։ 1915 թվականին Բաքվում գումարվեց Կովկասի բոլշևիկների խորհրդակցություն, որտեղ ընտրվեց ՌՍԴԲԿ կովկասյան բյուրո։ [[Պատկեր:Stepan Shaumyan.jpg|մինի|[[Ստեփան Շահումյան]]]] 1917 թվականին, [[Փետրվարյան հեղափոխություն|Փետրվարյան հեղափոխության]] ժամանակ, Բաքվում ՌՍԴԲԿ կազմակերպությունը մնում էր միացյալ (բոլշևիկները կազմակերպչորեն չէին անջատվել մենշևիկներից), որն արգելակում էր հեղափոխության զարգացումը Ադրբեջանում։ [[Հունիսի 25]] (հուլիսի 8)-ին բոլշևիկների կոնֆերանսն ընտրեց ՌՍԴԲԿ(բ) Բաքվի կոմիտե։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակից հետո, բոլշևիկների ղեկավարությամբ 1917 թվականիի հոկտեմբերի 31 (նոյեմբերի 13)-ին Բաքվում հռչակվեց խորհրդային իշխանություն։ 1918 թվականի մարտին ճնշվեց մուսավաթականների հակահեղափոխական խռովությունը։ 1918 թվականի ապրիլի 25-ին ստեղծվեց [[Բաքվի կոմունա|Բաքվի ժողկոմխորհը]]։ Սակայն 1918 թվականի [[հուլիսի 31]]-ին, օտարերկրյա ինտերվենտների և ներքին հակահեղափոխական ուժերի հարվածի ներքո խորհրդային իշխանությունը Բաքվում ընկավ։ Թշնամիները հաշվեհարդար տեսան Բաքվի կոմիսարների հետ։ Կուսակցական կազմակերպությունն անցավ ընդհատակ։ 1919 թվականի սկզբին ՌԿ(բ) կ Կովկասյան երկրամասային կոմիտեի և նրա Բաքվի բյուրոյի անդամներից ստեղծվեց ղեկավար կուսակցական կենտրոն։ 1920 թվականի փետրվարի 11-12-ին Բաքվում տեղի ունեցավ Անդրկովկասի կոմունիստական կազմակերպությունների առաջին համագումարը, որը միավորեց կոմունիստական բոլոր կազմակերպությունները, ընտրեց Ադրբեջանի Կ(բ) կ Կենտկոմ և Կովկասյան երկրամասային կոմիտեն ճանաչեց որպես իր ղեկավար մարմինը։ Համագումարը Ադրբեջանական Կ(բ) կ առջև խնդիր դրեց զինված ապստամբություն նախապատրաստել մուսավաթական վարչակարգի դեմ։ 1920 թվականի ապրիլի 28-ին 11-րդ կարմիր բանակի օգնությամբ մուսավաթականների իշխանությունը տապալվեց։ Կոմունիստները գլխավորեցին աշխատավորների պայքարը [[Տնտեսություն|տնտեսության]] վերականգնման, [[ինդուստրացիա|ինդուստրացման]], [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսության]] կոլեկտիվացման, կուլտուրական հեղափոխության համար։ Ադրբեջանի կոմկուսի XIII համագումարը (հունիս, 1937) նշեց, որ աշխատավորների ջանքերով Ադրբեջանը դարձել է ինդուստրիա-ագրարային հանրապետություն՝ ձևով ազգային և բովանդակությամբ սոցիալիստական մշակույթով։ [[Հայրենական պատերազմ]]ի տարիներին, Ադրբեջանի կոմկուսի եռանդուն ջանքերով հանրապետությունը դարձավ խորհրդային զինված ուժերի կարևոր զինանոց։ Ետպատերազմյան տարիներին կոմկուսը գլխավորեց աշխատավորների պայքարդ ժողովրդական տնտեսության և մշակույթի նոր վերելքի համար։ Զինված ԽՄԿԿ XXIV համագումարի որոշումներով, կոմկուսն ընթանում է հանրապետության աշխատավորության ավանգարդում՝ գլխավորելով նրա անձնվեր պայքարը կոմունիզմի նյութա՜տեխնիկական բազայի ստեղծման, կոմունիստական հասարակության կառուցման համար։ Առ 1 հունվարի 1972 թվականի Ադրբեջանի կոմկուսի շարքերում հաշվվում էր 265.156 կոմունիստ։ === Լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միություն === Ադրբեջանի կոմերիտմիության պատմությունը անխզելիորեն կապված է բոլշևիկյան կազմակերպությունների պատմության հետ։ ՌՍԴԲ(բ) կ VI համագումարի (1917) որոշմամբ կուսակցության Բաքվի կոմիտեն 1917 թվականի օգոստոսին ստեղծեց բանվորների և սովորող երիտասարդների կազմակերպություն, որը և դարձավ Ադրբեջանի կոմերիտմիության սաղմը։ Աշնանը ստեղծվեց տպագրիչների հեղափոխական երիտասարդության խումբը։ [[Պատկեր:The Execution of the Twenty Six Baku Commissars.jpg|մինի|ձախից|[[Բաքվի 26 կոմիսարներ]]]] 1918 թվականի հունվարին երկու խմբերը միավորվեցին՝ ստեղծեյով «Բաքու քաղաքի և նրա շրջանների բանվոր երիտասարդության ինտերնացիոնալիստական միությունը», որը դարձավ Ադրբեջանի ԼԿԵՄ հիմքը։ 1920-ի հուլիսին տեղի ունեցավ Երիտասարդության միության I համագումարը, որտեղ ձևավորվեց Ադրբեջանի կոմունիստական երիտասարդության միությունը։ Այն ակտիվորեն մասնակցել է հանրապետության ինդուստրացմանը, գյուղատնտեսության կոլեկտիվացմանը, կուլտուրական հեղափոխությանը։ Առաջին հնգամյակի պլանները (նավթի գծով) կատարելու գործում աչքի ընկնելու համար Ադրբեջանական ԽՍՀ Կենտգործկոմը Բաքվի կոմերիտմիությանը պարգևատրեց հանրապետության Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։ Ադրբեջանի երիտասարդությունը ակտիվորեն մասնակցեց նաև Հայրենական մեծ պատերազմին։ Հետագա տարիներին նա խոշոր ներդրում կատարեց հանրապետության արդյունաբերության, գյուղատնտեսության և կուլտուրական շինարարության աշխատանքներում։ Ադրբեջանական ԼԿԵՄ 1970-ին ուներ ավելի քան 500 000 անդամ։ === Արհմիություններ === Առաջին արհմիությունները Ադրբեջանում ստեղծվել են 1905 թվականի հոկտեմբերին (դարբինների, մատուցողների, փոստի և հեռագրական աշխատողների, կասպյան նավաստիների, տպագրիչների, երկաթուղայինների, կոշկակարների)։ 1906 թվականի հոկտեմբերին ստեղծվեց նավթարդյունաբերության բանվորների արհմիությունը։ Նույն թվականի վերջին Բաքվում գործում էր մոտ 20 արհմիություն՝ մինչև 12 200 անդամով։ Բաքվի պրոլետարիատի հեղափոխական համախմբվածության գործում խոշոր դեր է խաղացել նավթարդյունաբերության բանվորների արհմիությունը, որն արդեն 1908 թվականին ուներ 7 000 անդամ։ Ադրբեջանի արհմիությունները մասնակցում էին բանվորների հեղափոխական ելույթներին, նրանց պահանջների մշակմանը, պայքարում նրանց բնակարանային և կենցաղային պայմանների բարելավման, բժշկական սպասարկման համար։ [[Պատկեր:Oil Rocks Wells.jpg|մինի|Նավթային աշտարակներ Բաքվում]] Արհմիությունները ողջունեցին խորհրդային իշխանության հաստատումն Ադրբեջանում 1920 թվականի ապրիլին։ Հունիսին, Բաքվի արհմիությունների I կոնֆերանսում ընտրվեց արհմիությունների Ադրբեջանական խորհուրդը։ Նախապատերազմյան հնգամյակների տարիներին մեծ էր արհմիությունների դերը հանրապետության ինդուստրացման, հատկապես նավթարդյունաբերության զարգացման գործում։ 1931 թվականի ապրիլին Բաքվում, նավթարդյունաբերության բանվորների I համագումարում, ստեղծվեց ԽՍՀՄ նավթարդյունաբերության բանվորների համամիութենական արհմիություն։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին արհմիությունները հանրապետության աշխատավորներին մոբիլիզացրին ռազմաճակատին անխափան կերպով վառելանյութ մատակարարելու համար։ Ետպատերազմյան տարիներին Ադրբեջանի աշխատավորները լայնորեն մասնակցում են կոմունիստական շինարարության կազմակերպմանը՝ բարձրացնելով աշխատավորների ստեղծագործական ակտիվությունը։ Ադրբեջանի արհմիությունները միավորում են 1,34 միլիոն բանվորն ծառայող (1971-ի հունվար)։ Արհմիություններն ունեին 57 կուլտուրայի պալատ, 63 ակումբ, 195 գրադարան, 167 կինոսարք, 591 սպորտային կառույց, մեծ թվով հանգստյան տներ, սանատորիաներ և այլն։ == Բնակչություն == Հիմնական բնակիչները ադրբեջանցիներ են՝ 73,8%, ռուսները կազմում են բնակչության 10%, հայերը՝ 9,4%, լեզգիները՝ 2,7%, մյուս ազգությունները՝ 4,1% (1970)։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսից Կազանի, Աստրախանի և Ղրիմի թաթարներին արևելյան Այսրկովկասի թաթարներից տարբերելու նպատակով վերջիններին հանրագիտական բառարաններում և պաշտոնական վիճակագրական տեղեկագրերում սկսեցին անվանել կովկասյան կամ այսրկովկասյան թաթարներ։ Ադրբեջանում 1930-ական թվականներին տեղի ունեցած անձնագրավորման ժամանակ, երբ համատարած կերպով ադրբեջանականացվեց թյուրքալեզու բնակչությունը, 1939 թ. հունվարի 17-ի մարդահամարի պաշտոնական նյութերում նոր միայն Ադրբեջան վարչաքաղաքական անունից ի հայտ եկավ ադրբեջանցի տերմինը։ Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում միջին խտությունը 1 կմ2 վրա 59,1 մարդ էր։ Բնակչության 57,5% բանվորներ ու ծառայողներ են, 42,4%՝ կոլտնտեսային գյուղացիություն։ Առավել խիտ են բնակեցված Ապշերոնյան թերակղզին, Կուր գետի միջին ավազանի աջափնյա մասը, Լենքորանի հարթավայրը։ Մեծ քաղաքներ են՝ [[Բաքու]]ն, [[Կիրովաբադ]]ը, [[Սումգայիթ]]ը, Նուխին, [[Մինգեչաուր]]ը, [[Նախիջևան (քաղաք)|Նախիջևանը]], [[Ստեփանակերտ]]ը։ {| class="wikitable" !rowspan="2"| ||colspan="2"|<center>1939<ref>{{cite web | url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php?reg=5/ | title = Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР | publisher = «Демоскоп» | archiveurl = | archivedate = }}</ref>||colspan="2"|<center>1979<ref>{{cite web |url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=7 |title = Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР |publisher = «Демоскоп» |archiveurl = https://www.webcitation.org/61Dmp8Oa9?url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=7 |archivedate = 2011-08-26 |accessdate = 2015-04-08 |dead-url = no }}</ref><ref name="Перепись 1979">{{cite web|url=http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/200103/0062.html|title=AZERBAIJAN DAILY DIGEST|publisher=«[[EurasiaNet]]»|dead-url=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070716180844/http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/200103/0062.html|archivedate=2007 թ․ հուլիսի 16|accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8}}</ref>||colspan="2"|<center>1989<ref name="Перепись 1979"/><ref name="Перепись">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0183/analit05.php|title=Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)|publisher=«Демоскоп»|date=12.03.2001|archiveurl=https://www.webcitation.org/61Dmq7bcg?url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0183/analit05.php|archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 26|accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8|dead-url=no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7|title=Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«Демоскоп»|archiveurl=https://www.webcitation.org/61DmrClqp?url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7|archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 26|accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8|dead-url=no}}</ref> |- ! Թվաքանակ ! Տոկոս ! Թվաքանակ ! Տոկոս ! Թվաքանակ ! Տոկոս |- |Ընդամենը |3 205 150|| |6 026 515|| |7 021 178|| |- |[[ադրբեջանցիներ]] |1 870 471|||58,4 % |4 708 832 ||78,1 % |5 804 980||82,7 % |- |[[Ռուսներ]] |528 318||16,5 % |475 255||7,9 % |392 304||5,6 % |- |[[Հայեր]] |388 025||12,1 % |475 486 ||7,9 % |390 505 ||5,6 % |- |[[Լեզգիներ]] |111 666||3,5 % |158 057||2,6 % |171 395||2,4 % |- |[[Թալիշներ]] |87 510||2,7 % ||-||- |21 169||0,3 % |- |[[Ավարներ]] |15 740||0,5 % |35 991||0,6 % |44 072||0,6 % |- |[[Թուրքեր]] |600||0,0 % |7 926||0,1 % |17 705||0,2 % |- |[[Թաթարներ]] |27 591||0,9 % |31 350<ref>По Всесоюзной переписи населения 1979 года татары - 31 204, крымские татары - 146 человек</ref> ||0,5 % |28 600||0,4 % |- |[[Ուկրաինացիներ]] |23 643||0,7 % |26 402||0,4 % |32 345||0,5 % |- |[[Ծախուրներ]] ||-|| |8 546||0,1 % |13 318||0,2 % |- |[[Վրացիներ]] |10 196||0,3 % |11 412||0,2 % |14 197||0,2 % |- |[[Քրդեր]] |6 005||0,2 % |5 676||0,1 % |12 226||0,2 % |- |[[Թաթեր]] ||-|| ||-||- |10 239||0,1 % |- |[[Հրեաներ]] |41 245||1,3 % |35 487||0,6 % |30 800||0,4 % |- |[[Ուդիներ]] ||-|| |5 841||0,1 % |6 125||0,1 % |- | Այլ ||| |40 200||0,8 % |41 500||0,6 % |} === Առողջապահություն === 1970 թվականին Ադրբեջանում կար 49 000 հիվանդանոցային մահճակալ (93 մահճակալ՝ 10 000 բնակչին), 1913 թվականի 1 100 փոխարեն (5 մահճակալ՝ 10 000 բնակչին)։ 1970 թվականին գործում էր 1075 պոլիկլինիկա և ամբուլատորիա, 133 հակատուբերկույոզային, 152 մաշկա-վեներոլոգիսւկան, 51 օնկոլոգիական հիմնարկ (դիսպանսեր, բուժկետ, բաժանմունք)։ 1970 թվականին աշխատում էր 13 000 բժիշկ (25 բժիշկ՝ 10 000 բնակչին)։ Բժշկական կադրեր են պատրաստում Բաքվի Ն. Նարիմանովի անվան ադրբեջանական բժշկական ինստիտուտը և 17 միջնակարգ բժշկական ուսումնարաններ։ Վերացվել են բնական ծաղիկը, խոլերան, ժանտախտը, մալարիան, տրախոման և այլ հիվանդություններ։ Մահացությունը 1970 թվականին կազմել է 1000 բնակչին 6,7 (1913-ին՝ 25,5), ծնունդը՝ 29,2 մարդ։ 1971-ի բյուջեով, առողջապահության և ֆիզիկական կուլտուրայի հատկացումները կազմել են մոտ 153 միլիոն ռ.: 1970-ին գործել են 60 սանատորիա, 9 հանգստյան տուն։ Հանրածանոթ առողջարաններից են՝ [[Նավթալան]]ը, [[Իստիսու]]ն, [[Մարդաքյան]]ը։ == Տնտեսություն == Ադրբեջանի տնտեսության համար բնորոշ է զարգացման բարձր մակարդակը։ ԽՍՀՄ իշխանության տարիներին արդյունաբերության համախառն արտադրանքը ավելացել է 70 անգամ։ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ-ում երկրորդն է նավթի հանույթով (ՌՍՖՍՀ-ից հետո) և մերձարևադարձային կուլտուրաների մշակությամբ ([[Վրացական ԽՍՀ]]-ից հետո)։ Միութենական նշանակություն ունեն նավթային մեքենաշինությունը, լեռնահանքային, [[Քիմիական արտադրություն|քիմիական]], ցեմենտի արդյունաբերությունը, պահածոների արտադրությանը, [[ձկնարդյունաբերություն]]ը, [[շերամապահություն]]ը, [[բամբակագործություն]]ը, [[այգեգործություն]]ը, [[պտղաբուծություն]]ը և [[գինեգործություն]]ը։ === Արդյունաբերություն === Ադրբեջանի արդյունաբերությունն աչքի է ընկնում, ամենից առաջ, նավթի և գազի հանույթով, նավթավերամշակմամբ, գազի արագորեն աճող հանույթով և դրանց հետ կապված քիմիական արդյունաբերությամբ, մեքենաշինությամբ։ Հիմնական ֆոնդերի մոտ 50% կենտրոնացված է վառելանյութի արդյունաբերության մեջ։ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ նավթի և գազի հանույթի հնագույն շրջանն է, որը 1940-ին տվել է նավթի միութենական հանույթի 71%։ [[Պատկեր:Azeraluminium factory outside Ganca.jpg|մինի|Ազերալյումին գործարանը [[Գանձակ]] քաղաքում]] Երկրի այլ շրջաններում նավթի նոր հանքավայրերի յուրացման կապակցությամբ Ադրբեջանի տեսակարար կշիռն այդ ասպարեզում իջել է մինչև 5,7%-ի (ներառյալ գազային կոնդենսատը), սակայն արտադրությունը բացարձակ չափերով 1913-ի համեմատությամբ ավելացել է 3 անգամ (1970)։ Ետպատերազմյան տարիներին հետազոտվել և յուրացվել են նավթի և գազի նոր հանքավայրեր (Ղարադաղ, Միշովդաղ, Կիրովդաղ, Կալմաս, Փիրսահաթ են)։ Գործում են Դարադաղ-Կիրովաբադ-Աղստաֆա (Երևան-Թբիլիսի ճյուղավորումներով) և Ղարադաղ-Բաքու գազամուղները։ Բուռն զարգացում ապրեց նավթի հանույթը ծովից, որը կազմում է ընդհանուր հանույթի կեսից ավելին ([[Նավթային քարեր]], Պեսչանի կղզի, Գրյազևայա սոպկա և այլն)։ Համաշխարհային պրակտիկայում առաջին անգամ բաց ծովում ստեղծվեց «[[Նավթային քարեր]]» քաղաքը՝, որի էստակադների երկարությունը հասնում է 200 կմ։ Կասպից ծովի հատակից նավթի հանույթով զբաղվում են նաև Սերեբրովսկու և Նարիմանովի անվան նավթագազահանույթի վարչությունները։ Ստեղծվել և վերակառուցվել են նավթի և գազի վերամշակման խոշոր գործարաննեը։ Ադրբեջանն արտադրում է 90 տեսակ նավթամթերք, այդ թվում մոտ 10 անուն բարձրորակ քսայուղեր։ Ադրբեջանում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի 90% բաժին է ընկնում ՋԷԿ-երին (Բաքու, Կիրովաբադ, Սումգայիթ, Նախիջևան)։ ՀԷԿ-եր կառուցված են Կուր (Մինգեչաուրի և Վարվարինյան), Թարթառ (Մադաղիզի), Կիշչայ (Շաքիի) գետերի վրա։ Ալի-Բայրամլիում գործում է գազատուրբինային բաց տիպի շրջանային էլեկտրակայան։ Իրանի հետ միասին կառուցվել է ՀԷԿ Արաքսի վրա։ Ադրբեջանի էներգետիկ տնտեսությունը մտնում է անղրկովկասյան միացյալ էներգահամակարգի մեջ, և արտադրվող էլեկտրաէներգիայի մի մասը ստանում են Հայաստանն ու Վրաստանը։ [[Պատկեր:Azerbaijan forest 3.JPG|մինի|ձախից|Անտառներ [[Ղուբա]]յի մոտ]] Արագ թափով զարգանում են սև և գունավոր մետալուրգիան, շինանյութերի արտադրությունը։ Արդյունահանվում են երկաթաքար, բազմամետաղներ, կոբալտի հանքաքար, մշակվում են քիմիական և ցեմենտի հումքի հանքատեսակներ» ցինկ, կապար, ծծմբային հրաքար, բարիտ։ Ստեղծվել են արդ. նոր կենտրոններ (Կիրովաբադ, Սումգայիթ, Նուխի, Դաշքեսան, Մինգեչաուր, Ալի-Բայրամլի, Ղարադաղ, Ստեփանակերտ ևն)։ Բաքվում են կենտրոնացած հորատող սարքեր, մխոցա-շատրվանային արմատուրաներ, հորատող շարժական ագրեգատներ արտադրող մեքենաշինական ձեռնարկությունները։ Նավթային մեքենաշինության արտադրանքը առաքվում է աշխարհի ավելի քան 26 երկիր։ Էլեկտրատեխնիկական և սարքաշինական ձեռնարկությունները արտադրում են էլեկտրաշարժիչներ, տրանսֆորմատորներ, բարձրավոլտ էլեկտրաապարատներ, լուսատեխնիկական սարքավորումներ։ Սև և գունավոր մետալուրգիան, քիմիական արդյունաբերությունը հիմնականում կենտրոնացված են Սումգայիթում (միութենական նշանակություն ունեն խողովակագլանման, ալյումինի, սինթետիկ կաուչուկի, սուպերֆոսֆատի գործարանները, քիմկոմբինատը)։ Քիմիական արդյունաբերության ձեռնարկություններն արտադրում են սինթետիկ կաուչուկ, թթուներ, պլաստմասսաներ, հանքային պարարտանյութեր, յոդ։ Ղարադաղամ է գտնվում պորտլանդ ցեմենտի՝ ԽՍՀՄ-ում խոշորագույն գործարաններից մեկը, Թովուզուք՝ գունավոր ցեմենտի, Բաքվում՝ ասբոցեմենտի, կերամիկական իրերի, երկաթբետոնե կոնստրուկցիաների գործարանները։ Նավթի մնացուկներից ստանում են ասֆալտ, շիֆեր, բիտում։ Թեթև արդյունաբերության հնագույն ճյուղերից է մետաքսագործությունը (Շաքի, Ստեփանակերտ, Օրդուբադ)։ Տեքստիլ, բրդի, կարի, կոշիկի խոշոր ձեռնարկություններ կան Բաքվում, Կիրովաբադում, Մինգեչաուրում և այլն։ Գորգերի արտադրությամբ Ադրբեջանը գրավում է առաջին տեղն Անդրկովկասում (Լեռնային Ղարաբաղ, Աղդամ, Ղուբա, Շամախի)։ Կիրովաբադում է գտնվում Անդրկովկասի խոշորագույն հախճապակու գործարանը։ Սննդարդյունաբերության ճյուղերից առավել զարգացած են ձկնեղենի, պահածոների, գինու, մսեղենի, յուղի-պանրի, մրգի-բանջարեղենի վերամշակման, ձավարեղենի, ծխախոտի և թեյի արտադրությունը։ Ադրբեջանից արտասահմանյան 56 երկրներ է առաքվում 300 անուն արտադրանք։ [[Պատկեր:Первая советская буровая № 7575, Баку, 1924 г..jpg|330px|աջից]] Աղյուսակ 1. Արդյունաբերական արտադրանքի հիմնական տեսակների արտադրությունը {| class="wikitable sortable" |- !Արտադրանքի անվանումը !! 1913 !! 1940 !! 1950 !! 1967 !! 1970 |- | Նավթ (միլիոն տ) || 7,7 || 22,2 || 14,8 || 21,6 || 20,2 |- | Գազ (միլիոն մ³)|| - || 2498 || 1233 || 5771 || 5500 |- | Էլեկտրաէներգիա (միլիոն կվտ..ժ) || 111 || 1827 || 2923 || 11164 || 12000 |- | Պողպատ (հզ. տ) || - || 23,7 || 44,1 || 831,4 || 732,6 |- | Գլանվածք սն մետաղների (հզ. տ) || - || 8,5 || 12,7 || 665,6 || 585,1 |- | Երկաթաքար (հզ. տ) || - || - || - || 1431 || 1412,7 |- | Սուլֆանոլ 100 %-ի հաշվով (տ) || - || - || - || 19229 || 46200 |- | Ավտոդողեր (հզ. հատ) || - || - || - || 1265 || 1562,2 |- | Նավթային սարքավորում (հզ. տ) || - || 2,6 || 2,8 || 2,9 || 2,2 |- | Հաստոց-ճոճանակներ (հզ. տ) || - || 1.1 || 1,1 || 2.4 || 585,1 |- | Պոմպեր խորքային (հզ. հատ) || - || 31,2 || 41.5 || 74 || 77 |- | էլեկտրաշարժիչներ Փոփոխական հոսանքի, <br>100 կվտ-ից բարձր հզորությամբ (հատ) || - || - || 783 || 2400 || 2460 |- | Ցեմենտ (հզ. տ) || 46 || 111,6 || 129,6 || 1440,8 || 1409,2 |- | Ապակի պատուհանի (հզ. մ²) || - || 448 || 366 || 5421 || 7516 |- | Բամբակյա գործվածքեղեն (միլիոն մ) || 11,9 || 49,1 || 49,2 || 131,5 || 107,2 |- | Բրդյյա գործվածքեղեն (միլիոն մ) || - || 0,5 || 0,4 || 7,0 || 1409,2 |- | Մետաքսյա գործվածքեղեն (միլիոն մ) || - || 0,2 || 2,2 || 14 || 17,6 |- | Ձկան և ծովային գազանի որս (հզ. տ) || 97,3 || 33,2 || 27,3 || 65,5 || 73 |- | Պահածոներ (միլիոն պայմանական տուփ) || 1 || 20 || 35,4 || 144,6 || 179,9 |- | Գինի խաղողի (միլիոն դկլ) || 824 || 906 || 1103 || 2576 || 3340 |} Ութերորդ հնգամյակի ընթացքում (1966-70) Ադրբեջանի հասարակական ամբողջական արդյունքը ավելացել է 35%-ով, ազգային եկամուտը՝ 34%-ով, արդյունաբերական արտադրանքը՝ 37%-ով, տնտեսության հիմնական արտադրական ֆոնդերը՝ 34%-ով։ Գործարկվել է 56 արդյունաբերական խոշոր ձեռնարկություն, այդ թվում՝ ալյումինի և հախճապակու գործարանների առաջին հերթը [[Կիրովաբադ]]ում, [[Բաքվի մետրոպոլիտեն|Բաքվի Վ. Ի. Լենինի անվան մետրոպոլիտենի]] առաջին հերթի մի մասը, արհեստական կաշիների գործարանը [[Ալի-Բայրամլի]]ում։ 1970 թվականին պլանավորման և տնտեսական խթանման նոր սիստեմով աշխատում էր 504 արդյունաբերական ձեռնարկություն, որոնք տվել են ամբողջ իրացված արտադրանքի 78,3% և արդյունաբերության մեջ՝ ստացվող շահույթի 95%։ Ադրբեջանը բազմակողմանի տնտեսական փոխհարաբերությունների մեջ է գտնվում միութենական բոլոր հանրապետությունների հետ։ Նրա արտադրանքի շատ տեսակներ արտահանվում են նաև արտասահմանյան 65 երկրներ։ ՀԽՍՀ միջհանրապետական տնտեսական կապերում, ներածվող և արտածվող արտադրանքի ծավալով և տեսականիով [[ՌԽՖՍՀ]]-ից և [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինայից]] հետո կարևոր տեղը պատկանում է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին։ Խորհրդային Միության բոլոր հանրապետություններից ՀԽՍՀ ներածվող արտադրանքի ընդհանուր ծավալի (արժեքային արտահայտությամբ) շուրջ 15% ստացվում է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից։ Հայաստանի ժողովրդական տնտեսության բոլոր բնագավառներում օգտագործվող նավթամթերքները գրեթե ամբողջությամբ մատակարարում է Ադրբեջանը։ Վառելիքային մազութից և բենզինից բացի Հայաստանը ստանում է ավելի քան 20 տեսակ քսայուղ և նավթամթերք։ Նավթամթերքները կազմում են Ադրբեջանից Հայաստան ներմուծվող ողջ արտադրանքի ընդհանուրծավալի ավելի քան 80%-ը։ ՀԽՍՀ վառելիքա-էներգետիկ տնտեսության համար կարևոր նշանակություն ունեն նաև Ադրբեջանից ստացված բնական գազը և էլեկտրաէներգիան։ Ներմուծվող արտադրանքի մեջ ծավալի տեսակետից 2-րդ տեղը գրավում են թեթև և սննդի արդյունաբերության ապրանքները (բամբակյա մանվածք, բամբակի յուղ)։ ՀԽՍՀ տնտեսության համար, չնայած փոքր քանակին, կարևոր են նաև [[Սումգայիթ]]ից ներմուծվող պողպատյա խողովակները և թերթավոր պողպատը։ Ադրբեջանը ՀԽՍՀ-ին մատակարարում է նաև մեծ քանակությամբ լուսամուտի ապակի, ապակե տարա և մեծ տրամաչափի ասբեստացեմենտի խողովակներ։ ՀԽՍՀ-ից Ադրբեջանը ստանում է շուրջ 150 տեսակ արդյունաբերական ապրանք, որոնք հատկապես կիրառվում են [[նավթային արդյունաբերություն|նավթային]], [[քիմիական արդյունաբերություն|քիմիական արդյունաբերության]], [[մեքենաշինություն|մեքենաշինության]] և [[գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսության]] մեջ։ ՀԽՍՀ-ից Ադրբեջան արտահանվող արտադրանքների 40% բաժին է ընկնում քիմիական արդյունաբերության արտադրանքին։ Մեծ քանակություն են կազմում և Ադրբեջանի համար կարևոր նշանակություն ունեն նաիրիտը, [[կաուստիկ սոդա]]ն, [[նատրիումի կրեմնեֆտոր]]ը, [[ամոնիակ]]ը, [[սուպերֆոսֆատ]]ը, [[ցիանամիդ]]ը, [[ծծմբաթթու]]ն, [[պղնձարջասպ]]ը, [[ասբովինիլ]]ը, պոլիվինիլացետատի էմուլսիան, լաքերն ու ներկերը։ [[Պատկեր:Dashkasan city (e-citizen).jpg|մինի|Դաշքեսան-[[Քարհատ]]]] Ադրբեջանի ավտոմոբիլային տրանսպորտը լայնորեն կիրառում է հայկական «գիգանտ» և այլ տեսակի ավտոդողեր։ Հանրապետության տնտեսության ամենատարբեր բնագավառներում վաղուց լայն ճանաչում է գտել նաև Հայաստանի մեքենաշինության և էլեկտրատեխնիկա կան արդյունաբերության 60-ից ավելի արտադրանք (շարժական էլեկտրակայաններ, ուժային տրանսֆորմատորներ, գեներատորներ, էլեկտրաշարժիչներ, ճշգրիտ չաւիիչ գործիքներ, հիդրոպոմպեր, կոմպրեսորներ, մամլիչներ, ունիվերսալ բարձր ճշտությամբ շրջահղկող և ֆրեզերային հաստոցներ)։ Ադրբեջանում արտածվում են նաև մեծ քանակությամբ էլեկտրալամպ, կաբելներ, պահեստամաս, ժամացույց։ Վերջին տարիներին Ադրբեջան արտածվող արտադրանքներին ավելացել է նաև «[[Երևանի ավտոմոբիլային գործարան|ԵրԱԶ»]] մակնիշի ավտոմեքենան։ Մեքենաշինության և էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության արտադրանքը կազմում է ՀԽՍՀ-ից Ադրբեջան արտածվող արտադրանքների ընդհանուր ծավալի 30%։ Ծավալի տեսակետից զգալի են նաև թեթև սննդի արդյունաբերության արտադրանքները, հատկապես բրդյա նուրբ գործվածքները, հանքային ջրերը։ Երկու հանրապետությունների միջև գոյություն ունեն ձեռնարկությունների համատեղ կառուցման, փորձի փոխանակման, մասնագետների պատրաստման ու փոխանակման, սոցմրցման և այլ տեսակի տնտեսական փոխհարաբերություններ։ === Գյուղատնտեսություն === Ադրբեջանի գյուղատնտեսության հիմնական ճյուղը [[երկրագործություն]]ն է։ Ցանքատարածությունները 1970 թվականին 1,196 միլիոն հա էին, որից հացահատիկային կուլտուրաներինը՝ 621 000 հա, տեխնիկական կուլտուրաներինը՝ 209 900 հա։ Ցանքատարածությունների ավելի քան 70% ոռոգելի է։ Առավել կարևոր ջրանցքներն են վերին Շիրվանյան, վերին Դարաբաղյան և Սամուր-Ապշերոնյան։ [[Պատկեր:Cotton Fields (3968815782).jpg|մինի|Բամբակի դաշտ|ձախից]] Գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղը բամբակագործությունն է (1970 թվականին՝ 193 000 հա), որը տալիս է կոլտնտեսություն ների դրամական եկամտի մոտ 50%։ Բամբակենու մշակությամբ զբաղվում են հիմնականում Կուր-Արաքսյան հարթավայրում և Մերձարաքսյան դաշտավայրում՝ ներառյալ [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]։ Նախալեռնային շրջաններում մշակվում է [[ծխախոտ]]։ [[Լենքորանի հարթավայր]]ում զարգացած է [[թեյ]]ի մշակությունը։ Հացահատիկի արտադրությունը կենտրոնացած է Մեծ և Փոքր Կովկասի նախալեռնային շրջաններում և Մուղանի հարթավայրի հարավում։ Հացահատիկների ցանքատարածությունների 70% զբաղեցնում է ցորենը (1970 թվականին՝ 419 700 հա)։ Մշակվում են նաև բանջարաբոստանային կուլտուրաներ։ Այգիները 1970 թվականին զբաղեցնում էին 121 600 հա։ Զարգացած է պտղաբուծությունը (1970 թվականին՝ 149 200 հա՝ ներառյալ ցիտրուսային կուլտուրաները)։ Լենքորանում մշակում են խոնավասեր մերձարևադարձային կուլտուրաներ (հիմնականում թեյ), [[Կուր-Արաքսյան դաշտավայր]]ում և Ապշերոնյան թերակղզում՝ [[նուռ]], [[թուզ]], [[սերկևիլ]], [[նուշ]], [[ձիթապտուղ]]։ [[Շերամապահություն|Շերամապահությամբ]] զբաղվում են՝ [[Շաքի]]-[[Զաքաթալա]]յի շրջանում, [[Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ]]-ում, Նախիջևանի, Կիրովաբադ-Ղազախի գոտիներում։ Աղյուսակ 2. Գյուղատնտեսալամ կարևորագույն կուլտուրաների համախառն բերքը (հազար տոննա) {| class="wikitable sortable" |- ! !! 1913 !! 1940 !! 1950 !! 1967 !! 1970 |- | Բամբակ || 64 || 154 || 284 || 333 || 335,4 |- | Հացահատիկ || 486 || 567 || 523 || 729 || 723 |- | Ծխախոտ || 1 || 5,4 || 8,1 || 20,8 || 24,7 |- | Բանջարեղեն || - || 63 || 67 || 363 || 409 |- | Թեյ || - || - || - || 8,7 || 9.8 |- | Կարտոֆիլ || 38 || 82 || 119 || 122 || 130 |} [[Անասնապահություն]]ը տալիս է կոլտնտեսությունների և խորհրդային տնտեսությունների եկամտի 25%-ը։ Անասունների գլխաքանակի մասին տես 3 աղյուսակը։ Աղյուսակ 3. Անասունների գլխաքանակը (հազար գլուխ, առ 1 հունվարի) {| class="wikitable sortable" |- ! !! 1916 !! 1941 !! 1951 !! 1968 !! 1971 |- | Խոշոր եղջերավոր անասուն || 1397 || 1357 || 1248 || 1671 || 1578,5 |- | Այդ թվում կովեր և մատակներ || 491 || 489 || 345 || 664 || 621,7 |- | Ոչխարներ և այծեր || 2394 || 2907 || 3360 || 4713 || 4413,8 |- | Խոզեր || 31|| 120 || 73 || 101 || 106,3 |} [[Պատկեր:Flock of sheep.jpg|230px|աջից]] Ադրբեջանում զարգացած է ավանդական արտագնաց անասնապահությունը։ Միաժամանակ ստեղծվում է կերի կայուն բազա, և անասունների մի մասը տեղափոխվել է մսուրային խնամքի։ Մեծ տեղ է գրավում ոչխարաբուծությունը.: Մսաբրդատու ցեղերից բացի (բալբաս, շիրվան, ղարաբաղի բողազ ևն) բուծվում են նաև կիսանրբագեղմ և նրբագեղմ ոչխարների ցեղեր, այդ թվում՝ ադրբեջանական լեռնային մերինոսը։ Խոշոր եղջերավորներից բուծվում են [[գոմեշ]] և [[զեբու]]։ Զարգացած է թռչնաբուծությունը։ Գյուղատնտեսական ողջ արտադրանքի արժեքը 1970 թվականին կազմել է 856 միլիոն ԽՍՀՄ ռուբլի, որը 106 միլիոն ռուբլի ավելի էր 1969 թվականի մակարդակից (գյուղատնտ. արտադրանքի պետական գնումների ծավալի դինամիկան ցույց է տրված 4 աղյուսակում)։ 1970 թվականին Ադրբեջանի գյուղատնտ. մեջ աշխատում էր 47 000 տրակտոր, 4 000 հացահատիկային կոմբայն, ավելի քան 1500 բամբակահավաք մեքենա, մոտ 18 000 ավտոմեքենա։ Հանրապետության գյուղատնտ. 1970 թվականին սպառել է 600 միլիոն կվտժ էլեկտրաէներգիա, որը 54 անգամ ավելի է 1940 թվականին սպառածից։ Աղյուսակ 4. Գյուղատնտեսական մթերքների պետական գնումները (հազար տոննա) {| class="wikitable sortable" |- ! !! 1940 !! 1950 !! 1967 !! 1970 |- | Բամբակ || 154 || 284 || 333 || 336 |- | Հացահատիկ || 130 || 115 || 178 || 170 |- | Բանջարեղեն || 25 || 26 || 236 || 267 |- | Մրգեր և հատապտուղներ <br>(խաղողը ներսայալ) || 59 || 52 || 165 || 370 |- | Թեյի տերև || 0,24 || 0,8 || 8,7 || 9,8 |- | Անասուն և թռչուն (կենդանի <br>քաշ) || 23 || 33 || 67 || 84 |- | Կաթ || 39 || 55 || 162 || 182 |- | Ձու (միլիոն հատ) || 10 || 20 || 94 || 133 |- | Բուրդ || 3,1 || 3.8 || 8,8 || 8 |} === Տրանսպորտ === Ադրբեջանն ունի զարգացած տրանսպորտային ցանց։ Բեռնաշրջանառության 60%-ից ավելին բաժին է ընկնում երկաթուղուն, որի ընդհանուր երկարությունը 1970 թվականին ավելի քան 1800 կմ էր։ [[Պատկեր:Baku Vagzal.jpg|մինի|ձախից|Երկաթուղային կայարանը Բաքվում]] 1926 թվականին շահագործման հանձնվեց ԽՍՀՄ-ում էլեկտրիֆիկացված առաջին՝ Բաքու-Սաբունչի երկաթուղին, իսկ 1970-ին էլեկտրաքարշերով և ջերմաքարշերով սպասարկվող երկաթուղիների երկարությունը հասավ ավելի քան 1677 կմ։ Երկաթուղային խոշոր հանգույցներ են Բաքուն, [[Բալաջարի]]ն, [[Եվլախ]]ը։ Մեծ նշանակություն ունի ծովային տրանսպորտը։ Կասպից ծովով բեռնափոխադրումների մեծ մասը բաժին է ընկնում Ադրբեջանին։ Գլխավոր նավահանգիստը Բաքուն է։ Գետերից նավարկելի է միայն Կուրի ստորին հոսանքը։ Ավտոճանապարհների երկարությունը 1971-ին 20 000 կմ էր, որից կոշտ ծածկով՝ 11 500 կմ։. Ավտոտրանսպորտը հանրապետության ներսում երթևեկության հիմնական փոխադրամիջոցն է։ Ադրբեջանն օդային գծերով կապված է ԽՍՀՄ գրեթե բոլոր արդ. կենտրոնների հետ։ Գործում են նաև ներքին՝ Բաքու-Կիրովաբադ-Նախիջևան, Բաքու-Եվլախ, Բաքու-Շաքի-Բելոկանի, Բաքու-Աղջաբեդի գծերը։ Ադրբեջանում գործում են Բաքու-Բաթում (Ռուսաստանում առաջին), Ալի-Բայրամլի-Բաքու նավթամուղները և Ղարադաղ-Աղստաֆա (դեպի Երևան և Թբիլիսի ճյուղավորումներով), Ղարադաղ-Սումգայիթ, Ալի-Բայրամլի - Ղարադաղ գազամուղները։ Տրանսպորտի բոլոր տեսակների բեռնաշրջանառությունը 1970-ին կազմել է 40 մլրդ. ռուբլի։ === Տնտեսա-աշխարհագրակսւն շրջաններ === Ըստ զարգացման առանձնահատկությունների, Ադրբեջանը բաժանվում է տնտեսական հետևյալ շրջանների [[Պատկեր:The Soviet Union 1937 CPA 574 stamp (Arms of Azerbaijan).jpg|մինի]] * Ապշերոնյան (Բաքու-Սամգաիթի), որը ԽՍՀՄ նավթ-արդյունաբերության հիմնական բազաներից է * Կուր-Արաքսյան (բամբակագործություն) * Ղուբա-Խաչմասի (այգեգործություն, բանջարաբուծություն, շերամապահություն, ձկնորսություն, թեթև արդյունաբերություն, նավթա-գազարդյունահանում և գազավերամշակող արդյունաբերություն) * Լենքորանի (մերձարևադարձային կուլտուրաներ, զարգացած սննդարդյունաբերություն) * Կիրովաբադ-Ղազախի (լեռնաքիմիական, թեթև, սննդի արդյունաբերություն, այգեգործություն, բամբակագործության, հացահատիկի մշակություն, ծխախոտագործություն, անասնապահություն) * Շաքի-Զաքաթալայի (այգեգործություն, ծխախոտագործություն, պտղաբուծություն, հացահատիկի մշակություն, շերամապահություն) * Շամախի-Իսմայիլի (անասնապահություն, խաղողագործություն, պտղաբուծություն, հացահատիկի մշակություն) * Լաչին-Քյալբսւջարի (անասնապահություն, անտառային տնտեսություն, ծխախոտագործություն, լեռնահանքային արդյունաբերություն) * Նախիջևանի (լեռնահանքային և սննդի արդյունաբերություն, այգեգործություն, խաղողագործություն, շերամապահություն, հացահատիկի մշակություն, բամբակագործություն, անասնապահություն) * Լեռնային Ղարաբաղի (այգեգործություն, շերամապահություն, անասնապահություն, հացահատիկի մշակություն) == Կրթություն և մշակութային-լուսավորական հիմնարկություններ == Ադրբեջանական ժողովրդի լուսավորության ու մշակույթի զարգացման, մայրենի լեզվով դասավանդումը վարելու, կուլտուրլուսավորական հիմնարկներ ստեղծելու գործում մեծ դեր են խաղացել 19-20-րդ դարերի ադրբեջանական մտավորականության նշանավոր դեմքեր Մ. Ֆ. Ախունդովը, Մ. Շ. Վազեհը, Ա. Ա. Բսւքիխսւնովր, Ս. Ա. Շիրվանին, Գ. Ս. Զարդաբին, [[Միրզա Սաբիր]]ը, Ջ. Մամեդկուլիզադեն, [[Նարիման Նարիմանով]]ը, [[Ուզեյր Հաջիբեկով]]ը, Ս. Մ. Գանիզադեն, Ա. Շաիկը, Ա. Ս. Ահմեդովը և ուրիշներ։ [[Պատկեր:İsmailiyye palace in Istiqlaliyyat street, Baku, 2010.jpg|մինի|ձախից|[[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա]]]] Նախահեղափոխական Ադրբեջանում թույլ էր զարգացած կրթությունը, ազգային լեզվով ուսուցման խնդիրը մնում էր չլուծված։ 1914-15 ուսումնական տարում տարբեր տիպի դպրոցներում սովորել է 73 000 երեխա, սակայն ադրբեջանցիների թիվը տարրական դպրոցներում 36,1, իսկ միջնակարգ դպրոցներում 11% էր։ Գրագիտությունը կազմում էր 9,2%։ 1921 թվականին բարձրագույն կրթությամբ ընդամենը 62 ադրբեջանցի կար։ Խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Ադրբեջանում վերացվել է անգրագիտությունը։ 1970 թվականի տվյալներով ամեն 100 բնակչից բարձրագույն և միջնակարգ (լրիվ ն ոչ լրիվ) կրթություն ուներ 471-ը։ Ցերեկային հանրակրթական դպրոցներում սովորողների թիվը 1 443 000 էր, իսկ կրթության բոլոր ձևերում ընդգրկված էր 1,83 միլիոն մարդ կամ Ադրբեջանի յուրաքանչյուր 3-րդ բնակիչը։ Ուսուցիչների թիվը անցնում էր 70 հազարից։ 1970-ին Ադրբեջանում գործում էին պիոներների և դպրոցականների պալատ՝ Բաքվում, 84 պիոներտուն, պատանի բնասերների, տեխնիկների և տուրիստների 18 կայան, 59 սպորտդպրոց, 1600 նախադպրոցական հիմնարկություն (110 600 երեխա)։ 1970-71 ուսումնական տարում 70 պրոֆ-տեխնիկական ուսումնարաններում սովորել են մոտ 46 100, 79 միջնակարգ մասնագիտական ուսումնական հաստատություններում՝ 71 000 սովորող, 13 բուհերում՝ ավելի քան 100 000 ուսանող։ 1966-70-ական թվականներին Ադրբեջանի բուհերն ավարտել են 52 500, իսկ միջնակարգ մասնագիտական ուս. հաստատությունները՝ մոտ 80 000 մասնագետ։ Խոշոր բուհերն են՝ [[Բաքվի պետական համալսարան|Ադրբեջանի Ս. Մ. Կիրովի անվան պետական համալսարանը]], [[Բաքվի նավթի և քիմիայի համալսարան|Մ. Ագիզբեկովի անվան նավթի և քիմիայի]], պոլիտեխնիկական, Վ. Ի. Լենինի անվան մանկավարժական, Մ. Ֆ, Ախունդովի անվան օտար լեզուների, Ն. Նարիմանովի անվան բժշկական ինստիտուտները, [[Բաքվի երաժշտական ակադեմիա|Ուզեյր Հաջիբեկովի անվան կոնսերվատորիան]]։ 1970 թվականին Ադրբեջանում գործել են 7242 մասսայական, դպրոցական և գերատեսչական գրադարան, ավելի քան 2000 ակումբ, կուլտուրայի պալատ և տուն, 2000 կինոսարք և 37 թանգարան։ Ադրբեջանի մշակույթի կարևոր օջախներից են՝ Մ. Ֆ, Ախունդովի անվ, հանրապետական, [[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա|Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ]] հիմնակազմ գրադարանները, Ադրբեջանի պատմության, [[Նիզամի Գյանջևիի անվան ադրբեջանական գրականության թանգարան|Նիզամիի անվան ադրբեջանական գրականության]], Ռ. Մուստաֆաևի անվան արվեստի թանգարանները և Վ. Ի. Լենինի կենտրոնական թանգարանի մասնաճյուղը։ === Գիտություն և գիտական հիմնարկություններ === Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում հարյուրամյակներ առաջ ձևավորվել էր հարուստ մշակույթ։ Այստեղ ապրող ցեղերը հնագույն ժամանակներից տիրապետել են մետաղաձուլության և մետաղից իրեր ու զենքեր կռելու հմտությանը։ Մետաղամշակման, ինչպես նաև նավթը որպես վառելիք և դեղանյութ օգտագործելուն զուգընթաց կուտակվում էին տեխնիկական գիտելիքներ։ Գտնվել են մինչև մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակը պղնձյա և պղնձի ու մկնդեղի համաձուլվածքից պատրաստված իրեր։ Միջին դարերում գիտական միտքն առավել զարգացում ապրեց աստղաբաշխ և մաթեմատիկոս [[Նասրեդին Թուսի|Նասիրեդդին Թուսիի]] գործերում (13-րդ դար)։ Փիլիսոփայական միտքը բարձր զարգացման հասավ [[Նիզամի Գյանջևի]]ի ստեղծագործություններում։ Նրանք միայն տարածքային առումով են ապրել Ադրբեջանում. ոչ լեզվաբանական, ոչ ազգային կապեր չունենալով ժամանակակից ադրբեջանցիների հետ։ Անդրկովկասը [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]] միացնելու շնորհիվ հնարավոր դարձավ հաղորդակից լինել ռուսական գիտությանը։ Ռուսական գիտության հետ է կապված [[Կազանի համալսարան|Կազանի]] և [[Պետերբուրգի համալսարան]]ների պրոֆեսոր, լեզվաբան-արվեստագետ Միրզա-յազիմ-բեկի (1802-1870) գործունեությունը։ Ռուս առաջավոր մտքի ազդեցությամբ ձևավորվեցին մի շարք առաջադեմ գործիչների, այդ թվում Ա. Բաքիխանովի և Հ. Զարդաբիի հայացքները։ Առաջադեմ դեմոկրատական գաղափարախոսությունը և մատերիալիստական փիլիսոփայությունը իրենց զարգացումը գտան Մ. Ֆ. Ախունդովի գործերում։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին և 20-րդ դարի սկզբներին Ադրբեջանի ընդերքի, հատկապես նավթի ուսումնասիրման հետ կապված գիտական գործունեություն ծավալեցին ռուս գիտնականներ [[Դմիտրի Մենդելեև]]ը, Վ. Վ. Մարկովնիկովը, Ի. Մ. Գուբկինը և ուրիշներ։ Հ. Աբիխը դրեց Ադրբեջանի երկրաբանական հետազոտման հիմքերը։ Նավթի հանույթի և մշակման կատարելագործման մեջ զգալի դեր խաղացին ինժեներներ Վ. Գ. Շուխովը, Ա. Ա. Լետնին, Ս. Ա. Լեբեդևը։ 1880-90-ական թվականներին են գրվել ադրբեջանցի առաջին քիմիկոս, [[Ստրասբուրգի համալսարան]]ի դոկտոր Մ. Խանլարովի գիտական աշխատությունները։ Նա եղել է Ռուսական ֆիզիկա-քիմիական ընկերության անդամ։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին և 20-րդ դարի սկզբին ստեղծվեցին Ռուսական տեխնիկական ընկերության Բաքվի բաժանմունքը, Գյուղատնտեսության կովկասյան ընկերության մասնաճյուղը, նավթամշակման գործարանների քիմիական լաբորատորիաները։ Ադրբեջանցիների համար մուտքը այդ գիտական կազմակերպությունները և ընկերությունները կապված էր մեծ բարդությունների հետ։ Անդրկովկասում բարձրագույն դպրոց ստեղծելուն ցարական կառավարության արգելքը, մայրենի լեզվով միջնակարգ կրթության բացակայությունը ծայր աստիճան դժվարացնում էին ադրբեջանցի մասնագետների, առավել ևս գիտական աշխատողների պատրաստումը։ Ադրբեջանում գիտությունն իսկական վերելք ապրեց խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո։ Սկզբում գիտության զարգացման գլխավոր օջախը [[Բաքվի պետական համալսարան|ադրբեջանական պետական համալսարանն]] էր։ Բուհերի կազմակերպման և ազգային կադրերի պատրաստման հետ մեկտեղ ստեղծվեցին գիտական հիմնարկներ, այդ թվում Երկրաբանական բյուրոն և «Ազնեֆթ»-ի Կենտրոնական քիմիական լաբորատորիան, Բաքվի ծովային աստղադիտարանը։ 1923 թվականի նոյեմբերին կազմակերպվեց Ադրբեջանի Ուսումնասիրման և հետազոտման ընկերությունը։ 1929 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանական գիտահետազոտական ինստիտուտը, որը 1932 թվականի վերջին վերակազմվեց որպես ԽՍՀՄ ԳԱ Անղրկովկասյան մասնաճյուղի ադրբեջանական բաժանմունք, իսկ վերջինս 1935 թվականին՝ ԽՍՀՄ ԳԱ ադրբեջանական մասնաճյուղ (ԱզՖԱՆ)։ [[Պատկեր:Oil Rocks near Baku.jpg|մինի|ձախից|[[Նավթային քարեր]] քաղաք|330px]] 1930-ական թվականների գիտահետազոտական աշխատանքների կարևորագույն ուղղությունը նավթի նոր հանքավայրերի որոնումն էր, հանույթի և վերամշակման միջոցների ու մեթոդների կատարելագործումը։ Սկսվեց [[Կասպից ծով]]ի հարավային մասի նավթաբերության հետազոտությունը։ Աշխատանքներ ծավալվեցին նավթաքիմիայի ասպարեզում։ Սկսվեց ջրային պաշարների օգտագործման պրոբլեմի մշակումը։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին գիտնականները զբաղված էին երկրի պաշտպանության համար անհրաժեշտ նյութեր ստանալու հարցերով։ 1945 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ Գա։ Ադրբեջանում ետպատերազմյան շրջանում գիտությունը հիմնականում զբաղվում էր նավթային և լեռնահանքային արդյունաբերության վերելքի, ստեղծման, մետալուրգիայի, շինանյութերի արդյունաբերության ընդլայնման, գյուղատնտ. արժեքավոր կուլտուրաների և ամենից առաջ բամբակի նոր, բարձր բերքատու սորտերի ստացման հարցերով։ Երկրաբանները հայտնաբերել են նոր նավթագազաբեր շրջաններ, ուսումնասիրվել են մեծ խորություններում գտնվող նավթաշերտեր, հայտնաբերվել խոշոր, այդ թվում ծովային նավթահանքեր («[[Նավթային քարեր]]», Բալա կղզի)։ Նավթային երկրաբանության կարևոր ուղղությունը նավթագազային շրջանների առաջացման օրինաչափությունների ուսումնասիրությունն է, նստվածքային շերտում ու երկրի կեղևի ավելի խոր մասերում երկրաբանական պրոցեսների և նավթագազային հանքաշերտի կազմավորման միջև եղած կապի հարցը, նավթի և գազի պաշարների ու նրանց տեղաբաշխման կանխագուշակումը (Վ. Վ. Աբրամովիչ, Ա. Ալիզադե, Շ. Մեհտիև, Ա. Ալիև, Բ. Բաբազադե, Կ. Սուլթանով, Ա. Խալիլով, Ս. Սալաև և ուրիշներ)։ Հանրապետության ողջ տարածքի երկրաբանական ուսումնասիրության և կուտակված նյութի ընդհանրացման հիման վրա լույս տեսավ յոթհատորյա «Ադրբեջանի երկրաբանությունը» (1952-61)։ Զգալի հաջողություններ կան նավթի հանույթի տեխնիկայի զարգացման խնդրում։ Ծավալվել են ծովային նավթահանքերի կոմպլեքսային մշակումը և յուրացումը, որի համար 1961 թվականին մի խումբ գիտնականների և մասնագետների շնորհվել է լենինյան մրցանակ (Է. Ալիխանով, Ա. Բիլանդարլի, Բ. Հաջին, Ս. Կասըմզադե, Ի. Կուլին, Մ. Մամեդով, Զ. Մելիք-Թանգիև, Դ. Մզարեուլով, վ. Նեգրեև, Ֆ. Սսւմեդով)։ Նավթաքիմիան դարձել է առաջատար գիտական ուղղություն։ Դրանում մեծ ծառայություն ունեն Չու. Մամեդալիևը, Ռ. Իսմաիլովը, Մ. Դալինը, Վ. Ալիևը, Ս. Մեհտիևը և ուրիշներ։ [[Պատկեր:USSR stamp I.Nasimi 1973 4k.jpg|մինի|[[Իմադ ադ-Դին Նասիմի]]. թուրքմեն բանաստեղծ, ում անունն է կրում [[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա|Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ]] լեզվաբանության ինստիտուտը]] 1930-ական թվականներին Ադրբեջանում ներդրվեց կրեկինգ-գործընթացը։ Ուսումնասիրվել են մոտորային վառելանյութերի ու յուղերի բարելավման մեթոդները։ Ադրբեջանի քիմիկոսները հաջողությամբ զբաղվել են նավթագազից (էթիլեն) էթիլ սպիրտի ստացման եղանակների մշակմամբ (Մ. Ա. Դալին և ուրիշներ), նավթամշակման պրոցեսում կատալիզատորների օգտագործման հարցերով (Վ. Ալին, Վ. Գուտիրիա, Ռ. Իսմաիլով)։ Լուծված են մի շարք տեսական ու կիրառական հարցեր, որոնք կապված են մոնոմերային ու պոլիմերային միացությունների սինթեզման նոր մեթոդների ստեղծման, մոլեկուլների կոնֆորմացիաների, ինչպես նաև նրանց կառուցվածքի ու ռեակցիայի ունակության կապի բացահայտման (Ս. Դ. Սեհտիև, Մ. Մ. Մովսումզադե և ուրիշներ) հետ։ === Բնական գիտություններ === Ադրբեջանում [[մաթեմատիկա]]կան հետազոտություններր հիմնականում տարվում են ֆունկցիոնալ անալիզի և նրա կիրառությունների, մասնակի ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումների տեսության, ֆունկցիաների տեսության, ատոմատ կառավարման տեսության, դեֆորմացվող պինդ մարմնի մեխանիկայի, հեղուկների մեխանիկայի և այլ ուղղություններով։ Ադրբեջանցի մաթեմատիկոսների (Զ. Ի. խալիլով, Ա. Ի. Հուսեյնով, Ի. Ի. Իբրահիմով, Մ. Լ. Ռասուլով, Մ. Գ. Կասիմով, Զ. Ա. Ալլահվերդիև և ուրիշներ) ստացած արդյունքները ունեն ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական նշանակություն։ Զարգանում են [[կիբեռնետիկա]]կան հետազոտությունները, մշակվում են ալգորիթմների և ավտոմատացման սարքերի, ինֆորմացիայի մշակման մեթոդներ։ Կառավարման ավտոմատացված համակարգեր են ստեղծվում ժողովրդական տնտեսության զանազան ճյուղերում, այդ թվում և նավթարդյունաբերության մեջ։ Կիբեռնետիկայի ինստիտուտից բացի Ադրբեջանում կան կիբեռնետիկական թեքման ճյուղային գիտահետազոտական նախագծային ինստիտուտներ, ինչպես նաև մի շարք ինֆորմացիոն-հաշվողական կենտրոններ։ Ադրբեջանի ֆիզիկոսների հետազոտությունները վերաբերում են կիսահաղորդիչների ֆիզիկային (ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Հ. Մ. Աբդուլաև, ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Խ. Ի. Ամիրխանով), միջուկի և տարրական մասնիկների տեսությանը (Ա. Ի. Մուխտարով, Ն. Ա. Կուլին), պինդ մարմնի ֆիզիկային (Յու. Մ. Սեիդով), [[ռադիոֆիզիկա]]յին (Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ Լ. Մ. Իմանով) և մոլեկուլային ֆիզիկային (ԽՍՀՄ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Ա. Ա. Աբասզադե)։ Հիմնական հետազոտությունները կատարվում են Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանակիր ֆիզիկայի ինստիտուտում։ Ինստիտուտի գիտաշխատողների աշխատանքները հանգեցին սելենի և տելուրի մի շարք երկակի ու եռակի միացություների հայտնադործմանը։ Ինքնալեգիրվող դեֆեկտավոր կիսահաղորդիչների հիման վրա հայտնաբերվել են Էլեկտրական հիշողությամբ օժտված սկզբունքորեն կառավարող նոր դիոդներ։ Զգալի հաջողություններ են ձեռք բերվել Էլեկտրոնաանցքային անցումների հետազոտությունների ասպարեզում։ [[Պատկեր:Shamakhi observatory.jpg|մինի|ձախից|[[Շամախիի աստղադիտարան]]|330px]] [[Շամախիի աստղադիտարան|Շամախու աստղադիտարանում]] (տնօրեն՝ Գ. Ֆ. Սուլթանով) հետազոտություններ են կատարվում Արեգակի, աստղային միգամածությունների ֆիզիկայի բնագավառում, ինչպես նաև ուսումնասիրվում են արեգակնային համակարգության մոլորակները։ Աշխարհագրագետ ները հրատարակել են «Ադրբեջանական ԽՍՀ ատլաս»-ը (1963)։ Կ. Գյուլը հետազոտել է Կասպից ծովի հիդրոլոգիայի, հիդրոօդերևութաբանական ռեժիմի, ջրային հաշվեկշռի, հոսանքի ռեժիմի հարցերը։ Բուսաբանների երկարատև աշխատանքի արդյունքն է 8 հատորյա «Ադրբեջանի ֆլորան» (1950-61) աշխատությունը։ Վ. Ի. Ուլյանիշչևի քառահատոր «Ադրբեջանի միկոֆլորան» (1952-67) աշխատությունը արժանացել է լենինյան մրցանակի։ Հողագետների նվաճումները հանրագումարի են բերված «Ադրբեջանական ԽՍՀ հողերը» (1953) գրքում և հանրապետության հողային քարտեզում։ Սելեկցիոներներ Ն. Ալեքպերովը և Ի. Վելիզադեն ստացել են բամբակի, Ի. Մուստաֆաևը՝ ցորենի և գարու, Մ. Մուսաևը՝ բանջարանոցային կուլտուրաների նոր սորտեր։ [[Բժշկություն|Բժշկության]] բնագավառում աշխատանքներ են կատարվում ծայրանդամային ախտաբանության ուսումնասիրման (Մ. Մ. Նազիրով), հանրապետության հանքաջրաբուժական պաշարների հետազոտման և կիրառման վիրաբուժության և ցավազրկման (Մ. Ա. Թոփչիբաշև, Զ. Մ. Մամեդով, Գ. Կ. Ալիև), թերապիայի (Դ.Մ. Աբդուլաև, Մ. է. էֆենդին), ակնաբուժության (Ու. Ս. Մուսաբեկովա, Ս. Ի. Վելիխան), ախտաբանական անատոմիայի (Դ. Բ. Հուսեյնով), ուրոլոգիայի (Մ. Բ. Աբին, Մ. Դ. Զավադզադե) ուղղությամբ։ === Հասարակական գիտություններ === ԽՍՀՄ իշխանության տարիներին մեծ աշխատանք է տարվել [[հասարակական գիտություններ]]ի բնագավառում։ Ադրբեջաներեն հրատարակվել են [[Կառլ Մարքս]]ի, [[Ֆրիդրիխ Էնգելս]]ի աշխատությունները, [[Վլադիմիր Լենին]]ի երկերը, ԽՄԿԿ ականավոր գործիչների աշխատությունները։ Մարքս-Լենինյան Փիլիսոփայության պրոպագանդման հետ մեկտեղ մշակվել է ադրբեջաներեն փիլիսոփայական տերմինաբանություն։ Ադրբեջանական փիլիսոփայության պատմությանն են նվիրված Ա. Օ. Մակովելսկու, Գ. Հուսեյնովի, Ա. Զակուևի, Ջ. Մուստաֆաևի, Ա. Սեիդզադեի, Ֆ. Կասըմզադեի աշխատությունները։ Ադրբեջանի պատմությանը, հեղափոխական շարժումներին, կոմկուսի գործունեությանը նվիրված աշխատություններ են ստեղծվել ԳԱ պատմության, ազգագրության ու հնագիտության ինստիտուտի, Ադրբեջանական կոմկուսի ԿԿ-ին առընթեր կուսակցության պատմության ինստիտուտի, ադրբեջանական պետ. համալսարանի պատմության ֆակուլտետի գիտաշխատողների ուժերով՝ [[Լենինգրադ]]ի, [[Մոսկվա]]յի, [[Անդրկովկաս]]ի և [[Միջին Ասիա]]յի գիտնականների ստեղծագործական համագործակցությամբ։ Ադրբեջանի պատմաբանները մասնակցել են «Անդրկովկասի կոմունիստական կազմակերպությունների պատմության ուրվագծեր»-ի և «ԽՍՀՄ պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» (ռուս.) 12 հատորով և այլ աշխատությունների ստեղծմանը։ [[Պատկեր:Facade detail Nizami Museum of Azerbaijan Literature building.JPG|մինի|ազգությամբ պարսիկ բանաստեղծ [[Նիզամի Գյանջևի]]ի անվան [[Նիզամի Գյանջևիի անվան ադրբեջանական գրականության թանգարան|ադրբեջանական գրականության թանգարան]]|330px|աջից]] [[Տնտեսագիտություն|Տնտեսագիտական]] և [[Իրավագիտություն|իրավագիտական]] հետազոտաթյուններր նախապես հիմնականում կենտրոնացված էին բուհերում։ 1935 թվականին ԱզՖԱՆ-ի կազմում ստեղծվեց տնտեսագիտության սեկտոր (1958 թվականից՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ տնտեսագիտության ինստիտուտ)։ 1962 թվականին հիմնադրվեց տնտեսության և գյուղատնտեսության կազմակերպման ադրբեջանական գիտահետազոտական ինստիտուտը, իսկ 1965 թվականին՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Պետպլանի տնտեսագիտության գիտահետազոտական, 1966 թվականին՝ Դ. Բունիաթզադեի անվան ժողովրդական տնտեսության ադրբեջանական ինստիտուտները։ Նույն թվին Բաքվում ստեղծվեց ժողովրդական սպառման առարկաների, բնակչության պահանջի և կոնյուկտուրային առևտրի Համամիութենական գիտահետազոտական ինստիտուտի ադրբեջանական մասնաճյուղը։ Այդ գիտական հիմնարկներում մշակվում են ժող. տնտեսության առանձին ճյուղերի համամասնության, արտադրողական ուժերի տեղաբաշխման, կապիտալ ներդրումների արդյունավետության, պլանավորման, նյութական խթանման և տեսական ու գործնական հետաքրքրություն ներկայացնող այլ հարցեր։ Իրավագիտության պրոբլեմներով զբաղվում են Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ փիլիսոփայության և իրավունքի ինստիտուտում (ստեղծվել է 1968 թվականին) և պետական համալսարանում։ Ադրբեջանում ստեղծվել է գիտական հիմնարկությունների լայն ցանց։ 1940 թվականին կար 70, իսկ 1968 թվականին՝ 131 գիտական հիմնարկություն և բուհ։ 140 գիտահետազոտական հիմնարկներում ու բուհերում և այլ հիմնարկներում ու կազմակերպություններում աշխատում էր 17082 գիտաշխատող, այդ թվում ավելի քան 652 դոկտոր և 5346 գիտ. թեկնածու (1970)։ Ադրբեջանի գիտական կենտրոնը [[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա|Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ]]-ն է, որը 1971 թվականին իր կազմում ուներ 21 գիտահետազոտական ինստիտուտ և մի շարք այլ գիտական հիմնսւրկություններ։ ԳԱ հրատարակում է «Տեղեկագիր» և «Զեկույցներ» (1936 թվականից և 1945 թվականից, ադրբեջաներեն և ռուսերեն), «Ազերբայջանսկի խիմիչեսկի ժուռնալ» (1959 թվականից, ռուսերեն)։ === Մամուլ, ռադիո և հեռուստատեսություն === Ադրբեջանական պարբերական մամուլի տպագրությունն սկսվել է 1830-ական թվականներից։ 1832 թվականին Թիֆլիսում սկսեց լույս տեսնել ադրբեջաներեն «Թիֆլիս էխբարը» («Թիֆլիսի տեղեկագիր»), 1845 թվականին՝ «Կաֆկազըն բութարաֆինըն խաբարլարի» («Անդրկովկասյան լրաբեր») թերթերը։ Ադրբեջանական լուսավորական Հ. Զարդաբիի հրատարակած «Էկինչի» («Մաճկալ») թերթը (1875-1877) հիմք դրեց Ադրբեջանի դեմոկրատական մամուլի տպագրությանը։ «էկինչի»-ից հետո 19-րդ դարի Ադրբեջանի համեմատաբար պրոգրեսիվ թերթը «Կեշկյուլ»-ն էր (1883-1891)։ Ադրբեջանի հասարակական մտքի զարգացման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ «Շարգի-Ռուս»-ի («Ռուսական Արևելք», 1903-05) ադրբեջաներեն հրատարակությունը Թիֆլիսում։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին լույս տեսան «Կասպի» (1881 -1919), «Բաքու» (1902-18), «Հայաթ» («Կյանք», 1905-06), «Իրշադ» («Ուղեցույց», 1905-1908) թերթերը և «Ֆույուզաթ» («Բարիք», 1906-07) ևն ամսագրեր։ 1906 թվականին դեմոկրատ-գրող Ջ. Սամեդկուլիզադեն ստեղծեց «Սոլլա Նասրեդդին» դեմոկրատական ուղղության ադրբեջանական առաջին երգիծական ամսագիրը (1906-31), որը լայն տարածում գտավ Արևելքում։ Բաքվում բանվորական շարժման զարգացման շնորհիվ ստեղծվեց հեղափոխական մամուլ։ Այստեղ 1901-02 թվականներին լույս էր տեսնում «Բրձոլսւ» («Պայքար») վրացական թերթը, 1901 -1906-ին գործում էր կուսակցական անլեգալ «Նինա» տպարանը, որն արտատպում էր «Իսկրա» թերթը և այլ մարքսիստական գրականություն։ «[[Հումմեթ]]» խումբը հրատարակում էր «Հումմեթ» («Եռանդ») անլեգալ թերթը (1904-05) և թռուցիկներ։ 1905-06-ին լույս տեսան «Իզվեստիա Սովետա ռաբոչիխ դեպուտատով» և «Կոչ-Դեվեթ» ([[հայերեն]] և [[ադրբեջաներեն]]) բոլշևիկյան թերթերը, այնուհետև «Բսւկինսկի ռսւբոչի», «Բանվորի ձայն» (հայերեն), 1906-07 թվականներին «Թեկամյուլ» («էվույուցիա», ադրբեջաներեն), 1907 թվականին «Յոլդաշ» («Ընկեր», ադրբեջաներեն), «Գուդոկ» և այլ թերթեր։ Խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Ադրբեջանում լայն թափ ստացավ տպագրական գործը։ 1924 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանի պետական հրատարակչությունը։ «Ազերնեշր» («Ադրպետհրատ»), «Մաարիֆ» («Լույս»), «Գյանջլիք» («Երիտասարդություն») են հրատարակչությունները 1970 թվականին լույս են ընծայել 1300 անուն գիրք՝ 11 590 000 տպաքանակով։ 1970 թվականին հանրապետությունում լույս է տեսել 122 թերթ (1965 թվականին՝ 82)՝ 391 599 000 տարեկան տպաքանակով և 128 հանդես ու ամսագիր (1965 թվականին՝ 122)՝ 25 045 000 տարեկան տպաքանակով։ Ադրբեջանում մայրենի լեզվով հրատարակվում է «Կոմունիստ», «Սովեթ քենդի» («Խորհրդային գյուղ»), «Ազերբայջան գյանջլարի» («Ադրբեջանի երիտասարդություն», 1919 թվականից), «Ազերբայջան պիոների» («Ադրբեջանի պիոներ», 1938 թվականից), «Ադաբիյաթ վա ինջեսենեթ» («Գրականություն և արվեստ») և այլ թերթեր ու ամսագրեր, ռուսերեն՝ «Բսւկինսկի ռաբոչի» («Բաքվի բանվոր»), «Վիշկա» («Աշտարակ»), «Մոլոդյոժ Ազերբայջանա» («Ադրբեջանի երիտասարդություն, 1919 թվականից) են, հայերեն՝ «Կոմունիստ», 1920 թվականից, թերթերը։ 1920 թվականին հիմնվել է Ադրբեջանի հեռագրական գործակալությունը (1972 թվականից՝ Ազինֆորմ)։ 1926 թվականից սկսվեցին Բաքվի ռադիոհաղորդումները։ Հեռուստատեսային կայանն աշխատում է 1956 թվականից։ Հանրապետական ռադիոն և հեռուստատեսությունը հաղորդումներ են տալիս ադրբեջաներեն, ռուսերեն և հայերեն։ 1970 թվականին Ադրբեջանում կար 450 000 հեռուստացույց և 700 000 ռադիոընդունիչ։ == Մշակույթ և արվեստ == === Գրականություն === Ադրբեջանի գրականությունը սկզբնավորվել է ժողովրդական բանահյուսությամբ։ Նրա ամենահին հուշարձանը «Քիթաբի Դեդե Կորկուդ» էպոսն է, ուր պատկերված է [[Միջին Ասիա]]յից օղուզա-թուրքմենական ցեղերի ներթափանցումը [[Կովկաս]] (11-12-րդ դարեր)։ [[12-րդ դար]]ից սկսած զարգացել է պարսկալեզու գրականությունը, որի խոշոր ներկայացուցիչներից է բանաստեղծ-հումանիստ, մեծ քնարերգակ ազգությամբ պարսիկ [[Նիզամի Գյանջևի]]ն։ [[Պատկեր:Sayat-Nova 1.jpg|thumb|[[Սայաթ-Նովա]]. ուշմիջնադարյան հայ աշուղ-բանաստեղծը ստեղծագործել է [[թուրքերեն]], [[վրացերեն]] ու [[հայերեն]], ամենից շատ՝ թուրքերեն, քանի որ աշուղական արվեստը տարածված էր Կովկասի ու Իրանի իսլամադավանների շրջանում]] Մայրենի լեզվով գրավոր գրականության զարգացումը տեղի է ունեցել Ադրբեջանի տնտեսական, քաղաքական և պետական ինքնուրույնության բացակայության, արաբական, պարսկական մշակույթի և կրոնի ազդեցության պայմաններում։ Այդ գրականության սկզբնավորումը կապվում է ազգությամբ թուրք, խորասանցի Հասան օղլի Իզզեդդինի (պարսկերեն հնչմամբ՝ Փուր-Հասան, 13-14-րդ դարեր) անվան հետ։ Գրականության մեջ մեծ ներդրում են կատարել ազգությամբ թուրքմեն [[Նասիմի|Իմադեդդին Նասիմին]] և ազգությամբ թուրք [[Ֆիզուլի (բանաստեղծ)|Ֆիզուլին]]։ 17-18-րդ դարերում զարգացել է ժողովրդական բանահյուսությունը, հատկապես աշուղական պոեզիան (աշուղ Աբաս, Թուֆերգանլի, խաստա Գասիմ)։ Ստեղծվել են «Քյոռ-օղլի» էպոսը, «Ասլի և Քյարամ», «Աշուղ Ղարիբ» և այլ վիպերգություններ, որոնք ունեն նաև հայկական պատումներ։ Ադրբեջաներեն աշուղական երգեր է հորինել հայ բանաստեղծ [[Սայաթ-Նովա]]ն։ 18-րդ դարի վերջին Վիդադիի (1700-1809) և Վագիֆի (1717-97) ստեղծագործություններում ուժեղացել են ռեալիզմի տարրերը։ 19-րդ դարի սկզբին, Անդրկովկասի՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]] միացնելուց հետո, գրականության մեջ սկսվել է լուսավորա-դեմոկրատական շարժումը, որի խոշոր ներկայացուցիչներն են Բաքիխանովը (մականվանյալ՝ Քուդսի), Մ. Շ. Վազեհը և Մ. Թոփչիբաշևը։ Ադրբեջանական գրականության մեջ մեծ ներդրում է կատարել ազգային դրամայի և արձակի հիմնադիր Մ. Ֆ. Ախանդովը, որի հետևորդներն էին գրողներ Ս. Ա. Շիրվանին (1825-88), Հ. Զարդաբին (1837-1907), Հ. Վեզիրովը, Ն. Նարիմանովը։ Գրականությունը վերելք է ապրել 20-րդ դարի սկզբին։ Դասական պոեզիայի հողի վրա աճել են երգիծաբաններ Ա. Սաբիրը, «Մոլլա Նասրեդդին» հանդեսի հիմնադիր Ջ. Մամեդկուլիզադեն։ Այդ շրջանի ադրբեջանական գրականության նշանավոր դեմքերից են Ա. Հախվերդիևը (1870-1933), Ա. Սիխխաթը (1874-1918), Հ. Ջավիդը (1884 - 1944) և Մ. Խադին (1879-1920)։ Խորհրդային իշխանության հաղթանակից հետո գրականութւան զարգացումն ընթացել է նոր ժանրերի և թեմատիկայի յուրացման, գաղափարական բովանդակության հարստացման, ստեղծագործական մեթոդների կատարելագործման, սոցիալիստական ռեալիզմի մեթոդի հաստատման հունով։ Հաջողության է հասել արձակը, որի ստեղծմանը մասնակցել են նշանավոր ադրբեջանցի գրողներ Մ. Ս. Օրդուբադին, Ա. Աբուլհասանը, Մ. Հուսեյնը, Մ. Իբրահիմովը։ Զարգացել է պոեզիան, որի տաղանդավոր ներկայացուցիչներն են Ս. Վուրղունը, Ս. Ռուստամը, Ռ. Ռզան, Ն. Բաբանը, Ն. Ռաֆիբայլին, Բ. Վահաբզադեն, Հ. Հուսեյնզադեն, Զ. Ջաբարզադեն, Ի. Սաֆարլին և ուրիշներ։ Գրականության նվաճումներից է թատերագրությունը։ Հայտնի են Ս. Ս. Ախունդովի «Բազեի բույնը», Ջ. Ջաբարլիի «Հրո հարսնացուն», «1905 թվականին», «Ալմաս», «Սեիլ», Ս. Վուրղունի՝ «Վագիֆ», «Ֆահրադ և Շիրին», «Խանլար» և այլ պիեսներ։ Մանկական գրականությունը հիմնադրել և զարգացրել են Ա. Շաիգը, Մ. Սաիդզադեն, Մ. Դիլբազին։ Գրականագիտությունը և քննադատությունը սկզբնավորել է Մ. Ֆ. Ախունդովը։ Ակնառու գրաքննադատներից են եղել Ֆ. Քոչարլին (Քոչարլինսկի), Մ. Իբրահիմովը, Մ. Ռաֆիլին, Հ. Արասլին, Ջ. Հաջիևը, Մ. Արիֆը, Մ. Թահմասիբը և ուրիշներ։ Ադրբեջանի գրականության մեջ մարքսիստական գրաքննադատությունն սկզբնավորել են Ա. Նագիմը, Մ. Կուլինը։ [[Պատկեր:Fuzûlî.jpg|մինի|ձախից|թուրք բանաստեղծ [[Ֆիզուլի (բանաստեղծ)|Ֆիզուլին]], ով ստեղծագործել է [[թուրքերեն]], [[արաբերեն]] և [[պարսկերեն]]]] Հայ-ադրբեջանական գրական կապերը դարերի պատմություն ունեն։ Սկզբնավորվելով ժողովրդական բանահյուսության մեջ՝ այդ կապերը հետագայում խորացան գրավոր գրականության բնագավառում։ Արևելյան այնպիսի սիրավեպեր, ինչպիսիք են՝ «[[Ասլի և Քյարամ]]»-ը, «[[Խոսրով և Շիրին]]»-ը, «[[Լեյլի և Մեջնուն]]»-ը և այլն, որոնք հին առասպելների շատ տարրեր են պարունակում, հավասարապես հարազատ են և տարածված երկու ժողովուրդների մոտ։ «Քյոռօղլի» ադրբեջանական էպոսը հատվածաբար երգել են նաև հայերը։ Հայկական մի քանի տարբերակ ունեցող այդ էպոսը գրի է առնվել և մշակվել նաև հայ գրողների կողմից (Ղ. Աղայան և ուրիշներ)։ Հայ մեծ բանաստեղծ [[Սայաթ-Նովա]]ն դարձավ կովկասյան ժողովուրդների բարեկամության երգիչը։ Պահպանվել են նրա ադրբեջաներեն գրած ավելի քան 120 խաղերը։ Հայ-ադրբեջանական գրական կապերն աշխուժացան անցյալ դարի կեսերի Թիֆլիսում, որն արտահայտվեց Խ. Աբովյանի և Մ. Ֆ. Ախունդովի, Խ. Աբովյանի և Մ. Շաֆիի բարեկամությամբ։ Գրական աշխույժ կապեր կային նաև [[Բաքու|Բաքվում]], [[Շուշի]]ում, [[Գանձակ]]ում և [[Շամախի]]ում։ Հայ-ադրբեջանական գրական կապերն ուժեղացան հատկապես Անդրկովկասում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո։ Հարևան ժողովուրդների մոտ ավանդույթ դարձան գրողների փոխայցելությունները, միմյանցից կատարվող թարգմանությունները։ Խորհրդային տարիներին եղբայրական համարվող երկու ժողովուրդների համար մշակութային մեծ իրադարձություն եղան Մ. Մաշտոցի ծննդյան 1600 և Նիզամիի ծննդյան 800, Ֆիզուլիի ծննդյան 500 և Սայաթ-Նովայի ծննդյան 250-ամյակները, Աբովյանի և Ախունդովի, Թումանյանի և Սաբիրի հոբելյանները։ Նման միջոցառումների ժամանակ թարգմանաբար լույս տեսան հոբելյանական ժողովածուներ։ Խորհրդային իշխանության տարիներին հայկական և ադրբեջանական գրական ալմանախներ են լույս տշյել [[Բաքու|Բաքվում]] և [[Երևան]]ում։ Երկու ժողովուրդների բարեկամությունն արտացոլված է հայ և ադրբեջանցի գրողների այնպիսի ստեղծագործություններում, ինչպիսիք են՝ [[Ակսել Բակունց]]ի «Եղբայրության ընկուզենիները» պատմվածքը, Ջ. Ջաբարլիի «1905 թվականին» պիեսը, [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ի պատմվածքները, [[Եղիշե Չարենց]]ի ու Ա. Վուրղունի, Մ. Մուշֆիգի ու Հ. Սահյանի, Ս. Ռուստամի ու Ա. Գրաշու բանաստեղծությունները։ Հայ և ադրբեջանցի գրականագետները երկու ժողովուրդների գրական կապերի պատմության առանձին շրջանների վերաբերյալ ստեղծել են ուշագրավ աշխատություններ։ === Ճարտարապետությունը և կերպարվեստ === [[Պատկեր:Baku Maiden Tower 2008.jpg|մինի|[[Կույսի աշտարակ]]]] Ադրբեջանի տարածքում հնագույն շինությունները հիմնականում գտնվում են Փոքր Կովկասի նախալեռներում։ 6-7-րդ դարերի հուշարձաններից են Կումի բազիլիկը, Կաբալա (հայերեն [[Կապաղակ]]) քաղաքի պաշտպանական շինությունների մի մասը, Լեկիտի քառաբսիդ եկեղեցին, Մինգեչաուրի տաճարային կոմպլեքսը և այլն։ Ադրբեջանում ճարտարապետության վերելքը դիտվում է 11-13-րդ դարերում։ Վերաշինվել են Գյանջան ([[Գանձակ]]), [[Շամախի]]ն և այլ քաղաքներ։ Կառուցվել են ամրոցներ՝ [[Մարդաքյան]] գյուղի մոտ (13-րդ դար), [[Կըզ-Կալասի]]ն՝ Բաքվում (12-րդ դար)։ Միաժամանակ ճարտարապետությունը ձեռք է բերում որոշ հանդիսավորություն, հատկապես հարդարանքում (հախճասալերի լայն կիրառում)։ 17-18-րդ դարերում կառուցվում են Արդեբիլի պաշտամունքային շինությունները, Գյանջայի, Նարդարանի մզկիթները, բաղնիքներ, քարավանատներ։ 15-րդ դարում կառուցվում է [[Շիրվանշահերի ապարանքներ|Շիրվանշահերի պալատը]] Բաքվում, 18-19-րդ դարերում բազմազան է դառնում ժողովրդական տների ճարտարապետությունը։ Խսրհրդային շրջանում Ադրբեջանում բուռն զարգացում է ապրում շինարարությունը։ Ճարտարապետության մեջ շինարարական տեխնիկայի նորագույն նվաճումներին զուգահեռ կիրառվում են հին ավանդույթները։ Ադրբեջանի խորհրդային ճարտարապետության առաջացման, ձևավորման և հետագա զարգացման գործում մեծ ավանդ ունեն ճարտարապետներ Վեսնին եղբայրները, Ա. Իվանիցկին, Ա. Շչուսևը, Լ. Իլյինը, Գ. Տեր-Միքելովը, Վ. Աարկիսովը, է. Քասիմզադեն և ուրիշներ։ Ադրբեջանի ճարտարապետության բնորոշ գծերն արտահայտվում են Ա. Դադաշևի և Մ. Հուսեյնովի գործերում (Ադրբեջանի կոմկուսի ԿԿ-ի, Նիզամիի անվան թանգարանի, կոնսերվատորիայի շենքերը Բաքվում, Համամիութենական գյուղատնտեսական ցուցահանդեսի ադրբեջանական տաղավարը Մոսկվայում և այլն)։ Վերափոխվում են քաղաքները, այդ թվում Բաքուն։ Ադրբեջանում նախագծվել և կառուցվել են նոր քաղաքներ՝ [[Սումգայիթ]]ը, [[Դաշքեսան]]ը, [[Մինգեչաուր]]ը և այլն։ Ադրբեջանում դիմանկարչության, բնանկարչության, որպես ինքնուրույն ժանրերի զարգացումը, ինչպես և բեմանկարչության առաջին փորձերը կապված են մասնագիտական կրթություն ստացած առաջին նկարչի՝ Բ. Կենգերլիի, իսկ երգիծական գրաֆիկան՝ Ա. Ազիմզադեի ստեղծագործության հետ։ Քանդակագործության զարգացմանը խթանել է լենինյան «Մոնումենտալ պրոպագանդայի» ծրագրի իրականացումը։ [[Պատկեր:Palace of Shirvanshahs common.JPG|մինի|ձախից|[[Շիրվանշահերի ապարանքներ]]]] Ադրբեջանում կերպարվեստի զարգացմանը մեծապես օժանդակել է 1920 թվականին Բաքվում բացված Գեղարվեստական դպրոցը։ 1930-40-ական թվականների լավագույն գործերից են Թ. Թաղիևի՝ «Վ. Ի. Լենինը Կրեմլում», Գ. Իոսլիկովի՝ Նիգամիի դիմանկարը, Հ. Ախվերդիևի՝ նկարիչ Ազիմզադեի դիմանկարը, Պ. Վ. Սաբսայի՝ Սերգեյ Կիրովի մոնումենտալ հուշարձանը (1939, Բաքու)։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Ադրբեջանի արվեստագետները ստեղծել են բազմաթիվ հակաֆաշիստական ծաղրանկարներ, պլակատներ, պատերազմի Ա խաղաղության թեմայով նկարներ։ Ետպատերազմյան տարիներին աչքի ընկնող գործերից են՝ Ա. Սալամզադեի, է. Ռզակուլիևի և Վ. Տոկարևի «Առաջին կոլեկտիվ պայմանագրի ստորագրումը 1904 թ.», Ն. Աբդուռահմանովի «26 կոմիսարների ձերբակալումը», Մ. Աբդուլաևի «Երջանկություն կառուցողները»։ Հոգեբանական բնորոշման տարբեր միջոցների օգտագործմանը դիմանկարի ժանրում հաջողությունների են հասել Թ. Սալահովը («Կոմպոզիտոր Կարա Կարաև»), է. Մահմեդովը («Կոլտնտեսական Մ. էյվազով»), Ս. Շարիֆզադեն («Մ. Ֆիզուլի»)։ Բնանկարչության ասպարեզում առանձնանում են Մ. Աբդուլաեի («Մինգեչաուրի կրակները», «Հնգամյակի ճանապարհներին»), Ս. Բախւուլզադեի («Գուդիալչաի հովիտը», «ճանապարհ դեպի Կըզ-Բենեֆշա») գործերը։ Ադրբեջանի քանդակագործության նվաճումներից են Ֆ. Աբդուռահմանովի՝ Նիզամիի հուշարձանները Կիրովաբադում և Բաքվում, Ջ. Ղարյագդիի՝ Վլադիմիր Լենինի և Միրզա Սաբիրի հուշարձանները Բաքվում, Թ. Մամեդովի ե Օ. էլդարովի՝ Վլադիմիր Լենինի հուշարձանը Սումգայիթում։ === Երաժշտություն === Ադրբեջանական ժողովրդական երաժշտությունն ունի լադային բարդ համակարգ (7 հիմնական լադեր, օժանդակ լադեր), զարգացած մեղեդիկ կառուցվածք, աչքի է ընկնում ճոխ օռնամենտիկայով, ինքնատիպ ռիթմական բազմազանությամբ։ ժող. գործիքներից են՝ թառը, սազը, քամանչան, յաստի-բալամանը (դուդուկի կառուցվածքով), զուռնան, նաղարան, նայը, դափը։ Տարածված են՝ ղազախի, իննաբի, միրզաի, թարաքյամա, ուզունդարա են ժող. պարերը։ Ինչպես հարևան արևելյան երկրներին, այնպես էլ Ադրբեջանին բնորոշ է աշուղական արվեստը։ Աշուղներն ստեղծել են ժողովրդական պրոֆեսիոնալ երաժշտության ժանրեր՝ դաստանը (նաև Բայաթի), մուղամը և այլն։ [[Պատկեր:Üzeyir Hacıbəyov6.gif|մինի|[[Ուզեյր Հաջիբեկով]]. նրա անունն է կրում [[Բաքվի կոնսերվատորիա]]ն]] Առաջին ազգային օպերան՝ «[[Լեյլի և Մեջնուն]]»-ը (բեմադրվել է 1908) ստեղծել է [[Ուզեյր Հաջիբեկով]]ը։ Երաժշտական թատրոնի զարգացմանը նպաստել են երգիչ Հ. Սարաբսկին, դերասան Մ. Ալիևը, ռեժիսոր Հ. Արաբլինսկին, կոմպոզիտորներ Զ. Հաջիբեկովը, [[Մուսլիմ Մագոմաև]]ը։ Երաժշտությունը պրոֆեսիոնալ բարձր մակարդակի հասավ խորհրդային իշխանության տարիներին։ Երաժշտական մշակույթի վերելքին մեծապես նպաստել է Ու. Հաջիբեկովի բազմակողմանի գործունեությունը, որը դրել է պրոֆեսիոնալ կոմպոզիտորական դպրոցի և երաժշտագիտության հիմքերը։ Մեծ դեր են կատարեք երգարվեստի վարպետներ Բյուլ-Բյուլը (Մսւմեդով) և Շ. Մամեդովան։ Ադրբեջանի երաժշտական կյանքում ուղենշային են եղել՝ Ու. Հաջիբեկովի «Քյոռ-օղլի», Մ. Մագոմաևի «Նարգիզ», Ռ. Դլիերի «Շսւհսենեմ» օպերաները, Ա. Բադալբեյլիի «Կույսի աշտարակը» (բեմ. 1940) բալետը։ Բալետի և սիմֆոնիզմի զարգացման մեջ մեծ ներդրում ունի Կ. Կարանը։ Մուղամները սիմֆոնիկ մշակման են ենթարկել Ֆ. Ամիրովը, Նիյազին։ Սիմֆոնիկ գործեր է գրում նաև Ջ. Հաջիևը, բալետային երաժշտ. Ա. Մելիքովը, օպերետներ՝ Ռ. Հսւջիեը, երգեր՝ Ս. Ռուստամովը, Թ. Կուլիևը և ուրիշներ։ Օպերային հայտնի արտիստներ են՝ երգչուհիներ Ֆ. Մուխտարովան, Ս. Մուստաֆաևան, երգիչներ Հ. Հաջիբաբաբեկովը, Ռ. Բեյբութովը, Լ. Իմանովը, Մ. Մագոմաևը։ Ականավոր դիրիժորներ են՝ Նիյազին, Ա. Բսւդսւլբեյլին, երաժշտագետներ՝ է. Աբասովան, Դ. Դանիլովը, ջութակահար՝ Ա. Ալիևը։ Բաքվում գործում են Մ. Ախունդովի անվան օպերայի և բալետի թատրոնը (1924 թվականից), Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնը (1938 թվականից), Մուսլիմ Մագոմաևի անվան ֆիլհարմոնիան։ Հանրապետության քաղաքներում և շրջկենտրոններում ստեղծված է երաժշտական դպրոցների և ուսումնարանների լայն ցանց։ Երաժշտական կյանքում կարևոր դեր են կատարում Բաքվի՝ [[Ուզեյր Հաջիբեկով]]ի անվան կոնսերվատորիան (1921 թվականից) և միջնակարգ մասնագիտական երաժշտական դպրոցը, Ադրբեջանի կոմպոզիտորների միությունը։ === Դրամատիկական թատրոն === Ադրբեջանի ժողովրդի թատերական մշակույթը իր ակունքներով կապված է ժողովրդական ստեղծագործության, պաշտամունքային ծեսերի, օրացուցային տոնախմբությունների («Նովրուզ»՝ գարնան տոն, «Կնսեջ»՝ ձմեռնամուտ), հարսանեկան արարողությունների («Նշան»), խաղերի («Քեպենեկ»՝ թիթեռնիկ) հետ։ Հրապարակային ներկայացումների բնույթ են կրել լարախաղացների (քյանդրբազների), դերվիշների ելույթները, աշուղների արվեստը։ [[Պատկեր:Axundzadə M. F..jpg|մինի|ձախից|[[Միրզա Ֆաթալի Ախունդով]]՝ գրականագետ և փիլիսոփա]] Ադրբեջանի պրոֆեսիոնալ թատրոնը սկսել է կազմավորվել 19-րդ դարի կեսից։ 1873 թվականին Բաքվում առաջին անգամ ադրբեջաներեն բեմադրվեցին [[Միրզա Ֆաթալի Ախունդով]]ի «Լենքորանի խանության վեզիրը» և «Հաջի Կարա» կատակերգությունները։ 19-րդ դարի վերջին [[ադրբեջաներեն]] ներկայացումներ են տրվել Շուշիում, Գյանջայում, Նուխիում։ 1897 թվականին Հ. Մելիքովը կազմակերպեց առաջին պրոֆեսիոնալ կոլեկտիվը։ 1908 թվականին Բաքվում բեմադրվեց ադրբեջանական ազգային առաջին օպերան՝ Ուզեյր Հաջիբեկովի «Լեյլի և Մեջնուն»-ը, որով և սկզբնավորվեց ադրբեջանական պրոֆեսիոնալ երաժշտական թատրոնը։ Թատերական արվեստի ծաղկումն իրականացավ խորհրդային իշխանության պայմաններում։ 1920 թվականին ստեղծվեց Միացյալ պետ. թատրոն, որը միավորում էր ադրբեջանական, ռուսական և հայկական դրամատիկական և օպերային խմբերը։ 1922 թվականին ադրբեջանական խումբը վերակազմվեց Ակադեմիական դրամատիկական թատրոնի, օպերային խումբը (1924-ին)՝ օպերայի և բալետի թատրոնի։ Բացվեցին բազմաթիվ թատրոններ։ Դասական դրամատուրգիային զուգընթաց բեմադրվեցին խորհրդային դրամատուրգների, հատկապես՝ Զ. Ջաբարլիի, Ս. Վուրղունի, Հ. Ջավիդի պիեսները։ Ջ. Ջաբարլիի հեղափոխական պաթոսով տոգորված «Հրո հարսնացուն», «Սևիլ», «Ալմաս», «1905 թվականին», «Յաշար» պիեսների ներկայացումները թատրոնի ստեղծագործական կյանքի կարևորագույն փուլը դարձան։ Նշանավոր բեմադրություններից են՝ Ս. Վուրղունի «Վագիֆ»-ը, [[Վիլյամ Շեքսպիր]]ի «[[Օթելլո (ողբերգություն)|Օթելլո»]]-ն, «[[Համլետ (ողբերգություն)|Համլետ»]]-ը, Է. Մամեդխանլիի «Արևելքի առավոտը», Ի. էֆենդիեի «Միշտ ինձ հետ ես», [[Ալեքսանդր Շիրվանգադե]]ի «Նամուն»-ը, [[Լև Տոլստոյ]]ի «Կենդանի դիակ»-ը են։ Հանրապետությունում գործում են Ադրբեջանի Մ. Ֆ. Ախունդովի անվան օպերայի բալետի թատրոնը, Մ. Ազիզբեկովի անվան ադրբեջանական դրամատիկ թատրոնը, Ս. Վուրղունի անվան ռուսական դրամատիկ թատրոնը, Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնը, Գորկու անվան պատանի հանդիսատեսի թատրոնը (Բաքու), Կիրովաբադի, Ստեփանակերտի (հայկական), Նախիջևանի, Սումգայիթի, Աղդամի, Մինգեչաուրի թատրոնները։ Հայ և ադրբեջանական թատերական կապերի սկիզբը դրել են Խաչատուր Աբովյանն ու Միրզա Ախունդովը, ամրապնդել՝ Հ. Արաբլինսկին, Վ. Փափազյանը, Մ. Ալիևը, Հ. Աբելյանը, Ա. Հախվերդովը, Գ. Ավետյանը և ուրիշներ։ Մ. Ախունդովի, Գ. Սունդուկյանի, Ա. Շիրվանզադեի, Ջ. Ջաբարլիի դրամատուրգիան երկու ժոդովուրդների թատերական խաղացանկի անբաժան մասն է եղել։ Հայ դերասաններ [[Հովհաննես Աբելյան]]ը, [[Վահրամ Փափազյան]]ը, Գ. Ավետյանը, Ս. և Ա. Սաֆրազյան ամուսինները հաճախ հանդես են եկել ադրբեջանական բեմում։ === Կինո === Ադրբեջանական կինեմատոգրաֆիայի առաջին քայլերից են «Նավթի և միլիոնների թագավորությունում» (1916), «Արշին մալ ալան» (1917) ֆիլմերը։ 1923 թվականին Բաքվում ստեղծվեց ֆոտոկինովարչություն (1960 թվականից՝ Ջ. Ջաբարլիի անվան «Ադրբեջան ֆիլմ» կինոստուդիա), որը 1924 թվականին թողարկեց «Լեգենդ Կույսի աշտարակի մասին» առաջին գեղարվեստական ֆիլմը։ 1925 թվականին ազգային կինոաշխատողներ պատրաստելու համար կազմակերպվեց ստուդիա։ [[Պատկեր:Phenomen cinema in Baku.jpg|մինի|Բաքվի առաջին կինոթատրոններից մեկը]] Նկարահանվել են՝ «Հանուն աստծո», «Հաջի Կարա» (1925 և 1929, ռեժիսոր՝ Շարիֆզադե), «Սևիլ» (1929, ռեժիսոր՝ [[Համո Բեկնազարյան]]), «Տունը հրաբխի վրա» (1929, «Հայկինոյի» հետ համատեղ, ռեժիսոր՝ Բեկ-Նազարյան), «26 կոմիսարներ» (1933, ռեժիսոր՝ Շենգելայա), «Բաքվեցիներ» (1938, ադրբեջանական, առաջին հնչուն ֆիլմն Է, ռեժիսոր՝ Վ. Տուրին), «Արշին մալ ալան» (1945, ռեժիսորներ՝ Ռ. Թահմասիբ և Ն. Լեշչենկո), «Հեռավոր ափերում» (1958, ռեժիսոր՝ Թ. Թաղիզադե), «Հեռախոսավարուհին» (1962, ռեժիսոր՝ Հ. Սեիդբեյլի), «Բաքվի 26 կոմիսարները» (1966, ռեժիսոր Ա. Իբրահիմով), «Իմ յոթ որդիները» (1970, ռեժիսոր՝ Թ. Թաղիզադե), «Օրն անցավ» (1971, ռեժիսոր՝ Ա. Բաբան) և այլ կինոնկարներ։ Վավերագրական-փաստագրական կինոյի ակնառու հաջողություններից են՝ «խորհրդային Ադրբեջան» (1950, ռեժիսոր Ռ. Դադաշով, Կաննի միջազգային կինոփառատոնի մրցանակ, 1951), «Ասք կասպիական նավթագործների մասին» (1953, ռեժիսոր՝ Ռ. Կարմեն, Կաննի միջազգային կինոփառատոնի մրցանակ, 1954), «Ծովը նվաճողները» (1959, ռեժիսոր՝ Ռ. Կարմեն, օպերատորներ՝ Դ. Մամեդով Ա Ա. Մեդինսկի, լենինյան մրցանակ, 1960) և այլ ֆիլմեր։ 1965 թվականին ստեղծվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ կինոաշխատողների միությունը։ Հանրապետությունում գործում է 2040 կինոսարքավորում (առ 1 հունվ. 1972)։ == Հայերը Ադրբեջանում == {{Հիմնական հոդված|Հայերը Ադրբեջանում}} Հայերն Ադրբեջանի ներկայիս տարածքում բնակվում են հին ժամանակներից։ Բացի [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի]] [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] և [[Ուտիք]] նահանգներից ոչ մեծ զանգվածներով հայեր ապրում էին նաև [[Կուր]] գետից հյուսիս և [[Կասպից ծով]]ի հարավարևմտյան ափերին։ Նրանք զբաղվել են [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսությամբ]], արհեստներով և առևտրով։ Անդրկովկասը Ռուսաստանին միանալուց հետո երկրամասի հայաբնակ վայրերում նկատելիորեն աշխուժացավ նաև մշակութային կյանքը։ Հայկական դպրոցներ են գործել [[Գանձակ]]ում, [[Շուշի]]ում, [[Շամախի]]ում, [[Շամխոր]]ում, [[Նուխի]]ում, [[Ղուբա]]յում, բազմաթիվ գյուղերում։ Արդյունաբերական Բաքվի վերեյքի հետ աճել է նաև հայության թիվը, և քաղաքը դարձել է Անդրկովկասի հայերի հասարակականքաղաքական ու մշակութային կենտրոններից մեկը։ 1864 թվականին հիմնված՝ Բաքվի հայոց մարդասիրական ընկերությունը զգալի ներդրում է կատարել գավառներում հայկական դպրոցներ բացելու գործում։ Այն Բաքվում ստեղծել է գրադարան, տպարան, նյութական օգնություն ցույց տվել Արևմտյան Հայաստանից գաղթածներին։ Բաքվի հայկական թատրոնը զգալի դեր է խաղացել ազգային թատերական արվեստի զարգացման գործում։ Հայերը գործուն մասնակցություն են ունեցել տնտեսական ու քաղաքական կյանքին։ Հայ ժողովրդի շատ զավակներ (Բոգդան Կնունյանց, Սուրեն Սպանդարյան, Ստեփան Շահումյան, Անաստաս Միկոյան, Մ. Մելիքյան, Գ. Կորգանով, Ս. Հովսեփյան, Ա. Ամիրյան, Սահակ Տեր-Գաբրիելյան և ուրիշներ) ռուս, ադրբեջանցի, վրացի, ուկրաինացի, բելառուս և մյուս ժողովուրդների ներկայացուցիչների հետ հեղափոխական ակտիվ գործունեություն են ծավալել և պայքարել Ադրբեջանում խորհրդային իշխանության հաստատման համար։ Հազարավոր հայեր մասնակցել են Բաքվի կոմունայի պաշտպանությանը։ Հայ և ադրբեջանցի աշխատավորների եղբայրական բարեկամությունն էլ ավելի ամրապնդվեց խորհրդային իշխանության վերջնական հաստատումից հետո, սոցիալիստական շինարարության տարիներին։ Խորհրդային Ադրբեջանում ապրում էր մեծաքանակ հայ բնակչություն որից ավելի քան 150 000-ը [[Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ]]-ում։ Սեծ թվով հայեր ապրում էին [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]-ում։ Հայաբնակ հիմնական վայրերն են Բաքուն, Կիրովաբադը, Շահումյանի, Խանլարի, Շամխորի, Դաշքեսանի, Կասում-Իսմայլովի, Ղազախի, Շաքիի (Նուխի), Շամախիի և մի շարք այլ շրջաններ, որտեղ կան հայկական դպրոցներ ա մշակութային օջախներ։ 1920-48 թվականներին Բաքվում գործում էր [[Բաքվի հայկական պետական թատրոն|հայկական պետական դրամատիկական թատրոնը]]։ 1930-ական թվականների սկզբին հայկական թատրոններ ստեղծվեցին Կիրովաբադում և Ստեփանակերտում (տես Կիրովաբադի հայկական թատրոն և Ստեփանակերտի հայկական դրամատիկական թատրոն)։ Ադրբեջանի մանկավարժական ինստիտուտում գործում է հայկական բաժանմունք։ Հայ գրողներից շատերը ([[Ալեքսանդր Շիրվանզադե]], [[Հակոբ Հակոբյան]]) հիմնականում ստեղծագործել են Ադրբեջանում։ Բաքվի հայկական «Կոմունիստ» թերթում, գրական ալմանախներում, «խորհրդային գրող» և ապա «Գրական Ադրբեջան» հանդեսներում են աշխատել գրողներ՝ Թ. Հուրյանը, Ս. Դավթյանը, Գ. Սևունցը, Հ. Սահյանը, Ա. Գրաշին, Ս. Գրիգորյանը, Աթանես Աենալը և ուրիշներ։ Ադրբեջանի խորհրդային գրողների միությունն ունի հայկական բաժանմունք։ Ադրբեջանի խորհրդային մշակույթի զարգացման գործում զգալի ծառայություն են մատուցել նաև հայ ժողովրդի զավակները՝ կոմպոզիտորներ Ա. Սայիլյանը՝ Բաքվի բանվորական առաջին երգչախմբի հիմնադիրը (1920), Հ. Հովհաննիսյանը՝ Ադրբեջանի ժողովրդական գործիքների առաջին անսամբլի ստեղծողն ու երկարամյա ղեկավարը, թատերական նկարիչ ու ռեժիսոր Ս. Սաղյանը և ուրիշներ։ == Տես նաև == * [[Մուսավաթական Ադրբեջան]] * [[Ադրբեջանական Հանրապետություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Գրականություն == * Ленин В. И., Об Азербайджане, Сб., Баку, 1959 * Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1968 * Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմություն Աղվանից աշխարհի, Ե., 1969 * Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1961 * Վարդան Վարդապետ (Արևելցի), Հաւաքումն սյատմութեան, Վնտ., 1862 * Հասան-Ջալալյանց Ե., Պատմութիւն համառօտ Աղվանից երկրի, Երուսաղեմ, 1868 * Բարխուդարյանց Մ., Աղվանից երկիր և դրացիք, Թ.. 1893 * Աղայան Ծ. Պ., Հայ և ադրբեջանական ժողովուրդների դարավոր բարեկամությունը, Ե., 1961 * Բաղդասարյան Ա. Բ., Ադրբեջանական ՍՍՀ, Ե., 1972 * Երևանլի Ա., Հայ և ադրբեջանական ժողովուրդների բարեկամության արտացոլումը գրականության մեջ, Ե., 1955 * Արիֆ Մ., Ադրբեջանական ժողովրդի գրականությունը, Ե., 1961 * Անտոնյան Գ., Տայ-ադրբեջանական բարեկամությունը գրականության մեջ, Ե., 1962 * Փизическая география Азербайджанской ССР, М., 1959 * Геоморфология Азербайджана, Баку, 1959 * Геология нефтяных и газовых месторождений Азербайджана, М., 1966 * Геология Азербайджана, т. 1 - 7, М., 1952-61 * Атлас Азербайджанской ССР, Баку - М., 1963 * Гвоздецкий Н. А., Кавказ М., 1963 * Завриев В. Г., Природное районирование и развитие ландшафтов Азербайджана, «Изв. АН СССР, серия геогр.», 1957, № 4 * Что читать об Азербайджане, в. 1, История Азербайджана, т. 1-3, Баку, 1963 (библ. указатель) * История Азербайджана, т. 1-3, Баку, 1958-63 * Великий Октябрь и Азарбайджан, 1917-1967. Библиография, Баку, 1967 (на азерб. и руц. яз. ) * Петрушевский И. И., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв., Л., 1949 * Ализаде Абдул Керим, Социално-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XV вв., Баку, 1956 * Очерки истории СССР, Первобытно-общинный строй и древнейшие государство на территории СССР, М., 1956, с. 60-77, 31-141, 185-190, 480 - 85 * Очерки истории СССР III-IX вв., Մ., 1958, с. 303-30, 530-36 * Очерки историиСССР, IX-XV вв., ч. 1, М., 1953, с. 641-61, ч. 2, М., 1953, с. 679-93, 728-38 * Очерки истории СССР, Конец XV в. - начало XVII в., М., 1955, с. 859-74 * Очерки истории СССР, XVII в., М., 1955, с. 954-65 * Агаян Ц. П., Крестьянская реформа в Азербайджане. Баку, 1956 * Азербайджан в годы первой русской революции, Баку, 1965 * Борьба за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы, Баку, 1967 * Агаян Ц. П., Великая дружба народов Закавказья, ч. 1, Е., 1970 * Очерки истории Коммуистической партии Азербайджана, Баку, 1963 * Очерки истории коммунистических организаций Закавказья, ч. 1, 1883-1921 гг., Тб., 1967 * Бархашев Б. Бакинский комсомол а годы революции и контрреволюции. Очерни по истории Бакинской организации комсомола, 1917-1920. Баку, 1928 * Гусейнов К. А., Найдель М. И., Очерки история профдвижения в Азербайджане, Баку, 1966 * Советский Азербайджан, Баку. 1958 * География хозяйства республик Закавказья, М., 1966 * Гаджизаде Абдурахим, Азербайджанская ССР, (Бяку), 1967 * Азербайджанская ССР 50-летию Великого Октября, Статистический сб., Баку, 1967 * Кавказ, М., 1966 (Природные условия н естественные ресурсы СССР) * Азербайджанская ССР в цифрах в 1969 году. Краткий статистический сб., Баку, 1970 * Азербайджан, М., 1971 (серия Советский Союз); Касумов 3. М., Стригунов И. В., Тренетин Б. Л., Академия наук Азербайджанской ССР. 20 лет, Баку, 1966 * Развитие науки в Советском Азербайджане. Сб. статей, Баку, 1967 * Кочарлинский Ф., Литература азербайджанских татар, Тифлис, 1903 * Касимзаде Ф., Очерки по истории азербайджанской литературы XIV. в., Баку, 1962 * Очерк истории азербайджанской советской литературы, М., 1963 * Искусство Азербайджана, т. 1-12, 1949-б8 * Усейнов М., Вретаницкнй Л. Саламзаде А., История архитектуры Азербайджана, М., 1963 * Бретаницкий П., Баку, 2 изд., дополн., П.-М., 1970; Изобразительное искусство Азербайджанской ССР, М.. 1957 * Очерки изобразительного искусства Советского Азербайджана, Баку, 1960 * Гаджибеков У., Основы азербайджанской народной музыки, Баку, 1945 * Мнацаканова Е., Азербайджанская народная музыка. М., 1963 * Абасова Э., Касимов К., Очерки музыкального искусства Советского Азербайджана, Баку, 1970 * Новосельцев А. П.. Пашуто В. Т., Черепнин П. В., Пути развития феодализма (Закавказье, Сред-няя Азия, Русь, Прибалтика). М., 1972 * Азарбаjчан хнтабы (библиографиjа), 3 чилдда. v. 1 (1780-190). Бакы. 1963; Азарба'чаи адабнjjаты тарихи. v. 1- З. Бакы, 1957-19) * Азарбаjчан совет адабнjjаты тарихи. v. 1-2, Бакы, 1967 * Ч а ф а р о в W., Азарбаjчан Драм Театры (1873-1941), Бакы, 1971. == Արտաքին հղումներ == {{commons category|Azerbaijan Soviet Socialist Republic|Ադրբեջանական ԽՍՀ}} * [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg1.php Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность населения союзных республик СССР и их территориальных единиц по полу] * [http://www.knowbysight.info/1_AZER/08998.asp Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898 – 1965] * [http://stalin.memo.ru/regions/regi2.htm Сталинские списки: Азербайджанская ССР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181026105047/http://stalin.memo.ru/regions/regi2.htm |date=2018-10-26 }} * [https://archive.org/details/AzerbaijanALandInBloom ''Azerbaijan: A Land in Bloom''] by Mamed Iskenderov * [http://bs-agro.com/index.php/news/other-countries/6931-azerbaijan-azerbaijan-has-become-a-member-of-the-international-organization-of-vine-and-wine-oiv ''Azerbaijan: Azerbaijan has become a member of the International Organization of Vine and Wine (OIV)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130927150008/http://bs-agro.com/index.php/news/other-countries/6931-azerbaijan-azerbaijan-has-become-a-member-of-the-international-organization-of-vine-and-wine-oiv |date=2013-09-27 }} * Ismailov, Eldar: "1937: “Great Terror” in Azerbaijan" in the [http://www.laender-analysen.de/cad/pdf/CaucasusAnalyticalDigest22.pdf Caucasus Analytical Digest No. 22] {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=78}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Ադրբեջանական ԽՍՀ]] [[Կատեգորիա:Արցախի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Նախիջևանի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Օրվա հոդված]] [[Կատեգորիա:Ասիայի պատմական երկրներ]] [[Կատեգորիա:Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշանով պարգևատրվածներ]] [[Կատեգորիա:1920 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:1991 կազմալուծված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:1920 հիմնադրումներ Ադրբեջանում]] [[Կատեգորիա:1991 կազմալուծումներ Ադրբեջանում]] fvkftq2acmpi9zo7x5rv6zveskyk1yu 8475917 8475909 2022-07-27T15:18:23Z 37.163.157.117 /* Ադրբեջանի խորհրդայնացում */։ wikitext text/x-wiki {{Պատմական երկիր | Անվանում = Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն <br />Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы | Նախորդ1 = Մուսավաթական Ադրբեջան | Դրոշ_Նախորդ1 = Flag of Azerbaijan.svg | Նախորդ2 = Լեռնահայաստան | Դրոշ_Նախորդ2 = Flag of Armenia.svg | Նախորդ3 = Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն | Դրոշ_Նախորդ3 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg | Հաջորդ1 = Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն | Դրոշ_Հաջորդ1 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg | Հաջորդ2 = Ադրբեջան | Դրոշ_Հաջորդ2= Flag of Azerbaijan.svg | Հաջորդ3=Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն | Դրոշ_Հաջորդ3= Flag of Nagorno-Karabakh.svg | Հիմնադրում=1936 | Ավարտ=1991 | Դրոշ= [[Պատկեր:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg|130px]] | Զինանշան = [[Պատկեր:Emblem of the Azerbaijan SSR.svg|110px]] | Քարտեզ = [[Պատկեր:Soviet Union - Azerbaijan SSR.svg|280px]] | Քարտեզի տարեթիվ = | Մայրաքաղաք=[[Բաքու]] | Պետության գլուխ= Ադրբեջանական Կոմկուսի առաջին քարտուղար | Օրենսդրություն= Ադրբեջանական ԽՍՀ Սահմանադրություն (1937 թվական) | Հիմնադրման տարեթիվ= 1920 ապրիլի 28 | Իրադարձություն1= | Իրադարձության = | Ավարտի տարեթիվ= 1991 օգոստոսի 31 | Մակերես= 86 600 | Բնակչություն = 7 037 867 | Ազգություն = [[Ադրբեջանցիներ]], [[հայեր]], [[ռուսներ]], [[թալիշներ]], [[թաթեր]] | Արժույթ = [[ԽՍՀՄ Ռուբլի]] | Կարգախոս= | Տոն= | Հիմն= Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Պետական Օրհներգ<br />[[Պատկեր:Azərbaycan SSR Himni (1977 Vocal).oga]] | Լեզու= [[Ռուսերեն]], [[ադրբեջաներեն]] | Կրոն= | Նշումներ= }} '''Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն''' ({{lang-az|Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы}}՝ ''Ազերբայջան Սովեթ Սոսիալիսթ Ռեսփուբլիքասը''), նաև՝ '''Ադրբեջանական ԽՍՀ''' կամ '''Խորհրդային Ադրբեջան''', [[ԽՍՀՄ]] վարչատարածքային միավոր, 15 միութենական հանրապետություններից մեկը (1920-1991)։ Գտնվում էր [[Անդրկովկաս]]ի արևելյան մասում՝ [[Կասպից ծով]]ի ափին։ Ուներ երկու ինքնավար միավոր՝ [[Նախիջևանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]] և [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ]]։ Արևելքում սահմանակից էր [[Հայկական ԽՍՀ]]-ին, հյուսիս-արևելքում՝ [[Վրացական ԽՍՀ]]-ին, հյուսիսում՝ [[Ռուսաստանի ԽՍՖՀ]]-ին ([[Դաղստանի ԻԽՍՀ]])։ Հարավում անցնում էր ԽՍՀՄ-[[Իրան]] պետական սահմանը։ Նախիջևանի անկլավը հյուսիսում և արևելքում սահմանակից էր Հայկական ԽՍՀ-ին, հարավում և արևմուտքում՝ Իրանին, ծայր հյուսիս-արևմուտքում անցնում էր թուրքական սահմանը։ Տարածքը կազմել է 86,6 հազար քառ. կմ (Կասպից ծովի մակարդակի անկման շնորհիվ տերիտորիան ավելացել է 3500 քառ. կմ), իսկ բանկչությունը՝ 7 037 867 մարդ ([[1989]] թվականի տվյալներով)։ Մայրաքաղաքը եղել է ներկայիս [[Ադրբեջան]]ի մայրաքաղաք [[Բաքու]]ն։ Խոշոր քաղաքներն էին [[Կիրովաբադ]]ը, [[Սումգայիթ]]ը, [[Մինգեչաուր]]ը, [[Շաքի]]ն։ Բաժանված էր 60 շրջանի, ուներ 57 քաղաք, 119 քաղաքատիպ ավան։ Այժմ նրա տարածքում գտնվում են երկու անկախ հանրապետություններ՝ [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջան]] և [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Արցախի Հանրապետություն]]։ Դրանցից երկրորդը չունի միջազգային ճանաչում, և անկախ է միայն փաստացի (դե ֆակտո)։ == Պատմություն == === Նախնադար և միջնադար === Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքում նախամարդը բնակվել է դեռևս [[հին քարի դար]]ում։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի սահմանների մեջ մտնող [[Ուտիք]]-[[Արցախ (նահանգ)|Արցախից]] ([[Գետաբեկ]], [[Դաշքեսան]] (Քարհատ), [[Խոջալու]], [[Կիրովաբադ]], [[Մինգեչաուր]], [[Շամխոր]]) պեղված նյութերը վկայում են այդ վայրերի նախաբնիկների զարգացած մշակույթի մասին։ Քարե գործիքներից [[բրոնզ]]ին, ապա [[երկաթ]]ին անցնելը պայմաններ ստեղծեց տոհմատիրական կարգերի քայքայման, դասակարգային հասարակության առաջացման համար։ [[Պատկեր:Arshakid Armenia ARM.JPG|մինի|[[Արշակունիների թագավորություն]]ը, [[Վիրք|Վրաստանը]] և [[Աղվանք]]ը|աջից|380px]] Մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերում Կուր-Արաքսյան միջագետքում բնակվող ցեղերը ներգրավվեցին [[Վանի թագավորություն|ուրարտական պետության]] ոլորտը։ Մ.թ.ա. 7-րդ դարի սկզբին Կովկաս ներխուժած «սակերի» քոչվոր սկյութական ցեղը բնակություն հաստատեց [[Կուր]] գետի հովտում, որի անունը [[Շակաշեն]] ձևով մնաց գավառի վրա։ Սկյութական այլ ցեղեր հիմնվեցին այժմյան Բաքվի և [[Դերբենդ]]ի միջև՝ ծովամերձ շրջաններում։ Կուր և [[Ալազան]] գետերի, Կովկասյան լեռնաշղթայի և Կասպից ծովի միջև ընկած տարածություններում, անտիկ շրջանում, ըստ [[Ստրաբոն]]ի, բնակվում էին [[աղվաններ|աղվանական շուրջ 26 ցեղեր]]։ Մ.թ.ա. 1-ին դարում աղվանները ստեղծեցին [[աղվանք|միացյալ թագավորություն]], որը դաշնակցում էր [[Մեծ Հայք]]ի հետ։ Վերջինիս [[Հայաստանի առաջին բաժանում|առաջին բաժանումից]] (387) հետո [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] և [[Ուտիք]] նահանգները [[Սասանյաններ]]ը միացրին Աղվանքին՝ կազմելով առանձին [[Աղվանից մարզպանություն|կուսակալություն]]։ 8-րդ դարում [[Աղվանք]]ը մտավ [[Արաբական խալիֆայություն|խալիֆայության]] «[[Արմինիա կուսակալություն|Արմինիա»]] վարչական միավորի մեջ։ Վերոհիշյալ շրջաններում իրենց դիրքերն ամրապնդելու նպատակով արաբական նվաճողները ռազմական կարևոր նշանակություն ունեցող վայրերում հիմնեցին զինվորական գաղութներ, հետզհետե այդ վայրերի բնակչության ազգային կազմը փոփոխության ենթարկվեց։ [[9-րդ դար]]ում եկվոր իսլամադավան ցեղերի հիմքի վրա առաջացան արաբ [[Շիրվանշահերի պետություն|Շիրվանշահերի]] (Շամախիում) և քուրդ [[Շադդադյաններ]]ի (Գանձակում) ամիրայությունները։ 809-837 թվականներին [[Ատրպատական]]ում տեղի է ունեցել [[Խուրամյանների շարժում]]ը, որ գլխավորում էր [[Բաբեկ]]ը։ Այն ընդգրկեց [[Արաքս]]ից հյուսիս ընկած շրջանները։ Երբ [[Աբբասյան խալիֆայություն]]ը 9-րդ դարի երկրորդ կեսին ճանաչեց [[Բագրատունիներ]]ի գերիշխանությունը, ապա՝ թագավորությունը [[Բագրատունիների թագավորություն|Հայաստանում]], [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի]], [[Փառիսոսի իշխանություն|Փառիսոսի]], [[Գարդմանի իշխանություն|Գարդմանի]], [[Բայլականի իշխանություն|Բայլականի]], [[Դիզակի իշխանություն|Դիզակի]] և այ իշխանություններ մտան Բագրատունյաց թագավորության մեջ։ Կուրից հյուսիս վերականգնվեց [[Աղվանից թագավորություն]]ը՝ [[Նուխա|Շաքե]] կենտրոնով։ 11-րդ դարում սելջուկ նվաճողներն իրենց հպատակեցրին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում եղած իշխանությունները։ [[Սելջուկյան սուլթանություն|Սելջուկյան տիրապետության]] քայքայումից (12-րդ դար) հետո այդ իշխանությունները վերականգնեցին իրենց ինքնուրույնությունը և հզորացան։ Սակայն [[Թաթար-մոնղոլական տիրապետությունը Հայաստանում|թաթար-մոնղոլական նվաճումների]] հետևանքով խափանվեց նրանց վերընթաց զարգացումը։ === Թուրք-պարսկական տիրապետություն === Թուրքական քոչվոր ցեղերը (հայկական աղբյուրներում «թուրքմանք») Կուրի և Արաքսի ստորին ավագանում երևացին 11-րդ դարի կեսերին՝ սելջուկյան արշավանքների ժամանակ։ Նրանց հոսանքը դեպի Անդրկովկաս ուժեղացավ հատկապես թաթար-մոնղոլների տիրապետության և հետագա շրջանում (13-15-րդ դարերից մինչև 17-րդ դար)։ Արևելյան Անդրկովկասում հետզհետե տիրապետող դարձան միջինասիական ծագմամբ օղուզա-թուրքմենական ցեղերը։ [[Պատկեր:Flag of Baku Khanate.JPG|մինի|ձախից|[[Բաքվի խանություն|Բաքվի խանության]] (1720-1806) դրոշ]] Շիրվանշահերի ու Շադդադյանների պետության կարծանմամբ ու սելջուկյան ամիրայությունների քայքայմամբ տարածաշրջանում տեղի ունեցող խառնաշփոթից օգտվեցին թուրքմենական խաշնարած ցեղերը։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում, [[Ատրպատական]]ում և [[Կովկասյան լեռներ]]ի հարավում հաստատվելով՝ նրանք հիմնեցին իրենց պետությունները և տարածաշրջանում իրար փոխարինելով գոյատևեցին մոտ մեկուկես դար ([[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Կոյունլուներ]]՝ 1375-1468, [[Ակ-Կոյունլուների պետություն|Ակ-Կոյունլուներ]]՝ 1468-1502)։ 16-17-րդ դարերում Անդրկովկասը գտնվում էր [[Օսմանյան կայսրություն|սուլթանական Թուրքիայի]] և [[Սեֆյան Պարսկաստան]]ի գերիշխանության ներքո։ Այդ ժամանակաշրջանում ձևավորվեց նախ [[Ղարաբաղի կուսակալություն]]ը, ապա՝ [[Շիրվանի խանություն|Շիրվանի]] (Շամախի և Բաքու կենտրոններով), [[Շաքիի խանություն|Շաքիի]] (Նուխի կենտրոնով) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները։ Նախիջևանի տարածքում գործում էր ևս [[Նախիջևանի խանություն|համանուն խանություն]] (1747-1827), որը ստեղծվել էր [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] (1502-1724) բաժանումից հետո։ Լեռնային Ղարաբաղում ընդհուպ մինչև [[19-րդ դար]]ը գոյատևեցին [[Խամսայի մելիքություններ]]ը։ 18-րդ դարում առաջացել էին ավելի քան 15 կիսանկախ [[Հյուսիսային Իրանի խանություններ|խանություններ]]։ === Ռուսական տիրապետություն === {{Հիմնական հոդված|Բաքվի նահանգ}} 18-19-րդ դարերում ուժեղացավ կողմնորոշումը դեպի Ռուսաստանը։ [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի]] (1813) և [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի]] (1828) պայմանագրերով [[Գանձակի խանություն|Գանձակի]], [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]], [[Շիրվանի խանություն|Շիրվանի]], [[Շաքիի խանություն|Շաքիի]], [[Բաքվի խանություն|Բաքվի]], [[Դերբենդի խանոթյուն|Դերբենդի]], [[Ղուբայի խանություն|Ղուբայի]], [[Թալիշի խանություն|Թալիշի]], [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] խանությունները և Օրդուբադի շրջանն անցան [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]։ Խանությունների փոխարեն ստեղծվեցին [[Բաքվի նահանգ|Բաքվի]] և [[Ելիզավետպոլի նահանգ|Ելիզավետպոլի]] նահանգները։ Չնայած ցարիզմի վարած գաղութային քաղաքականությանը, նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին ռուսական առաջադեմ մշակույթին հաղորդակից լինելու համար։ [[Պատկեր:Baku gub coa n655.png|մինի|[[Բաքվի նահանգ]]ի զինանշան]] Ադրբեջանական մի շարք ականավոր մտածողների ([[Աբբասղուլի Բաքիխանով]], [[Մուստաֆա Թոփչուբաշև]], [[Միրզա-Քյազումբեկ]], [[Միրզա Ախունդով]]) ստեղծագործություններում իր արտացոլումը գտավ ռուսական հեղափոխական-դեմոկրատական միտքը։ [[1870]] թվականին անցկացվեց գյուղացիական ռեֆորմ։ Զարգացավ ապրանքային արտադրությունը, կառուցվեց [[Թբիլիսի]]-[[Բաքու]] (շահագործման հանձնվեց 1883 թվականին) երկաթուղին։ Բաքուն դարձավ նավթարդյունաբերության խոշոր կենտրոն։ 1872 թվականի 26 000 տոննայի դիմաց 1901 թվականին արդյունահանվեց 11,4 միլիոն տոննա նավթ (նավթի համաշխարհային հանույթի մոտ 50%)։ Նավթարդյունաբերության մեջ խոշոր դեր էր խաղում արտասահմանյան ([[Նոբել Ալֆրեդ|Նոբել]], Ռոտշիլդ և ուրիշներ), ինչպես նաև տեղական ([[Ալեքսանդր Մանթաշյանց|Մանթաշև]], Լիանոզով, Թաղիև, Նազիև, Ղուկասով, Միրզոև) կապիտալը։ Սակայն տնտեսության զարգացումն ընթանում էր անհավասարաչափ, և երկիրը մնում էր հետամնաց, ագրարային մակարդակի վրա։ Կապիտալիստական հարաբերությունների սկզբնավորումով պայմաններ ստեղծվեցին ադրբեջանական ազգի կազմավորման համար։ Ադրբեջանի ներգրավումը համառուսական կապիտալիստական համակարգի մեջ պայմանաւլորեց ադրբեջանական ժողովրդի տնտեսական կյանքի ընդհանրության ձևավորումը։ Կապիտալիզմի զարգացումը բնակչության սոցիալական կազմի մեջ փոփոխություններ մտցրեց։ Առաջացան նոր դասակարգեր՝ բուրժուազիա և պրոլետարիատ։ 1880-90-ական թվականներին բանվորական առաջին ելույթները կրում էին տարերային բնույթ։ [[Բաքու]]ն իր բազմազգ (30 ազգությունների ներկայացուցիչներ) պրոլետարիատով (20-րդ դարի սկզբին 60 հազարից ավելի) ներգրավվեց ցարիզմի ու կապիտալիզմի դեմ համառուսսւկան հեղափոխական շարժման մեջ։ 1890-ական թվականների վերջին Բաքվում ստեղծվեցին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակներ, իսկ 1901-ին՝ ՌՍԴԲԿ Բաքվի լենինյան-իսկրայական կոմիտեն։ [[Պատկեր:Крещение.jpg|մինի|ձախից|Հայկական եկեղեցի [[Բաքու|Բաքվում]]]] 1902-1903 թվականներին Բաքվում տեղի ունեցան մասսայական-քաղաքական գործադուլներ, իսկ 1903 թվականին անցկացվեց առաջին համընդհանուր գործադուլը, որն սկիգբ դրեց համընդհանուր գործադուլին Ռուսաստանի հարավում։ 1904-ին ստեղծվեց «Հումմեթ» սոցիալ-դեմոկրատական կազմակերպությունը, որի գործունեությունը ղեկավարում էին հեղափոխական շարժման ականավոր կազմակերպիչներ [[Մեշադի Ազիզբեկով]]ը, [[Նարիման Նարիմանով]]ը և ուրիշներ։ 1905-07 թվականների հեղափոխության ժամանակ գործադուլային պայքարը Բաքվում ընդունեց ավելի համառ ու հետևողական բնույթ։ Գյուղացիական հուզումներ եղան շատ գավառներում։ 1913-14 թվականներին Բաքվում տեղի ունեցան ընդհանուր գործադուլներ։ Աշխատավորների հեղափոխական շարժումները ղեկավարում էին բոլշևիկյան կուսակցության խոշոր գործիչներ Մեշադի Ազիզբեկովը, [[Բոգդան Կնունյանց]]ը, Լ. Կրասինը, Նարիման Նարիմանովը, [[Ստեփան Շահումյան]]ը, Պ. Ջափարիձեն, [[Սուրեն Սպանդարյան]]ը, [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, [[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն, Ի. Ֆիոլետովը և ուրիշներ։ [[Փետրվարյան հեղափոխություն]]ից հետո (1917) Բաքվում ստեղծվեց երկիշխանություն. Հասարակական կազմակերպությունների գործադիր կոմիտե՝ նավթարդյունաբերողների և կալվածատերերի իշխանության մարմինը, և Բանվորական դեպուտատների Խորհուրդը՝ Ստ. Շահումյանի գլխավորությամբ։ Գարնանը և ամռանը խորհուրդներ ստեղծվեցին նաև գավառներում։ === Անդրկովկասյան միություն և Մուսավաթական Ադրբեջան === {{Հիմնական հոդված|Մուսավաթական Ադրբեջան}} [[Պատկեր:Mammad Amin Rasulzade.jpg|մինի|[[Մամեդ Էմին Ռասուլզադե]]՝ Ադրբեջանական պետության հիմնադիր]] [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան հեղափոխության]] հաղթանակից հետո՝ [[հոկտեմբերի 31]] (նոյեմբերի 13)-ին Բաքվում հռչակվեց խորհրդային իշխանություն, իսկ նոյեմբերի 2 (15)-ին Բաքվի խորհուրդը որոշում կայացրեց իշխանությունը իր ձեռքը վերցնելու մասին։ Անդրկովկասում իշխանության դեմ ելան սպիտակգվարդիական և տեղական ազգայնական, հակահեղափոխական ուժերը։ 1918 թվականի մարտին [[մուսավաթ]]ականները խռովություն բարձրացրին Բաքվում։ Կարմիր գվարդիայի ջոկատների, նավատորմի և հեղափոխական բանվորների ակտիվ միջամտությամբ խռովությունը ճնշվեց։ [[Ապրիլի 25]]-ին ստեղծվեց [[Բաքվի կոմունա|Բաքվի ժողկոմխորհ]]՝ Ստ. Շահումյանի գլխավորությամբ։ 1918 թվականի մայիսին, Անդրկովկասյան սեյմի ցրումից հետո, մուսավաթականների ջանքերով Ելիզավետպոլում ([[Կիրովաբադ]]) ստեղծվեց կառավարություն և հռչակվեց Ադրբեջանի հանրապետությունը (1918-ի [[մայիսի 27]]-ին), որը պայքար ծավալեց Բաքվի խորհրդային իշխանության դեմ։ Օտարերկրյա ինտերվենտների և հակահեղափոխական ուժերի՝ մուսավաթականների, էսեռների, մենշևիկների, դաշնակցականների և այլոց ճնշման տակ խորհրդային իշխանությունը 1918 թվականի [[հուլիսի 31]]-ին ընկավ։ 1918 թվականի օգոստոսի 4-ից սեպտեմբերի 14-ը Բաքուն օկուպացրին անգլիական զորքերը, իսկ սեպտեմբերի 15-ին քաղաք ներխուժեցին թուրքերը, որոնք մուսավաթականներին օգնեցին վերականգնելու բեկերի ու բուրժուազիայի իշխանությունը։ [[Մուդրոսի զինադադար]]ով ([[30 հոկտեմբերի]], 1918) Թուրքիան պարտավորվեց իր զորքերը դուրս բերել Անդրկովկասից, և նոյեմբերին կրկին անգլիացիները մտան Բաքու։ 1919 թվականին, երբ անգլիացիները հեռանում էին Բաքվից, վերստին սկսեց ձևավորվել բոլշևիկյան կազմակերպության ղեկավար կորիզը։ === Ադրբեջանի խորհրդայնացում === 1920 թվականի [[փետրվարի 12]]-ին, Բաքվում, կոմունիստական կազմակերպությունների առաջին համագումարում, հիմնադրվեց Ադրբեջանի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցությունը։ 1920 թվականի ապրիլի 28-ին 11-րդ կարմիր բանակը տապալեց մուսավաթական կառավարությունը և հաստատեց խորհրդային իշխանություն։ 1921 թվականի մայիսին Ադրբեջանի խորհուրդների առաջին համագումարն ընդունեց հանրապետության առաջին սահմանադրությունը։ Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո նրա կառավարությունը և Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի հրամանատարությունը վերջնագիր ներկայացրին [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետությանը]]։ Դրան հետևեց թուրք-թաթար-բոլշևիկ զինուժի ներխուժումը Ղարաբաղ, Զանգեզուր և Նախիջևան։ Կարմիր բանակի օգնությամբ Ադրբեջանը տիրեց Լեռնային Ղարաբաղին<ref>{{Cite web |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/27/574/577 |title=Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8 |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304224907/http://www.findarmenia.com/arm/history/27/574/577 |dead-url=yes }}</ref>։ [[Նոյեմբերի 29]]-ին Հայաստանը խորհրդայնացավ, իսկ [[դեկտեմբերի 2]]-ին [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն|Դաշնակցությունը]] պաշտոնապես վայր դրեց իր լիազորությունները։ [[Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] Ժողկոմխորհի նախագահ [[Նարիման Նարիմանով]]ը շնորհավորանք ուղարկեց Հայաստան՝ հայտնելով, որ այլևս որևէ տարածքային խնդիր չունի, և ճանաչում է Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը որպես [[Խորհրդային Հայաստան]]ի անբաժան մաս։ 1921 թվականին [[Թիֆլիս]]ում կայացած հանձնաժողովի նիստում Հայաստանի ներկայացուցիչ [[Ալեքսանդր Բեկզադյան]]ը առաջարկեց [[Խորհրդային Հայաստան]]ի տարածքային զիջումներ անել. Հայաստանին միացնել հայկական հոծ զանգվածներով բնակեցված շրջանները՝ [[Ախալքալաք]]ը, [[Լոռի]]ն, [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը և այլն։ [[Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանը]] և [[Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] դեմ արտահայտվեցին տարածքային փոփոխություններին։ Նրանց պաշտպանում էր հանձնաժողովի նախագահ [[Սերգեյ Կիրով]]ը։ Համաձայնություն չկայացավ նաև վրաց-ադրբեջանական վիճելի հարցերում։ Հայաստանի ներկայացուցչի առաջարկով հարցը փոխադրվեց ՌԿ(բ) կ Կովկասյան բյուրո<ref>{{Cite web |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/597 |title=Հայաստանի տարածքային պահանջները |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8 |archive-date=2016 թ․ մարտի 5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305011822/http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/597 |dead-url=yes }}</ref>։ [[Լեռնահայաստան]]ի կառավարության անկումից հետո Զանգեզուրը վերամիավորվեց մայր Հայաստանին։ Այլ ընթացք ու վախճան ունեցավ Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը։ Հայաստանի կառավարությունը 1921 թվականի [[հունիսի 12]]-ին ընդունեց որոշում և Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարեց Հայկական ԽՍՀ անբաժան մասը։ [[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն և [[Սերգեյ Կիրով]]ը Ադրբեջանի Հեղկոմի նախագահ [[Նարիման Նարիմանով]]ին խորհուրդ էին տալիս Լեռնային Ղարաբաղի հարցում ղեկավարվել էթնիկական սկզբունքով, այն է՝ Ղարաբաղի ոչ մի հայկական գյուղ չմիացվի Ադրբեջանին և, հակառակը, ոչ մի ադրբեջանական գյուղ չմիացվի Հայաստանին։ Ադրբեջանի ղեկավարությունը ճիշտ չէր համարում էթնիկական սկզբունքով սահմանաբաժանումը։ Այնուհետև Լեռնային Ղարաբաղի հարցը փոխադրվեց Կովկասյան բյուրոյի պլենում՝ [[Թիֆլիս]], և նրա [[հուլիսի 4]]-ի նիստում որոշում ընդունվեց ''Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելու մասին''։ Դրա դեմ բողոքեց Նարիմանովը, որից հետո հարցի լուծումը փոխադրվելու էր ՌԿ(բ) կ Կենտկոմ ([[Մոսկվա]])։ Սակայն հաջորդ օրը՝ [[հուլիսի 5]]-ին, վերանայվեց այդ որոշումը՝ Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցվեց Ադրբեջանին։ Դա պատճառաբանվում էր Ադրբեջանի հետ նրա տնտեսական կապերով։ Լեռնային Ղարաբաղը դառնալու էր ինքնավար մարզ՝ [[Շուշի]] կենտրոնով։ Որոշման այսպիսի շրջադարձային փոփոխությանը միջամտել էր [[Իոսիֆ Ստալին]]ը<ref>{{Cite web |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/602 |title=Արցախի խնդիրը |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8 |archive-date=2016 թ․ մարտի 5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305010223/http://www.findarmenia.com/arm/history/28/596/602 |dead-url=yes }}</ref>։ 1925 թվականին, հաշվի առնելով հայերի բարձր տոկոսը Նախիջեւանում նույնպես հիմնվեց ինքնավարություն՝ [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]՝ [[Նախիջևան (քաղաք)|Նախիջևան]] կենտրոնով։ [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|ԼՂԻՄ]]-ը հիմնադրվել էր 1923 թվականին՝ Շուշի, ապա՝ [[Ստեփանակերտ]] կենտրոնով։ 1922 թվականի [[մարտի 12]]-ին Ադրբեջանի, [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն|Հայաստանի]] և [[Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանի]] միջև կնքվեց ֆեդերատիվ միություն կազմելու պայմանագիր։ Միությունը 1922 թվականի դեկտեմբերի 13-ին վերածվեց [[Անդրկովկասյան Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասյան Ֆեդերացիայի]] (ԱԽՖՍՀ), որը դեկտեմբերի 30-ին մտավ [[ԽՍՀՄ]] կազմի մեջ։ Անդրֆեդերացիայի վերացումից հետո, [[1936]] թվականի [[դեկտեմբերի 5]]-ին, Ադրբեջանը դարձավ միութենական հանրապետություն։ [[1937]] թվականի [[մարտի 14]]-ին ընդունվեց հանրապետության նոր սահմանադրությունը։ Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանը տնտեսապես բավականաչափ զարգացավ։ Շարք մտան նոր, հարուստ նավթահանքեր։ Մեքենայացվեց և էլեկտրիֆիկացվեց նավթարդյունաբերությունը։ 1931 թվականին Ադրբեջանի նավթարդյունաբերությունը պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով (այդ ժամանակ այն տալիս էր ԽՍՀՄ ամբողջ նավթի 60%)։ Զարգացավ [[գյուղատնտեսություն]]ը։ [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ում Ադրբեջանից ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ մարտի ելան հազարավոր քաղաքացիներ։ Նրանցից 114 հոգի արժանացան [[Խորհրդային Միության հերոս]]ի կոչման եւ բոլորը հայ էին, քանի որ Ադրբեջանը օգտագործեց նաեւ այդ առիթը կրճատելու համար հայ բնակչությունը։ Աշխատավորների միջոցներով ստեղծվեցին տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ։ Մարդիկ մեծ եռանդով աշխատում էին ռազմաճակատը վառելիքով, ռազմամթերքով և սնունդով ապահովելու համար։ Ետպատերազմյան տարիներին սկսվեց Ադրբեջանի տնտեսության ու մշակույթի նոր վերելքը։ Շարք մտավ [[Մինգեչաուրի հիդրոհանգույց]]ը (1954), ստեղծվեցին [[Սումգայիթ]], [[Մինգեչաուր]], [[Դաշքեսան]] արդյունաբերական կենտրոնները։ Կառուցվեց Բաքու-Թբիլիսի-Երևան գազամուղը։ Տնտեսության ու մշակույթի հաջողությունների համար Ա. երկու անգամ (1935-ի մարտի 15, 1964-ի մայիսի 29) պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան|Լենինի]], իսկ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության և Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության հիսնամյակի առթիվ (1970-ի հոկտ. 2)՝ [[Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշան]]ներով։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն կազմավորվել է [[1920]] թվականի [[ապրիլի 28]]-ին։ [[1922]] թվականի [[մարտի 12]]-ից մինչև [[1936]] թվականի [[դեկտեմբերի 5]]-ը մտել է [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության]] (ԱԽՖՍՀ) մեջ, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ից անմիջապես մտել է ԽՍՀՄ կազմի մեջ եւ Ստալինի ապօրինի որոշումով նրա ադմինիստրատիվ ենթակայության են հանձնվել Հայաստանի առաջին հանրապետությանը պատկանող տարածքներ։ == Բնություն == === Ռելիեֆ === Խորհրդային Ադրբեջանը բաժանվում է ֆիզիկաաշխարհագրական հինգ մարզերի՝ Կուր-Արաքսյան, Մեծ Կովկասի, Փոքր Կովկասի, Թալիշի և Նախիջևանի։ [[Պատկեր:Bazarduzu robl.JPG|մինի|ձախից|[[Բազարդյուզու]]՝ [[Մեծ Կովկաս]]ի հարավային ամենաբարձր գագաթը]] Հանրապետության տարածության մոտ կեսը գրավում են լեռները։ Հյուսիս-արևելքում ձգվում են [[Մեծ Կովկասի լեռներ|Մեծ Կովկասի]] ջրբաժան լեռնաշղթաները՝ մինչև 4480 մ բարձրությամբ (Բազար-Դյուզյու)։ Արևմուտքում և հարավ-արևմուտքում՝ [[Սևանի լեռնաշղթա|Սևանի]] (Շահդաղ), [[Մռավի լեռնաշղթա|Մռովդաղի]], [[Ղարաբաղի լեռնաշղթա|Ղարաբաղի]], [[Զանգեզուրի լեռնաշղթա|Զանգեզուրի]] ([[Կապուտջուղ]], 3904 մ) լեռնաշղթաները ([[Փոքր Կովկաս]] լեռնային համակարգ) և [[Ղարաբաղի հրաբխային բարձրավանդակ]]ը։ Մեծ և Փոքր Կովկասյան համակարգերի միջև գտնվում է [[Կուր-Արաքսյան դաշտավայր]]ը, հարավ-արևելքում՝ [[Լենքորանի դաշտավայր]]ը և [[Թալիշի լեռներ]]ը։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն ալպյան ծալքավոր գոտու առավել բարդ և յուրահատուկ մարզերից է։ Կազմված է տարբեր հասակի ապարներից, տիրապետող են յուրայի, կավճի և կայնոզոյի նստվածքները (Մեծ Կովկասում՝ թերթաքարեր, Փոքր Կովկասում՝ հրաբխային, ներժայթքային և նստվածքային ապարներ, Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում՝ անթրոպոգենի ծովային և այլ նստվածքներ)։ [[Կասպից ծով]]ի ափերը թույլ են կտրտված։ Խոշորագույն թերակղզին [[Ապշերոնյան թերակղզի|Ապշերոնյանն]] է։ Հարմարավետ են [[Ապշերոնյան ծոց|Ապշերոնյան]], [[Կիրովի անվան ծոց|Կիրովի անվան]] ծոցերը և [[Բաքվի ծովախորշ]]ը։ Կղզիներից նշանավոր են [[Ապշերոնյան արշիպելագ|Ապշերոնյան]] և [[Բաքվի կղզեխումբ|Բաքվի]] [[Կղզեխումբ|կղզեխմբերը]]։ Հոդերը բազմազան են. Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում՝ մոխրահողեր և մարգագետնային մոխրահողեր են՝ աղուտային բծերով, նախալեռներում (200-500 մ)՝ շագանակագույն, լեռնալանջերին (500-2200 մ)՝ գորշ և դարչնագույն, լեռնաանտառային, մերձ ալպյան և ալպյան գոտիներում՝ լեռնամարգագետնային հողեր, Լենքորանում և Թալիշի նախալեռներում՝ դեղնահողեր։ Ադրբեջանը հարուստ է օգտակար հանածոներով ([[նավթ]], [[բնական գազ]], [[երկաթ]], [[պղինձ]], պղնձային հրաքար, [[աղ]], շինանյութեր) և հանքային աղբյուրներով (Իստիսու, Բադամլի, Թորշուսու)։ === Կլիմա === Կլիման Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում չոր մերձարևադարձային է (հունվ. 0&nbsp;°C-ից 3&nbsp;°C, հուլիսին՝ 25&nbsp;°C-ից 27&nbsp;°C, տեղումները՝ 200-300 մմ), Լենքորանի դաշտավայրում և Թալիշի նախալեռնային շրջաններում՝ խոնավ մերձարևադարձային (1000- 1700 մմ տեղումներով), լեռների ստորոտներում և ցածրադիր լանջերին՝ բարեխառն տաք, 1000-2000 մ բարձր, վրա՝ բարեխառն ցուրտ, ավելի բարձր՝ ցուրտ։ [[Պատկեր:Yardimli08.jpg|մինի|[[Թալիշի լեռներ|Թալիշի անտառապատ լեռներ]]]] Գետերը պատկանում են Կասպից ծովի ավազանին։ Ա-ով հոսում են Կովկասի ամենախոշոր գետերը՝ [[Կուր]]ը և [[Արաքս]]ը։ Կուրի վրա կառուցված է Մինգեչաուրի ՀԷԿ, որի ջրամբարից (605 քառ. կմ) անցկացված են Վերին Ղարաբաղի և Վերին Շիրվանի ջրանցքները։ խոշոր գետերից են նաև [[Թարթառ]]ը, Սամուրը, Սումգայիթը, Կուսարչայը։ === Բուսական և կենդանական աշխարհ === Ադրբեջանի ցածրադիր մասերն ունեն կիսաանապատային բուսականություն՝ օշինդրի, աղաբույսի, Էֆեմերների գերակշռությամբ։ Կուրի և Արաքսի ափերը պատված են ողողատային անտառներով, լեռնալանջերը՝ կիսաանապատային բուսականությամբ և թփուտներով, ավելի բարձրադիր մասերում՝ լայնատերև անտառներով ([[հաճարենի]], [[բոխի]], [[կաղնի]])։ Անտառից բարձր մերձալպյան կամ բարձր լեռնային (չոր շրջաններում) մարգագետիններ են։ Թալիշի լեռնալանջերին և Լենքորանի դաշտավայրում տարածված են խոնավաջերմասեր բույսեր, որոնցից շատերը պալեոգեն-նեոգենի ռելիկտներ են։ Հարթավայրերում շատ են կրծողները, հանդիպում են օձեր, կրիաներ, անտիլոպ-ջեյրան, թռչուններից՝ մեծ արոս, փասիան։ Անտառներում կան կովկասյան արջ, գորշուկ, կզաքիս, լեռներում՝ դաղստանյան վայրի ցուլ, կովկասյան եղջերու, այծյամ, վարազ, քարայծ, հայկական մուֆլոն (Նախիջևանի շրջանում), խոզուկ, վարազ, ընձառյուծ (Թալիշում)։ Ծովափնյա շրջանը հարուստ է թռչուններով (ձմեռող կարմրաթևիկներ, հավալուսն, բադեր, սագեր ևն)։ Կասպից ծովը առատ է ձկներով՝ սաղմոն, զութխի, թառափ, մորե։ Ստեղծված են արգելավայրեր ([[Զաքաթալայի արգելոց|Զաքաթալա]], [[Կըզլաղաջ]])։ == Կառավարում == Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն միութենական խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն էր, որը մտնում է ԽՍՀՄ կազմի մեջ։ Սահմանադրությունն ընդունվել է [[1937]] թվականի [[մարտի 14]]-ին, խորհուրդների համաադրբեջանական IX համագումարում։ Իշխանությունը պատկանում էր աշխատավորների դեպուտատների խորհուրդներին։ [[Պատկեր:1960 CPA 2417.jpg|մինի|ձախից|Կառավարության շենքը Բաքվում]] Պետական իշխանության բարձրագույն մարմինը միապալատ Գերագույն խորհուրդն է, ընտրվում է 4 տարին մեկ (յուրաքանչյուր 12,5 հազար բնակչից՝ 1 դեպուտատ)։ Գերագույն խորհուրդի նստաշրջանների միջև ընկած ժամանակաշրջանում բարձրագույն իշխանությունն իրականացնում է Գերագույն խորհուրդի նախագահությունը։ Այն կազմում է հանրապետության կառավարությունը՝ Մինիստրների խորհուրդը, և ընտրում է Գերագույն դատարանը։ === Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցություն === Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցությունը ԽՄԿԿ հիմնական բաղկացուցիչ մասերից է։ Սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները ստեղծվել են 1896-97 թվականներին, Բաքվի մեխանիկական և նավթամշակման ձեռնարկություններում։ 1901 թվականին կազմակերպվեց ՌՍԴԲԿ Բաքվի կոմիտեն, որից հետո սոցիալ-դեմոկրատական խմբակներ ստեղծվեցին Ելիզավետպոլում ([[Կիրովաբադ]]), [[Շուշի]]ում։ 1903 թվականին Բաքվի սոցիալ-դեմոկրատների պատվիրակ [[Բոգդան Կնունյանց]]ը մասնակցեց ՌՍԴԲԿ 2-րդ համագումարին և պաշտպանեց կուսակցության կազմակերպման լենինյան տեսակետը։ Բաքվի կուսակցական կազմակերպությունն անցավ բոլշևիկների կողմը։ 1904 թվականին Բաքվի կոմիտեին կից ստեղծվեց «[[Հումմեթ]]» («Եռանդ») խումբը, որը գործունեություն ծավալեց մուսուլմանների շրջանում։ Ադրբեջանի աշխատավորները բոլշևիկների ղեկավարությամբ ակտիվորեն մասնակցեցին 1905-07 թվականների հեղափոխությանը։ Բոլշևիկների ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց դադարեցնել ազգամիջյան ընդհարումները, որոնք հրահրել էին ցարական իշխանությունները և բուրժուակսւն ազգայնականները 1905 թվականի փետրվարին՝ աշխատավորների ուշադրությունը հեղափոխական պայքարից շեղելու նպատակով։ Բաքվի բոլշևիկները եռանդուն մասնակցություն ունեցան ՌՍԴԲԿ 3-րդ համագումարի նախապատրաստմանը և անցկացմանը։ Համագումարում Բաքուն ներկայացնում էր [[Պրոկոֆիյ Ջափարիձե]]ն։ Պրոլետարական Բաքուն բոլշևիզմի հենարանն էր հեղափոխության նահանջի տարիներին։ Այստեղ էին աշխատում [[Ստեփան Շահումյան]]ը, [[Մեշադի Ազիզբեկով]]ը, [[Պրոկոֆի Ջափարիձե]]ն, [[Սուրեն Սպանդարյան]]ը, [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, [[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն (Սերգո) և ուրիշներ։ Նոր հեղափոխական վերելքի և համաշխարհային առաջին պատերազմի տարիներին Ադրբեջանի բոլշևիկները կանգնած էին պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմի դիրքերում։ 1915 թվականին Բաքվում գումարվեց Կովկասի բոլշևիկների խորհրդակցություն, որտեղ ընտրվեց ՌՍԴԲԿ կովկասյան բյուրո։ [[Պատկեր:Stepan Shaumyan.jpg|մինի|[[Ստեփան Շահումյան]]]] 1917 թվականին, [[Փետրվարյան հեղափոխություն|Փետրվարյան հեղափոխության]] ժամանակ, Բաքվում ՌՍԴԲԿ կազմակերպությունը մնում էր միացյալ (բոլշևիկները կազմակերպչորեն չէին անջատվել մենշևիկներից), որն արգելակում էր հեղափոխության զարգացումը Ադրբեջանում։ [[Հունիսի 25]] (հուլիսի 8)-ին բոլշևիկների կոնֆերանսն ընտրեց ՌՍԴԲԿ(բ) Բաքվի կոմիտե։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակից հետո, բոլշևիկների ղեկավարությամբ 1917 թվականիի հոկտեմբերի 31 (նոյեմբերի 13)-ին Բաքվում հռչակվեց խորհրդային իշխանություն։ 1918 թվականի մարտին ճնշվեց մուսավաթականների հակահեղափոխական խռովությունը։ 1918 թվականի ապրիլի 25-ին ստեղծվեց [[Բաքվի կոմունա|Բաքվի ժողկոմխորհը]]։ Սակայն 1918 թվականի [[հուլիսի 31]]-ին, օտարերկրյա ինտերվենտների և ներքին հակահեղափոխական ուժերի հարվածի ներքո խորհրդային իշխանությունը Բաքվում ընկավ։ Թշնամիները հաշվեհարդար տեսան Բաքվի կոմիսարների հետ։ Կուսակցական կազմակերպությունն անցավ ընդհատակ։ 1919 թվականի սկզբին ՌԿ(բ) կ Կովկասյան երկրամասային կոմիտեի և նրա Բաքվի բյուրոյի անդամներից ստեղծվեց ղեկավար կուսակցական կենտրոն։ 1920 թվականի փետրվարի 11-12-ին Բաքվում տեղի ունեցավ Անդրկովկասի կոմունիստական կազմակերպությունների առաջին համագումարը, որը միավորեց կոմունիստական բոլոր կազմակերպությունները, ընտրեց Ադրբեջանի Կ(բ) կ Կենտկոմ և Կովկասյան երկրամասային կոմիտեն ճանաչեց որպես իր ղեկավար մարմինը։ Համագումարը Ադրբեջանական Կ(բ) կ առջև խնդիր դրեց զինված ապստամբություն նախապատրաստել մուսավաթական վարչակարգի դեմ։ 1920 թվականի ապրիլի 28-ին 11-րդ կարմիր բանակի օգնությամբ մուսավաթականների իշխանությունը տապալվեց։ Կոմունիստները գլխավորեցին աշխատավորների պայքարը [[Տնտեսություն|տնտեսության]] վերականգնման, [[ինդուստրացիա|ինդուստրացման]], [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսության]] կոլեկտիվացման, կուլտուրական հեղափոխության համար։ Ադրբեջանի կոմկուսի XIII համագումարը (հունիս, 1937) նշեց, որ աշխատավորների ջանքերով Ադրբեջանը դարձել է ինդուստրիա-ագրարային հանրապետություն՝ ձևով ազգային և բովանդակությամբ սոցիալիստական մշակույթով։ [[Հայրենական պատերազմ]]ի տարիներին, Ադրբեջանի կոմկուսի եռանդուն ջանքերով հանրապետությունը դարձավ խորհրդային զինված ուժերի կարևոր զինանոց։ Ետպատերազմյան տարիներին կոմկուսը գլխավորեց աշխատավորների պայքարդ ժողովրդական տնտեսության և մշակույթի նոր վերելքի համար։ Զինված ԽՄԿԿ XXIV համագումարի որոշումներով, կոմկուսն ընթանում է հանրապետության աշխատավորության ավանգարդում՝ գլխավորելով նրա անձնվեր պայքարը կոմունիզմի նյութա՜տեխնիկական բազայի ստեղծման, կոմունիստական հասարակության կառուցման համար։ Առ 1 հունվարի 1972 թվականի Ադրբեջանի կոմկուսի շարքերում հաշվվում էր 265.156 կոմունիստ։ === Լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միություն === Ադրբեջանի կոմերիտմիության պատմությունը անխզելիորեն կապված է բոլշևիկյան կազմակերպությունների պատմության հետ։ ՌՍԴԲ(բ) կ VI համագումարի (1917) որոշմամբ կուսակցության Բաքվի կոմիտեն 1917 թվականի օգոստոսին ստեղծեց բանվորների և սովորող երիտասարդների կազմակերպություն, որը և դարձավ Ադրբեջանի կոմերիտմիության սաղմը։ Աշնանը ստեղծվեց տպագրիչների հեղափոխական երիտասարդության խումբը։ [[Պատկեր:The Execution of the Twenty Six Baku Commissars.jpg|մինի|ձախից|[[Բաքվի 26 կոմիսարներ]]]] 1918 թվականի հունվարին երկու խմբերը միավորվեցին՝ ստեղծեյով «Բաքու քաղաքի և նրա շրջանների բանվոր երիտասարդության ինտերնացիոնալիստական միությունը», որը դարձավ Ադրբեջանի ԼԿԵՄ հիմքը։ 1920-ի հուլիսին տեղի ունեցավ Երիտասարդության միության I համագումարը, որտեղ ձևավորվեց Ադրբեջանի կոմունիստական երիտասարդության միությունը։ Այն ակտիվորեն մասնակցել է հանրապետության ինդուստրացմանը, գյուղատնտեսության կոլեկտիվացմանը, կուլտուրական հեղափոխությանը։ Առաջին հնգամյակի պլանները (նավթի գծով) կատարելու գործում աչքի ընկնելու համար Ադրբեջանական ԽՍՀ Կենտգործկոմը Բաքվի կոմերիտմիությանը պարգևատրեց հանրապետության Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։ Ադրբեջանի երիտասարդությունը ակտիվորեն մասնակցեց նաև Հայրենական մեծ պատերազմին։ Հետագա տարիներին նա խոշոր ներդրում կատարեց հանրապետության արդյունաբերության, գյուղատնտեսության և կուլտուրական շինարարության աշխատանքներում։ Ադրբեջանական ԼԿԵՄ 1970-ին ուներ ավելի քան 500 000 անդամ։ === Արհմիություններ === Առաջին արհմիությունները Ադրբեջանում ստեղծվել են 1905 թվականի հոկտեմբերին (դարբինների, մատուցողների, փոստի և հեռագրական աշխատողների, կասպյան նավաստիների, տպագրիչների, երկաթուղայինների, կոշկակարների)։ 1906 թվականի հոկտեմբերին ստեղծվեց նավթարդյունաբերության բանվորների արհմիությունը։ Նույն թվականի վերջին Բաքվում գործում էր մոտ 20 արհմիություն՝ մինչև 12 200 անդամով։ Բաքվի պրոլետարիատի հեղափոխական համախմբվածության գործում խոշոր դեր է խաղացել նավթարդյունաբերության բանվորների արհմիությունը, որն արդեն 1908 թվականին ուներ 7 000 անդամ։ Ադրբեջանի արհմիությունները մասնակցում էին բանվորների հեղափոխական ելույթներին, նրանց պահանջների մշակմանը, պայքարում նրանց բնակարանային և կենցաղային պայմանների բարելավման, բժշկական սպասարկման համար։ [[Պատկեր:Oil Rocks Wells.jpg|մինի|Նավթային աշտարակներ Բաքվում]] Արհմիությունները ողջունեցին խորհրդային իշխանության հաստատումն Ադրբեջանում 1920 թվականի ապրիլին։ Հունիսին, Բաքվի արհմիությունների I կոնֆերանսում ընտրվեց արհմիությունների Ադրբեջանական խորհուրդը։ Նախապատերազմյան հնգամյակների տարիներին մեծ էր արհմիությունների դերը հանրապետության ինդուստրացման, հատկապես նավթարդյունաբերության զարգացման գործում։ 1931 թվականի ապրիլին Բաքվում, նավթարդյունաբերության բանվորների I համագումարում, ստեղծվեց ԽՍՀՄ նավթարդյունաբերության բանվորների համամիութենական արհմիություն։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին արհմիությունները հանրապետության աշխատավորներին մոբիլիզացրին ռազմաճակատին անխափան կերպով վառելանյութ մատակարարելու համար։ Ետպատերազմյան տարիներին Ադրբեջանի աշխատավորները լայնորեն մասնակցում են կոմունիստական շինարարության կազմակերպմանը՝ բարձրացնելով աշխատավորների ստեղծագործական ակտիվությունը։ Ադրբեջանի արհմիությունները միավորում են 1,34 միլիոն բանվորն ծառայող (1971-ի հունվար)։ Արհմիություններն ունեին 57 կուլտուրայի պալատ, 63 ակումբ, 195 գրադարան, 167 կինոսարք, 591 սպորտային կառույց, մեծ թվով հանգստյան տներ, սանատորիաներ և այլն։ == Բնակչություն == Հիմնական բնակիչները ադրբեջանցիներ են՝ 73,8%, ռուսները կազմում են բնակչության 10%, հայերը՝ 9,4%, լեզգիները՝ 2,7%, մյուս ազգությունները՝ 4,1% (1970)։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսից Կազանի, Աստրախանի և Ղրիմի թաթարներին արևելյան Այսրկովկասի թաթարներից տարբերելու նպատակով վերջիններին հանրագիտական բառարաններում և պաշտոնական վիճակագրական տեղեկագրերում սկսեցին անվանել կովկասյան կամ այսրկովկասյան թաթարներ։ Ադրբեջանում 1930-ական թվականներին տեղի ունեցած անձնագրավորման ժամանակ, երբ համատարած կերպով ադրբեջանականացվեց թյուրքալեզու բնակչությունը, 1939 թ. հունվարի 17-ի մարդահամարի պաշտոնական նյութերում նոր միայն Ադրբեջան վարչաքաղաքական անունից ի հայտ եկավ ադրբեջանցի տերմինը։ Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում միջին խտությունը 1 կմ2 վրա 59,1 մարդ էր։ Բնակչության 57,5% բանվորներ ու ծառայողներ են, 42,4%՝ կոլտնտեսային գյուղացիություն։ Առավել խիտ են բնակեցված Ապշերոնյան թերակղզին, Կուր գետի միջին ավազանի աջափնյա մասը, Լենքորանի հարթավայրը։ Մեծ քաղաքներ են՝ [[Բաքու]]ն, [[Կիրովաբադ]]ը, [[Սումգայիթ]]ը, Նուխին, [[Մինգեչաուր]]ը, [[Նախիջևան (քաղաք)|Նախիջևանը]], [[Ստեփանակերտ]]ը։ {| class="wikitable" !rowspan="2"| ||colspan="2"|<center>1939<ref>{{cite web | url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php?reg=5/ | title = Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР | publisher = «Демоскоп» | archiveurl = | archivedate = }}</ref>||colspan="2"|<center>1979<ref>{{cite web |url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=7 |title = Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР |publisher = «Демоскоп» |archiveurl = https://www.webcitation.org/61Dmp8Oa9?url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=7 |archivedate = 2011-08-26 |accessdate = 2015-04-08 |dead-url = no }}</ref><ref name="Перепись 1979">{{cite web|url=http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/200103/0062.html|title=AZERBAIJAN DAILY DIGEST|publisher=«[[EurasiaNet]]»|dead-url=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070716180844/http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/200103/0062.html|archivedate=2007 թ․ հուլիսի 16|accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8}}</ref>||colspan="2"|<center>1989<ref name="Перепись 1979"/><ref name="Перепись">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0183/analit05.php|title=Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)|publisher=«Демоскоп»|date=12.03.2001|archiveurl=https://www.webcitation.org/61Dmq7bcg?url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0183/analit05.php|archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 26|accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8|dead-url=no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7|title=Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР|publisher=«Демоскоп»|archiveurl=https://www.webcitation.org/61DmrClqp?url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7|archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 26|accessdate=2015 թ․ ապրիլի 8|dead-url=no}}</ref> |- ! Թվաքանակ ! Տոկոս ! Թվաքանակ ! Տոկոս ! Թվաքանակ ! Տոկոս |- |Ընդամենը |3 205 150|| |6 026 515|| |7 021 178|| |- |[[ադրբեջանցիներ]] |1 870 471|||58,4 % |4 708 832 ||78,1 % |5 804 980||82,7 % |- |[[Ռուսներ]] |528 318||16,5 % |475 255||7,9 % |392 304||5,6 % |- |[[Հայեր]] |388 025||12,1 % |475 486 ||7,9 % |390 505 ||5,6 % |- |[[Լեզգիներ]] |111 666||3,5 % |158 057||2,6 % |171 395||2,4 % |- |[[Թալիշներ]] |87 510||2,7 % ||-||- |21 169||0,3 % |- |[[Ավարներ]] |15 740||0,5 % |35 991||0,6 % |44 072||0,6 % |- |[[Թուրքեր]] |600||0,0 % |7 926||0,1 % |17 705||0,2 % |- |[[Թաթարներ]] |27 591||0,9 % |31 350<ref>По Всесоюзной переписи населения 1979 года татары - 31 204, крымские татары - 146 человек</ref> ||0,5 % |28 600||0,4 % |- |[[Ուկրաինացիներ]] |23 643||0,7 % |26 402||0,4 % |32 345||0,5 % |- |[[Ծախուրներ]] ||-|| |8 546||0,1 % |13 318||0,2 % |- |[[Վրացիներ]] |10 196||0,3 % |11 412||0,2 % |14 197||0,2 % |- |[[Քրդեր]] |6 005||0,2 % |5 676||0,1 % |12 226||0,2 % |- |[[Թաթեր]] ||-|| ||-||- |10 239||0,1 % |- |[[Հրեաներ]] |41 245||1,3 % |35 487||0,6 % |30 800||0,4 % |- |[[Ուդիներ]] ||-|| |5 841||0,1 % |6 125||0,1 % |- | Այլ ||| |40 200||0,8 % |41 500||0,6 % |} === Առողջապահություն === 1970 թվականին Ադրբեջանում կար 49 000 հիվանդանոցային մահճակալ (93 մահճակալ՝ 10 000 բնակչին), 1913 թվականի 1 100 փոխարեն (5 մահճակալ՝ 10 000 բնակչին)։ 1970 թվականին գործում էր 1075 պոլիկլինիկա և ամբուլատորիա, 133 հակատուբերկույոզային, 152 մաշկա-վեներոլոգիսւկան, 51 օնկոլոգիական հիմնարկ (դիսպանսեր, բուժկետ, բաժանմունք)։ 1970 թվականին աշխատում էր 13 000 բժիշկ (25 բժիշկ՝ 10 000 բնակչին)։ Բժշկական կադրեր են պատրաստում Բաքվի Ն. Նարիմանովի անվան ադրբեջանական բժշկական ինստիտուտը և 17 միջնակարգ բժշկական ուսումնարաններ։ Վերացվել են բնական ծաղիկը, խոլերան, ժանտախտը, մալարիան, տրախոման և այլ հիվանդություններ։ Մահացությունը 1970 թվականին կազմել է 1000 բնակչին 6,7 (1913-ին՝ 25,5), ծնունդը՝ 29,2 մարդ։ 1971-ի բյուջեով, առողջապահության և ֆիզիկական կուլտուրայի հատկացումները կազմել են մոտ 153 միլիոն ռ.: 1970-ին գործել են 60 սանատորիա, 9 հանգստյան տուն։ Հանրածանոթ առողջարաններից են՝ [[Նավթալան]]ը, [[Իստիսու]]ն, [[Մարդաքյան]]ը։ == Տնտեսություն == Ադրբեջանի տնտեսության համար բնորոշ է զարգացման բարձր մակարդակը։ ԽՍՀՄ իշխանության տարիներին արդյունաբերության համախառն արտադրանքը ավելացել է 70 անգամ։ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ-ում երկրորդն է նավթի հանույթով (ՌՍՖՍՀ-ից հետո) և մերձարևադարձային կուլտուրաների մշակությամբ ([[Վրացական ԽՍՀ]]-ից հետո)։ Միութենական նշանակություն ունեն նավթային մեքենաշինությունը, լեռնահանքային, [[Քիմիական արտադրություն|քիմիական]], ցեմենտի արդյունաբերությունը, պահածոների արտադրությանը, [[ձկնարդյունաբերություն]]ը, [[շերամապահություն]]ը, [[բամբակագործություն]]ը, [[այգեգործություն]]ը, [[պտղաբուծություն]]ը և [[գինեգործություն]]ը։ === Արդյունաբերություն === Ադրբեջանի արդյունաբերությունն աչքի է ընկնում, ամենից առաջ, նավթի և գազի հանույթով, նավթավերամշակմամբ, գազի արագորեն աճող հանույթով և դրանց հետ կապված քիմիական արդյունաբերությամբ, մեքենաշինությամբ։ Հիմնական ֆոնդերի մոտ 50% կենտրոնացված է վառելանյութի արդյունաբերության մեջ։ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ նավթի և գազի հանույթի հնագույն շրջանն է, որը 1940-ին տվել է նավթի միութենական հանույթի 71%։ [[Պատկեր:Azeraluminium factory outside Ganca.jpg|մինի|Ազերալյումին գործարանը [[Գանձակ]] քաղաքում]] Երկրի այլ շրջաններում նավթի նոր հանքավայրերի յուրացման կապակցությամբ Ադրբեջանի տեսակարար կշիռն այդ ասպարեզում իջել է մինչև 5,7%-ի (ներառյալ գազային կոնդենսատը), սակայն արտադրությունը բացարձակ չափերով 1913-ի համեմատությամբ ավելացել է 3 անգամ (1970)։ Ետպատերազմյան տարիներին հետազոտվել և յուրացվել են նավթի և գազի նոր հանքավայրեր (Ղարադաղ, Միշովդաղ, Կիրովդաղ, Կալմաս, Փիրսահաթ են)։ Գործում են Դարադաղ-Կիրովաբադ-Աղստաֆա (Երևան-Թբիլիսի ճյուղավորումներով) և Ղարադաղ-Բաքու գազամուղները։ Բուռն զարգացում ապրեց նավթի հանույթը ծովից, որը կազմում է ընդհանուր հանույթի կեսից ավելին ([[Նավթային քարեր]], Պեսչանի կղզի, Գրյազևայա սոպկա և այլն)։ Համաշխարհային պրակտիկայում առաջին անգամ բաց ծովում ստեղծվեց «[[Նավթային քարեր]]» քաղաքը՝, որի էստակադների երկարությունը հասնում է 200 կմ։ Կասպից ծովի հատակից նավթի հանույթով զբաղվում են նաև Սերեբրովսկու և Նարիմանովի անվան նավթագազահանույթի վարչությունները։ Ստեղծվել և վերակառուցվել են նավթի և գազի վերամշակման խոշոր գործարաննեը։ Ադրբեջանն արտադրում է 90 տեսակ նավթամթերք, այդ թվում մոտ 10 անուն բարձրորակ քսայուղեր։ Ադրբեջանում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի 90% բաժին է ընկնում ՋԷԿ-երին (Բաքու, Կիրովաբադ, Սումգայիթ, Նախիջևան)։ ՀԷԿ-եր կառուցված են Կուր (Մինգեչաուրի և Վարվարինյան), Թարթառ (Մադաղիզի), Կիշչայ (Շաքիի) գետերի վրա։ Ալի-Բայրամլիում գործում է գազատուրբինային բաց տիպի շրջանային էլեկտրակայան։ Իրանի հետ միասին կառուցվել է ՀԷԿ Արաքսի վրա։ Ադրբեջանի էներգետիկ տնտեսությունը մտնում է անղրկովկասյան միացյալ էներգահամակարգի մեջ, և արտադրվող էլեկտրաէներգիայի մի մասը ստանում են Հայաստանն ու Վրաստանը։ [[Պատկեր:Azerbaijan forest 3.JPG|մինի|ձախից|Անտառներ [[Ղուբա]]յի մոտ]] Արագ թափով զարգանում են սև և գունավոր մետալուրգիան, շինանյութերի արտադրությունը։ Արդյունահանվում են երկաթաքար, բազմամետաղներ, կոբալտի հանքաքար, մշակվում են քիմիական և ցեմենտի հումքի հանքատեսակներ» ցինկ, կապար, ծծմբային հրաքար, բարիտ։ Ստեղծվել են արդ. նոր կենտրոններ (Կիրովաբադ, Սումգայիթ, Նուխի, Դաշքեսան, Մինգեչաուր, Ալի-Բայրամլի, Ղարադաղ, Ստեփանակերտ ևն)։ Բաքվում են կենտրոնացած հորատող սարքեր, մխոցա-շատրվանային արմատուրաներ, հորատող շարժական ագրեգատներ արտադրող մեքենաշինական ձեռնարկությունները։ Նավթային մեքենաշինության արտադրանքը առաքվում է աշխարհի ավելի քան 26 երկիր։ Էլեկտրատեխնիկական և սարքաշինական ձեռնարկությունները արտադրում են էլեկտրաշարժիչներ, տրանսֆորմատորներ, բարձրավոլտ էլեկտրաապարատներ, լուսատեխնիկական սարքավորումներ։ Սև և գունավոր մետալուրգիան, քիմիական արդյունաբերությունը հիմնականում կենտրոնացված են Սումգայիթում (միութենական նշանակություն ունեն խողովակագլանման, ալյումինի, սինթետիկ կաուչուկի, սուպերֆոսֆատի գործարանները, քիմկոմբինատը)։ Քիմիական արդյունաբերության ձեռնարկություններն արտադրում են սինթետիկ կաուչուկ, թթուներ, պլաստմասսաներ, հանքային պարարտանյութեր, յոդ։ Ղարադաղամ է գտնվում պորտլանդ ցեմենտի՝ ԽՍՀՄ-ում խոշորագույն գործարաններից մեկը, Թովուզուք՝ գունավոր ցեմենտի, Բաքվում՝ ասբոցեմենտի, կերամիկական իրերի, երկաթբետոնե կոնստրուկցիաների գործարանները։ Նավթի մնացուկներից ստանում են ասֆալտ, շիֆեր, բիտում։ Թեթև արդյունաբերության հնագույն ճյուղերից է մետաքսագործությունը (Շաքի, Ստեփանակերտ, Օրդուբադ)։ Տեքստիլ, բրդի, կարի, կոշիկի խոշոր ձեռնարկություններ կան Բաքվում, Կիրովաբադում, Մինգեչաուրում և այլն։ Գորգերի արտադրությամբ Ադրբեջանը գրավում է առաջին տեղն Անդրկովկասում (Լեռնային Ղարաբաղ, Աղդամ, Ղուբա, Շամախի)։ Կիրովաբադում է գտնվում Անդրկովկասի խոշորագույն հախճապակու գործարանը։ Սննդարդյունաբերության ճյուղերից առավել զարգացած են ձկնեղենի, պահածոների, գինու, մսեղենի, յուղի-պանրի, մրգի-բանջարեղենի վերամշակման, ձավարեղենի, ծխախոտի և թեյի արտադրությունը։ Ադրբեջանից արտասահմանյան 56 երկրներ է առաքվում 300 անուն արտադրանք։ [[Պատկեր:Первая советская буровая № 7575, Баку, 1924 г..jpg|330px|աջից]] Աղյուսակ 1. Արդյունաբերական արտադրանքի հիմնական տեսակների արտադրությունը {| class="wikitable sortable" |- !Արտադրանքի անվանումը !! 1913 !! 1940 !! 1950 !! 1967 !! 1970 |- | Նավթ (միլիոն տ) || 7,7 || 22,2 || 14,8 || 21,6 || 20,2 |- | Գազ (միլիոն մ³)|| - || 2498 || 1233 || 5771 || 5500 |- | Էլեկտրաէներգիա (միլիոն կվտ..ժ) || 111 || 1827 || 2923 || 11164 || 12000 |- | Պողպատ (հզ. տ) || - || 23,7 || 44,1 || 831,4 || 732,6 |- | Գլանվածք սն մետաղների (հզ. տ) || - || 8,5 || 12,7 || 665,6 || 585,1 |- | Երկաթաքար (հզ. տ) || - || - || - || 1431 || 1412,7 |- | Սուլֆանոլ 100 %-ի հաշվով (տ) || - || - || - || 19229 || 46200 |- | Ավտոդողեր (հզ. հատ) || - || - || - || 1265 || 1562,2 |- | Նավթային սարքավորում (հզ. տ) || - || 2,6 || 2,8 || 2,9 || 2,2 |- | Հաստոց-ճոճանակներ (հզ. տ) || - || 1.1 || 1,1 || 2.4 || 585,1 |- | Պոմպեր խորքային (հզ. հատ) || - || 31,2 || 41.5 || 74 || 77 |- | էլեկտրաշարժիչներ Փոփոխական հոսանքի, <br>100 կվտ-ից բարձր հզորությամբ (հատ) || - || - || 783 || 2400 || 2460 |- | Ցեմենտ (հզ. տ) || 46 || 111,6 || 129,6 || 1440,8 || 1409,2 |- | Ապակի պատուհանի (հզ. մ²) || - || 448 || 366 || 5421 || 7516 |- | Բամբակյա գործվածքեղեն (միլիոն մ) || 11,9 || 49,1 || 49,2 || 131,5 || 107,2 |- | Բրդյյա գործվածքեղեն (միլիոն մ) || - || 0,5 || 0,4 || 7,0 || 1409,2 |- | Մետաքսյա գործվածքեղեն (միլիոն մ) || - || 0,2 || 2,2 || 14 || 17,6 |- | Ձկան և ծովային գազանի որս (հզ. տ) || 97,3 || 33,2 || 27,3 || 65,5 || 73 |- | Պահածոներ (միլիոն պայմանական տուփ) || 1 || 20 || 35,4 || 144,6 || 179,9 |- | Գինի խաղողի (միլիոն դկլ) || 824 || 906 || 1103 || 2576 || 3340 |} Ութերորդ հնգամյակի ընթացքում (1966-70) Ադրբեջանի հասարակական ամբողջական արդյունքը ավելացել է 35%-ով, ազգային եկամուտը՝ 34%-ով, արդյունաբերական արտադրանքը՝ 37%-ով, տնտեսության հիմնական արտադրական ֆոնդերը՝ 34%-ով։ Գործարկվել է 56 արդյունաբերական խոշոր ձեռնարկություն, այդ թվում՝ ալյումինի և հախճապակու գործարանների առաջին հերթը [[Կիրովաբադ]]ում, [[Բաքվի մետրոպոլիտեն|Բաքվի Վ. Ի. Լենինի անվան մետրոպոլիտենի]] առաջին հերթի մի մասը, արհեստական կաշիների գործարանը [[Ալի-Բայրամլի]]ում։ 1970 թվականին պլանավորման և տնտեսական խթանման նոր սիստեմով աշխատում էր 504 արդյունաբերական ձեռնարկություն, որոնք տվել են ամբողջ իրացված արտադրանքի 78,3% և արդյունաբերության մեջ՝ ստացվող շահույթի 95%։ Ադրբեջանը բազմակողմանի տնտեսական փոխհարաբերությունների մեջ է գտնվում միութենական բոլոր հանրապետությունների հետ։ Նրա արտադրանքի շատ տեսակներ արտահանվում են նաև արտասահմանյան 65 երկրներ։ ՀԽՍՀ միջհանրապետական տնտեսական կապերում, ներածվող և արտածվող արտադրանքի ծավալով և տեսականիով [[ՌԽՖՍՀ]]-ից և [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինայից]] հետո կարևոր տեղը պատկանում է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին։ Խորհրդային Միության բոլոր հանրապետություններից ՀԽՍՀ ներածվող արտադրանքի ընդհանուր ծավալի (արժեքային արտահայտությամբ) շուրջ 15% ստացվում է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից։ Հայաստանի ժողովրդական տնտեսության բոլոր բնագավառներում օգտագործվող նավթամթերքները գրեթե ամբողջությամբ մատակարարում է Ադրբեջանը։ Վառելիքային մազութից և բենզինից բացի Հայաստանը ստանում է ավելի քան 20 տեսակ քսայուղ և նավթամթերք։ Նավթամթերքները կազմում են Ադրբեջանից Հայաստան ներմուծվող ողջ արտադրանքի ընդհանուրծավալի ավելի քան 80%-ը։ ՀԽՍՀ վառելիքա-էներգետիկ տնտեսության համար կարևոր նշանակություն ունեն նաև Ադրբեջանից ստացված բնական գազը և էլեկտրաէներգիան։ Ներմուծվող արտադրանքի մեջ ծավալի տեսակետից 2-րդ տեղը գրավում են թեթև և սննդի արդյունաբերության ապրանքները (բամբակյա մանվածք, բամբակի յուղ)։ ՀԽՍՀ տնտեսության համար, չնայած փոքր քանակին, կարևոր են նաև [[Սումգայիթ]]ից ներմուծվող պողպատյա խողովակները և թերթավոր պողպատը։ Ադրբեջանը ՀԽՍՀ-ին մատակարարում է նաև մեծ քանակությամբ լուսամուտի ապակի, ապակե տարա և մեծ տրամաչափի ասբեստացեմենտի խողովակներ։ ՀԽՍՀ-ից Ադրբեջանը ստանում է շուրջ 150 տեսակ արդյունաբերական ապրանք, որոնք հատկապես կիրառվում են [[նավթային արդյունաբերություն|նավթային]], [[քիմիական արդյունաբերություն|քիմիական արդյունաբերության]], [[մեքենաշինություն|մեքենաշինության]] և [[գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսության]] մեջ։ ՀԽՍՀ-ից Ադրբեջան արտահանվող արտադրանքների 40% բաժին է ընկնում քիմիական արդյունաբերության արտադրանքին։ Մեծ քանակություն են կազմում և Ադրբեջանի համար կարևոր նշանակություն ունեն նաիրիտը, [[կաուստիկ սոդա]]ն, [[նատրիումի կրեմնեֆտոր]]ը, [[ամոնիակ]]ը, [[սուպերֆոսֆատ]]ը, [[ցիանամիդ]]ը, [[ծծմբաթթու]]ն, [[պղնձարջասպ]]ը, [[ասբովինիլ]]ը, պոլիվինիլացետատի էմուլսիան, լաքերն ու ներկերը։ [[Պատկեր:Dashkasan city (e-citizen).jpg|մինի|Դաշքեսան-[[Քարհատ]]]] Ադրբեջանի ավտոմոբիլային տրանսպորտը լայնորեն կիրառում է հայկական «գիգանտ» և այլ տեսակի ավտոդողեր։ Հանրապետության տնտեսության ամենատարբեր բնագավառներում վաղուց լայն ճանաչում է գտել նաև Հայաստանի մեքենաշինության և էլեկտրատեխնիկա կան արդյունաբերության 60-ից ավելի արտադրանք (շարժական էլեկտրակայաններ, ուժային տրանսֆորմատորներ, գեներատորներ, էլեկտրաշարժիչներ, ճշգրիտ չաւիիչ գործիքներ, հիդրոպոմպեր, կոմպրեսորներ, մամլիչներ, ունիվերսալ բարձր ճշտությամբ շրջահղկող և ֆրեզերային հաստոցներ)։ Ադրբեջանում արտածվում են նաև մեծ քանակությամբ էլեկտրալամպ, կաբելներ, պահեստամաս, ժամացույց։ Վերջին տարիներին Ադրբեջան արտածվող արտադրանքներին ավելացել է նաև «[[Երևանի ավտոմոբիլային գործարան|ԵրԱԶ»]] մակնիշի ավտոմեքենան։ Մեքենաշինության և էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության արտադրանքը կազմում է ՀԽՍՀ-ից Ադրբեջան արտածվող արտադրանքների ընդհանուր ծավալի 30%։ Ծավալի տեսակետից զգալի են նաև թեթև սննդի արդյունաբերության արտադրանքները, հատկապես բրդյա նուրբ գործվածքները, հանքային ջրերը։ Երկու հանրապետությունների միջև գոյություն ունեն ձեռնարկությունների համատեղ կառուցման, փորձի փոխանակման, մասնագետների պատրաստման ու փոխանակման, սոցմրցման և այլ տեսակի տնտեսական փոխհարաբերություններ։ === Գյուղատնտեսություն === Ադրբեջանի գյուղատնտեսության հիմնական ճյուղը [[երկրագործություն]]ն է։ Ցանքատարածությունները 1970 թվականին 1,196 միլիոն հա էին, որից հացահատիկային կուլտուրաներինը՝ 621 000 հա, տեխնիկական կուլտուրաներինը՝ 209 900 հա։ Ցանքատարածությունների ավելի քան 70% ոռոգելի է։ Առավել կարևոր ջրանցքներն են վերին Շիրվանյան, վերին Դարաբաղյան և Սամուր-Ապշերոնյան։ [[Պատկեր:Cotton Fields (3968815782).jpg|մինի|Բամբակի դաշտ|ձախից]] Գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղը բամբակագործությունն է (1970 թվականին՝ 193 000 հա), որը տալիս է կոլտնտեսություն ների դրամական եկամտի մոտ 50%։ Բամբակենու մշակությամբ զբաղվում են հիմնականում Կուր-Արաքսյան հարթավայրում և Մերձարաքսյան դաշտավայրում՝ ներառյալ [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]։ Նախալեռնային շրջաններում մշակվում է [[ծխախոտ]]։ [[Լենքորանի հարթավայր]]ում զարգացած է [[թեյ]]ի մշակությունը։ Հացահատիկի արտադրությունը կենտրոնացած է Մեծ և Փոքր Կովկասի նախալեռնային շրջաններում և Մուղանի հարթավայրի հարավում։ Հացահատիկների ցանքատարածությունների 70% զբաղեցնում է ցորենը (1970 թվականին՝ 419 700 հա)։ Մշակվում են նաև բանջարաբոստանային կուլտուրաներ։ Այգիները 1970 թվականին զբաղեցնում էին 121 600 հա։ Զարգացած է պտղաբուծությունը (1970 թվականին՝ 149 200 հա՝ ներառյալ ցիտրուսային կուլտուրաները)։ Լենքորանում մշակում են խոնավասեր մերձարևադարձային կուլտուրաներ (հիմնականում թեյ), [[Կուր-Արաքսյան դաշտավայր]]ում և Ապշերոնյան թերակղզում՝ [[նուռ]], [[թուզ]], [[սերկևիլ]], [[նուշ]], [[ձիթապտուղ]]։ [[Շերամապահություն|Շերամապահությամբ]] զբաղվում են՝ [[Շաքի]]-[[Զաքաթալա]]յի շրջանում, [[Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ]]-ում, Նախիջևանի, Կիրովաբադ-Ղազախի գոտիներում։ Աղյուսակ 2. Գյուղատնտեսալամ կարևորագույն կուլտուրաների համախառն բերքը (հազար տոննա) {| class="wikitable sortable" |- ! !! 1913 !! 1940 !! 1950 !! 1967 !! 1970 |- | Բամբակ || 64 || 154 || 284 || 333 || 335,4 |- | Հացահատիկ || 486 || 567 || 523 || 729 || 723 |- | Ծխախոտ || 1 || 5,4 || 8,1 || 20,8 || 24,7 |- | Բանջարեղեն || - || 63 || 67 || 363 || 409 |- | Թեյ || - || - || - || 8,7 || 9.8 |- | Կարտոֆիլ || 38 || 82 || 119 || 122 || 130 |} [[Անասնապահություն]]ը տալիս է կոլտնտեսությունների և խորհրդային տնտեսությունների եկամտի 25%-ը։ Անասունների գլխաքանակի մասին տես 3 աղյուսակը։ Աղյուսակ 3. Անասունների գլխաքանակը (հազար գլուխ, առ 1 հունվարի) {| class="wikitable sortable" |- ! !! 1916 !! 1941 !! 1951 !! 1968 !! 1971 |- | Խոշոր եղջերավոր անասուն || 1397 || 1357 || 1248 || 1671 || 1578,5 |- | Այդ թվում կովեր և մատակներ || 491 || 489 || 345 || 664 || 621,7 |- | Ոչխարներ և այծեր || 2394 || 2907 || 3360 || 4713 || 4413,8 |- | Խոզեր || 31|| 120 || 73 || 101 || 106,3 |} [[Պատկեր:Flock of sheep.jpg|230px|աջից]] Ադրբեջանում զարգացած է ավանդական արտագնաց անասնապահությունը։ Միաժամանակ ստեղծվում է կերի կայուն բազա, և անասունների մի մասը տեղափոխվել է մսուրային խնամքի։ Մեծ տեղ է գրավում ոչխարաբուծությունը.: Մսաբրդատու ցեղերից բացի (բալբաս, շիրվան, ղարաբաղի բողազ ևն) բուծվում են նաև կիսանրբագեղմ և նրբագեղմ ոչխարների ցեղեր, այդ թվում՝ ադրբեջանական լեռնային մերինոսը։ Խոշոր եղջերավորներից բուծվում են [[գոմեշ]] և [[զեբու]]։ Զարգացած է թռչնաբուծությունը։ Գյուղատնտեսական ողջ արտադրանքի արժեքը 1970 թվականին կազմել է 856 միլիոն ԽՍՀՄ ռուբլի, որը 106 միլիոն ռուբլի ավելի էր 1969 թվականի մակարդակից (գյուղատնտ. արտադրանքի պետական գնումների ծավալի դինամիկան ցույց է տրված 4 աղյուսակում)։ 1970 թվականին Ադրբեջանի գյուղատնտ. մեջ աշխատում էր 47 000 տրակտոր, 4 000 հացահատիկային կոմբայն, ավելի քան 1500 բամբակահավաք մեքենա, մոտ 18 000 ավտոմեքենա։ Հանրապետության գյուղատնտ. 1970 թվականին սպառել է 600 միլիոն կվտժ էլեկտրաէներգիա, որը 54 անգամ ավելի է 1940 թվականին սպառածից։ Աղյուսակ 4. Գյուղատնտեսական մթերքների պետական գնումները (հազար տոննա) {| class="wikitable sortable" |- ! !! 1940 !! 1950 !! 1967 !! 1970 |- | Բամբակ || 154 || 284 || 333 || 336 |- | Հացահատիկ || 130 || 115 || 178 || 170 |- | Բանջարեղեն || 25 || 26 || 236 || 267 |- | Մրգեր և հատապտուղներ <br>(խաղողը ներսայալ) || 59 || 52 || 165 || 370 |- | Թեյի տերև || 0,24 || 0,8 || 8,7 || 9,8 |- | Անասուն և թռչուն (կենդանի <br>քաշ) || 23 || 33 || 67 || 84 |- | Կաթ || 39 || 55 || 162 || 182 |- | Ձու (միլիոն հատ) || 10 || 20 || 94 || 133 |- | Բուրդ || 3,1 || 3.8 || 8,8 || 8 |} === Տրանսպորտ === Ադրբեջանն ունի զարգացած տրանսպորտային ցանց։ Բեռնաշրջանառության 60%-ից ավելին բաժին է ընկնում երկաթուղուն, որի ընդհանուր երկարությունը 1970 թվականին ավելի քան 1800 կմ էր։ [[Պատկեր:Baku Vagzal.jpg|մինի|ձախից|Երկաթուղային կայարանը Բաքվում]] 1926 թվականին շահագործման հանձնվեց ԽՍՀՄ-ում էլեկտրիֆիկացված առաջին՝ Բաքու-Սաբունչի երկաթուղին, իսկ 1970-ին էլեկտրաքարշերով և ջերմաքարշերով սպասարկվող երկաթուղիների երկարությունը հասավ ավելի քան 1677 կմ։ Երկաթուղային խոշոր հանգույցներ են Բաքուն, [[Բալաջարի]]ն, [[Եվլախ]]ը։ Մեծ նշանակություն ունի ծովային տրանսպորտը։ Կասպից ծովով բեռնափոխադրումների մեծ մասը բաժին է ընկնում Ադրբեջանին։ Գլխավոր նավահանգիստը Բաքուն է։ Գետերից նավարկելի է միայն Կուրի ստորին հոսանքը։ Ավտոճանապարհների երկարությունը 1971-ին 20 000 կմ էր, որից կոշտ ծածկով՝ 11 500 կմ։. Ավտոտրանսպորտը հանրապետության ներսում երթևեկության հիմնական փոխադրամիջոցն է։ Ադրբեջանն օդային գծերով կապված է ԽՍՀՄ գրեթե բոլոր արդ. կենտրոնների հետ։ Գործում են նաև ներքին՝ Բաքու-Կիրովաբադ-Նախիջևան, Բաքու-Եվլախ, Բաքու-Շաքի-Բելոկանի, Բաքու-Աղջաբեդի գծերը։ Ադրբեջանում գործում են Բաքու-Բաթում (Ռուսաստանում առաջին), Ալի-Բայրամլի-Բաքու նավթամուղները և Ղարադաղ-Աղստաֆա (դեպի Երևան և Թբիլիսի ճյուղավորումներով), Ղարադաղ-Սումգայիթ, Ալի-Բայրամլի - Ղարադաղ գազամուղները։ Տրանսպորտի բոլոր տեսակների բեռնաշրջանառությունը 1970-ին կազմել է 40 մլրդ. ռուբլի։ === Տնտեսա-աշխարհագրակսւն շրջաններ === Ըստ զարգացման առանձնահատկությունների, Ադրբեջանը բաժանվում է տնտեսական հետևյալ շրջանների [[Պատկեր:The Soviet Union 1937 CPA 574 stamp (Arms of Azerbaijan).jpg|մինի]] * Ապշերոնյան (Բաքու-Սամգաիթի), որը ԽՍՀՄ նավթ-արդյունաբերության հիմնական բազաներից է * Կուր-Արաքսյան (բամբակագործություն) * Ղուբա-Խաչմասի (այգեգործություն, բանջարաբուծություն, շերամապահություն, ձկնորսություն, թեթև արդյունաբերություն, նավթա-գազարդյունահանում և գազավերամշակող արդյունաբերություն) * Լենքորանի (մերձարևադարձային կուլտուրաներ, զարգացած սննդարդյունաբերություն) * Կիրովաբադ-Ղազախի (լեռնաքիմիական, թեթև, սննդի արդյունաբերություն, այգեգործություն, բամբակագործության, հացահատիկի մշակություն, ծխախոտագործություն, անասնապահություն) * Շաքի-Զաքաթալայի (այգեգործություն, ծխախոտագործություն, պտղաբուծություն, հացահատիկի մշակություն, շերամապահություն) * Շամախի-Իսմայիլի (անասնապահություն, խաղողագործություն, պտղաբուծություն, հացահատիկի մշակություն) * Լաչին-Քյալբսւջարի (անասնապահություն, անտառային տնտեսություն, ծխախոտագործություն, լեռնահանքային արդյունաբերություն) * Նախիջևանի (լեռնահանքային և սննդի արդյունաբերություն, այգեգործություն, խաղողագործություն, շերամապահություն, հացահատիկի մշակություն, բամբակագործություն, անասնապահություն) * Լեռնային Ղարաբաղի (այգեգործություն, շերամապահություն, անասնապահություն, հացահատիկի մշակություն) == Կրթություն և մշակութային-լուսավորական հիմնարկություններ == Ադրբեջանական ժողովրդի լուսավորության ու մշակույթի զարգացման, մայրենի լեզվով դասավանդումը վարելու, կուլտուրլուսավորական հիմնարկներ ստեղծելու գործում մեծ դեր են խաղացել 19-20-րդ դարերի ադրբեջանական մտավորականության նշանավոր դեմքեր Մ. Ֆ. Ախունդովը, Մ. Շ. Վազեհը, Ա. Ա. Բսւքիխսւնովր, Ս. Ա. Շիրվանին, Գ. Ս. Զարդաբին, [[Միրզա Սաբիր]]ը, Ջ. Մամեդկուլիզադեն, [[Նարիման Նարիմանով]]ը, [[Ուզեյր Հաջիբեկով]]ը, Ս. Մ. Գանիզադեն, Ա. Շաիկը, Ա. Ս. Ահմեդովը և ուրիշներ։ [[Պատկեր:İsmailiyye palace in Istiqlaliyyat street, Baku, 2010.jpg|մինի|ձախից|[[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա]]]] Նախահեղափոխական Ադրբեջանում թույլ էր զարգացած կրթությունը, ազգային լեզվով ուսուցման խնդիրը մնում էր չլուծված։ 1914-15 ուսումնական տարում տարբեր տիպի դպրոցներում սովորել է 73 000 երեխա, սակայն ադրբեջանցիների թիվը տարրական դպրոցներում 36,1, իսկ միջնակարգ դպրոցներում 11% էր։ Գրագիտությունը կազմում էր 9,2%։ 1921 թվականին բարձրագույն կրթությամբ ընդամենը 62 ադրբեջանցի կար։ Խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Ադրբեջանում վերացվել է անգրագիտությունը։ 1970 թվականի տվյալներով ամեն 100 բնակչից բարձրագույն և միջնակարգ (լրիվ ն ոչ լրիվ) կրթություն ուներ 471-ը։ Ցերեկային հանրակրթական դպրոցներում սովորողների թիվը 1 443 000 էր, իսկ կրթության բոլոր ձևերում ընդգրկված էր 1,83 միլիոն մարդ կամ Ադրբեջանի յուրաքանչյուր 3-րդ բնակիչը։ Ուսուցիչների թիվը անցնում էր 70 հազարից։ 1970-ին Ադրբեջանում գործում էին պիոներների և դպրոցականների պալատ՝ Բաքվում, 84 պիոներտուն, պատանի բնասերների, տեխնիկների և տուրիստների 18 կայան, 59 սպորտդպրոց, 1600 նախադպրոցական հիմնարկություն (110 600 երեխա)։ 1970-71 ուսումնական տարում 70 պրոֆ-տեխնիկական ուսումնարաններում սովորել են մոտ 46 100, 79 միջնակարգ մասնագիտական ուսումնական հաստատություններում՝ 71 000 սովորող, 13 բուհերում՝ ավելի քան 100 000 ուսանող։ 1966-70-ական թվականներին Ադրբեջանի բուհերն ավարտել են 52 500, իսկ միջնակարգ մասնագիտական ուս. հաստատությունները՝ մոտ 80 000 մասնագետ։ Խոշոր բուհերն են՝ [[Բաքվի պետական համալսարան|Ադրբեջանի Ս. Մ. Կիրովի անվան պետական համալսարանը]], [[Բաքվի նավթի և քիմիայի համալսարան|Մ. Ագիզբեկովի անվան նավթի և քիմիայի]], պոլիտեխնիկական, Վ. Ի. Լենինի անվան մանկավարժական, Մ. Ֆ, Ախունդովի անվան օտար լեզուների, Ն. Նարիմանովի անվան բժշկական ինստիտուտները, [[Բաքվի երաժշտական ակադեմիա|Ուզեյր Հաջիբեկովի անվան կոնսերվատորիան]]։ 1970 թվականին Ադրբեջանում գործել են 7242 մասսայական, դպրոցական և գերատեսչական գրադարան, ավելի քան 2000 ակումբ, կուլտուրայի պալատ և տուն, 2000 կինոսարք և 37 թանգարան։ Ադրբեջանի մշակույթի կարևոր օջախներից են՝ Մ. Ֆ, Ախունդովի անվ, հանրապետական, [[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա|Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ]] հիմնակազմ գրադարանները, Ադրբեջանի պատմության, [[Նիզամի Գյանջևիի անվան ադրբեջանական գրականության թանգարան|Նիզամիի անվան ադրբեջանական գրականության]], Ռ. Մուստաֆաևի անվան արվեստի թանգարանները և Վ. Ի. Լենինի կենտրոնական թանգարանի մասնաճյուղը։ === Գիտություն և գիտական հիմնարկություններ === Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում հարյուրամյակներ առաջ ձևավորվել էր հարուստ մշակույթ։ Այստեղ ապրող ցեղերը հնագույն ժամանակներից տիրապետել են մետաղաձուլության և մետաղից իրեր ու զենքեր կռելու հմտությանը։ Մետաղամշակման, ինչպես նաև նավթը որպես վառելիք և դեղանյութ օգտագործելուն զուգընթաց կուտակվում էին տեխնիկական գիտելիքներ։ Գտնվել են մինչև մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակը պղնձյա և պղնձի ու մկնդեղի համաձուլվածքից պատրաստված իրեր։ Միջին դարերում գիտական միտքն առավել զարգացում ապրեց աստղաբաշխ և մաթեմատիկոս [[Նասրեդին Թուսի|Նասիրեդդին Թուսիի]] գործերում (13-րդ դար)։ Փիլիսոփայական միտքը բարձր զարգացման հասավ [[Նիզամի Գյանջևի]]ի ստեղծագործություններում։ Նրանք միայն տարածքային առումով են ապրել Ադրբեջանում. ոչ լեզվաբանական, ոչ ազգային կապեր չունենալով ժամանակակից ադրբեջանցիների հետ։ Անդրկովկասը [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]] միացնելու շնորհիվ հնարավոր դարձավ հաղորդակից լինել ռուսական գիտությանը։ Ռուսական գիտության հետ է կապված [[Կազանի համալսարան|Կազանի]] և [[Պետերբուրգի համալսարան]]ների պրոֆեսոր, լեզվաբան-արվեստագետ Միրզա-յազիմ-բեկի (1802-1870) գործունեությունը։ Ռուս առաջավոր մտքի ազդեցությամբ ձևավորվեցին մի շարք առաջադեմ գործիչների, այդ թվում Ա. Բաքիխանովի և Հ. Զարդաբիի հայացքները։ Առաջադեմ դեմոկրատական գաղափարախոսությունը և մատերիալիստական փիլիսոփայությունը իրենց զարգացումը գտան Մ. Ֆ. Ախունդովի գործերում։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին և 20-րդ դարի սկզբներին Ադրբեջանի ընդերքի, հատկապես նավթի ուսումնասիրման հետ կապված գիտական գործունեություն ծավալեցին ռուս գիտնականներ [[Դմիտրի Մենդելեև]]ը, Վ. Վ. Մարկովնիկովը, Ի. Մ. Գուբկինը և ուրիշներ։ Հ. Աբիխը դրեց Ադրբեջանի երկրաբանական հետազոտման հիմքերը։ Նավթի հանույթի և մշակման կատարելագործման մեջ զգալի դեր խաղացին ինժեներներ Վ. Գ. Շուխովը, Ա. Ա. Լետնին, Ս. Ա. Լեբեդևը։ 1880-90-ական թվականներին են գրվել ադրբեջանցի առաջին քիմիկոս, [[Ստրասբուրգի համալսարան]]ի դոկտոր Մ. Խանլարովի գիտական աշխատությունները։ Նա եղել է Ռուսական ֆիզիկա-քիմիական ընկերության անդամ։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին և 20-րդ դարի սկզբին ստեղծվեցին Ռուսական տեխնիկական ընկերության Բաքվի բաժանմունքը, Գյուղատնտեսության կովկասյան ընկերության մասնաճյուղը, նավթամշակման գործարանների քիմիական լաբորատորիաները։ Ադրբեջանցիների համար մուտքը այդ գիտական կազմակերպությունները և ընկերությունները կապված էր մեծ բարդությունների հետ։ Անդրկովկասում բարձրագույն դպրոց ստեղծելուն ցարական կառավարության արգելքը, մայրենի լեզվով միջնակարգ կրթության բացակայությունը ծայր աստիճան դժվարացնում էին ադրբեջանցի մասնագետների, առավել ևս գիտական աշխատողների պատրաստումը։ Ադրբեջանում գիտությունն իսկական վերելք ապրեց խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո։ Սկզբում գիտության զարգացման գլխավոր օջախը [[Բաքվի պետական համալսարան|ադրբեջանական պետական համալսարանն]] էր։ Բուհերի կազմակերպման և ազգային կադրերի պատրաստման հետ մեկտեղ ստեղծվեցին գիտական հիմնարկներ, այդ թվում Երկրաբանական բյուրոն և «Ազնեֆթ»-ի Կենտրոնական քիմիական լաբորատորիան, Բաքվի ծովային աստղադիտարանը։ 1923 թվականի նոյեմբերին կազմակերպվեց Ադրբեջանի Ուսումնասիրման և հետազոտման ընկերությունը։ 1929 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանական գիտահետազոտական ինստիտուտը, որը 1932 թվականի վերջին վերակազմվեց որպես ԽՍՀՄ ԳԱ Անղրկովկասյան մասնաճյուղի ադրբեջանական բաժանմունք, իսկ վերջինս 1935 թվականին՝ ԽՍՀՄ ԳԱ ադրբեջանական մասնաճյուղ (ԱզՖԱՆ)։ [[Պատկեր:Oil Rocks near Baku.jpg|մինի|ձախից|[[Նավթային քարեր]] քաղաք|330px]] 1930-ական թվականների գիտահետազոտական աշխատանքների կարևորագույն ուղղությունը նավթի նոր հանքավայրերի որոնումն էր, հանույթի և վերամշակման միջոցների ու մեթոդների կատարելագործումը։ Սկսվեց [[Կասպից ծով]]ի հարավային մասի նավթաբերության հետազոտությունը։ Աշխատանքներ ծավալվեցին նավթաքիմիայի ասպարեզում։ Սկսվեց ջրային պաշարների օգտագործման պրոբլեմի մշակումը։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին գիտնականները զբաղված էին երկրի պաշտպանության համար անհրաժեշտ նյութեր ստանալու հարցերով։ 1945 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ Գա։ Ադրբեջանում ետպատերազմյան շրջանում գիտությունը հիմնականում զբաղվում էր նավթային և լեռնահանքային արդյունաբերության վերելքի, ստեղծման, մետալուրգիայի, շինանյութերի արդյունաբերության ընդլայնման, գյուղատնտ. արժեքավոր կուլտուրաների և ամենից առաջ բամբակի նոր, բարձր բերքատու սորտերի ստացման հարցերով։ Երկրաբանները հայտնաբերել են նոր նավթագազաբեր շրջաններ, ուսումնասիրվել են մեծ խորություններում գտնվող նավթաշերտեր, հայտնաբերվել խոշոր, այդ թվում ծովային նավթահանքեր («[[Նավթային քարեր]]», Բալա կղզի)։ Նավթային երկրաբանության կարևոր ուղղությունը նավթագազային շրջանների առաջացման օրինաչափությունների ուսումնասիրությունն է, նստվածքային շերտում ու երկրի կեղևի ավելի խոր մասերում երկրաբանական պրոցեսների և նավթագազային հանքաշերտի կազմավորման միջև եղած կապի հարցը, նավթի և գազի պաշարների ու նրանց տեղաբաշխման կանխագուշակումը (Վ. Վ. Աբրամովիչ, Ա. Ալիզադե, Շ. Մեհտիև, Ա. Ալիև, Բ. Բաբազադե, Կ. Սուլթանով, Ա. Խալիլով, Ս. Սալաև և ուրիշներ)։ Հանրապետության ողջ տարածքի երկրաբանական ուսումնասիրության և կուտակված նյութի ընդհանրացման հիման վրա լույս տեսավ յոթհատորյա «Ադրբեջանի երկրաբանությունը» (1952-61)։ Զգալի հաջողություններ կան նավթի հանույթի տեխնիկայի զարգացման խնդրում։ Ծավալվել են ծովային նավթահանքերի կոմպլեքսային մշակումը և յուրացումը, որի համար 1961 թվականին մի խումբ գիտնականների և մասնագետների շնորհվել է լենինյան մրցանակ (Է. Ալիխանով, Ա. Բիլանդարլի, Բ. Հաջին, Ս. Կասըմզադե, Ի. Կուլին, Մ. Մամեդով, Զ. Մելիք-Թանգիև, Դ. Մզարեուլով, վ. Նեգրեև, Ֆ. Սսւմեդով)։ Նավթաքիմիան դարձել է առաջատար գիտական ուղղություն։ Դրանում մեծ ծառայություն ունեն Չու. Մամեդալիևը, Ռ. Իսմաիլովը, Մ. Դալինը, Վ. Ալիևը, Ս. Մեհտիևը և ուրիշներ։ [[Պատկեր:USSR stamp I.Nasimi 1973 4k.jpg|մինի|[[Իմադ ադ-Դին Նասիմի]]. թուրքմեն բանաստեղծ, ում անունն է կրում [[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա|Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ]] լեզվաբանության ինստիտուտը]] 1930-ական թվականներին Ադրբեջանում ներդրվեց կրեկինգ-գործընթացը։ Ուսումնասիրվել են մոտորային վառելանյութերի ու յուղերի բարելավման մեթոդները։ Ադրբեջանի քիմիկոսները հաջողությամբ զբաղվել են նավթագազից (էթիլեն) էթիլ սպիրտի ստացման եղանակների մշակմամբ (Մ. Ա. Դալին և ուրիշներ), նավթամշակման պրոցեսում կատալիզատորների օգտագործման հարցերով (Վ. Ալին, Վ. Գուտիրիա, Ռ. Իսմաիլով)։ Լուծված են մի շարք տեսական ու կիրառական հարցեր, որոնք կապված են մոնոմերային ու պոլիմերային միացությունների սինթեզման նոր մեթոդների ստեղծման, մոլեկուլների կոնֆորմացիաների, ինչպես նաև նրանց կառուցվածքի ու ռեակցիայի ունակության կապի բացահայտման (Ս. Դ. Սեհտիև, Մ. Մ. Մովսումզադե և ուրիշներ) հետ։ === Բնական գիտություններ === Ադրբեջանում [[մաթեմատիկա]]կան հետազոտություններր հիմնականում տարվում են ֆունկցիոնալ անալիզի և նրա կիրառությունների, մասնակի ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումների տեսության, ֆունկցիաների տեսության, ատոմատ կառավարման տեսության, դեֆորմացվող պինդ մարմնի մեխանիկայի, հեղուկների մեխանիկայի և այլ ուղղություններով։ Ադրբեջանցի մաթեմատիկոսների (Զ. Ի. խալիլով, Ա. Ի. Հուսեյնով, Ի. Ի. Իբրահիմով, Մ. Լ. Ռասուլով, Մ. Գ. Կասիմով, Զ. Ա. Ալլահվերդիև և ուրիշներ) ստացած արդյունքները ունեն ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական նշանակություն։ Զարգանում են [[կիբեռնետիկա]]կան հետազոտությունները, մշակվում են ալգորիթմների և ավտոմատացման սարքերի, ինֆորմացիայի մշակման մեթոդներ։ Կառավարման ավտոմատացված համակարգեր են ստեղծվում ժողովրդական տնտեսության զանազան ճյուղերում, այդ թվում և նավթարդյունաբերության մեջ։ Կիբեռնետիկայի ինստիտուտից բացի Ադրբեջանում կան կիբեռնետիկական թեքման ճյուղային գիտահետազոտական նախագծային ինստիտուտներ, ինչպես նաև մի շարք ինֆորմացիոն-հաշվողական կենտրոններ։ Ադրբեջանի ֆիզիկոսների հետազոտությունները վերաբերում են կիսահաղորդիչների ֆիզիկային (ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Հ. Մ. Աբդուլաև, ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Խ. Ի. Ամիրխանով), միջուկի և տարրական մասնիկների տեսությանը (Ա. Ի. Մուխտարով, Ն. Ա. Կուլին), պինդ մարմնի ֆիզիկային (Յու. Մ. Սեիդով), [[ռադիոֆիզիկա]]յին (Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ Լ. Մ. Իմանով) և մոլեկուլային ֆիզիկային (ԽՍՀՄ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Ա. Ա. Աբասզադե)։ Հիմնական հետազոտությունները կատարվում են Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանակիր ֆիզիկայի ինստիտուտում։ Ինստիտուտի գիտաշխատողների աշխատանքները հանգեցին սելենի և տելուրի մի շարք երկակի ու եռակի միացություների հայտնադործմանը։ Ինքնալեգիրվող դեֆեկտավոր կիսահաղորդիչների հիման վրա հայտնաբերվել են Էլեկտրական հիշողությամբ օժտված սկզբունքորեն կառավարող նոր դիոդներ։ Զգալի հաջողություններ են ձեռք բերվել Էլեկտրոնաանցքային անցումների հետազոտությունների ասպարեզում։ [[Պատկեր:Shamakhi observatory.jpg|մինի|ձախից|[[Շամախիի աստղադիտարան]]|330px]] [[Շամախիի աստղադիտարան|Շամախու աստղադիտարանում]] (տնօրեն՝ Գ. Ֆ. Սուլթանով) հետազոտություններ են կատարվում Արեգակի, աստղային միգամածությունների ֆիզիկայի բնագավառում, ինչպես նաև ուսումնասիրվում են արեգակնային համակարգության մոլորակները։ Աշխարհագրագետ ները հրատարակել են «Ադրբեջանական ԽՍՀ ատլաս»-ը (1963)։ Կ. Գյուլը հետազոտել է Կասպից ծովի հիդրոլոգիայի, հիդրոօդերևութաբանական ռեժիմի, ջրային հաշվեկշռի, հոսանքի ռեժիմի հարցերը։ Բուսաբանների երկարատև աշխատանքի արդյունքն է 8 հատորյա «Ադրբեջանի ֆլորան» (1950-61) աշխատությունը։ Վ. Ի. Ուլյանիշչևի քառահատոր «Ադրբեջանի միկոֆլորան» (1952-67) աշխատությունը արժանացել է լենինյան մրցանակի։ Հողագետների նվաճումները հանրագումարի են բերված «Ադրբեջանական ԽՍՀ հողերը» (1953) գրքում և հանրապետության հողային քարտեզում։ Սելեկցիոներներ Ն. Ալեքպերովը և Ի. Վելիզադեն ստացել են բամբակի, Ի. Մուստաֆաևը՝ ցորենի և գարու, Մ. Մուսաևը՝ բանջարանոցային կուլտուրաների նոր սորտեր։ [[Բժշկություն|Բժշկության]] բնագավառում աշխատանքներ են կատարվում ծայրանդամային ախտաբանության ուսումնասիրման (Մ. Մ. Նազիրով), հանրապետության հանքաջրաբուժական պաշարների հետազոտման և կիրառման վիրաբուժության և ցավազրկման (Մ. Ա. Թոփչիբաշև, Զ. Մ. Մամեդով, Գ. Կ. Ալիև), թերապիայի (Դ.Մ. Աբդուլաև, Մ. է. էֆենդին), ակնաբուժության (Ու. Ս. Մուսաբեկովա, Ս. Ի. Վելիխան), ախտաբանական անատոմիայի (Դ. Բ. Հուսեյնով), ուրոլոգիայի (Մ. Բ. Աբին, Մ. Դ. Զավադզադե) ուղղությամբ։ === Հասարակական գիտություններ === ԽՍՀՄ իշխանության տարիներին մեծ աշխատանք է տարվել [[հասարակական գիտություններ]]ի բնագավառում։ Ադրբեջաներեն հրատարակվել են [[Կառլ Մարքս]]ի, [[Ֆրիդրիխ Էնգելս]]ի աշխատությունները, [[Վլադիմիր Լենին]]ի երկերը, ԽՄԿԿ ականավոր գործիչների աշխատությունները։ Մարքս-Լենինյան Փիլիսոփայության պրոպագանդման հետ մեկտեղ մշակվել է ադրբեջաներեն փիլիսոփայական տերմինաբանություն։ Ադրբեջանական փիլիսոփայության պատմությանն են նվիրված Ա. Օ. Մակովելսկու, Գ. Հուսեյնովի, Ա. Զակուևի, Ջ. Մուստաֆաևի, Ա. Սեիդզադեի, Ֆ. Կասըմզադեի աշխատությունները։ Ադրբեջանի պատմությանը, հեղափոխական շարժումներին, կոմկուսի գործունեությանը նվիրված աշխատություններ են ստեղծվել ԳԱ պատմության, ազգագրության ու հնագիտության ինստիտուտի, Ադրբեջանական կոմկուսի ԿԿ-ին առընթեր կուսակցության պատմության ինստիտուտի, ադրբեջանական պետ. համալսարանի պատմության ֆակուլտետի գիտաշխատողների ուժերով՝ [[Լենինգրադ]]ի, [[Մոսկվա]]յի, [[Անդրկովկաս]]ի և [[Միջին Ասիա]]յի գիտնականների ստեղծագործական համագործակցությամբ։ Ադրբեջանի պատմաբանները մասնակցել են «Անդրկովկասի կոմունիստական կազմակերպությունների պատմության ուրվագծեր»-ի և «ԽՍՀՄ պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» (ռուս.) 12 հատորով և այլ աշխատությունների ստեղծմանը։ [[Պատկեր:Facade detail Nizami Museum of Azerbaijan Literature building.JPG|մինի|ազգությամբ պարսիկ բանաստեղծ [[Նիզամի Գյանջևի]]ի անվան [[Նիզամի Գյանջևիի անվան ադրբեջանական գրականության թանգարան|ադրբեջանական գրականության թանգարան]]|330px|աջից]] [[Տնտեսագիտություն|Տնտեսագիտական]] և [[Իրավագիտություն|իրավագիտական]] հետազոտաթյուններր նախապես հիմնականում կենտրոնացված էին բուհերում։ 1935 թվականին ԱզՖԱՆ-ի կազմում ստեղծվեց տնտեսագիտության սեկտոր (1958 թվականից՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ տնտեսագիտության ինստիտուտ)։ 1962 թվականին հիմնադրվեց տնտեսության և գյուղատնտեսության կազմակերպման ադրբեջանական գիտահետազոտական ինստիտուտը, իսկ 1965 թվականին՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Պետպլանի տնտեսագիտության գիտահետազոտական, 1966 թվականին՝ Դ. Բունիաթզադեի անվան ժողովրդական տնտեսության ադրբեջանական ինստիտուտները։ Նույն թվին Բաքվում ստեղծվեց ժողովրդական սպառման առարկաների, բնակչության պահանջի և կոնյուկտուրային առևտրի Համամիութենական գիտահետազոտական ինստիտուտի ադրբեջանական մասնաճյուղը։ Այդ գիտական հիմնարկներում մշակվում են ժող. տնտեսության առանձին ճյուղերի համամասնության, արտադրողական ուժերի տեղաբաշխման, կապիտալ ներդրումների արդյունավետության, պլանավորման, նյութական խթանման և տեսական ու գործնական հետաքրքրություն ներկայացնող այլ հարցեր։ Իրավագիտության պրոբլեմներով զբաղվում են Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ փիլիսոփայության և իրավունքի ինստիտուտում (ստեղծվել է 1968 թվականին) և պետական համալսարանում։ Ադրբեջանում ստեղծվել է գիտական հիմնարկությունների լայն ցանց։ 1940 թվականին կար 70, իսկ 1968 թվականին՝ 131 գիտական հիմնարկություն և բուհ։ 140 գիտահետազոտական հիմնարկներում ու բուհերում և այլ հիմնարկներում ու կազմակերպություններում աշխատում էր 17082 գիտաշխատող, այդ թվում ավելի քան 652 դոկտոր և 5346 գիտ. թեկնածու (1970)։ Ադրբեջանի գիտական կենտրոնը [[Ադրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա|Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ]]-ն է, որը 1971 թվականին իր կազմում ուներ 21 գիտահետազոտական ինստիտուտ և մի շարք այլ գիտական հիմնսւրկություններ։ ԳԱ հրատարակում է «Տեղեկագիր» և «Զեկույցներ» (1936 թվականից և 1945 թվականից, ադրբեջաներեն և ռուսերեն), «Ազերբայջանսկի խիմիչեսկի ժուռնալ» (1959 թվականից, ռուսերեն)։ === Մամուլ, ռադիո և հեռուստատեսություն === Ադրբեջանական պարբերական մամուլի տպագրությունն սկսվել է 1830-ական թվականներից։ 1832 թվականին Թիֆլիսում սկսեց լույս տեսնել ադրբեջաներեն «Թիֆլիս էխբարը» («Թիֆլիսի տեղեկագիր»), 1845 թվականին՝ «Կաֆկազըն բութարաֆինըն խաբարլարի» («Անդրկովկասյան լրաբեր») թերթերը։ Ադրբեջանական լուսավորական Հ. Զարդաբիի հրատարակած «Էկինչի» («Մաճկալ») թերթը (1875-1877) հիմք դրեց Ադրբեջանի դեմոկրատական մամուլի տպագրությանը։ «էկինչի»-ից հետո 19-րդ դարի Ադրբեջանի համեմատաբար պրոգրեսիվ թերթը «Կեշկյուլ»-ն էր (1883-1891)։ Ադրբեջանի հասարակական մտքի զարգացման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ «Շարգի-Ռուս»-ի («Ռուսական Արևելք», 1903-05) ադրբեջաներեն հրատարակությունը Թիֆլիսում։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին լույս տեսան «Կասպի» (1881 -1919), «Բաքու» (1902-18), «Հայաթ» («Կյանք», 1905-06), «Իրշադ» («Ուղեցույց», 1905-1908) թերթերը և «Ֆույուզաթ» («Բարիք», 1906-07) ևն ամսագրեր։ 1906 թվականին դեմոկրատ-գրող Ջ. Սամեդկուլիզադեն ստեղծեց «Սոլլա Նասրեդդին» դեմոկրատական ուղղության ադրբեջանական առաջին երգիծական ամսագիրը (1906-31), որը լայն տարածում գտավ Արևելքում։ Բաքվում բանվորական շարժման զարգացման շնորհիվ ստեղծվեց հեղափոխական մամուլ։ Այստեղ 1901-02 թվականներին լույս էր տեսնում «Բրձոլսւ» («Պայքար») վրացական թերթը, 1901 -1906-ին գործում էր կուսակցական անլեգալ «Նինա» տպարանը, որն արտատպում էր «Իսկրա» թերթը և այլ մարքսիստական գրականություն։ «[[Հումմեթ]]» խումբը հրատարակում էր «Հումմեթ» («Եռանդ») անլեգալ թերթը (1904-05) և թռուցիկներ։ 1905-06-ին լույս տեսան «Իզվեստիա Սովետա ռաբոչիխ դեպուտատով» և «Կոչ-Դեվեթ» ([[հայերեն]] և [[ադրբեջաներեն]]) բոլշևիկյան թերթերը, այնուհետև «Բսւկինսկի ռսւբոչի», «Բանվորի ձայն» (հայերեն), 1906-07 թվականներին «Թեկամյուլ» («էվույուցիա», ադրբեջաներեն), 1907 թվականին «Յոլդաշ» («Ընկեր», ադրբեջաներեն), «Գուդոկ» և այլ թերթեր։ Խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Ադրբեջանում լայն թափ ստացավ տպագրական գործը։ 1924 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանի պետական հրատարակչությունը։ «Ազերնեշր» («Ադրպետհրատ»), «Մաարիֆ» («Լույս»), «Գյանջլիք» («Երիտասարդություն») են հրատարակչությունները 1970 թվականին լույս են ընծայել 1300 անուն գիրք՝ 11 590 000 տպաքանակով։ 1970 թվականին հանրապետությունում լույս է տեսել 122 թերթ (1965 թվականին՝ 82)՝ 391 599 000 տարեկան տպաքանակով և 128 հանդես ու ամսագիր (1965 թվականին՝ 122)՝ 25 045 000 տարեկան տպաքանակով։ Ադրբեջանում մայրենի լեզվով հրատարակվում է «Կոմունիստ», «Սովեթ քենդի» («Խորհրդային գյուղ»), «Ազերբայջան գյանջլարի» («Ադրբեջանի երիտասարդություն», 1919 թվականից), «Ազերբայջան պիոների» («Ադրբեջանի պիոներ», 1938 թվականից), «Ադաբիյաթ վա ինջեսենեթ» («Գրականություն և արվեստ») և այլ թերթեր ու ամսագրեր, ռուսերեն՝ «Բսւկինսկի ռաբոչի» («Բաքվի բանվոր»), «Վիշկա» («Աշտարակ»), «Մոլոդյոժ Ազերբայջանա» («Ադրբեջանի երիտասարդություն, 1919 թվականից) են, հայերեն՝ «Կոմունիստ», 1920 թվականից, թերթերը։ 1920 թվականին հիմնվել է Ադրբեջանի հեռագրական գործակալությունը (1972 թվականից՝ Ազինֆորմ)։ 1926 թվականից սկսվեցին Բաքվի ռադիոհաղորդումները։ Հեռուստատեսային կայանն աշխատում է 1956 թվականից։ Հանրապետական ռադիոն և հեռուստատեսությունը հաղորդումներ են տալիս ադրբեջաներեն, ռուսերեն և հայերեն։ 1970 թվականին Ադրբեջանում կար 450 000 հեռուստացույց և 700 000 ռադիոընդունիչ։ == Մշակույթ և արվեստ == === Գրականություն === Ադրբեջանի գրականությունը սկզբնավորվել է ժողովրդական բանահյուսությամբ։ Նրա ամենահին հուշարձանը «Քիթաբի Դեդե Կորկուդ» էպոսն է, ուր պատկերված է [[Միջին Ասիա]]յից օղուզա-թուրքմենական ցեղերի ներթափանցումը [[Կովկաս]] (11-12-րդ դարեր)։ [[12-րդ դար]]ից սկսած զարգացել է պարսկալեզու գրականությունը, որի խոշոր ներկայացուցիչներից է բանաստեղծ-հումանիստ, մեծ քնարերգակ ազգությամբ պարսիկ [[Նիզամի Գյանջևի]]ն։ [[Պատկեր:Sayat-Nova 1.jpg|thumb|[[Սայաթ-Նովա]]. ուշմիջնադարյան հայ աշուղ-բանաստեղծը ստեղծագործել է [[թուրքերեն]], [[վրացերեն]] ու [[հայերեն]], ամենից շատ՝ թուրքերեն, քանի որ աշուղական արվեստը տարածված էր Կովկասի ու Իրանի իսլամադավանների շրջանում]] Մայրենի լեզվով գրավոր գրականության զարգացումը տեղի է ունեցել Ադրբեջանի տնտեսական, քաղաքական և պետական ինքնուրույնության բացակայության, արաբական, պարսկական մշակույթի և կրոնի ազդեցության պայմաններում։ Այդ գրականության սկզբնավորումը կապվում է ազգությամբ թուրք, խորասանցի Հասան օղլի Իզզեդդինի (պարսկերեն հնչմամբ՝ Փուր-Հասան, 13-14-րդ դարեր) անվան հետ։ Գրականության մեջ մեծ ներդրում են կատարել ազգությամբ թուրքմեն [[Նասիմի|Իմադեդդին Նասիմին]] և ազգությամբ թուրք [[Ֆիզուլի (բանաստեղծ)|Ֆիզուլին]]։ 17-18-րդ դարերում զարգացել է ժողովրդական բանահյուսությունը, հատկապես աշուղական պոեզիան (աշուղ Աբաս, Թուֆերգանլի, խաստա Գասիմ)։ Ստեղծվել են «Քյոռ-օղլի» էպոսը, «Ասլի և Քյարամ», «Աշուղ Ղարիբ» և այլ վիպերգություններ, որոնք ունեն նաև հայկական պատումներ։ Ադրբեջաներեն աշուղական երգեր է հորինել հայ բանաստեղծ [[Սայաթ-Նովա]]ն։ 18-րդ դարի վերջին Վիդադիի (1700-1809) և Վագիֆի (1717-97) ստեղծագործություններում ուժեղացել են ռեալիզմի տարրերը։ 19-րդ դարի սկզբին, Անդրկովկասի՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]] միացնելուց հետո, գրականության մեջ սկսվել է լուսավորա-դեմոկրատական շարժումը, որի խոշոր ներկայացուցիչներն են Բաքիխանովը (մականվանյալ՝ Քուդսի), Մ. Շ. Վազեհը և Մ. Թոփչիբաշևը։ Ադրբեջանական գրականության մեջ մեծ ներդրում է կատարել ազգային դրամայի և արձակի հիմնադիր Մ. Ֆ. Ախանդովը, որի հետևորդներն էին գրողներ Ս. Ա. Շիրվանին (1825-88), Հ. Զարդաբին (1837-1907), Հ. Վեզիրովը, Ն. Նարիմանովը։ Գրականությունը վերելք է ապրել 20-րդ դարի սկզբին։ Դասական պոեզիայի հողի վրա աճել են երգիծաբաններ Ա. Սաբիրը, «Մոլլա Նասրեդդին» հանդեսի հիմնադիր Ջ. Մամեդկուլիզադեն։ Այդ շրջանի ադրբեջանական գրականության նշանավոր դեմքերից են Ա. Հախվերդիևը (1870-1933), Ա. Սիխխաթը (1874-1918), Հ. Ջավիդը (1884 - 1944) և Մ. Խադին (1879-1920)։ Խորհրդային իշխանության հաղթանակից հետո գրականութւան զարգացումն ընթացել է նոր ժանրերի և թեմատիկայի յուրացման, գաղափարական բովանդակության հարստացման, ստեղծագործական մեթոդների կատարելագործման, սոցիալիստական ռեալիզմի մեթոդի հաստատման հունով։ Հաջողության է հասել արձակը, որի ստեղծմանը մասնակցել են նշանավոր ադրբեջանցի գրողներ Մ. Ս. Օրդուբադին, Ա. Աբուլհասանը, Մ. Հուսեյնը, Մ. Իբրահիմովը։ Զարգացել է պոեզիան, որի տաղանդավոր ներկայացուցիչներն են Ս. Վուրղունը, Ս. Ռուստամը, Ռ. Ռզան, Ն. Բաբանը, Ն. Ռաֆիբայլին, Բ. Վահաբզադեն, Հ. Հուսեյնզադեն, Զ. Ջաբարզադեն, Ի. Սաֆարլին և ուրիշներ։ Գրականության նվաճումներից է թատերագրությունը։ Հայտնի են Ս. Ս. Ախունդովի «Բազեի բույնը», Ջ. Ջաբարլիի «Հրո հարսնացուն», «1905 թվականին», «Ալմաս», «Սեիլ», Ս. Վուրղունի՝ «Վագիֆ», «Ֆահրադ և Շիրին», «Խանլար» և այլ պիեսներ։ Մանկական գրականությունը հիմնադրել և զարգացրել են Ա. Շաիգը, Մ. Սաիդզադեն, Մ. Դիլբազին։ Գրականագիտությունը և քննադատությունը սկզբնավորել է Մ. Ֆ. Ախունդովը։ Ակնառու գրաքննադատներից են եղել Ֆ. Քոչարլին (Քոչարլինսկի), Մ. Իբրահիմովը, Մ. Ռաֆիլին, Հ. Արասլին, Ջ. Հաջիևը, Մ. Արիֆը, Մ. Թահմասիբը և ուրիշներ։ Ադրբեջանի գրականության մեջ մարքսիստական գրաքննադատությունն սկզբնավորել են Ա. Նագիմը, Մ. Կուլինը։ [[Պատկեր:Fuzûlî.jpg|մինի|ձախից|թուրք բանաստեղծ [[Ֆիզուլի (բանաստեղծ)|Ֆիզուլին]], ով ստեղծագործել է [[թուրքերեն]], [[արաբերեն]] և [[պարսկերեն]]]] Հայ-ադրբեջանական գրական կապերը դարերի պատմություն ունեն։ Սկզբնավորվելով ժողովրդական բանահյուսության մեջ՝ այդ կապերը հետագայում խորացան գրավոր գրականության բնագավառում։ Արևելյան այնպիսի սիրավեպեր, ինչպիսիք են՝ «[[Ասլի և Քյարամ]]»-ը, «[[Խոսրով և Շիրին]]»-ը, «[[Լեյլի և Մեջնուն]]»-ը և այլն, որոնք հին առասպելների շատ տարրեր են պարունակում, հավասարապես հարազատ են և տարածված երկու ժողովուրդների մոտ։ «Քյոռօղլի» ադրբեջանական էպոսը հատվածաբար երգել են նաև հայերը։ Հայկական մի քանի տարբերակ ունեցող այդ էպոսը գրի է առնվել և մշակվել նաև հայ գրողների կողմից (Ղ. Աղայան և ուրիշներ)։ Հայ մեծ բանաստեղծ [[Սայաթ-Նովա]]ն դարձավ կովկասյան ժողովուրդների բարեկամության երգիչը։ Պահպանվել են նրա ադրբեջաներեն գրած ավելի քան 120 խաղերը։ Հայ-ադրբեջանական գրական կապերն աշխուժացան անցյալ դարի կեսերի Թիֆլիսում, որն արտահայտվեց Խ. Աբովյանի և Մ. Ֆ. Ախունդովի, Խ. Աբովյանի և Մ. Շաֆիի բարեկամությամբ։ Գրական աշխույժ կապեր կային նաև [[Բաքու|Բաքվում]], [[Շուշի]]ում, [[Գանձակ]]ում և [[Շամախի]]ում։ Հայ-ադրբեջանական գրական կապերն ուժեղացան հատկապես Անդրկովկասում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո։ Հարևան ժողովուրդների մոտ ավանդույթ դարձան գրողների փոխայցելությունները, միմյանցից կատարվող թարգմանությունները։ Խորհրդային տարիներին եղբայրական համարվող երկու ժողովուրդների համար մշակութային մեծ իրադարձություն եղան Մ. Մաշտոցի ծննդյան 1600 և Նիզամիի ծննդյան 800, Ֆիզուլիի ծննդյան 500 և Սայաթ-Նովայի ծննդյան 250-ամյակները, Աբովյանի և Ախունդովի, Թումանյանի և Սաբիրի հոբելյանները։ Նման միջոցառումների ժամանակ թարգմանաբար լույս տեսան հոբելյանական ժողովածուներ։ Խորհրդային իշխանության տարիներին հայկական և ադրբեջանական գրական ալմանախներ են լույս տշյել [[Բաքու|Բաքվում]] և [[Երևան]]ում։ Երկու ժողովուրդների բարեկամությունն արտացոլված է հայ և ադրբեջանցի գրողների այնպիսի ստեղծագործություններում, ինչպիսիք են՝ [[Ակսել Բակունց]]ի «Եղբայրության ընկուզենիները» պատմվածքը, Ջ. Ջաբարլիի «1905 թվականին» պիեսը, [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ի պատմվածքները, [[Եղիշե Չարենց]]ի ու Ա. Վուրղունի, Մ. Մուշֆիգի ու Հ. Սահյանի, Ս. Ռուստամի ու Ա. Գրաշու բանաստեղծությունները։ Հայ և ադրբեջանցի գրականագետները երկու ժողովուրդների գրական կապերի պատմության առանձին շրջանների վերաբերյալ ստեղծել են ուշագրավ աշխատություններ։ === Ճարտարապետությունը և կերպարվեստ === [[Պատկեր:Baku Maiden Tower 2008.jpg|մինի|[[Կույսի աշտարակ]]]] Ադրբեջանի տարածքում հնագույն շինությունները հիմնականում գտնվում են Փոքր Կովկասի նախալեռներում։ 6-7-րդ դարերի հուշարձաններից են Կումի բազիլիկը, Կաբալա (հայերեն [[Կապաղակ]]) քաղաքի պաշտպանական շինությունների մի մասը, Լեկիտի քառաբսիդ եկեղեցին, Մինգեչաուրի տաճարային կոմպլեքսը և այլն։ Ադրբեջանում ճարտարապետության վերելքը դիտվում է 11-13-րդ դարերում։ Վերաշինվել են Գյանջան ([[Գանձակ]]), [[Շամախի]]ն և այլ քաղաքներ։ Կառուցվել են ամրոցներ՝ [[Մարդաքյան]] գյուղի մոտ (13-րդ դար), [[Կըզ-Կալասի]]ն՝ Բաքվում (12-րդ դար)։ Միաժամանակ ճարտարապետությունը ձեռք է բերում որոշ հանդիսավորություն, հատկապես հարդարանքում (հախճասալերի լայն կիրառում)։ 17-18-րդ դարերում կառուցվում են Արդեբիլի պաշտամունքային շինությունները, Գյանջայի, Նարդարանի մզկիթները, բաղնիքներ, քարավանատներ։ 15-րդ դարում կառուցվում է [[Շիրվանշահերի ապարանքներ|Շիրվանշահերի պալատը]] Բաքվում, 18-19-րդ դարերում բազմազան է դառնում ժողովրդական տների ճարտարապետությունը։ Խսրհրդային շրջանում Ադրբեջանում բուռն զարգացում է ապրում շինարարությունը։ Ճարտարապետության մեջ շինարարական տեխնիկայի նորագույն նվաճումներին զուգահեռ կիրառվում են հին ավանդույթները։ Ադրբեջանի խորհրդային ճարտարապետության առաջացման, ձևավորման և հետագա զարգացման գործում մեծ ավանդ ունեն ճարտարապետներ Վեսնին եղբայրները, Ա. Իվանիցկին, Ա. Շչուսևը, Լ. Իլյինը, Գ. Տեր-Միքելովը, Վ. Աարկիսովը, է. Քասիմզադեն և ուրիշներ։ Ադրբեջանի ճարտարապետության բնորոշ գծերն արտահայտվում են Ա. Դադաշևի և Մ. Հուսեյնովի գործերում (Ադրբեջանի կոմկուսի ԿԿ-ի, Նիզամիի անվան թանգարանի, կոնսերվատորիայի շենքերը Բաքվում, Համամիութենական գյուղատնտեսական ցուցահանդեսի ադրբեջանական տաղավարը Մոսկվայում և այլն)։ Վերափոխվում են քաղաքները, այդ թվում Բաքուն։ Ադրբեջանում նախագծվել և կառուցվել են նոր քաղաքներ՝ [[Սումգայիթ]]ը, [[Դաշքեսան]]ը, [[Մինգեչաուր]]ը և այլն։ Ադրբեջանում դիմանկարչության, բնանկարչության, որպես ինքնուրույն ժանրերի զարգացումը, ինչպես և բեմանկարչության առաջին փորձերը կապված են մասնագիտական կրթություն ստացած առաջին նկարչի՝ Բ. Կենգերլիի, իսկ երգիծական գրաֆիկան՝ Ա. Ազիմզադեի ստեղծագործության հետ։ Քանդակագործության զարգացմանը խթանել է լենինյան «Մոնումենտալ պրոպագանդայի» ծրագրի իրականացումը։ [[Պատկեր:Palace of Shirvanshahs common.JPG|մինի|ձախից|[[Շիրվանշահերի ապարանքներ]]]] Ադրբեջանում կերպարվեստի զարգացմանը մեծապես օժանդակել է 1920 թվականին Բաքվում բացված Գեղարվեստական դպրոցը։ 1930-40-ական թվականների լավագույն գործերից են Թ. Թաղիևի՝ «Վ. Ի. Լենինը Կրեմլում», Գ. Իոսլիկովի՝ Նիգամիի դիմանկարը, Հ. Ախվերդիևի՝ նկարիչ Ազիմզադեի դիմանկարը, Պ. Վ. Սաբսայի՝ Սերգեյ Կիրովի մոնումենտալ հուշարձանը (1939, Բաքու)։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Ադրբեջանի արվեստագետները ստեղծել են բազմաթիվ հակաֆաշիստական ծաղրանկարներ, պլակատներ, պատերազմի Ա խաղաղության թեմայով նկարներ։ Ետպատերազմյան տարիներին աչքի ընկնող գործերից են՝ Ա. Սալամզադեի, է. Ռզակուլիևի և Վ. Տոկարևի «Առաջին կոլեկտիվ պայմանագրի ստորագրումը 1904 թ.», Ն. Աբդուռահմանովի «26 կոմիսարների ձերբակալումը», Մ. Աբդուլաևի «Երջանկություն կառուցողները»։ Հոգեբանական բնորոշման տարբեր միջոցների օգտագործմանը դիմանկարի ժանրում հաջողությունների են հասել Թ. Սալահովը («Կոմպոզիտոր Կարա Կարաև»), է. Մահմեդովը («Կոլտնտեսական Մ. էյվազով»), Ս. Շարիֆզադեն («Մ. Ֆիզուլի»)։ Բնանկարչության ասպարեզում առանձնանում են Մ. Աբդուլաեի («Մինգեչաուրի կրակները», «Հնգամյակի ճանապարհներին»), Ս. Բախւուլզադեի («Գուդիալչաի հովիտը», «ճանապարհ դեպի Կըզ-Բենեֆշա») գործերը։ Ադրբեջանի քանդակագործության նվաճումներից են Ֆ. Աբդուռահմանովի՝ Նիզամիի հուշարձանները Կիրովաբադում և Բաքվում, Ջ. Ղարյագդիի՝ Վլադիմիր Լենինի և Միրզա Սաբիրի հուշարձանները Բաքվում, Թ. Մամեդովի ե Օ. էլդարովի՝ Վլադիմիր Լենինի հուշարձանը Սումգայիթում։ === Երաժշտություն === Ադրբեջանական ժողովրդական երաժշտությունն ունի լադային բարդ համակարգ (7 հիմնական լադեր, օժանդակ լադեր), զարգացած մեղեդիկ կառուցվածք, աչքի է ընկնում ճոխ օռնամենտիկայով, ինքնատիպ ռիթմական բազմազանությամբ։ ժող. գործիքներից են՝ թառը, սազը, քամանչան, յաստի-բալամանը (դուդուկի կառուցվածքով), զուռնան, նաղարան, նայը, դափը։ Տարածված են՝ ղազախի, իննաբի, միրզաի, թարաքյամա, ուզունդարա են ժող. պարերը։ Ինչպես հարևան արևելյան երկրներին, այնպես էլ Ադրբեջանին բնորոշ է աշուղական արվեստը։ Աշուղներն ստեղծել են ժողովրդական պրոֆեսիոնալ երաժշտության ժանրեր՝ դաստանը (նաև Բայաթի), մուղամը և այլն։ [[Պատկեր:Üzeyir Hacıbəyov6.gif|մինի|[[Ուզեյր Հաջիբեկով]]. նրա անունն է կրում [[Բաքվի կոնսերվատորիա]]ն]] Առաջին ազգային օպերան՝ «[[Լեյլի և Մեջնուն]]»-ը (բեմադրվել է 1908) ստեղծել է [[Ուզեյր Հաջիբեկով]]ը։ Երաժշտական թատրոնի զարգացմանը նպաստել են երգիչ Հ. Սարաբսկին, դերասան Մ. Ալիևը, ռեժիսոր Հ. Արաբլինսկին, կոմպոզիտորներ Զ. Հաջիբեկովը, [[Մուսլիմ Մագոմաև]]ը։ Երաժշտությունը պրոֆեսիոնալ բարձր մակարդակի հասավ խորհրդային իշխանության տարիներին։ Երաժշտական մշակույթի վերելքին մեծապես նպաստել է Ու. Հաջիբեկովի բազմակողմանի գործունեությունը, որը դրել է պրոֆեսիոնալ կոմպոզիտորական դպրոցի և երաժշտագիտության հիմքերը։ Մեծ դեր են կատարեք երգարվեստի վարպետներ Բյուլ-Բյուլը (Մսւմեդով) և Շ. Մամեդովան։ Ադրբեջանի երաժշտական կյանքում ուղենշային են եղել՝ Ու. Հաջիբեկովի «Քյոռ-օղլի», Մ. Մագոմաևի «Նարգիզ», Ռ. Դլիերի «Շսւհսենեմ» օպերաները, Ա. Բադալբեյլիի «Կույսի աշտարակը» (բեմ. 1940) բալետը։ Բալետի և սիմֆոնիզմի զարգացման մեջ մեծ ներդրում ունի Կ. Կարանը։ Մուղամները սիմֆոնիկ մշակման են ենթարկել Ֆ. Ամիրովը, Նիյազին։ Սիմֆոնիկ գործեր է գրում նաև Ջ. Հաջիևը, բալետային երաժշտ. Ա. Մելիքովը, օպերետներ՝ Ռ. Հսւջիեը, երգեր՝ Ս. Ռուստամովը, Թ. Կուլիևը և ուրիշներ։ Օպերային հայտնի արտիստներ են՝ երգչուհիներ Ֆ. Մուխտարովան, Ս. Մուստաֆաևան, երգիչներ Հ. Հաջիբաբաբեկովը, Ռ. Բեյբութովը, Լ. Իմանովը, Մ. Մագոմաևը։ Ականավոր դիրիժորներ են՝ Նիյազին, Ա. Բսւդսւլբեյլին, երաժշտագետներ՝ է. Աբասովան, Դ. Դանիլովը, ջութակահար՝ Ա. Ալիևը։ Բաքվում գործում են Մ. Ախունդովի անվան օպերայի և բալետի թատրոնը (1924 թվականից), Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնը (1938 թվականից), Մուսլիմ Մագոմաևի անվան ֆիլհարմոնիան։ Հանրապետության քաղաքներում և շրջկենտրոններում ստեղծված է երաժշտական դպրոցների և ուսումնարանների լայն ցանց։ Երաժշտական կյանքում կարևոր դեր են կատարում Բաքվի՝ [[Ուզեյր Հաջիբեկով]]ի անվան կոնսերվատորիան (1921 թվականից) և միջնակարգ մասնագիտական երաժշտական դպրոցը, Ադրբեջանի կոմպոզիտորների միությունը։ === Դրամատիկական թատրոն === Ադրբեջանի ժողովրդի թատերական մշակույթը իր ակունքներով կապված է ժողովրդական ստեղծագործության, պաշտամունքային ծեսերի, օրացուցային տոնախմբությունների («Նովրուզ»՝ գարնան տոն, «Կնսեջ»՝ ձմեռնամուտ), հարսանեկան արարողությունների («Նշան»), խաղերի («Քեպենեկ»՝ թիթեռնիկ) հետ։ Հրապարակային ներկայացումների բնույթ են կրել լարախաղացների (քյանդրբազների), դերվիշների ելույթները, աշուղների արվեստը։ [[Պատկեր:Axundzadə M. F..jpg|մինի|ձախից|[[Միրզա Ֆաթալի Ախունդով]]՝ գրականագետ և փիլիսոփա]] Ադրբեջանի պրոֆեսիոնալ թատրոնը սկսել է կազմավորվել 19-րդ դարի կեսից։ 1873 թվականին Բաքվում առաջին անգամ ադրբեջաներեն բեմադրվեցին [[Միրզա Ֆաթալի Ախունդով]]ի «Լենքորանի խանության վեզիրը» և «Հաջի Կարա» կատակերգությունները։ 19-րդ դարի վերջին [[ադրբեջաներեն]] ներկայացումներ են տրվել Շուշիում, Գյանջայում, Նուխիում։ 1897 թվականին Հ. Մելիքովը կազմակերպեց առաջին պրոֆեսիոնալ կոլեկտիվը։ 1908 թվականին Բաքվում բեմադրվեց ադրբեջանական ազգային առաջին օպերան՝ Ուզեյր Հաջիբեկովի «Լեյլի և Մեջնուն»-ը, որով և սկզբնավորվեց ադրբեջանական պրոֆեսիոնալ երաժշտական թատրոնը։ Թատերական արվեստի ծաղկումն իրականացավ խորհրդային իշխանության պայմաններում։ 1920 թվականին ստեղծվեց Միացյալ պետ. թատրոն, որը միավորում էր ադրբեջանական, ռուսական և հայկական դրամատիկական և օպերային խմբերը։ 1922 թվականին ադրբեջանական խումբը վերակազմվեց Ակադեմիական դրամատիկական թատրոնի, օպերային խումբը (1924-ին)՝ օպերայի և բալետի թատրոնի։ Բացվեցին բազմաթիվ թատրոններ։ Դասական դրամատուրգիային զուգընթաց բեմադրվեցին խորհրդային դրամատուրգների, հատկապես՝ Զ. Ջաբարլիի, Ս. Վուրղունի, Հ. Ջավիդի պիեսները։ Ջ. Ջաբարլիի հեղափոխական պաթոսով տոգորված «Հրո հարսնացուն», «Սևիլ», «Ալմաս», «1905 թվականին», «Յաշար» պիեսների ներկայացումները թատրոնի ստեղծագործական կյանքի կարևորագույն փուլը դարձան։ Նշանավոր բեմադրություններից են՝ Ս. Վուրղունի «Վագիֆ»-ը, [[Վիլյամ Շեքսպիր]]ի «[[Օթելլո (ողբերգություն)|Օթելլո»]]-ն, «[[Համլետ (ողբերգություն)|Համլետ»]]-ը, Է. Մամեդխանլիի «Արևելքի առավոտը», Ի. էֆենդիեի «Միշտ ինձ հետ ես», [[Ալեքսանդր Շիրվանգադե]]ի «Նամուն»-ը, [[Լև Տոլստոյ]]ի «Կենդանի դիակ»-ը են։ Հանրապետությունում գործում են Ադրբեջանի Մ. Ֆ. Ախունդովի անվան օպերայի բալետի թատրոնը, Մ. Ազիզբեկովի անվան ադրբեջանական դրամատիկ թատրոնը, Ս. Վուրղունի անվան ռուսական դրամատիկ թատրոնը, Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնը, Գորկու անվան պատանի հանդիսատեսի թատրոնը (Բաքու), Կիրովաբադի, Ստեփանակերտի (հայկական), Նախիջևանի, Սումգայիթի, Աղդամի, Մինգեչաուրի թատրոնները։ Հայ և ադրբեջանական թատերական կապերի սկիզբը դրել են Խաչատուր Աբովյանն ու Միրզա Ախունդովը, ամրապնդել՝ Հ. Արաբլինսկին, Վ. Փափազյանը, Մ. Ալիևը, Հ. Աբելյանը, Ա. Հախվերդովը, Գ. Ավետյանը և ուրիշներ։ Մ. Ախունդովի, Գ. Սունդուկյանի, Ա. Շիրվանզադեի, Ջ. Ջաբարլիի դրամատուրգիան երկու ժոդովուրդների թատերական խաղացանկի անբաժան մասն է եղել։ Հայ դերասաններ [[Հովհաննես Աբելյան]]ը, [[Վահրամ Փափազյան]]ը, Գ. Ավետյանը, Ս. և Ա. Սաֆրազյան ամուսինները հաճախ հանդես են եկել ադրբեջանական բեմում։ === Կինո === Ադրբեջանական կինեմատոգրաֆիայի առաջին քայլերից են «Նավթի և միլիոնների թագավորությունում» (1916), «Արշին մալ ալան» (1917) ֆիլմերը։ 1923 թվականին Բաքվում ստեղծվեց ֆոտոկինովարչություն (1960 թվականից՝ Ջ. Ջաբարլիի անվան «Ադրբեջան ֆիլմ» կինոստուդիա), որը 1924 թվականին թողարկեց «Լեգենդ Կույսի աշտարակի մասին» առաջին գեղարվեստական ֆիլմը։ 1925 թվականին ազգային կինոաշխատողներ պատրաստելու համար կազմակերպվեց ստուդիա։ [[Պատկեր:Phenomen cinema in Baku.jpg|մինի|Բաքվի առաջին կինոթատրոններից մեկը]] Նկարահանվել են՝ «Հանուն աստծո», «Հաջի Կարա» (1925 և 1929, ռեժիսոր՝ Շարիֆզադե), «Սևիլ» (1929, ռեժիսոր՝ [[Համո Բեկնազարյան]]), «Տունը հրաբխի վրա» (1929, «Հայկինոյի» հետ համատեղ, ռեժիսոր՝ Բեկ-Նազարյան), «26 կոմիսարներ» (1933, ռեժիսոր՝ Շենգելայա), «Բաքվեցիներ» (1938, ադրբեջանական, առաջին հնչուն ֆիլմն Է, ռեժիսոր՝ Վ. Տուրին), «Արշին մալ ալան» (1945, ռեժիսորներ՝ Ռ. Թահմասիբ և Ն. Լեշչենկո), «Հեռավոր ափերում» (1958, ռեժիսոր՝ Թ. Թաղիզադե), «Հեռախոսավարուհին» (1962, ռեժիսոր՝ Հ. Սեիդբեյլի), «Բաքվի 26 կոմիսարները» (1966, ռեժիսոր Ա. Իբրահիմով), «Իմ յոթ որդիները» (1970, ռեժիսոր՝ Թ. Թաղիզադե), «Օրն անցավ» (1971, ռեժիսոր՝ Ա. Բաբան) և այլ կինոնկարներ։ Վավերագրական-փաստագրական կինոյի ակնառու հաջողություններից են՝ «խորհրդային Ադրբեջան» (1950, ռեժիսոր Ռ. Դադաշով, Կաննի միջազգային կինոփառատոնի մրցանակ, 1951), «Ասք կասպիական նավթագործների մասին» (1953, ռեժիսոր՝ Ռ. Կարմեն, Կաննի միջազգային կինոփառատոնի մրցանակ, 1954), «Ծովը նվաճողները» (1959, ռեժիսոր՝ Ռ. Կարմեն, օպերատորներ՝ Դ. Մամեդով Ա Ա. Մեդինսկի, լենինյան մրցանակ, 1960) և այլ ֆիլմեր։ 1965 թվականին ստեղծվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ կինոաշխատողների միությունը։ Հանրապետությունում գործում է 2040 կինոսարքավորում (առ 1 հունվ. 1972)։ == Հայերը Ադրբեջանում == {{Հիմնական հոդված|Հայերը Ադրբեջանում}} Հայերն Ադրբեջանի ներկայիս տարածքում բնակվում են հին ժամանակներից։ Բացի [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի]] [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] և [[Ուտիք]] նահանգներից ոչ մեծ զանգվածներով հայեր ապրում էին նաև [[Կուր]] գետից հյուսիս և [[Կասպից ծով]]ի հարավարևմտյան ափերին։ Նրանք զբաղվել են [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսությամբ]], արհեստներով և առևտրով։ Անդրկովկասը Ռուսաստանին միանալուց հետո երկրամասի հայաբնակ վայրերում նկատելիորեն աշխուժացավ նաև մշակութային կյանքը։ Հայկական դպրոցներ են գործել [[Գանձակ]]ում, [[Շուշի]]ում, [[Շամախի]]ում, [[Շամխոր]]ում, [[Նուխի]]ում, [[Ղուբա]]յում, բազմաթիվ գյուղերում։ Արդյունաբերական Բաքվի վերեյքի հետ աճել է նաև հայության թիվը, և քաղաքը դարձել է Անդրկովկասի հայերի հասարակականքաղաքական ու մշակութային կենտրոններից մեկը։ 1864 թվականին հիմնված՝ Բաքվի հայոց մարդասիրական ընկերությունը զգալի ներդրում է կատարել գավառներում հայկական դպրոցներ բացելու գործում։ Այն Բաքվում ստեղծել է գրադարան, տպարան, նյութական օգնություն ցույց տվել Արևմտյան Հայաստանից գաղթածներին։ Բաքվի հայկական թատրոնը զգալի դեր է խաղացել ազգային թատերական արվեստի զարգացման գործում։ Հայերը գործուն մասնակցություն են ունեցել տնտեսական ու քաղաքական կյանքին։ Հայ ժողովրդի շատ զավակներ (Բոգդան Կնունյանց, Սուրեն Սպանդարյան, Ստեփան Շահումյան, Անաստաս Միկոյան, Մ. Մելիքյան, Գ. Կորգանով, Ս. Հովսեփյան, Ա. Ամիրյան, Սահակ Տեր-Գաբրիելյան և ուրիշներ) ռուս, ադրբեջանցի, վրացի, ուկրաինացի, բելառուս և մյուս ժողովուրդների ներկայացուցիչների հետ հեղափոխական ակտիվ գործունեություն են ծավալել և պայքարել Ադրբեջանում խորհրդային իշխանության հաստատման համար։ Հազարավոր հայեր մասնակցել են Բաքվի կոմունայի պաշտպանությանը։ Հայ և ադրբեջանցի աշխատավորների եղբայրական բարեկամությունն էլ ավելի ամրապնդվեց խորհրդային իշխանության վերջնական հաստատումից հետո, սոցիալիստական շինարարության տարիներին։ Խորհրդային Ադրբեջանում ապրում էր մեծաքանակ հայ բնակչություն որից ավելի քան 150 000-ը [[Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ]]-ում։ Սեծ թվով հայեր ապրում էին [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]-ում։ Հայաբնակ հիմնական վայրերն են Բաքուն, Կիրովաբադը, Շահումյանի, Խանլարի, Շամխորի, Դաշքեսանի, Կասում-Իսմայլովի, Ղազախի, Շաքիի (Նուխի), Շամախիի և մի շարք այլ շրջաններ, որտեղ կան հայկական դպրոցներ ա մշակութային օջախներ։ 1920-48 թվականներին Բաքվում գործում էր [[Բաքվի հայկական պետական թատրոն|հայկական պետական դրամատիկական թատրոնը]]։ 1930-ական թվականների սկզբին հայկական թատրոններ ստեղծվեցին Կիրովաբադում և Ստեփանակերտում (տես Կիրովաբադի հայկական թատրոն և Ստեփանակերտի հայկական դրամատիկական թատրոն)։ Ադրբեջանի մանկավարժական ինստիտուտում գործում է հայկական բաժանմունք։ Հայ գրողներից շատերը ([[Ալեքսանդր Շիրվանզադե]], [[Հակոբ Հակոբյան]]) հիմնականում ստեղծագործել են Ադրբեջանում։ Բաքվի հայկական «Կոմունիստ» թերթում, գրական ալմանախներում, «խորհրդային գրող» և ապա «Գրական Ադրբեջան» հանդեսներում են աշխատել գրողներ՝ Թ. Հուրյանը, Ս. Դավթյանը, Գ. Սևունցը, Հ. Սահյանը, Ա. Գրաշին, Ս. Գրիգորյանը, Աթանես Աենալը և ուրիշներ։ Ադրբեջանի խորհրդային գրողների միությունն ունի հայկական բաժանմունք։ Ադրբեջանի խորհրդային մշակույթի զարգացման գործում զգալի ծառայություն են մատուցել նաև հայ ժողովրդի զավակները՝ կոմպոզիտորներ Ա. Սայիլյանը՝ Բաքվի բանվորական առաջին երգչախմբի հիմնադիրը (1920), Հ. Հովհաննիսյանը՝ Ադրբեջանի ժողովրդական գործիքների առաջին անսամբլի ստեղծողն ու երկարամյա ղեկավարը, թատերական նկարիչ ու ռեժիսոր Ս. Սաղյանը և ուրիշներ։ == Տես նաև == * [[Մուսավաթական Ադրբեջան]] * [[Ադրբեջանական Հանրապետություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Գրականություն == * Ленин В. И., Об Азербайджане, Сб., Баку, 1959 * Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1968 * Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմություն Աղվանից աշխարհի, Ե., 1969 * Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1961 * Վարդան Վարդապետ (Արևելցի), Հաւաքումն սյատմութեան, Վնտ., 1862 * Հասան-Ջալալյանց Ե., Պատմութիւն համառօտ Աղվանից երկրի, Երուսաղեմ, 1868 * Բարխուդարյանց Մ., Աղվանից երկիր և դրացիք, Թ.. 1893 * Աղայան Ծ. Պ., Հայ և ադրբեջանական ժողովուրդների դարավոր բարեկամությունը, Ե., 1961 * Բաղդասարյան Ա. Բ., Ադրբեջանական ՍՍՀ, Ե., 1972 * Երևանլի Ա., Հայ և ադրբեջանական ժողովուրդների բարեկամության արտացոլումը գրականության մեջ, Ե., 1955 * Արիֆ Մ., Ադրբեջանական ժողովրդի գրականությունը, Ե., 1961 * Անտոնյան Գ., Տայ-ադրբեջանական բարեկամությունը գրականության մեջ, Ե., 1962 * Փизическая география Азербайджанской ССР, М., 1959 * Геоморфология Азербайджана, Баку, 1959 * Геология нефтяных и газовых месторождений Азербайджана, М., 1966 * Геология Азербайджана, т. 1 - 7, М., 1952-61 * Атлас Азербайджанской ССР, Баку - М., 1963 * Гвоздецкий Н. А., Кавказ М., 1963 * Завриев В. Г., Природное районирование и развитие ландшафтов Азербайджана, «Изв. АН СССР, серия геогр.», 1957, № 4 * Что читать об Азербайджане, в. 1, История Азербайджана, т. 1-3, Баку, 1963 (библ. указатель) * История Азербайджана, т. 1-3, Баку, 1958-63 * Великий Октябрь и Азарбайджан, 1917-1967. Библиография, Баку, 1967 (на азерб. и руц. яз. ) * Петрушевский И. И., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв., Л., 1949 * Ализаде Абдул Керим, Социално-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XV вв., Баку, 1956 * Очерки истории СССР, Первобытно-общинный строй и древнейшие государство на территории СССР, М., 1956, с. 60-77, 31-141, 185-190, 480 - 85 * Очерки истории СССР III-IX вв., Մ., 1958, с. 303-30, 530-36 * Очерки историиСССР, IX-XV вв., ч. 1, М., 1953, с. 641-61, ч. 2, М., 1953, с. 679-93, 728-38 * Очерки истории СССР, Конец XV в. - начало XVII в., М., 1955, с. 859-74 * Очерки истории СССР, XVII в., М., 1955, с. 954-65 * Агаян Ц. П., Крестьянская реформа в Азербайджане. Баку, 1956 * Азербайджан в годы первой русской революции, Баку, 1965 * Борьба за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы, Баку, 1967 * Агаян Ц. П., Великая дружба народов Закавказья, ч. 1, Е., 1970 * Очерки истории Коммуистической партии Азербайджана, Баку, 1963 * Очерки истории коммунистических организаций Закавказья, ч. 1, 1883-1921 гг., Тб., 1967 * Бархашев Б. Бакинский комсомол а годы революции и контрреволюции. Очерни по истории Бакинской организации комсомола, 1917-1920. Баку, 1928 * Гусейнов К. А., Найдель М. И., Очерки история профдвижения в Азербайджане, Баку, 1966 * Советский Азербайджан, Баку. 1958 * География хозяйства республик Закавказья, М., 1966 * Гаджизаде Абдурахим, Азербайджанская ССР, (Бяку), 1967 * Азербайджанская ССР 50-летию Великого Октября, Статистический сб., Баку, 1967 * Кавказ, М., 1966 (Природные условия н естественные ресурсы СССР) * Азербайджанская ССР в цифрах в 1969 году. Краткий статистический сб., Баку, 1970 * Азербайджан, М., 1971 (серия Советский Союз); Касумов 3. М., Стригунов И. В., Тренетин Б. Л., Академия наук Азербайджанской ССР. 20 лет, Баку, 1966 * Развитие науки в Советском Азербайджане. Сб. статей, Баку, 1967 * Кочарлинский Ф., Литература азербайджанских татар, Тифлис, 1903 * Касимзаде Ф., Очерки по истории азербайджанской литературы XIV. в., Баку, 1962 * Очерк истории азербайджанской советской литературы, М., 1963 * Искусство Азербайджана, т. 1-12, 1949-б8 * Усейнов М., Вретаницкнй Л. Саламзаде А., История архитектуры Азербайджана, М., 1963 * Бретаницкий П., Баку, 2 изд., дополн., П.-М., 1970; Изобразительное искусство Азербайджанской ССР, М.. 1957 * Очерки изобразительного искусства Советского Азербайджана, Баку, 1960 * Гаджибеков У., Основы азербайджанской народной музыки, Баку, 1945 * Мнацаканова Е., Азербайджанская народная музыка. М., 1963 * Абасова Э., Касимов К., Очерки музыкального искусства Советского Азербайджана, Баку, 1970 * Новосельцев А. П.. Пашуто В. Т., Черепнин П. В., Пути развития феодализма (Закавказье, Сред-няя Азия, Русь, Прибалтика). М., 1972 * Азарбаjчан хнтабы (библиографиjа), 3 чилдда. v. 1 (1780-190). Бакы. 1963; Азарба'чаи адабнjjаты тарихи. v. 1- З. Бакы, 1957-19) * Азарбаjчан совет адабнjjаты тарихи. v. 1-2, Бакы, 1967 * Ч а ф а р о в W., Азарбаjчан Драм Театры (1873-1941), Бакы, 1971. == Արտաքին հղումներ == {{commons category|Azerbaijan Soviet Socialist Republic|Ադրբեջանական ԽՍՀ}} * [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg1.php Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность населения союзных республик СССР и их территориальных единиц по полу] * [http://www.knowbysight.info/1_AZER/08998.asp Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898 – 1965] * [http://stalin.memo.ru/regions/regi2.htm Сталинские списки: Азербайджанская ССР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181026105047/http://stalin.memo.ru/regions/regi2.htm |date=2018-10-26 }} * [https://archive.org/details/AzerbaijanALandInBloom ''Azerbaijan: A Land in Bloom''] by Mamed Iskenderov * [http://bs-agro.com/index.php/news/other-countries/6931-azerbaijan-azerbaijan-has-become-a-member-of-the-international-organization-of-vine-and-wine-oiv ''Azerbaijan: Azerbaijan has become a member of the International Organization of Vine and Wine (OIV)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130927150008/http://bs-agro.com/index.php/news/other-countries/6931-azerbaijan-azerbaijan-has-become-a-member-of-the-international-organization-of-vine-and-wine-oiv |date=2013-09-27 }} * Ismailov, Eldar: "1937: “Great Terror” in Azerbaijan" in the [http://www.laender-analysen.de/cad/pdf/CaucasusAnalyticalDigest22.pdf Caucasus Analytical Digest No. 22] {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=78}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Ադրբեջանական ԽՍՀ]] [[Կատեգորիա:Արցախի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Նախիջևանի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Օրվա հոդված]] [[Կատեգորիա:Ասիայի պատմական երկրներ]] [[Կատեգորիա:Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշանով պարգևատրվածներ]] [[Կատեգորիա:1920 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:1991 կազմալուծված պետություններ և տարածքներ]] [[Կատեգորիա:1920 հիմնադրումներ Ադրբեջանում]] [[Կատեգորիա:1991 կազմալուծումներ Ադրբեջանում]] 0f5u6lec5rl3jwfuei439f4x9sted5e 0 91014 8476281 8095726 2022-07-28T08:49:25Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մոնի Մարկ''' ([[ֆրանսերեն|ֆրանս.]]՝ Mony Marc), բելգիացի երգչուհի։ Ներկայացրել է [[Բելգիա]]ն առաջին՝ [[Եվրատեսիլ 1956 երգի մրցույթ]]ում «[[Le Plus Beau Jour De Ma Vie]]» («Իմ կյանքի ամենագեղեցիկ օրը») երգով։ {{Արտաքին հղումներ}} {{Եվրատեսիլ 1956 երգի մրցույթ}} [[Կատեգորիա:Եվրատեսիլ 1956 երգի մրցույթի մասնակիցներ]] [[Կատեգորիա:Բելգիայի մասնակիցները Եվրատեսիլ երգի մրցույթում]] [[Կատեգորիա:Բելգիացի երգչուհիներ]] {{Bio-stub}} na5zmg1b2c1zljkz3y6yh4up0j2yjv5 0 98236 8475943 7885892 2022-07-27T16:15:21Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Բելառուսերեն |ինքնանվանում = беларуская мова, biełaruskaja mova |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Բելառուս}}<br /> {{դրոշավորում|Ռուսաստան}}<br /> {{դրոշավորում|Լեհաստան}}<br /> {{դրոշավորում|Լիտվա}}<br /> {{դրոշավորում|Ուկրաինա}}<br /> {{դրոշավորում|Կանադա}}<br /> {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} |շրջաններ = [[Արևելյան Եվրոպա]] |լեզվակիրների թիվ = 8,618,630 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = |գրեր = [[Կիրիլիցա]] |պաշտոնական լեզու = {{դրոշավորում|Բելառուս}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = բել 090 |ISO1 = be |ISO2 = bel |ISO3 = bel |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Բելառուսերեն''' (ինքնանուն՝ '''''беларуская мова, biełaruskaja mova''''')՝ [[Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ի արևելա-սլավոնական լեզվախմբի լեզու։ Բելառուսերեն խոսում են աշխարհում 7 միլիոն մարդ։ Այն [[պաշտոնական լեզու]] է [[Բելառուս]]ում։ Բելառուսերենը չի մտնում ըստ տարածման աշխարհի լեզուների դասակարգման մեջ։ == Տես նաև == * [[Պաշտոնական լեզուների ցանկ]] * [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]] * [[Լեզուների ցանկեր]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Սլավոնական լեզուներ}} {{Եվրամիության պաշտոնական լեզուներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=377}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] fr2x5zyogkjawk3rc6kmfa57ar6mco5 0 223686 8476004 8060733 2022-07-27T17:05:34Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրականություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Խուռիերեն |դասակարգում = [[Խուռիա-ուրարտական լեզուներ]] }} '''Խուռիերեն''', մ.թ.ա. 2-1-ին հազարամյակներում [[Միջագետք]]ի հյուսիսում, [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հարավում և հարակից շրջաններում տարածված էրգատիվ և ագլյուտինատիվ լեզու (մեռած)։ Խուռիերենի կրողները [[խուռիներ]]ն էին։ Հաճախ լեզուն հատկացվում է «Ասիանական լեզվախմբին»։ Եղել են նաև խեթական, ուրարտական, արիական և կովկասյան առնչակցություններ հաստատելու փորձեր։ Խոսվել է [[Մերձավոր Արևելք]]ում (Տիգրիսի և Եփրատի վերին հոսանքներում, Վանա լճի շրջակայքում)։ Գրավոր աղբյուրները (սեպագիր) վերաբերում են մ. թ. ա. II հազարամյակին (խուռիական թագավորի նամակը եգիպտական փարավոնին, շումերա-խուռիական բառացանկ, աքքադա-խուռիական երկլեզվյան արձանագրություններ և այլն)։ Հիմնականում կցական լեզու է. առկա է նախադասության էրգատիվ կառուցվածքը։ == Պատկերասրահ == <gallery mode="packed" heights="180"> Պատկեր:Hurrian-language-rus.PNG|Խուռիերեն լեզի տարածվածությունը Պատկեր:Hurri ge6.jpg|Խուռիերեն գիր </gallery> == Արտաքին հղումներ == * [http://manefon.org/show.php?t=9&txt=3 Վ.Վ. Իվանով Խեթական և խուռական գրականություն] * [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/wordtexte/Hurrisch-Urart.doc Ernst Kausen, Hurritisch & Urartäisch] (DOC) * [http://amarna.ieiop.csic.es/amarna/Tablillas/EA%2024/EA%2024-VAT%20422%20(1).jpg Amarna Briefe im VAM: Mittani-Brief Vorderseite]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} * [http://amarna.ieiop.csic.es/amarna/Tablillas/EA%2024/EA%2024-VAT%20422%20(12).jpg Amarna Briefe im VAM: Mittani-Brief Rückseite]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} == Գրականություն == * [[Իգոր Դյակոնով]]. Языки древней Передней Азии. Издательство Наука, Москва. 1967. 491 с. * Speiser, E. A. (1941). ''Introduction to Hurrian''. New Haven։ Pub. by the American schools of Oriental research under the Jane Dows Nies publication fund. * Wegner, I., ''Hurritisch, eine Einführung'', Harassowitz (2000), ISBN 3-447-04262-1. {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=102}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի հին լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Խուռիա-ուրարտական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[fr:Hourrites#Langue]] 38jbwlv975xptg2o07s0mhwhb2pn08n 8476005 8476004 2022-07-27T17:05:58Z Slava Sahakyan70 65321 /* Պատկերասրահ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Խուռիերեն |դասակարգում = [[Խուռիա-ուրարտական լեզուներ]] }} '''Խուռիերեն''', մ.թ.ա. 2-1-ին հազարամյակներում [[Միջագետք]]ի հյուսիսում, [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հարավում և հարակից շրջաններում տարածված էրգատիվ և ագլյուտինատիվ լեզու (մեռած)։ Խուռիերենի կրողները [[խուռիներ]]ն էին։ Հաճախ լեզուն հատկացվում է «Ասիանական լեզվախմբին»։ Եղել են նաև խեթական, ուրարտական, արիական և կովկասյան առնչակցություններ հաստատելու փորձեր։ Խոսվել է [[Մերձավոր Արևելք]]ում (Տիգրիսի և Եփրատի վերին հոսանքներում, Վանա լճի շրջակայքում)։ Գրավոր աղբյուրները (սեպագիր) վերաբերում են մ. թ. ա. II հազարամյակին (խուռիական թագավորի նամակը եգիպտական փարավոնին, շումերա-խուռիական բառացանկ, աքքադա-խուռիական երկլեզվյան արձանագրություններ և այլն)։ Հիմնականում կցական լեզու է. առկա է նախադասության էրգատիվ կառուցվածքը։ == Պատկերասրահ == <gallery mode="packed" heights="180"> Պատկեր:Hurrian-language-rus.PNG|Խուռիերեն լեզի տարածվածությունը Պատկեր:Hurri ge6.jpg|Խուռիերեն գիր </gallery> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://manefon.org/show.php?t=9&txt=3 Վ.Վ. Իվանով Խեթական և խուռական գրականություն] * [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/wordtexte/Hurrisch-Urart.doc Ernst Kausen, Hurritisch & Urartäisch] (DOC) * [http://amarna.ieiop.csic.es/amarna/Tablillas/EA%2024/EA%2024-VAT%20422%20(1).jpg Amarna Briefe im VAM: Mittani-Brief Vorderseite]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} * [http://amarna.ieiop.csic.es/amarna/Tablillas/EA%2024/EA%2024-VAT%20422%20(12).jpg Amarna Briefe im VAM: Mittani-Brief Rückseite]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} == Գրականություն == * [[Իգոր Դյակոնով]]. Языки древней Передней Азии. Издательство Наука, Москва. 1967. 491 с. * Speiser, E. A. (1941). ''Introduction to Hurrian''. New Haven։ Pub. by the American schools of Oriental research under the Jane Dows Nies publication fund. * Wegner, I., ''Hurritisch, eine Einführung'', Harassowitz (2000), ISBN 3-447-04262-1. {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=102}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի հին լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Խուռիա-ուրարտական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[fr:Hourrites#Langue]] tbj1zkobv9frvc6c8eimti6xc43i1d8 0 226470 8475895 8228854 2022-07-27T14:06:19Z 37.252.93.32 /* Պատմամշակութային վայրեր */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Գյուղ | պատկեր = Tanahat church of Arevis 79.JPG | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Սյունիքի մարզ{{!}}Սյունիքի | երկրամասը աղյուսակում = Սյունիքի մարզ{{!}}Սյունիքի | ղեկավարի պաշտոն = գյուղապետ | ղեկավար = Սասուն Սահակյան | առաջին հիշատակում = 1411 | այլ անվանումներ = Արավիս, Արավսա, Արավուս, Արաեսա, Շահարջիկ, Շենիրճիկ, Սափար-Ալի | կենտրոնի բարձրություն = 1950 | պաշտոնական լեզու = Հայերեն | բնակչություն = 54<ref name=census2011>[https://www.armstat.am/file/doc/99486813.pdf 2011 թ ՀՀ մարդահամարի արդյունքները]</ref> | մարդահամարի թվական = 2011 | ազգային կազմ = [[Հայեր]] | կրոնական կազմ = [[Հայ Առաքելական եկեղեցի]] | էթնոհորոնիմ = արևիսցի | ժամային գոտի = +4 }} '''Արևիս''' (նախկինում` ''Արավուս'' կամ ''Արավսա''), գյուղ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] [[Սյունիքի մարզ]]ի Սիսիանի տարածաշրջանում, [[Սիսիան]] քաղաքից մոտ 16 կմ հարավ-արևմուտք, [[Սիսիան (գետ)|Սիսիան]] գետի ձախ օժանդակ [[Կամրջակ (գետ)|Կամրջակ]] գետակի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 1900 մ բարձրության վրա։ Հեռավորությունը [[Կապան]] մարզկենտրոնից ճանապարհով կազմում է մոտ 121 կմ։ Նախկինում ''Արավսա'' անվան տակ ընդգրկված է եղել [[Ցարական Ռուսաստան]]ի [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի [[Զանգեզուրի գավառ]]ում<ref name=texanunneri_bararan>«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ 1, էջ 393</ref>։ Խորհրդային տարիներին մասն է կազմել [[Հայկական ԽՍՀ]] Զանգեզուրի գավառի, իսկ 1930 թվականից` [[Սիսիանի շրջան]]ի։ Արևիս է վերանվանվել [[1968]] թվականին։ 1995 թվականից մտնում է ՀՀ Սյունիքի մարզի մեջ։ === Անվանում === Գյուղն ունեցել է բազմաթիվ անուններ, սակայն [[ՀԽՍՀ]] [[1968]] թվականի [[հուլիսի 7]]-ի հրամանագրով վերջնականապես ստացել է Արևիս անունը։ Նախկին անվանումներն են եղել՝ ''Արավիս'', ''Արավսա'', ''Արավուս'', ''Արաեսա'', ''Շահարջիկ'', ''Շենիրճիկ'', ''Սափար-Ալի''։ == Պատմություն == Գյուղն հայտնի է եղել դեռևս միջնադարյան ժամանակաշրջանից և հայտնի է եղել որպես գրչական կենտրոն։ [[1411]] թվականին [[Գրիգոր Գրիչ]]ն այստեղ [[ավետարան]] է արտագրել։ Ըստ [[1781]] թվականի հարկացուցակի՝ Արևիս բնակիչները [[Տաթևի վանք]]ին տարեկան վճարել են 1500 դահեկան պտղի հարկ։ == Բնակչություն == Ըստ ՀՀ [[2011]] թ. մարդահամարի արդյունքների` Արևիսի մշտական բնակչությունը կազմել է 54, առկա բնակչությունը` 45 մարդ<ref name=census2011/>։ Մինչև [[1988]]-[[1989]] թթ. ազգամիջյան բախումները գյուղը բնակեցված է եղել ադրբեջանցիներով<ref name=hay_bnak>Զավեն Կորկոտյան, «Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931)»</ref><ref name=hay_texanun>«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 5, էջ 116</ref>, այնուհետ` հայերով։ Արևիսի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև<ref name=hay_texanun/>. {| class="wikitable" ! Տարի | [[1831]] | [[1873]] | [[1914]] | [[1922]] | [[1959]] | [[1970]] | [[1979]] | [[2001]] | [[2011]] |- ! Բնակիչ | 19 | 168 | 300 | 151 | 478 | 551 | 476 | 102<ref name=census2001>[https://www.armstat.am/census2001/pdfs/11.pdf 2001 թ ՀՀ մարդահամարի արդյունքները]</ref> | 54<ref name=census2011/> |- |} == Տնտեսություն == Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, դաշտավարությամբ և [[հացահատիկ]]ի մշակությամբ։ Շրջակայքում կան [[մոլիբդեն]]ի և [[Պղինձ|պղնձի]] հանքավայրեր։ == Պատմամշակութային վայրեր == Գյուղից 3-4 կմ հարավ գտնվում են [[Թանահատի վանք (Սիսիան)|Թանահատի վանք]]ի ավերակները, իսկ 4-5 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ ավերակ գյուղատեղի։ == Տես նաև == * [[Արևիսի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Սյունիքի մարզ)]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://syunik.gov.am/about-communities/373/ Էջը Սյունիքի մարզպետարանի կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120406212107/http://syunik.gov.am/about-communities/373/ |date=2012-04-06 }} * [http://syunik.gov.am/community-leader-council/373/ Համայնքի ղեկավարի Էջը Սյունիքի մարզպետարանի կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120504030640/http://syunik.gov.am/community-leader-council/373 |date=2012-05-04 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{Սյունիքի մարզ}} {{Զանգեզուրի գավառ}} [[Կատեգորիա:Սյունիքի մարզի գյուղեր]] 4b7vln17is6s34n6gvvef3u8lgvsq23 0 231265 8475915 7834333 2022-07-27T15:04:46Z 93.170.189.132 wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Նոր ալիք (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Հեռուստաընկերություն | ընկերության անվանում = '''Նոր ալիք'''<br />'''Новий канал''' | ամբողջական անվանում = | պատկերանիշ = [[Պատկեր:Novyi kanal logo.svg|170px]] | երկիր = {{UKR}}<br />{{դրոշ|Կիև}}[[Կիև]] | հեռարձակման գոտի = {{UKR}} | լեզու = ուկրաիներեն, ռուսերեն | ստեղծված = [[1998]] [[փետրվարի 27]] | փոխարինել է = | նախկին անվանում = | հիմնադիր = | սեփականատեր = StarLightMedia | ղեկավարներ = | կայք = http://www.novy.tv/ }} '''Նոր ալիք''' ({{lang-uk|Новий канал}}), [[Ուկրաինա]]յի համազգային հեռուստաալիք<ref>[http://www.nrada.gov.ua/ua/derzhavniyreestr/Movniki/ZagaljnonacionaljniTelemovniki.html Госреестр телеканалов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120122111929/http://nrada.gov.ua/ua/derzhavniyreestr/Movniki/ZagaljnonacionaljniTelemovniki.html |date=2012-01-22 }}{{ref-ru}}</ref>, հիմնվել է [[1998]] թվականի [[փետրվարի 27]]-ին։ Պատկանում է երկրի խոշորագույն «StarLightMedia» մեդիաընկերությանը<ref>[http://lenta.ru/news/2009/11/11/starlight Каналы Виктора Пинчука объединились под одним брендом]</ref>։ Սկզբնական շրջանում հեռարձակվում էր միայն Կիևում։ 1999 թվականին՝ Ուկրաինայի ևս վեց մարզկենտրոններում, իսկ 2000 թվականից արդեն հասանելի էր Ուկրաինայի 17 մեծագույն քաղաքներում։ 2000 թվականի դեկտեմբերի 20-ից սկսվեց արբանյակային հեռարձակումը։ Հեռուստաալիքը ուղղված է 14-30 տարեկան երիտասարդ լսարանի համար<ref>[http://mediananny.com/intervju/20265 Владимир Локотко. Интервью]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.mediabusiness.com.ua/?option=com_companies&id=3&Itemid=127 Новый канал. Досье // Медиабизнес]{{ref-ru}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.novy.tv/ Պաշտոնական կայք] {{ref-uk}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ուկրաինայի հեռուստաընկերություններ]] [[Կատեգորիա:Ուկրաինալեզու հեռուստաալիքներ]] [[Կատեգորիա:Ռուսալեզու հեռուստաալիքներ]] {{Tv-stub}} lnx46wlupwiad26d6mi4t7p4jjift9p 0 232433 8476279 8205727 2022-07-28T08:40:49Z Robahakob 32695 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ջրանցք}} '''Աբուհայաթի ջրանցք''', ''Աբու-Հայաթի ջրանցք''<ref>{{cite web |url=http://hpj.asj-oa.am/1622/1/1971-1(207).pdf |title=Ջրամատակարարման հարցը Էրեբունիում և Թեյշեբաինիում |author=Գ. Ռ. Մուշեղյան |date=1971 |website=http://hpj.asj-oa.am |publisher=[[Պատմաբանասիրական հանդես|Պատմա-բանասիրական հանդես]] |access-date=2020 թ․ հուլիսի 14 |archive-date=2020 թ․ հուլիսի 14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200714192834/http://hpj.asj-oa.am/1622/1/1971-1(207).pdf |dead-url=yes }}</ref>, ([[պարսկերեն]]՝ աբուհայաթ-կենսաջուր), կառուցվել է հավանաբար [[17-րդ դար|XVII]]-[[18-րդ դար|XVIII]] դդ.։ Սկիզբ է առել [[Հրազդան (գետ)|Հրազդանի]] ձախ ափից, ոռոգել [[Քանաքեռ]]ի ու Նորքի այգիների մի մասը։ [[Քանաքեռի ջրաէլեկտրակայան]]ի ջրանցքի կառուցումից հետո Աբուհայաթի ջրանցքի մի մասը դարձել է [[Նորքի ջրանցք]]ի բաժանարար։ Ավերվել է [[Երևանի երկրաշարժ (1679)|1679-ի երկրաշարժից]]<ref>{{cite web |url=https://karinehayrapetyan1.wixsite.com/karinehayrapetyan/single-post/2017/12/16/%D4%B4%D5%A1%D5%AC%D5%B4%D5%A1-%D5%A4%D5%AB%D5%AC%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%B6-%D5%8F%D5%AB%D5%AC%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D6%80%D5%A1%D5%AD%D5%BF%D5%A8-%D5%A5%D6%82-%D5%AD%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%A8 |title=Դալմա-դիլմուն-Տիլման դրախտը և խաղողուտը |author= Կարինե Հայրապետյան|date=08.12.2017 |website=karinehayrapetyan1.wixsite.com |access-date=2020 թ․ հուլիսի 14}}</ref>։ Գործել է մինչև [[20-րդ դար|XX]] դարի սկիզբը<ref>{{Գիրք:ՀԲ|139}}</ref><ref>{{Գիրք:ՏԲ|15}}</ref>։ Անցնելով Արաբկիր ու Կենտրոն համայնքներով<ref>{{cite web |url=http://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=68035 |title= ՈՐՈՇՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՄԱՐՎՈՂ ԵՎ ՕՏԱՐՄԱՆ ՈՉ ԵՆԹԱԿԱ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԿԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ|author=ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ |date=15 մարտի 2007 |website=rtek.am |publisher=ԻՐՏԵԿ |access-date=2020 թ․ հուլիսի 14}}</ref>, սնուցում է [[Վարդավառի լիճ]]ը<ref>{{cite web |url=http://www.arevelk.am/en/content/3/1766/.html |title=Երևանի ամենահին լիճը՝ Վարդավառի լիճը |date=հուլիսի 23, 2017 |website=arevelk.am |publisher= Արեիելք Լռարուկան|access-date=2020 թ․ հուլիսի 14}}</ref>։ Ջրանցքի պատմությունն ուսումնասիրելու առիթ է հանդիսացել Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպոտի նախարարության՝ գրությունը,ըստ որի հանձնարարական ենք ստացել հիմնավորել  Արմենակ Մնջոյանի անվան Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի բակում գտնվող ջրանցքի պատմամշակութային արժեքը այդ տարածքում նոր բազմաֆունկցիոնալ բնակարանային համալիրի կառուցման առիթով: Երևան քաղաքի պատմամշակութային հուշարձանների պետական ցուցակում (2004 թ.) այն հաշվառված  է որպես Ք․ա․ VIIIդ․ թվագրվող «Աբուհայաթ»  ջրանցք։ Ճարտարապետ Գ․Գյուլամիրյանի հետ տեղում ուսումնասիրելիս պարզվեց, որ այն գործող  ջրանցք է, և ինստիտուտի կառուցման ժամանակ նպատակային օգտագործվել է քիմիական հինգ լաբորատորիաների արտանետումները ջրում կլանելու, հակահրդեհային համակարգը մշտական ջրով ապահովելու և բակի այգին ոռոգելու համար և Երևանի ջրամատակարարման հին համակարգի բաղկացուցիչ մասերից մեկն է։ Քաղաքի հին ջրամատակարարման համակարգին նվիրված նկարագրություն­ներին ու ուսումնասիրություններին անդրադարձել են շատ հայ և օտարազգի ուսումնասիրողներ՝ Եր. Շահազիզ, Հ․ Շահխաթունյանց, Թ․Հակոբյան, Գ.Շարմազան,Գ․ Մուշեղյան, Ի․ Շոպեն, Կ․ Օռլովսկի, Ավգուստ ֆոն Հակստհաուզեն և ուրիշներ։ Երևանը ջրառատ քաղաք է, այստեղով են անցնում Հրազդան և Գետառ գետերը։ Սակայն քանի որ գտնվում է կիսաանապատային բնակլիմայական գոտում, որտեղ մարդու գյուղատնտեսական գործունեությունն անհնար է պատկերացնել առանց արհեստական ոռոգման, մշակովի հողատարածքների ոռոգումը  բնիկ ցեղերի և հետագա պետական կազմավորումների երկրագործական տնտեսության հիմքն է եղել[1]։ Հատկապես Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում  Երևանի տարածքում  արհեստական ոռոգման բավական խիտ համակարգ էր ստեղծվել, որը   պահպանվել է մինչև մեր օրերը և պատահական չէ, որ մեզ հասած սեպագիր արձանագրությունների զգալի մասը վերաբերում է ջրաշինարարական աշխատանքների կատարմանը[2]։ Երևանի հին «Աբուհայթ», «Դալմա», «Մամռի», «Նորագյուղ» և «Էջմիածնի»  ջրանցքների հորինվածքների և շինարվեստի  նմանությունները նկատի ունենալով՝ շատ ուսումնասիրողներ դրանք համարում են Վանի թագավորության շրջանում հիմնադրված կառույցներ։ Բոլոր այդ ջրանցքներն սկսվում են Հրազդանի առափնյա ժայռերից,  և որքան հնարավոր է թեք լանջերի վրա հենապատեր ստեղծելուց խուսափելով, խորացել են ժայռի մեջ և բնական հիմքով անցկացրել  ջրանցքի հունը։ Ջրի անկման բարձրությունը պահելու և ջրի կորուստը նվազեցնելու  համար ճանապարհը կարճել են թունելներով։ Այս և նշված շրջանում կառուցված մյուս ջրանցքներն ամենայն ճշգրտությամբ նախագծվել են, հակառակ  դեպքում առանց հենապատերի, ջրուղիների և թունելների տեղերն ու  բարձրության նիշերը հստակեցնելու դրանց կառուցումն անհնարին կլիներ, այդքան բարդ ռելիեֆի պայմաններում [3]։ «Էջմիածնի» ջրանցքը սկիզբ է առնում Հրազդանի աջ ափից, «Կարմիր բլուր» ամրոցից 1,5 կմ արևելք, ներկայիս Իսակովի և Բագրատունյաց պողոտաների խաչմերուկից 900մ հարավ, երկարությունը՝  24կմ է, թունելի երկարությունը՝ 78մ է։ Ոռոգել է մինչև Զվարթնոց հասնող հողատարածքները։ Ուսումնասիրողների մի մասը այն չի հիշատակում Երևանի ջրամատակարարման համակարգը նկարագրելիս։ Նորագյուղի ջրանցքը սկսվում է Հրազդան գետի աջ ափից, Նորագյուղ թաղամասից 1,5կմ հյուսիս-արևելք, Հրազդան մարզադաշտից արևելք։ Երկարությունը կազմել է մոտ չորս կմ, ոռոգել է Նորագյուղի այգիները։ «Դալմայի» ջրանցքը սկիզբ է առնում Հրազդան գետի աջ ափից, Դավթաշենի  կամրջից մոտ 400մ հյուսիս-արևելք, երկարությունը կազմել է 5կմ, ունի 27մ և 440մ  երկու թունելներ։ Ոռոգել է Հրազդանի աջափնյա Դալմայի այգիները։ «Մամռի» ջրանցքը սկիզբ է առնում Հրազդան գետի ձախ ափից, Դավթաշենի կամրջից մոտ 400մ հյուսիս- արևելք, երկարությունը՝ 17կմ է, ունի 200մ երկարությամբ թունել։ Ոռոգել է Հրազդան գետի ձախափնյա այգիները և լցվում է «Վարդավառի» լիճ։ «Աբուհայաթ» ջրանցքը, սկիզբ է առնում ներկայիս Կոտայքի մարզի Գետամեջ գյուղի մոտակայքից, Հրազդան գետի ձախ ափից։ Զառիթափ լանջով հասել է ներկայիս «Կորեայի Ձոր» թաղամաս, այնուհետև՝ Քանաքեռի բարձրունքի արևմտյան կողմ։  Շարունակելով «Լամպերի» և «Երազ» գործարանների տարածքով, թեքվել է դեպի  ներկայիս Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի տարածք,  հետո հատել է ներկայիս Զեյթուն թաղամասի Գոգոլ փողոցը և դուրս եկել Գետառ գետի աջ ափ, իջել է   Գետառի կիրճը, անցել գետը (հավանաբար, գետանցում-կամրջակով) և կենդանաբանական այգու ձորակը շրջանցելով, հասել գետի ձախ ափ։ Շարունակելով ներկայիս Նորք-Մարաշ թաղամասի Գարեգին Հովսեփյան փողոցի երկայնքով, աստիճանաբար իջել է Սարի թաղով և հասել «Վարդավառի լիճը», անցնելով ավելի քան 20 կիլոմետր տարածություն։ Երևանում  ջրային «հանգստավայրեր» նախագծելու աշխատանքների ընթացքում ճարտարապետ Գ․Մուշեղյանն ուսումնասիրել է մինչ օրս գործող Երևանի հին ջրանցքներն ու փորձել դրանք դիտարկել ներկա քաղաքաշինական հարցերի համատեքստում։ Հեղինակն անդրադառնալով Էրեբունի ամրոցի աշխարհագրական դիրքին  նշում է, որ ամրոցի շրջապատում,  չկա որևէ նշանակալից աղբյուր կամ  առվակ և բավական հիմնավոր կարծում է․ որ «․․․ Հրազդանի ջուրը ինքնահոս եղանակով ամրոցին մոտեցնելու ուղին Երևանի «Աբուհայաթ» կոչված ջրանցքն է»[4]։ Ջրանցքի ընդլայնական կտրվածքը ընտրվել է մոտ 1 մետր։ Բարդ ռելիեֆ ունեցող տեղանքի պատճառով ջրանցքն իր ճանապարհին զգալի չափով ֆիլտրացումից հետո, կարող էր քիչ ջուր տեղ հասցնել^[5]։ Այդքան հեռվից և ոչ մեծ քանակությամբ ջուրը տեղ հասցնելուց հետո  անհրաժեշտություն է ծագել ջուրն ամբարել որքան հնարավոր է մեծ ծավալով։ Մոտ 7 հա տարածությամբ «Վարդավառի լիճ»/«Թոխմախ գյոլ»,«Կոմերիտմիության լիճ»/ կոչված արհեստական լիճը կառուցվել է այդ նպատակով։ Այն իրենից ներկայացնում է բնական փոս, որի առջևում արհեստական մեծ պատվար են կառուցել։^[6] Լիճն  ունի 1080մ երկարություն և 500մ լայնք, պատվարի կատարի երկարությունը՝ 650մ է, իսկ բարձրությունը մոտ 5մ, հավաքված ջրի ծավալը 1,4մլն խորհանարդ մետր[7]։ Հետագայում Երևանի ջրանցքներն ու առուները, քաղաքական անկայուն, պատերազմներով հարուստ ժամանակաշրջաններում, բազմիցս խափանվել են, ենթարկվել են նաև տարերային աղետների ավերիչ նեգործությանը, սակայն տնտեսության համար ոռոգման կարևորությունը հաշվի առնելով, բազմիցս նորոգվել են և անվանափոխվել, հավանաբար վերանորոգումերը նախաձեռնող ու կազմակերպող կառավարիչների անուներով։ Պատմական աղբյուրները վկայում են, որ դեռ XVII—XVIII դարերում որոշ ընդհատումներով Երևանի ջրանցքներից գործում էին «Աբուհայաթը», «Մամռին», «Դալման» և «Նորագյուղի» ջրանցքները: Միջնադարյան Երևանը նկարագրելիս Ե․ Շահազիզը նշում է․ «Գլխավոր, խոշորագույն առուները հանված են Հրազդանից  և այնքան լայն ու երկար են, որ գետի ջրերի խոշոր մասը բերում են քաղաք և հասցնում նրա հեռավոր  անկյունները, լցնելով  և այն արհեստական ջրամբարը կամ լճակը, որ կոչվում է «Թոխմախան գյոլ», որից ջուր է մատակարարվում քաղաքի հողերին՝  Շահարի հանդին։ Երևանի մեծ առուներն են «Աբուհայաթը», «Մամռին», «Դալման» և «Նորագեղի առուն»։ «Աբուհայաթի» ջրանցքը, որը  հանված է Հրազդանի ձախ ափից և ավելի բարձր է  «Մամռիի» ջրանցքից, հնում թափվել է Գետառի մեջ և հատկապես հանված է եղել Գետառի  ջուրն ավելացնելու նպատակով։ «Աբուհայթն» ունի 16,0 վերստ երկարություն, նրա ճյուղավորումը՝ 4,0 վերստ, ընդամենը՝   20վերստ»։[8] «Աբուհայաթ», որ  պարսկերեն նշանակում է «ջուրը ներծծված», այդպես է կոչվել, որովհետև երկար տարածությամբ անցնելով քաղաքապատկան այգիներով մինչև բուն քաղաք հասնելը  ջրերը հիմնականում ներծծված էին լինում։[9] Ա․Միրզոյանի կարծիքով «Աբուհայաթ» նշանակել է նաև «կյանքի ջուր»։[10] Թ․Հակոբյանն այսպես է նկարագրում «Աբուհայաթ» ջրանցքը․ «․․․հանված  էր Զանգվի ձախ ափից, «Մամռի» առվից ավելի վերև։ Այս առուն երկար տարածությամբ անցնում էր քաղաքապատկան այգիներով և երբ հասնում էր բուն քաղաք,  նրա ջրերն արդեն գրեթե սպառվում էին։ Գետառի/Կըրխբուլաղի/ ջուրն ավելացնելու համար «Աբուհայաթի» առուն միացված էր նրան։ «Աբուհայաթի» մի ճյուղը գնում էր Կոնդ /Թափաբաշ/, Զանգվի ձոր/Դարաքենդ/ և Երևանի բերդ, իսկ մյուս ճյուղը՝ Նորթաղ և միանում էր Գետառին/Կըրխբուլաղին/։[11] Երևանի ջրանցքների մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդել  Ավգուստ ֆոն Հակստհաուզենը: Թարգմանիչ Խաչատուր Աբովյանի ուղեկցությամբ Երևանում եղած ժամանակ նա հետաքրքրվել է հատկապես Երևանի ոռոգման համակարգով և այսպես է նկարագրել, «…Երևանի ոռոգման առուները շատ լավ են համահարթեցված, թեքությունները համաչափ են, մեղմ, ափերը ամրացված ու պատվարված են, կարելի է պահել կարգին վիճակում առանց դժվարության և տարվա ընթացքում դրանց վերանորոգման ծախսը չի անցել 300 ռուբլու սահմանները։ Առուներից օգտվողները պարտավոր են, ըստ իրենց հողամասերի  և այն ոռոգելու համար անհրաժեշտ ջրի քանակի,  մուծել վերանորոգման համար սահմանված գումարը և առվի վրա հարկ եղած դեպքում կատարել հարկադիր աշխատանք»։[12] Ջուրն ու հողը  համարվում էին համարժեք և առ ու ծախի առարկա։ Այդ մասին է վկայում Երևանի Կաթողիկե եկեղեցու հարավային պատին պահպանված Սահմադինի 1264թ. թողած արձանագրությունը, ուր հիշատակվում է Երևան քաղաքը նրա կողմից «հողով ու ջրով» գնելու մասին։[13] Երևանի ոռոգման ցանցի կարգավորման բնագավառում զգալի տեղաշարժեր են նկատվում XVII դարի սկզբներին, Ամիրգունա-խանի ժամանակ վերականգնվել են Երևանի հին առուները և անցկացվել են մի քանի նոր առուներ, որոնք սկիզբ էին առնում կամ մայր առուներից և կամ Հրազդանից ու Գետառից։[14] 1679 թվականի աղետաբեր երկրաշարժի հետևանքով քանդվում, խափանվում են  քաղաքի մեծ ջրանցքներն ու մանր առուների մեծ մասը։ Սակայն բերդի, կամուրջների, մզկիթների, եկեղեցիների ու քաղաքի փլված մյուս կառույցների հետ միասին վերականգնվում ու կանոնավորվում է նաև ոռոգման համակարգը։ Հայտնի է, որ երկրաշարժի հետևանքների վերացման և ջրանցքների նորոգման համար մեծ ջանք է թափել Երևանի այդ ժամանակվա սարդարը՝ Զալ-խանը։ Մասամբ այդ է պատճառը, որ մեր պատմագիրներն Ամիրգունային և Զալ-խանին ներկայացնում են որպես շինարար և երկրի տնտեսությանը զարկ տվող խաներ։[15] Հետագայում, երբ քաղաքը մի փոքր տարածվել է դեպի հյուսիս-արևմուտք՝ դեպի Գետառի ափերը, Էրեբունիի հնագույն ջրմուղի խափանման հետ միասին չորացել  է նաև «Վարդավառի լիճը»։ Ըստ պարսկական ավանդախառը վկայությունների այդ լիճը կառուցվել, բայց ավելի հավանական է վերակառուցվել է Թոխմախ խանի /1570-1580թթ./ ժամանակ և կոչվել նրա անունով: XVIII դարի վերջերին լիճը դարձյալ վնասվել էր և նորից վերականգնվել է միայն Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելուց հետո[16]։ Ոռոգման համակարգը կանոնավորելու համար սարդարի կողմից սահմանվել էր հատուկ պաշտոնեություն, որը բաղկացած էր միրաբներից, ջուվարներից և կարաջուվարներից: Այդ կարգը որոշ փոփոխություններով  գործել է բավական երկար ժամանակ։ Միրաբը համարվում էր տվյալ մահալի  ոռոգման ջրերի գերագույն կառավարիչը, նա ուներ  դատական  և վարչական իշխանություն, ղեկավարում էր ամբողջ մահալի ոռոգման տնտեսությունը։ Նա էր սահմանում ոռոգման կարգը և հսկում, որ միշտ կանոնավոր վիճակում գտնվեն ու անխափան գործեն առուները, խափանումների դեպքում կազմակերպում էր տվյալ առուն նորոգելու գործը։ Ջուվարներն ամբողջովին ենթարկվում էին միրաբներին և կատարում էին ոստիկանական պարտականություններ։ Միրաբը և ջուվարը  նշանակվում էին սարդարի կողմից, նրա հայեցողությամբ։ Մեծ համայնքներում ջուվարներին օգնում էին կարաջուվարները։ Միրաբներն ու ջուվարները նշանակվում էին մեկ տարի ժամկետով, բայց կարող էին մի քանի անգամ նշանակվել։[17] Երևանն ունեցել է իր միրաբն ու տասնմեկ ջուվարները։ Ջրի չափը որոշվում էր ժամանակով՝ մեկ օր կամ կես օր, իսկ քանակը՝ բահով, որը հստատուն թիվ չէր[18]։ Դարերով ստեղծված Երևանի ոռոգման համակարգը խիստ խաթարվել էր հատկապես 1826-1828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո, քանի որ պատերազմի գլխավոր թատերաբեմը Երևանն  էր։ Խաթարված ջրանցքների ու դրանցից ելնող առուների վերականգնումը կատարվել է միայն պատերազմի ավարտից 12-15 տարի հետո։ 1847թ. Այսրկովկասում բնակեցման գծով գործող հանձնաժողովը՝ երկրի ոռոգման ցանցն ուսումնասիրելուց հետո այն բաժանում է երեք կարգի։ Առաջին կարգի մեջ մտնում են 7 առուներ, երկրորդի մեջ՝ 1128,  երրորդ կարգի մեջ՝  այն առուները, որոնք դադարել են գործել  և պետությունը չի նախատեսում նորոգել։  Երևանի առուները մտնում էին առաջին և երկրորդ կարգերի մեջ, որոնց կանոնավորման համար պետությունը նախատեսում էր ծախսել որոշ գումար տեխնիկի հսկողությամբ։ 1840-1850-ական թթ. ընթացքում Երևանի նախկին առուներն ամբողջովին նորոգվել էին։ Գործում էին «Աբուհայաթը», «Մամռին», «Դալման» ու «Նորագյուղի» առուները, որոնց երկարությունն իրենց ենթաճյուղերի  հետ հասնում էր  մի քանի տասնյակ կիլոմետրի։[19] 1890թ. հոկտեմբերին Գրիգոր Արծրունին «Մշակ» թերթում հրատարակված «Երևանեան նահանգում» հոդվածում «Դալմայի» ջրանցքի մասին գրել է. «Դա մի ստորերկրեայ ջրանցք է, գետնի մակերևոյթից մի քանի սաժէն խորութեամբ տօնէլի պէս շինված, տեղ տեղ հորերի պէս բացուածքներ ունենալով: Շատերը կարծում են, որ այդ տօնէլը կառուցել էր ռուսների ձեռքով երկիրը տիրապետելուց առաջ եղած վերջին պարսից սարդար, Հուսէյն-խան սարդարը (մօտաւորապէս քսաներորդ թւականներում): Սակայն ուրիշների կարծիքով դա սխալ տեղեկութիւն է և հաւանական է, որ տօնէլը շատ աւելի հին է. դա հնադարեան հայկական ջրանցք է, որին Հուսէյն-սարդարը միայն նորոգել է իր կառավարչութեան օրով»[20]: Հայաստանի ազգային արխիվի մի՝ 1898թ, հունվարի 27-ի փաստաթուղթ վկայում է Էջմիածնի կաթողիկոսարանի դիմումը «Դալմայի» ջրանցքի վերանորոգման մասին․ « Ողորմած տեր իշխան Գրիգորի Սերգեեվիչ Անհիշատակ Ժամանակից  Ս Աթոռն Էջմիածնի ոռոգում էր իր դաշտերը Հրազդան գետից ելնող Դալմա կոչվող առվով։ Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո, որ տևեց երկար ժամանակ հիշատակեալ առուն մնացել էր անխնամ և միայն 1870 թվականին հանգուցեալ պատրիարք ամենայն հայոց կաթողիկոս տեր Գևորգ IV-ը , ցանկացել է նորոգել զայն առուն, հրավիրյալ է մասնավոր եղանակով զճարտարապետ ջրաբաշխ Փրոլովին, որ կազմեալ նախագիծ, այժմ ի գործս Սինոդի և հայտնել է թե ի Հրազդան գետոյ գոյ այնքան ավելորդ ջուր , զի  գետ տանելոյ բաշխելոյ  զջուրն ի Հրազդան գետոյ ենթադրեալ նորոգելի առուին և գոհացուցանելո զժողովուրդս մնաց ընդանուր ավելորդ ևս ջուր ուստի և յայն ժամանակի սկզբին արարեալ է նորոգություն առվին և նորոգեալ առավել քան զկեսն ի կուսե/ կես/ Երևան քաղաքի, համարիա թե ցստասն վերստ տարիալ ընտ այն ջուր ,սակայն  նահանգական իշխանություն կարևոր վարձեալ է ստուգել զեզրակացություն Ֆրոլովի պաշտոնական ճանապարհով ի ձեռն մասնագետի վասն որոյ և գործ նորոգություն առվին  դադարեցուցել է ձեր այնորիկ․․․․քանի ամաց ․․․կողեցու․․․Ճարտարապետ -ջրաբաշխ Պսարևն, որ չափեալ զջուրն ի Հրազդան գետոյ, ամենաերաշտ ժամանակի պաշտոնական արձանագրությամբ որոշեաց զջուրն Հրազդան գետոյ յետ գործածելոց զպիտոյս համար ժողովրդան մնայ դարձեալ այնքան ավելորդ, որ վանքն Ս․ Էջմիածնի անարգել կարե օգտիլ իմանէ անցելա ջրոյն միջոցավ Դալմա առվին։  Սակայն սույն եզրակացությունը ճարտարապետ-ջրաբաշխին մնաց անգործադրելի պատճառավ  ենթադրեալ նորով մուծանելի ի կողմանս Անդրկովկասու կանոնաց յաղագս բաշխման ջրոյ։ Թեպետ և յետ մուծանելոյ զայնոսիկ կանոնո սքնատան քանիցս միջնորդեաց փոխթացուցանել  թույլատվության հանիլոյ զջուր ի Հրազդան  գետոյն,սակայն սոյն  միջնորդություն որպես իլնի ի գրութենէ վերատեսչի ջուրց Կովկասու թողեալ են ցորոշումն իրավանց բնակչանց մահալին Զանգիբասարայ ի վերայ ջրոյն Հրազդան գետոյ։ Զարդիս վանքն Ս Էջմիածնի և բնակիչք Վաղարշապատ գեղջ թուով մոտավորապես յոթհարյուր տուն թեպետ և ունին զբավականաչափ հողս, սակայն չունելոյ  զջուր զիկեալ գտանին ի մշակութենէ նոցին և ևս մեք ստիպիալ եմք դիմել Ձերպայծառափայլությաը և յարգանոք խնդրել զիջեալ  ի վանուցն թշուառ կացություն բնակչաց Վաղարշապատու թույլատրել վանուցն Ս Էջմիածնի առնուլ զջուր ի Հրազդանայ որոշեալ ի ճարտարապետ -ջրաբաշխ Պիսարևէ չսպասելով քննության և որոշման իրավանաց բնակչացն մահալի Զանգիբասարա ի վերայ ջրոյց յիշեալ գետոյն քանի որ բնակիչք որքան հայտ է մեզ և որքան հաստատացուցեալ են մեզ բազում ձեռնահաս անձինք երբեք ոչ ունին կարոտություն ի առւին իրենց զջուր ի Հրազդան գետոյ։ Զգետնանաց խնդրեմ տեղեկացուցանել մեզ։ 1898 ամի, 27 հունվարի ի քաղաք Տփղիսի»[21] Ա. Ադամյանցն այսպես է նկարագրում Երևանի ջրանցքները․ «Մեր քաղաքն ունի չորս նշանաւոր ջրանցք, որոնք իրենց սկիզբն առնում են Հրազդանից, դրանք  են՝ Դալմայ, Նորագիւղ (աջ ափից), Աբուհայաթ և Մամռի (ձախ ափից): Առաջին երկուսը ոռոգում են Հրազդանի աջ կողմում գտնուծ քաղաքի այգիները: Մամռի ջրանցքը սկսվում է Քանաքեռ գիւղի մօտից և գալով քաղաքի Կոնդ թաղը, այնտեղից բաժանվում է շատ մանր ջրանցքների կամ առուների, որոնք ցրվում են քաղաքի մէջ: «Աբուհայաթ» ջրանցքը սկսվում է «Մամռի» ջրանցքից աւելի բարձր. սա ոռոգում է Աբուհայաթի, Քեօչաքլուի, Շհարի այգիները, քաղաքի հանդերը և այլն»:[22] Ջրանցքներն ու ոռոգման համակարգերը որպես տնտեսության զարգացման կարևոր նախապայման ուշադրության են արժանացել Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո ևս։ Բացի նոր կառուցվող ջրանցքներից նորոգվել ու բարեփոխվել են հները՝ այդ թվում և «Աբուհայթը»։ Վանի թագավորության շրջանում հիմնադրված ջրամատակարարման ճիշտ այսպիսի մի համակարգ պահպանվել է թագավորության երբեմնի մայրաքաղաք Տուշպա֊Վանի շրջակայքում։ Վերին Մժնկերտի գյուղամերձ աղբյուրներից սնվող, ճարտարագիտական մտքի գլուխգործոց համարվող ջրանցքը, որի կառուցումը թեև իրականացրել է Վանի Մենուա թագավորը /Ք․ա․ 810-778թթ./, սակայն ավանդազրույցներում այն վերագրվել է Շամիրամ թագուհուն։ Մենուայի ջրանցքը 55,3կմ երկարությամբ  և  նույն աղբյուրներից սնվող 30 կմ երկարության Կողնկեսի ջրանցքը արդեն գրեթե երեք հազարամյակ լուծում են Հայոց ձոր գավառի ջրարբիացման խնդիրը: Մենուայի ջրանցքի կեսն անցնում է Հայոց ձոր, իսկ շարունակությունը՝ Վան-Տոսպ գավառների տարածքով:[23] Հարկ է նշել, որ ինչպես «Աբուհայաթի», այնպես էլ «Մենուայի» ու «Կողնկեսի» /Գողնկուս/ մայր ջրանցքներից սկիզբ են առնում ավելի մանր բազմաթիվ առուներ, որոնք բազում դարերի ընթացքում ձևավորված  առվակներ են։ Ջրային այս համակարգն այնպես ինչպես «Աբուհայաթի» «Վարդավառի լիճը», ունեցել է նաև իր արհեստական ջրամբարը, որը ևս կառուցվել է Ք․ա․VIII դարում: Այն հայտնի է «Ռուսա ծով», «Երիցու լիճ» կամ «Տերտերալիճ», և «Քեշիշգյոլ» անուններով։[24] Ջրամբարը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2550մ բարձրության վրա և ունի 4,3 կմ առավելագույն երկարություն ու 2,1կմ լայնություն։ [25] Այսպիսով, բավական հիմնավոր է Գ․ Մուշեղյանի այն պնդումը, որ «․․․քաղաքին ու ամրոցին   Հրազդան գետից ինքնահոս եղանակով ջուր հասցնելու հնարավոր ճանապարհն «Աբուհայաթ» կոչվող ջրանցքն է, հետևաբար ջրանցքը  և «Վարդավառի լիճ» ջրամբարը կառուցվել է ամրոցի կառուցմանը զուգընթաց և  Արգիշտի I-ի օրոք»։[26]  Հայաստանի ազգային արխիվի Ինժեներներ Տեր Նիկողոսովի և Ավետովի հանձնաժողովի, Երևանը Օրտան ձորի սելավներից պաշտպանելու  1921թ․ նախագծի մասին  մի փաստաթղթում նշվում է․ «Օրտան ձոր» ձորակը ըստ տեղացիների վկայության ուժեղ ամպրոպների ժամանակ իրենից մեծ վտանգ է ներկայացնում քանի որ հեղեղատի ջրերը անցնելով ձորով հեղեղում են կից փողոցներն ու տները։  Բացի այդ Աբուհայթ ջրանցքը անցնելով/ пересекаясъ с ушелем проривается либневими водами ушеля/։ Նման երևույթներ նկատվել է 1916թ և այդ պատճառով Երևանի պաշտպանությունը ջրհեղեղներից  անհրաժեշտ  է և ցանկալի։ Նախագծով նախատեսվում է ձորով անցկացնել պլատինա և նրանից ելնող մեկ վերստ երկարությամբ  / отводная/ջրատար ջրանցք , որի միջոցով հեղեղաջրերը  ձորից կհասցվեն քաղաքից դուրս  և կթափվեն Զանգու գետը»[27]։ Հայաստանի ազգային արխիվում պահվող մեկ այլ՝ Աբուհայաթ ջրանցքի վրա հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման նախագծի  հանձնաժողովի եզրակացության մասին 1921թ փաստաթղթում՝ հանձնաժողովի անդամներ ինժեներներ՝ Ավետով, Կեվորկով, Տեր-Նիկողոսով, Մանուչարով, նշվում է․ «Աբուհայաթի ջրանցքը ներկայում սպասարկում է Երևան քաղաքի  քաղաքացիների Թոխմախան գյոլ ջրամբարից  վերև տարածվող խաղողի այգիները, ի միջայլոց այս ջրանցքը նախատեսված է 50 բահ գարնանային ջրի համար,  և պետք է ոռոգի նաև Երևանի Թոխմախան գյոլից ներքև տարածվող քաղաքային հողերը։ Աբուհայաթի ջրանցքի  բարեկարգման ու  վերակառուցման նախագծում բացարձակ   հաշվի չի առնվել  շրջակայքի նշված  դիրքը և ջրի օգտագործման կարգն ու իրավունքները։ Համաձայն նշված կարգի Աբուհյաթ ջրանցքի ամառային ջրի 45 բահը բաշխված է հետևյալ կերպ․ ½  բահ հատկացված է Քանաքեռ գյուղին պուրակը ջրելու համար, 34 բահ ՝ Երևանի քաղաքացիների և 10,5 բահ Երևան   քաղաքի համար։ Նախագծով նախատեսված է  թիվ 128-35,00 պիկից տեղադրվում է բաժանարար նոր նախագծվող ջրանցքից 30բահ առանձին  վերցնելու համար։   Այդ ջրանցքը պետք է սպասարկի Թոխմախան գյոլից   ներքև տարածվող 480  դեսյատին հողերը և հիդրոէլեկտրոկայանը։ Մինչդեռ քաղաքն իրավունքունի իր հողերը ոռոգել 10,5 բահ ջրով։ Քննարկելով նախագիծը աննպատակահարմար ենք համարում Աբուհայաթ ջրանցքից վերցնել 30բահ ջուր, քանի որ Երևան քաղաքի հիդրավլիկ ինժեների վկայությամբ 34 բահը հազիվ է բավարարում վեգետացիոն շրջանում խաղողի այգիները ջրելու համար։ Նախագծում չի նշված ինչու Երևան քաղաքի քաղաքացիներին ինրու է հատկացվում 10 բահ նախկին 34 բահ նախատեսվածի փոխարեն, իսկ քաղաքին նախկին 10,5 նախատեսվածի փոխարեն այս նախագծով 30 բահ։ Նկատի ունենալով երկու վերը նշված հանգամանքները նախագծում նշված  30բահ ջուրն առանձին ճյուղով տանելն իրականացման ենթակա չէ։ Հանձնաժողովը նպատակահարմար է համարում հիդրոկայանի համար ստեղծել առանձին ջրանցք։ Աբուհայթի ջրանցքով  համեմատաբար երկար տարածքով հիդրոկայան կառուցելու  նախագիծը համարվում է ոչ միայն ծախսատար այլև քաղաքի ներկա էլեկտրականության պահանջի 1/6 մասը չբավարարող։ Ելնելով վերը նշված հանգամանքներից պետք է նշել, որ  ցանկացած հիդրոկայան պետք է ունենա իր սեփական ջրանցքը, ջրաղացների և ոռոգման ջրանցքներից  առանձին։ Ուսումնասիրելով 1912-1917թթ Հրազդան գետի Քանաքեռի կայանից ծախսված ջրի քանակը մինիմում կազմել  է 0,556 կուբ սժ/վայրկյան,նկատի ունենալով այս մինիմալ ծախսը Զանգու գետից Աբուհայաթի ջրանցքով 45բահ ջուր վերցնելը համարում ենք հնարավոր»[28]։ Քանաքեռի հիդրոկայանի  կառուցմամբ «Աբուհայաթի»  ջրանցքի սկզբնամասը փոխարինվեց հիդրոկայանի ճնշող ավազանից ջուր վերցնող Նորքի   ջրանցքով։[29] Ազգային արխիվում պահվող մեկ այլ փաստաթղթում հիշատակվում է «Աբուհայաթ» ջրանցքի միրաբների նշանակման մասին․ « Հրաման թիվ 47 Երևանի քաղգործկոմի 13 մայիսի   1925թ․ Երևան Աբուհայաթի առվի միրաբներ Իբիշ Ալի-Օղլուն և Մամադ Բաղր Աղայեվին Անդրջրտնտեսության Հայաստանի Լիազորության համաձայնությամբ մայիսի 13-ի դրությամբ ազատ համարել աշխատանքից։ Աբուհայաթ առվի միրաբ է հաստատվում   Անդրջրտնտեսության Հայաստանի Լիազորության համաձայնությամբ Մամադ Մամեդովը և նրան տեղակալ Յեղիա Աղամյանը ս/թ մայիսի 13-ից։ Նախագահի տեղակալ /Մալխազյան/ Քարտուղար /Թադեվոսյան/ Կոստանտին Մելիք Շահնազարյան- Գյուղատնտես, Տմբլաչի Խեչոն -կեղծանուն»։[30] Ազգային արխիվում պահվում է նաև Դալմայի ջրանցքի վերակառուցման մասին հանձնաժողովի եզրակացության մասին 1921թ մի փաստաթուղթ վկայում է․ «Զանգու գետից Դալմայի ջրանցքով  վերցվող ջուրը նախատեսված է ըստ կարգի գարնանը՝ 54բահ,  իսկ ամռանը՝ 45բահ։ նոր նախագծով  նախատեսվում է 60բահ , ենթադրելով ոռոգել 1500դեսյատին։ Ըստ ինժեներ-հիդրավլիկի վկայության Դալմայի ջրանցքն այժմ ոռոգում է մոտ 400 դեսյատին։ Նախագծով նախատեսվում է թիվ 43+10,00 տեղադրել բաժանարար։ Այդ բաժանարարով Դալմայի ջրանցքը  սկսվելով մեծ թունելի վերջից ճյուղավորվում է երկու ջրանցքների առաջինը գոյություն ունեցողն է և գնում է բաժանարարից  հվ-աե, իսկ մյուսը՝ նոր նախագծվածը՝ բաժանարարից ամ։ Առաջին ճյուղը ըստ նախագծի 12 բահ է և ոռոգում է 300 դեսյատին, երկրորդը ՝ 48բահ է և պիտի ոռոգի 1200դեսյատին։ Սակայն հանձնաժողովն այս բաժանումն համարում է աննպատակահարմար,քանի որ 12 բահը չի բավարարի գոյություն ունեցող այգիները ոռոգելու համար։ Դալմայի ջրանցքի համար նախատեսված Քանաքեռ գյուղի մոտի  ջրաչափման կայանը հանդիսանում է Զահգու գետից ելնող  վերջինը։ Ուշադրություն դարձնելով  նաև այն հանգամանքին, որ   Քանաքեռի կայանի և Դալմայի ջրանցքի  միջակայքում Զանգու գետից կա ևս մեկ խոշոր, 45բահ ջրհան Աբուհայաթ ջրանցքի համար, նախագծողներն ու հանձնաժողովը հաշվարկել է այդ կայանի տվյալները»[31]։ Մեկ այլ փաստաթղթում նշվում է «Դալմայի» ջրանցքի վերակառուցման մասին․ «1925թ փետրվարրի   26 -ին  դիտարկելով  Զանգու գետի ուղղորդող պլատինան,որի միջոցով Զանգու գետի ջուրն ուղղորդվում է դեպի Շահումյանի/ Մամռի/ջրանցք, գտանք, որ նշված պլատինան ունի ժամանակավոր բնույթ և գարնանային ջրերի անցնելուց հետո  պլատինան նորից /будет  внов устроена/ ի միջի այլոց գետի աջ ափի մոտակայքում՝ Դալմայի ջրանցքին մոտ, պլատինայի մեջ պետք է թողնել ջրի  /օտվոդ/, որն էլ պիտի  ջուրն ուղղորդի Դալմայի ջրանցք, որի շնորհիվ Դալման լրիվ ապահովված կլինի ջրով»[32] ։ Ազգային արխիվի Երևանի շրջանի ջրային ջրատմինիստրացիայի աշխատակիցների ցուցակում նշվում է․ «Երևանի ջրանցքներն ունեցել են  միրաբներ և ջուվարներ Դալմայի ջրանցքը  մեկ միրաբ, երկու ջուվար Նորագյուղինը՝  մեկական Գետառ չայ առուն՝ մեկ միրաբ, երկու ջուվար      Աբուհայաթի առուն՝ մեկ միրաբ, երեք ջուվար, Շահումյանի առուն՝ մեկ միրաբ, երկու ջուվար 11 հունիսի 1926թ․»[33] Այսպիսով, Արգիշտի I-ի կողմից կառուցված ջրանցքը, որոշակի փոփոխություն­ներից հետո, գործում է մինչ օրս։  Գրեթե նույն «Աբուհայաթ» ջրանցքի հետագծով ներկայումս անցնում են Քանաքեռ ՀԷԿ-ի ջրավազանին ջուր մատակարարող դերիվացիոն ջրանցքը,  դրանից սկիզբ առնող Նորքի ջրանցքը, Ջրաշեն և Մուշավան գյուղերի շրջակա այգիները ոռոգող ջրատարը և այդ ջրատարի ճյուղ հանդիսացող մեկ այլ ջրատար, որը լցվում է«Վարդավառի լիճը»։ Այսօր գործող այս ջրանցքները կառուցվել են խորհրդային  տարիներին, որոշ հատվածներում պարզապես բետոնացնելով նախկին քարե շարվածքով ջրանցքը, իսկ որոշ հատվածներում ջուրը անցկացվել է խողովակներով։ Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի տարածքում և Գոգոլի նրբանցքի վերջնամասում, բետոնի շերտի քայքայման արդյունքում, շերտի տակից երևում են նախկին բազալտ քարով իրականացված շարվածքները։ Իսկ արդեն Գոգոլի նրբանցքից հետո, շեղվելով նախկին ջրանցքի հետագծից, ջուրն ուղղահայաց ուղղությամբ, զույգ 900 մմ տրամագծով խողովակներով, անցնում է Գետառի կիրճը։ Այստեղ նախկին ջրանցքից կիրճի աջ լանջին և կենդանաբանական այգու տարածքում պահպանվել են արդեն չգործող առուների հատվածներ։ Ջրանցքի այս հատվածը նախորդ դարում օգտագործվել է կենդանաբանական այգու ոռոգման համար։ Կիրճի աջ լանջով անցնող հատվածը շարված է կարմրավուն և դարջնագույն տուֆ քարով։ Առանձնակի հետաքրքրիր կառուցվածք ունի ջրանցքի կենդանաբանական այգով անցնող հատվածը՝ մի կողմում ժայռն է հարթեցված և հարմարեցված ջրի հոսքին, իսկ մյուս կողմում հենապատ է շարված նույն ժայռերից ճեղքված կապտա-մոխրագույն  տուֆով։ Այս հատվածը հայտնի է նաև «Աղվեսաբերդի ջրանցք» անվամբ։ Ջրանցքի շարունակությունը ամբողջովին խողովակներով է, և այլ հատվածներում նախկին ջրանցքի շարվածքներ չեն նկատվում։ Այսպիսով, Աբուհայաթի ջրանցքը և նրան ժամանակակից Երևանի մյուս ջրանցքներն իրենց կատարյալ նախագծման և կառուցման շնորհիվ, բազմաթիվ վերանորոգումների ժամանակ երբևիցե չեն կրել որևէ հիմնական փոփոխություն։ Նյութական մշակույթի  այդօրինակ և մինչ օրս  գործող հուշարձանները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ Վանի թագավորությունից սկսած թունելաշինությունն ու ջրաշինարարությունը Հայաստանում հասել էր իր ժամանակի ամենաբարձր մակարդակին: Այս ճարտարագիտական կառույցները արժանի են խնամքով պահպանության և բազմակողմանի ուսումնասիրության։ Համապատասխան մասնագետների նոր ու բազմակողմանի ուսումնասիրությունները թույլ կտան ավելի ստույգ բնորոշել ու արժեվորել այս բացառիկ հուշարձանները։ Հնագետ՝ Ա. Ջուլֆալակյան, ճարտարապետ՝ Գ․ Գյուլամիրյան == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}[1]Մ. Խաչատրյան, Արագածոտնի նախաուրարտական ջրաբաշխական համակարգի փորագրված գծագիրը, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1971, № 3, էջ 127-137: [2]․ Ն․ Ադոնց,  Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 157-158: Տե՛ս նաև Арутюнян Н., Корпус урартских клинообразных надписсей, Е., 2001, с. 299-300: [3] ․ Գ․Մուշեղյան, ՋրամատակարարմանհարցըԷրեբունիում և Թեյշեբաինիում, էջ 214: [4]^. Գ․Մուշեղյան, ՋրամատակարարմանհարցըԷրեբունիում և Թեյշեբաինիում, էջ 214: [5]Նույն տեղում, էջ 209: 6.Նույն տեղում: 7.Ռ.Ջալալբեկյան,Հնագույն ջրաշինարարական աշխատանքները Հայաստանում, «Գիտություն և տեխնիկա»,1977,N 6, էջ47-51: [8]Ե. Շահազիս, Հին Երևան, Երևան, 2001, էջ 51-52: [9] Նույն տեղում: [10]  Ա. Միրզոյան, Հին Երևանի պատմությունից (16-րդ դարի սկզբից մինչև 1828թ.), Երևան, 1960, էջ 49: [11]^. Թ. Հակոբյան, Երևանիպատմություն /1801-1879/,Ե., 1959, էջ 58: [12]Թ. Հակոբյան, Երևանիպատմություն /1801-1879/,Ե., 1959, էջ 161: [13]Կ.Ղաֆադարյան,Երևանի կաթողիկեյի և նորահայտ հուշարձանի վիմական արձանագրությունները, «Տեղեկագիր պատմ և գրակ ինստիտուտի», Ե., 1938, էջ171-172: [14]Թ. Հակոբյան,Երևանի պատմություն,/1500-1800թթ/Ե. 1971,էջ 263-264։ [15] Նույն տեղում: [16]Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմություն /1500-1800 թթ./, Ե., 1971, էջ 264-265: [17]Թ․Հակոբյան, Երևանիպատմություն /1801-1879/,Ե․, 1959, էջ 162-163։ [18]Թ․Հակոբյան, Երևանիպատմություն /1801-1879/,էջ 166-167: [19]^. Թ․Հակոբյան, Երևանիպատմություն, /1801-1879/,էջ 497-499: [20] «Մշակ», 1890, № 114, 6 հոկտեմբերի: [21] ՀԱԱ, ֆ․56,   ց․16,  գ․ 235, թ 25 [22] Ա. Միրզոյան, Հին Երևանի պատմությունից (16-րդ դարի սկզբից մինչև 1828թ.), Երևան, 1960, էջ 49: 8.Ս. Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ Ա, Հայոց ձոր, ՀՃՈՒ հիմնադրամ, Երևան, 2015, էջ 6-7: 9.Խ. Լևոնյան, Արհեստական լիճ մը խալտեան շրջանէն, «Վանտոսպ»,1912,N 8,էջ117-119: 10. Ս. Կարապետյան, նույն տեղում: [26].Գ. Մուշեղյան, Ջրամատակարարման հարցը Էրեբունիում և Թեյշեբաինիում, էջ 209: [27] ՀԱԱ, ֆ․ 174, ցուցակ1, գործ 2, էջ11, [28]  ՀԱԱ, ֆ․ 174, ցուցակ1, գործ 2,3,  էջ 1, [29] Գ. Շիրմազան, Դրվագներ Հայաստանի ոռոգման պատմությունից, Երևան, 1962, էջ 142: [30] ՀԱԱ, Ֆ․174,  ց․ 1, գործ  37, էջ12 [31] ՀԱԱ, ֆ174, ցուցակ1, գործ 2, էջ 5 ,  [32] ՀԱԱ, Ֆ․174,  ց․ 1, գործ  37, էջ10, [33] ՀԱԱ, Ֆ․174,  ց․ 1, գործ  65, էջ 51, {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=46}} {{ՀԲ|էջ=139}} [[Կատեգորիա:Հին Երևան]] [[Կատեգորիա:Երևանի ջրանցքներ]] p95eucwsfy9mdv7jl26za9x8e81gha7 0 233934 8476114 8465473 2022-07-27T20:33:31Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Անձ | ԱԱՀ = Իլթեր Թյուրքմեն | բնագիր ԱԱՀ = İlter Türkmen | ծննդյան օր = [[1927]] թ. [[նոյեմբերի 8]] }} '''Իլթեր Թյուրքմեն''' ({{lang-tr|İlter Türkmen}}, {{ԱԾ}}), թուրք քաղաքական գործիչ և դիվանագետ<ref>[http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=1936 İlter Türkmen (1927 - .... )] {{ref-tr}}</ref>։ 1949 թ. ավարտել է Անկարայի համալսարանի քաղաքական գիտությունների ֆակուլտետը, այնուհետև տարբեր պաշտոններում աշխատել է Թուրքիայի արտ.գործ. նախարարությունում։ 1959-1960 թթ. եղել է [[Միավորված Ազգերի Կազմակերպություն|ՄԱԿ]]-ում Թուրքիայի ներկայացչության խարհրդատու, 1960-1961 թթ.` [[ՄԱԷ]]-ում և 1961-1964 թթ.` [[ԱՄՆ]]-ում Թուրքիայի դեսպանատների խորհրդատու։ 1967-1968 թթ. Թուրքիայի ԱԳՆ գլխավոր քարտուղարի տեղակալ։ Եղել է Թուրքիայի դեսպանը [[Հունաստան]]ում (1968&nbsp;-&nbsp;1972), [[ԽՍՀՄ]]-ում (1972&nbsp;-&nbsp;1975), ՄԱԿ-ի մշտական ներկայացուցիչը (1975&nbsp;-&nbsp;1978)։ 1979-1980 թթ.՝ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցիչը։ 1980 թ. հուլիսից-սեպտեմբեր ամիսներին զբաղեցրել է Թուրքիայի ԱԳՆ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը։ 1980 թ. սեպտեմբերյան հեղաշրջումից հետո դարձել է Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարը, մնալող այդ պաշտոնին մինչ 1983 թ. հոկտեմբերի 24-ը։ Հետագայում եղել է ՄԱԿ-ում Թուրքիայի մշտական ներկայացուցիչը Ժնևում (1983&nbsp;-&nbsp;1985) և Նյու Յորքում (1985&nbsp;-&nbsp;1988), Թուրքիայի դեսպանը Ֆրանսիայում (1988&nbsp;-&nbsp;1991)։ 1991-1996 թթ. Թյուրքմենը զբաղեցրել է ՄԱԿ-ի Մերձավոր Արևելքի պաղեստինի փախստականներին օգնության գործակալության համար գլխավոր կոմիսարի պաշտոնը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Թյուրքմեն, Իլթեր}} [[Կատեգորիա:Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարներ]] [[Կատեգորիա:1927 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Անկարայի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Ստամբուլում ծնված անձինք]] [[Կատեգորիա:Գալաթասարայի վարժարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Թուրք սյունակագիրներ]] [[Կատեգորիա:Թուրքիայի քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Թուրք դիվանագետներ]] cgxcpm3gjc2q9ggugeh9pnva3i8ubta 0 235357 8476002 7879661 2022-07-27T17:04:15Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Խեթերեն''', «խեթերեն» անվամբ հայտնի են [[Փոքր Ասիա]]յի [[հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ի [[Խեթա-լուվիական լեզուներ|խեթա-լուվիական]] խմբին պատկանող երկու բնիկ լեզուներ՝ Սեպագրային խեթերեն և Գաղափարագրային խեթերեն։ ==Սեպագրային խեթերեն== Սեպագրային խեթերեն (հեթիթերեն), կոչվում է նաև նեսերեն (նեսիտերեն)՝ Հին խեթական թագավորության մայրաքաղաք [[Նեսայ]]ի անունով։ [[Փոքր Ասիա]]յում հայտնաբերված սեպագիր արձանագրություններից (մ. թ. ա. XVII-XIII դդ.) հնագույնները ամենահինն են [[հնդեվրոպական լեզուներ]]ից պահպանված հուշարձանների մեջ։ Ըստ նորագույն ուսումնասիրությունների, խեթերենը և նրան ցեղակից լեզուները ծագել են մեկ մայր անատոլիական լեզվից, որը տեղաբաշխված է եղել Փոքր Ասիայի հարավային շրջաններում։ Մասնագետները այս շրջանները համարում են հնդեվրոպական նախալեզվի բնօրրան։ Խեթերենում պահպանված են հնդեվրոպական շատ բառեր, բառակազմական համակարգը հնդեվրոպական է, ունի հնդեվրոպական կոկորդային հնչյունը։ Կա [[գոյական]]ների քերականական երկու սեռ՝ ընդհանուր և միջին (չկա իգական-արական հակադրություն), երկու թիվ ([[եզակի]], [[հոգնակի]]), նախապես ունեցել է յոթ, ապա՝ վեց [[հոլով]], հոլովման համակարգում հակադրվում են [[ուղղական]]ի, [[հայցական]]ի հիմքերը մյուս հոլովների հիմքերին։ Բայն ունի ներկա և անցյալ ժամանակներ։ Խեթերենն առաջին անգամ ուսումնասիրել ու վերծանել է չեխ գիտնական Բ. Հրոզնին։ ==Գաղափարագրային խեթերեն== [[Գաղափարագիր|Գաղափարագրային]] ([[հիերոգլիֆ]]ային) խեթերենը կամ լուվիերենը, տարածված է եղել Փոքր Ասիայում և Ասորիքում։ Ավանդված է գաղափարագրերով գրված կնիքային նիշերի ու արձանագրությունների մեջ (մ. թ. ա. XVI-XIII դդ.)։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=46}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հեթական թագավորություն]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Փոքր Ասիա]] h510pt5e6gi06keq6i5uze3ng7qf30c 0 236677 8476000 8257890 2022-07-27T17:03:16Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki '''Խազարերեն''', խազարների լեզուն (մեռած)։ Պատկանում է [[թյուրքական լեզվախումբ|թյուրքական լեզվախմբի]] արևմտյան խմբին (բուլգարական ենթախումբ)։ Պահպանվել են առանձին բառեր (հիմնականում հատուկ անուններ)՝ բյուզանդական, արաբական, հրեական և այլ աղբյուրներում։ Մերձավոր է [[բուլգարերեն]]ին և [[պեչենեգերեն]]ին։ {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=702}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Թյուրքական լեզվաընտանիքի լեզուներ]] 623sjphtljw4hw43nyie9yshcmdv4bb 0 236716 8476249 8264161 2022-07-28T08:17:48Z Eema97 86179 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | նկարագրում = Vibrio cholerae: Խոլերայի վիբրիոնը էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ |}} '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով<ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref>։ Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է<ref name="WHO2010" />։ Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]<ref name="WHO2010" />։ Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց<ref name="CDC2015Pro" />։ Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը<ref name="WHO2010" />։ Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="WHO2010" />։ Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը<ref name="WHO2010" />։ խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref>։ Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref>։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="Lancet2012" />։ Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս<ref name="WHO2010" />։Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ<ref name="WHO2010" />։ Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները<ref name="WHO2010" />։<nowiki/>[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար<ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref>։ Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել<ref name="WHO2010" />։ Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref>։ Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="WHO2010" />։Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref>։ Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]<ref name="WHO2010" />։ Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի <ref name="WHO2010" />։ Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի<ref name="WHO2010" />։ Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում]]<ref name="Lancet2012" />[[Սանսկրիտական գրականություն|։]] [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref>։ Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref>։ == Հիվանդության ընդհանուր ախտանիշներ == Հարուցիչը տեղակայվում է բարակ աղիքի [[էպիթել]]ային շերտում և սկսում է արագ աճել և բազմանալ, քանի որ նրա կենսունակության համար այստեղ կան համապատասխան պայմաններ՝ առատ սնունդ և հիմնային միջավայր։ Աղիքներն արյան և ավշի անոթներից վիբրիոնի էնդոտոկսինը ներ է թափանցում արյան և ավշի մեջ և առաջ է բերում ընդհանուր երևույթներ, ազդելով [[սիրտ-անոթային համակարգի]],[[ԿՆՀ]]-ի և [[մարսողական համակարգ|ստամոքս-աղիքային համակարգի]] վրա։ Օրգանիզմի ինտոկսիկացիայի հետևանքով առաջ են գալիս խոլերայի համար բնորոշ կլինիկական նշաններ, գլխավորապես օրգանիզմի ջրազրկում։ [[Ինֆեկցիա]]յի աղբյուր է հիվանդ մարդը և պարազիտակիրը։ Վիբրիոնը ջրի մեջ իր կենսունակությունը պահպանում է 1-2 շաբաթ, սառույցի մեջ նույնիսկ մեկ ամիս, ոչնչանում է 58&nbsp;°C 20-30 րոպեում, 80&nbsp;°C 5 րոպեում, 100&nbsp;°C անմիջապես։ Սև հացի մեջ իր կենսունակությունը պահպանում է մինչև 4 օր, կաթի և պանրի մեջ 8 օր, կեղտոտ սպիտակեղենի վրա մինչև 12 օր, ճանճերի մարմնի վրա մինչև 2 օր։ Գաղտնի շրջանը 2-6 օր է, հիվանդության ժամանակ նկատվում են հետևյալ կլինիկական նշանները՝ # Ընդհանուր թուլություն, գլխացավ, ախորժակի խանգարում։ # Փսխում, լուծ, սկզբում ոչ այնքան հաճախակի։ # Մաշկի չորություն, ընկնում է մաշկի տուրգորը։ # Պակասում է մեզի քանակը՝ [[անոտիա]]։ # Կայծակընթաց խոլերիայի ժամանակ ջերմությունը լինում է 38-40&nbsp;°C, իսկ ալհիդային ձևի ժամանակ ջերմությունը լինում է նորմայից ցածր։ # Ջրազրկում՝ կարճ ժամանակաընթացքում կորցնում է մեծ քանակով էլեկտրոիդներ։ # Նկատվում են ցնցումներ։ # Ձեռքերը լվացք անողի ձեռք։ # Դեմքը գունատ, ծերուկի դեմքի նման։ Ընկալունակության աստիճանը խոլերայի ժամանակ բարձր է (80-85%) հիվանդությունից հետո առաջանում է կայուն [[իմունիտետ]]։ Մարդիկ հիվանդանալու ենթակա են բոլոր տարիքներում հավասարաչափ։ Խոլերային հատուկ է սեզոնայնությունը հատկապես ամռանը, երբ [[ճանճեր]]ը նպաստում են տարածմանը, հիվանդության կորագիծը բարձր է լինում։ Խոլերայի տարածման գլխավոր գործոնը հանդիսանում է խմելու ջուրը, որը վարակվում է վարակված մարդու կղանքից։ Հիվանդին պետք է մեկուսացնել այնքան ժամանակ, մինչև որ բոլոր կլինիկական երևույթները անցնեն և կյանքի բակտերոլոգիական քննությունը կլինի բացասական։ Այն մարդիկ, որոնք հիվանդի հետ շփվում են, պետք է ենթարկվեն հետազոտման։ Ավելի վտանգավոր է հիվանդության կայծակընթաց ձևը, որի ժամանակ լուծ, փսխում չի նկատվում և 3-8 ժամ անց հիվանդը մահանում է։ == Բուժում և պրոֆիլակտիկան == # Հետևել հիգիենային, պայքարել ճանճերի դեմ։ # Պայքար ջրազրկման դեմ՝ հեմոցեզ. ռեոպոլիգլյուկին և շատ հեղուկներ։ # Հակաբիոտիկներ՝ [[բիոմիցին]], լիոմիցետին, սուլֆանիլամիդային պրեպարատներ։ == Գրականություն == * Harrison’s Principles of Internal Medicine, 14th Edition, McGraw-Hill, Health Professions Division * ''Жуков-Вережников Н. Н.'' Диагноз чумы и холеры, М., [[1944]] * ''[[Майер, Антон Эмануилович|Майер А. Э.]]'' Наставление, как должно поступать жителям в предохранении себя от болезни холеры. Харьков, [[1831]]. * ''Златогоров С. И.'' Эпидемиология и микробиология холеры, М., [[1947]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=67}} {{Հատկապես վտանգավոր վարակներ}} [[Կատեգորիա:Արևադարձային հիվանդություններ]] fwqdvls5bpiddc6q827ma12kymzq6aw 8476277 8476249 2022-07-28T08:37:42Z Eema97 86179 /* Հիվանդության ընդհանուր ախտանիշներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | նկարագրում = Vibrio cholerae: Խոլերայի վիբրիոնը էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ |}} '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով<ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref>։ Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է<ref name="WHO2010" />։ Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]<ref name="WHO2010" />։ Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց<ref name="CDC2015Pro" />։ Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը<ref name="WHO2010" />։ Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="WHO2010" />։ Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը<ref name="WHO2010" />։ խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref>։ Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref>։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="Lancet2012" />։ Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս<ref name="WHO2010" />։Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ<ref name="WHO2010" />։ Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները<ref name="WHO2010" />։<nowiki/>[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար<ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref>։ Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել<ref name="WHO2010" />։ Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref>։ Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="WHO2010" />։Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref>։ Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]<ref name="WHO2010" />։ Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի <ref name="WHO2010" />։ Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի<ref name="WHO2010" />։ Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում]]<ref name="Lancet2012" />[[Սանսկրիտական գրականություն|։]] [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref>։ Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref>։ == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայանման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: == Բուժում և պրոֆիլակտիկան == # Հետևել հիգիենային, պայքարել ճանճերի դեմ։ # Պայքար ջրազրկման դեմ՝ հեմոցեզ. ռեոպոլիգլյուկին և շատ հեղուկներ։ # Հակաբիոտիկներ՝ [[բիոմիցին]], լիոմիցետին, սուլֆանիլամիդային պրեպարատներ։ == Գրականություն == * Harrison’s Principles of Internal Medicine, 14th Edition, McGraw-Hill, Health Professions Division * ''Жуков-Вережников Н. Н.'' Диагноз чумы и холеры, М., [[1944]] * ''[[Майер, Антон Эмануилович|Майер А. Э.]]'' Наставление, как должно поступать жителям в предохранении себя от болезни холеры. Харьков, [[1831]]. * ''Златогоров С. И.'' Эпидемиология и микробиология холеры, М., [[1947]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=67}} {{Հատկապես վտանգավոր վարակներ}} [[Կատեգորիա:Արևադարձային հիվանդություններ]] cc9n2psqs68lcayoztpnj2lklbqnjt2 8476289 8476277 2022-07-28T09:05:07Z Eema97 86179 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | նկարագրում = Vibrio cholerae: Խոլերայի վիբրիոնը էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ |}} '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով<ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref>։ Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է<ref name="WHO2010" />։ Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]<ref name="WHO2010" />։ Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց<ref name="CDC2015Pro" />։ Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը<ref name="WHO2010" />։ Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="WHO2010" />։ Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը<ref name="WHO2010" />։ խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref>։ Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref>։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="Lancet2012" />։ Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս<ref name="WHO2010" />։Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ<ref name="WHO2010" />։ Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները<ref name="WHO2010" />։<nowiki/>[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար<ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref>։ Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել<ref name="WHO2010" />։ Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref>։ Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="WHO2010" />։Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref>։ Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]<ref name="WHO2010" />։ Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի <ref name="WHO2010" />։ Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի<ref name="WHO2010" />։ Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում]]<ref name="Lancet2012" />[[Սանսկրիտական գրականություն|։]] [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref>։ Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref>։ == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայանման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: = պատճառագիտություն = [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ պատկեր'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաներ հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]<ref name="Lancet2004" />: Փոխանցումը սովորաբար [[Ֆեկալ–օրալ փոխանցման ուղի|ֆեկալ–օրալ ճանապարհով]] է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ սանիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> [[Զարգացած երկրներ|Զարգացած երկրներում]] խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ [[Զարգացող երկրներ|զարգացող երկրներում՝]] ջրով<ref name="Lancet2004" />։ Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են [[ծովամթերք]], օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ [[Խոլերայի վիբրոն|Խոլերայի վիբրոնը]] կուտակվում է [[Պլանկտոն|պլանկտոնային]] [[Խեցգետնակերպեր|խեցգետնակերպերում]], իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են [[փորլուծություն]]: Հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրը աղտոտվի<ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref>։ Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref> ։ V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով<ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref>: Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" />: == Բուժում և պրոֆիլակտիկան == # Հետևել հիգիենային, պայքարել ճանճերի դեմ։ # Պայքար ջրազրկման դեմ՝ հեմոցեզ. ռեոպոլիգլյուկին և շատ հեղուկներ։ # Հակաբիոտիկներ՝ [[բիոմիցին]], լիոմիցետին, սուլֆանիլամիդային պրեպարատներ։ == Գրականություն == * Harrison’s Principles of Internal Medicine, 14th Edition, McGraw-Hill, Health Professions Division * ''Жуков-Вережников Н. Н.'' Диагноз чумы и холеры, М., [[1944]] * ''[[Майер, Антон Эмануилович|Майер А. Э.]]'' Наставление, как должно поступать жителям в предохранении себя от болезни холеры. Харьков, [[1831]]. * ''Златогоров С. И.'' Эпидемиология и микробиология холеры, М., [[1947]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=67}} {{Հատկապես վտանգավոր վարակներ}} [[Կատեգորիա:Արևադարձային հիվանդություններ]] 82na2gdnxo18ydfdqgfr6oowh4bnidf 8476291 8476289 2022-07-28T09:07:29Z Eema97 86179 /* պատճառագիտություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | նկարագրում = Vibrio cholerae: Խոլերայի վիբրիոնը էլեկտրոնային մանրադիտակի տակ |}} '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով<ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref>։ Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է<ref name="WHO2010" />։ Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]<ref name="WHO2010" />։ Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց<ref name="CDC2015Pro" />։ Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը<ref name="WHO2010" />։ Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="WHO2010" />։ Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը<ref name="WHO2010" />։ խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref>։ Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref>։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով<ref name="Lancet2012" />։ Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս<ref name="WHO2010" />։Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ<ref name="WHO2010" />։ Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները<ref name="WHO2010" />։<nowiki/>[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար<ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref>։ Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել<ref name="WHO2010" />։ Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]<ref name="CDC2015Pro" />։ Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref>։ Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="WHO2010" />։Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref>։ Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով<ref name="WHO2010" />։ Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]<ref name="WHO2010" />։ Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի <ref name="WHO2010" />։ Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի<ref name="WHO2010" />։ Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում]]<ref name="Lancet2012" />[[Սանսկրիտական գրականություն|։]] [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref>։ Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref>։ == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայանման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: = պատճառագիտություն = [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ պատկեր'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաներ հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]<ref name="Lancet2004" />: Փոխանցումը սովորաբար [[Ֆեկալ–օրալ փոխանցման ուղի|ֆեկալ–օրալ ճանապարհով]] է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ սանիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> [[Զարգացած երկրներ|Զարգացած երկրներում]] խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ [[Զարգացող երկրներ|զարգացող երկրներում՝]] ջրով<ref name="Lancet2004" />։ Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են [[ծովամթերք]], օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ [[Խոլերայի վիբրոն|Խոլերայի վիբրոնը]] կուտակվում է [[Պլանկտոն|պլանկտոնային]] [[Խեցգետնակերպեր|խեցգետնակերպերում]], իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են [[փորլուծություն]]: Հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրը աղտոտվի<ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref>։ Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref> ։ === Զգայունություն === նորմալ առողջ մեծահասակների մոտ խոլերա առաջացնելու համար պահանջվում է մոտ 100 միլիոն բակտերիայի ընդունում<ref name=Lancet2004 />։ Սակայն այս չափաբաժինը [[Ստամոքսի թթվայնություն|ստամոքսի ցածր թթվայնություն]] ունեցողներր մոտ (օրինակ՝ [[Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտոր|պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորներ]] օգտագործողների մոտ) ավելի քիչ է <ref name=Lancet2004 />։ Երեխաները նույնպես ավելի զգայուն են, 2–4 տարեկան երեխաները վարակվածության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեն<ref name=Lancet2004 />:Խոլերայի նկատմամբ զգայունության վրա ազդում է նաև [[Արյան խումբ|արյան խումը]]։ Ամենաընկալունակը արյան O (առաջին) խումբ ունեցողներն են<ref name=Lancet2004 />: Նվազած իմունիտետով անձինք, ինչպիսիք են ՁԻԱՀ-ով հիվանդները կամ թերսնուցված երեխաները, վարակվելու դեպքում ունենում են հիվանդության ծանր ընթացք :<ref name=WHOpreventionandcontrolofoutbreaks>[http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111122092541/http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf |date=2011-11-22 }}, World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, undated but citing sources from '07, '04, '03, '04, and '05.</ref> [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|Ցիստիկ ֆիբրոզի]] գենետիկական մուտացիան, որը հայտնի է որպես դելտա-F508, մարդկանց մոտ պահպանում է ընտրովի [[Հետերոզիգոտություն|հետերոզիգոտ]] առավելություն: մուտացիայի հետերոզիգոտ կրողները (որոնք [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|մուկովիսցիդոզով]] չեն ախտահարվում) ավելի դիմացկուն են V. cholerae–ի նկատմամբ: .<ref name="Bertranpetit_1996">{{cite book |doi=10.1002/9780470514887.ch6 |chapter=Genetic and Geographical Variability in Cystic Fibrosis: Evolutionary Considerations |title=Ciba Foundation Symposium 197 - Variation in the Human Genome |series=Novartis Foundation Symposia |year=2007 |last1=Bertranpetit |first1=Jaume |last2=Calafell |first2=Francesc |volume=197 |pages=97–118 |pmid=8827370 |isbn=978-0-470-51488-7 }}</ref> Այս պարագայում ցիստիկ ֆիբրոզի տրանսմեմբրանային հաղորդունակության կարգավորիչ սպիտակուցների գենետիկական անբավարարությունը խանգարում է բակտերիաների միացմանը [[Աղիքային էպիթել|աղիքային էպիթելի]] հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով վարակի հետևանքները: V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով<ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref>: Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" />: == Բուժում և պրոֆիլակտիկան == # Հետևել հիգիենային, պայքարել ճանճերի դեմ։ # Պայքար ջրազրկման դեմ՝ հեմոցեզ. ռեոպոլիգլյուկին և շատ հեղուկներ։ # Հակաբիոտիկներ՝ [[բիոմիցին]], լիոմիցետին, սուլֆանիլամիդային պրեպարատներ։ == Գրականություն == * Harrison’s Principles of Internal Medicine, 14th Edition, McGraw-Hill, Health Professions Division * ''Жуков-Вережников Н. Н.'' Диагноз чумы и холеры, М., [[1944]] * ''[[Майер, Антон Эмануилович|Майер А. Э.]]'' Наставление, как должно поступать жителям в предохранении себя от болезни холеры. Харьков, [[1831]]. * ''Златогоров С. И.'' Эпидемиология и микробиология холеры, М., [[1947]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=67}} {{Հատկապես վտանգավոր վարակներ}} [[Կատեգորիա:Արևադարձային հիվանդություններ]] 8y5pgaw5byvubbeujj4je0bejc4h9qy 0 237117 8476001 8374084 2022-07-27T17:03:46Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Խակասերեն''' (''խակ.՝ ''Хакас тілі, тадар тілі), [[խակասներ]]ի լեզուն, պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի խակաս-օղուգյան խմբի խակասական ենթախմբին։ Խոսվում է հիմնականում [[Կրասնոյարսկի երկրամաս]]ի [[Խակասիա]]յում և հարակից վայրերում։ Խոսողների թիվը՝ մոտ 79 000 (2022)։ Խակասերենն ունի 6 բարբառ։ Հնչյունական կազմը հարուստ է ձայնավորներով (թվով 17), շեշտը ուժային է, հիմնականում վերջնավանկային։ Գոյականն ունի 8 հոլով, նաև՝ ստացական առման, թվի քերականական կարգեր։ Բայը ևս հարուստ է կարգերով (5 եղանակ)։ Խակասերենը գրավոր լեզու է [[1926]] թվականից [[այբուբեն]]ը՝ նախ ռուսագիր, [[1929]] թվականից՝ լատինագիր, [[1939]] թվականից՝ կրկին ռուսագիր։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=708}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Թյուրքական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] 79sedelsfn7ruzs345csg7q7q7zjreu 0 299947 8476032 8475411 2022-07-27T17:42:48Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Այլ|Անանինո}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = գյուղ | հայերեն անվանում = Անանինո | բնօրինակ անվանում = {{lang-ru|Ананьино}} | երկիր =Ռուսաստան | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N |lat_deg = 54|lat_min = 27|lat_sec = 29 |lon_deg = 32|lon_min = 33|lon_sec = 46 |CoordAddon = type:city_region:RU | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = Սմոլենսկի մարզ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Պոչինկովսկի շրջան | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 0,29 | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | պաշտոնական լեզու = [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 10 | մարդահամարի թվական = 2007 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | ժամային գոտի = +4 | DST = | հեռախոսային կոդ = 48149 | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 216456 | ավտոմոբիլային կոդ = 67 | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[Սուբյեկտների վարչա-տարածքային բաժանման համառուսաստանյան դասակարգիչ|ՍՎՏԲՀԴ]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 66233845002 | Վիքիպահեստում = | կայք = | կայքի լեզու = | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = }} '''Անանինո''' ({{lang-ru|Ананьино}}), [[գյուղ]] [[Ռուսաստան]]ի [[Սմոլենսկի մարզ]]ի [[Պոչինկովսկի շրջան]]ի կազմում։ Մտնում է Լենինյան գյուղական բնակավայրի կազմի մեջ։ Բնակչությունը [[2007 թվական]]ին գրանցված տվյալներով կազմել է 10 մարդ։ Գտնվում է շրջանի կենտրոնական մասում՝ Պոչինոկից 9 կմ հյուսիս-արևելք, [[Նովոալեքսանդրովսկ]]ի (A101) P96 մայրուղուց՝ Սպաս-Դեմենսկ - Ելնյա - Պոչինոկ, 2 կմ հյուսիս, Գրյազևկա գետի ափին։ Գյուղից 10 կմ հարավ-արևմուտք գտնվում է Պոչինոկ երկաթուղային կայարանը՝ [[Սմոլենսկ]]-Ռոսլավլ գծի վրա։ == Պատմություն == [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի ժամանակ՝ [[1941 թվական]]ի [[հուլիս]]ին, գյուղը գրավել են նացիստական զորքերը, ազատագրվել է [[1943 թվական]]ի [[սեպտեմբեր]]ին<ref>{{Cite web|url=http://www.admin-smolensk.ru/~websprav/history/raion/book/-Ov-.htm|title=Освобождение Смоленщины./Энциклопедия Смоленской области|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827132942/http://websprav.admin-smolensk.ru/history/raion/book/-Ov-.htm|archive-date=2016-08-27|access-date=2013-12-05|deadlink=no}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.worldtimezone.com/time-russia12.php Ռուսաստանի ժամային գոտիները, worldtimezone.com կայքում] {{ref-en}} {{Ռուսաստանի վարչական բաժանում}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գյուղեր]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Սմոլենսկի մարզի Պոչինկովսկի շրջանի բնակավայրեր]] io1le8vekhqp3afh2krpfufj45dcsv0 0 300005 8476022 8475673 2022-07-27T17:38:03Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Այլ|Անդրոսովո}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = գյուղ | հայերեն անվանում = Անդրոսովո | բնօրինակ անվանում = {{lang-ru|Андросово}} | երկիր =Ռուսաստան | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N |lat_deg = 55|lat_min = 3|lat_sec = 37 |lon_deg = 33|lon_min = 40|lon_sec = 58 |CoordAddon = type:city_region:RU | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = Սմոլենսկի մարզ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Սաֆոնովսկի շրջան | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 0,36 | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | պաշտոնական լեզու = [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 0 | մարդահամարի թվական = 2007 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | ժամային գոտի = +4 | DST = | հեռախոսային կոդ = 48142 | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 215565 | ավտոմոբիլային կոդ = 67 | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[Սուբյեկտների վարչա-տարածքային բաժանման համառուսաստանյան դասակարգիչ|ՍՎՏԲՀԴ]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 66241855002 | Վիքիպահեստում = | կայք = http://www.admin-safonovo.ru/articles.php?article_id=231 | կայքի լեզու = | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = }} '''Անդրոսովո''' ({{lang-ru|Андросово}}), [[գյուղ]] [[Ռուսաստան]]ի [[Սմոլենսկի մարզ]]ի [[Սաֆոնովսկի շրջան]]ի կազմում։ Գտնվում է շրջանի կենտրոնական մասում՝ Սաֆոնով քաղաքից 25 կմ հարավ-արևելք, P134 «Ստառայա Սմոլենսկայա ճանապարհ» մայրուղուց 9 կմ հյուսիս։ Գյուղից 10 կմ հյուսիս գտնվում է [[Իզդեշկովո (գյուղ, Սաֆոնովսկի շրջան)|Իզդեշկովո]] երկաթուղային կայարանը՝ [[Մոսկվա]]-[[Մինսկ]] գծի վրա։ Մտնում է Իգնատկովսկի գյուղական բնակավայրի կազմի մեջ։ Բնակչությունը [[2007 թվական]]ին գրանցված տվյալներով կազմել է 0 մարդ։ == Պատմություն == [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի տարիներին՝ [[1941 թվական]]ի [[սեպտեմբեր]]ին, գյուղը գրավել են նացիստական զորքերը, ազատագրվել [[1943 թվական]]ին<ref>{{Cite web|url=http://www.admin-smolensk.ru/~websprav/history/raion/book/-Ov-.htm|title=Освобождение Смоленщины./Энциклопедия Смоленской области|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827132942/http://websprav.admin-smolensk.ru/history/raion/book/-Ov-.htm|archive-date=2016-08-27|access-date=2013-12-05|deadlink=no}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.worldtimezone.com/time-russia12.php Ռուսաստանի ժամային գոտիները, worldtimezone.com կայքում] {{ref-en}} {{Ռուսաստանի վարչական բաժանում}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գյուղեր]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Սմոլենսկի մարզի Սաֆոնովսկի շրջանի բնակավայրեր]] dnwxyy3lh3hn8dtqj66xs25taroitet 0 305095 8476033 8475378 2022-07-27T17:43:46Z Armineaghayan 25187 /* Բնակչություն */ wikitext text/x-wiki {{Այլ|Խոխլովկա}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = գյուղ | հայերեն անվանում = Խոխլովկա | բնօրինակ անվանում = {{lang-ru|Хохловка}} | երկիր =Ռուսաստան | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N |lat_deg = 54|lat_min = 15|lat_sec = 47 |lon_deg = 32|lon_min = 23|lon_sec = 10 |CoordAddon = type:city_region:RU | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = Սմոլենսկի մարզ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Խիսլավիչսկի շրջան | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = [[1790]] | այլ անվանումներ = Խախլովկա | տարածք = 0,77 | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | պաշտոնական լեզու = [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 6 | մարդահամարի թվական = 2007 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = [[ռուսներ]] | կրոնական կազմ = | ժամային գոտի = +4 | DST = | հեռախոսային կոդ = 48140 | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 216641 | ավտոմոբիլային կոդ = 67 | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[Սուբյեկտների վարչա-տարածքային բաժանման համառուսաստանյան դասակարգիչ|ՍՎՏԲՀԴ]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 66252880022 | Վիքիպահեստում = | կայք = | կայքի լեզու = | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = }} '''Խոխլովկա''' ({{lang-ru|Хохловка}}), [[գյուղ]] [[Ռուսաստան]]ի, [[Սմոլենսկի մարզ]]ի [[Խիսլավիչսկի շրջան]]ի կազմում։ Մտնում է Չերեպովսկի գյուղական բնակավայրի կազմի մեջ։ == Աշխարհագրական դիրք == Խոխլովկա գյուղը գտնվում է շրջանի հարավ-արևմտյան մասում՝ [[Խիսլավիչսկի շրջան|Խիսլավիչ]]ից 17 կմ հյուսիս-արևելք, A141 [[Օրյոլ]]-[[Վիտեբսկ]] մայրուղուց 9 կմ արևմուտք, Դուխովայա գետի ափին։ Վասկովո երկաթուղային կայարանը, [[Սմոլենսկ]]-Ռոսլավլ գծի վրա, գտնվում է գյուղից 11 կմ դեպի արևելք։ == Բնակչություն == Բնակչությունը [[2007]] թվականին գրանցված տվյալներով կազմել է 6 մարդ։ == Պատմություն == Խոխլովկա գյուղը նշված է [[1780]]-[[1790]] թվականների Սմոլենսկի նահանգի ընդհանուր հողային հաշվառման նախագծում։ Համաձայն [[1859 թվական]]ի Սմոլենսկի նահանգի բնակավայրերի ցանկի, Ռոսլավլի շրջանի Խոխլովկա գյուղում եղել է 13 տնտեսություն և երկու սեռի 140 բնակիչ<ref>Смоленская губерния. Список населённых мест по сведениям 1859 года. Санкт-Петербург.1868 год. стр.357. №9965</ref>։ [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի ժամանակ՝ [[1941 թվական]]ի [[հուլիս]]ին, գյուղը գրավել են նացիստական զորքերը, ազատագրվել է [[1943 թվական]]ի [[սեպտեմբեր]]ին<ref>[http://www.admin-smolensk.ru/~websprav/history/raion/book/-Ov-.htm Освобождение Смоленщины./Энциклопедия Смоленской области]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.worldtimezone.com/time-russia12.php Ռուսաստանի ժամային գոտիները, worldtimezone.com կայքում] {{ref-en}} {{Ռուսաստանի վարչական բաժանում}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գյուղեր]] [[Կատեգորիա:1790 թվականին հիմնադրված բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Սմոլենսկի մարզի Խիսլավիչսկի շրջանի բնակավայրեր]] qt3ayqite7k64xms8ct3sa2gwwprgry 0 309151 8476025 8475633 2022-07-27T17:40:04Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = գյուղ | հայերեն անվանում = Ուրունդա | բնօրինակ անվանում = {{lang-ru|Урунда}}<br />{{lang-ba|Орондо}} | երկիր =Ռուսաստան | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_deg = 54|lat_min = 33|lat_sec = 45 |lon_deg = 56|lon_min = 19|lon_sec = 55 |CoordAddon = type:city_region:RU | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = Բաշկորտոստան | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Իգլինսկի շրջան | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | պաշտոնական լեզու = [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 310 | մարդահամարի թվական = 2009 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = [[բաշկիրներ]] | կրոնական կազմ = | ժամային գոտի = +6 | DST = | հեռախոսային կոդ = | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 452413 | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[Սուբյեկտների վարչա-տարածքային բաժանման համառուսաստանյան դասակարգիչ|ՍՎՏԲՀԴ]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 80228803006 | Վիքիպահեստում = | կայք = | կայքի լեզու = | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = }} '''Ուրունդա''' ({{lang-ru|Урунда}}, {{lang-ba|Орондо}}), [[գյուղ]] [[Ռուսաստան]]ի [[Բաշկորտոստան|Բաշկորտոստան հանրապետության]] [[Իգլինսկի շրջան]]ի կազմում։ Մտնում է Ակբերդինսկի գյուղական խորհրդի կազմի մեջ։ == Աշխարհագրական դիրք == Հեռավորությունը<ref> Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.</ref>՝ * Շրջանի կենտրոն ([[Իգլինո]])՝ 69 կմ, * Գյուղական ավագանու կենտրոն ([[Ակբերդինո]])՝ 14 կմ, * Մոտակա երկաթուղային կայարան (Իգլինո)՝ 69 կմ։ == Բնակչություն == Բնակչությունը [[2002 թվական]]ին կազմել է [[234]] մարդ, [[2009]] թվականին՝ [[310]] մարդ, [[2010 թվական]]ին՝ [[192]] մարդ։ == Ազգային կազմ == 2002 թվականի մարդահամարի համաձայն գերակշռող ազգությունը [[բաշկիրներ]]ն են (97%)։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.worldtimezone.com/time-russia12.php Ռուսաստանի ժամային գոտիները, worldtimezone.com կայքում] {{ref-en}} {{Ռուսաստանի վարչական բաժանում}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գյուղեր]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Բաշկորտոստան հանրապետության Իգլինսկի շրջանի բնակավայրեր]] gyuthl8t6yswcw6l8d47nhzgi64mp61 0 315015 8476030 8475636 2022-07-27T17:41:43Z Armineaghayan 25187 /* Տեղագրական քարտեզներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = գյուղ | հայերեն անվանում = Նիժնի Բիրագզանգ | բնօրինակ անվանում = {{lang-ru|Нижний Бирагзанг}}<br />{{lang-os|Дæллаг Бирæгъзæнг}} | երկիր =Ռուսաստան | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 2|lat_sec = 12 |lon_deg = 44|lon_min = 14|lon_sec = 35 |CoordAddon = type:city_region:RU | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = Հյուսիսային Օսիա-Ալանիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Ալագիրսկի շրջան | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | պաշտոնական լեզու = [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 555 | մարդահամարի թվական = 2010<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm 2010 թվականի Համառուսաստանյան մարդահամարի արդյունքներ] {{ref-ru}}</ref> | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = [[օսեր]] | կրոնական կազմ = | ժամային գոտի = +4 | DST = | հեռախոսային կոդ = 86731 | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 363210 | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[Սուբյեկտների վարչա-տարածքային բաժանման համառուսաստանյան դասակարգիչ|ՍՎՏԲՀԴ]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 90205805002 | Վիքիպահեստում = | կայք = | կայքի լեզու = | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = }} '''Նիժնի Բիրագզանգ''' ({{lang-ru|Нижний Бирагзанг}}, {{lang-os|Дæллаг Бирæгъзæнг}}), [[գյուղ]] [[Ռուսաստան]]ի [[Հյուսիսային Օսիա-Ալանիա|Հյուսիսային Օսիա-Ալանիա հանրապետության]] [[Ալագիրսկի շրջան]]ի կազմում։ Մտնում է Բիրագզանգ գյուղական բնակավայրի կազմի մեջ։ Դաշնային հարկային ծառայության ծածկագիրն է 1514։ == Աշխարհագրական դիրք == Գյուղը գտնվում է Արդոն գետի ձախ ափին, Վերին Բիրագզանգ գյուղական բնակավայրի կենտրոնից 1 կմ հյուսիս, [[Ալագիրի շրջան|Ալագիր]] շրջկենտրոնից 1 կմ արևելք և [[Վլադիկավկազ]]ից 37 կմ արևմուտք։ == Բնակչություն == Բնակչությունը [[2002 թվական]]ին կազմել է [[590]] մարդ, [[2010]]<ref name="gks.ru"/> թվականին՝ [[555]] մարդ։ == Փողոցներ == *Կոստա Խետագուրովա փողոց։ *Նովայա փողոց։ == Տեղագրական քարտեզներ == Քարտեզի թերթիկ K-38-29 Ալագիր։ Մասշտաբ՝ 1 :100000: Տարածքի վիճակը 1984 թվականին։ Հրատարակություն՝ 1988 թվական։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.worldtimezone.com/time-russia12.php Ռուսաստանի ժամային գոտիները, worldtimezone.com կայքում] {{ref-en}} {{Ռուսաստանի վարչական բաժանում}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գյուղեր]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Հյուսիսային Օսիա-Ալանիա հանրապետության Ալագիրսկի շրջանի բնակավայրեր]] g055v76wc2vn1ywr3ioelt4d6izsn6v 0 410249 8476006 6507391 2022-07-27T17:06:36Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրականություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Կաբարդա-չերքեզերեն |ինքնանվանում = адыгэбзэ или къэбэрдей-черкесыбзэ |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{Դրոշավորում|Ռուսաստան}} <br />{{Դրոշավորում|Թուրքիա}}<br />{{Դրոշավորում|Սիրիա}}<br />{{Դրոշավորում|Իսրայել}}<br />{{Դրոշավորում|Հորդանան}}<br />{{Դրոշավորում|ԱՄՆ}} |շրջաններ = [[Կաբարդա-Բալկարիա]]<br />[[Կարաչայ-Չերքեզիա]] |լեզվակիրների թիվ = 515 672 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = {{Դրոշավորում|Կաբարդա-Բալկարիա}}<br />{{Դրոշավորում|Կարաչայ-Չերքեզիա}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 =каа 250 |ISO1 = kbd |ISO2 = kbd |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Կաբարդա-չերքեզերենը''' [[կաբարդացիներ]]ի և [[չերքեզներ]]ի [[լեզու]]ն է։ Պատկանում է [[Կովկասի լեզուներ|կովկասյան լեզուների ընտանիքի]] [[Աբխազա-ադըղեական լեզուներ|աբխազա-ադըղեական խմբին]]։ Խոսվում են [[Կաբարդա-Բալկարիա]]յում և [[Կարաչայ-Չերքեզիա]]յում, [[Մոզդոկ]]ում, մասամբ՝ [[Ստավրոպոլի երկրամաս]]ի հարակից վայրերում և այլուր։ Խոսողների թիվը՝ 274, 5 հզ. ([[1970]])։ Բաղաձայնական համակարգը հարուստ է։ Ձայնավորները երեքն են։ Ունի երեք հոլով, բայը՝ դեմքի, թվի, եղանակի, ժամանակի, անցողական-անանցողականի և այլ կարգեր։ [[Գիր]]ը ստեղծվել է [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն]]ից հետո, նախապես՝ լատինական այբուբենի ([[1923]]—[[1924]]), իսկ [[1936]] թ.-ից՝ կիրիլիցայի հիմքի վրա։ == Այբուբեն == {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гу гу | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъу гъу |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дз дз | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Жь жь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ку ку | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀу кӀу | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къу къу |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кхъ кхъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кхъу кхъу | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Лъ лъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЛӀ лӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ФӀ фӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ху ху | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъу хъу | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЩӀ щӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӏ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӏy |} == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ}} == Գրականություն == * Н. Ф. Яковлев, ''Грамматика литературного кабардино-черкесского языка'', М.-Л., 1948. * ''Грамматика кабардино-черкесского литературного языка'', М., 1970. * John Colarusso, ''A Grammar of the Kabardian Language'', University of Calgary Press, 1992. ISBN 0-919813-96-8. {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} {{Աբխազա-ադըգեական լեզուներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=152|ստուգված=1}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կարաչայ-Չերքեզիա]] [[Կատեգորիա:Կաբարդա-Բալկարիա]] 97skom07m4p5hvp2517hhiox6n65g8f 0 410437 8476007 8374727 2022-07-27T17:07:11Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Altaic |անվանում = Կալմիկերեն |ինքնանվանում = Хальм́г кел́н |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{Դրոշավորում|Ռուսաստան}} |շրջաններ = [[Կալմիկիա]] |լեզվակիրների թիվ = {{Դրոշավորում|Ռուսաստան}} {{նվազում}} 80 546 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = [[Կալմիկիա]] |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = — |ISO2 = xal |ISO3 = xal |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Կալմիկերեն''' (ինքնանվանում՝ Хальм́г кел́н), [[կալմիկներ]]ի լեզուն։ Պատկանում է մոնղոլական լեզվախմբին։ Խոսվում է [[Կալմիկիա|Կալմիկիայի Ինքնավար Հանրապետություն]]ում, [[Աստրախանի մարզ|Աստրախանի]], [[Ռոստովի մարզ|Ռոստովի]] և [[Վոլգոգրադի մարզ]]երում, [[Ստավրոպոլի երկրամաս]]ում։ Խոսողների թիվը [[Ռուսաստան]]ում՝ մոտ 80 546։ Կալմիկերեն խոսում են նաև [[ՉԺՀ]]-ում՝ մոտ 60 հազար մարդ ([[1953]]-[[1954]])։ Հնչյունական համակարգին բնորոշ են երկար ու կարճ ձայնավորները։ Գոյականն ունի հոլովի, թվի, բայը՝ ժամանակի, եղանակի, դեմքի, թվի, կերպի, սեռի (բայական) կարգեր։ Այբուբենը [[1924]]-[[1931]] թվականներին՝ ոուսագիր, [[1931]]-[[1938]] թվականներին՝ լատինագիր, [[1938]] թվականին՝ ոուսագիր, թյուրքամոնղոլական լեզու։ == Այբուբեն == {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Җ җ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |||||||||||| |} == Գրականություն == * Бардаев Э. Ч. Современный калмыцкий язык։ Лексикология. — Элиста, 1985. * Биткеева А. Н.] Калмыцкий язык в современном мире (социолингвистический аспект). — М.։ Наука, 2006. — 366 с. * Биткеева А. Н. [https://web.archive.org/web/20070206205949/http://vak.ed.gov.ru/announcements/filolog/BitkeevaAN.doc Социальные функции национального языка в современном мире: ойрат-калмыцкий язык] * Вопросы теоретической грамматики калмыцкого языка. Вып. I, II. — Элиста, 2004—2006. * Бобровников А. [http://altaica.ru/LIBRARY/bobrovnikov.pdf Грамматика монгольско-калмыцкого языка.] — [[Կազան]], 1849. * Котвич В. Л. [http://freekalmykia.org/misc/Tod/Kotvich/kotvich.pdf Опыт грамматики калмыцкого разговорного языка.] — [[Պրահա]], 1929. * Очиров У. У. [http://footnote.myxomop.com/kalmyk/kalmyk_syntax.djvu Грамматика калмыцкого языка: Синтаксис.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071008140611/http://footnote.myxomop.com/kalmyk/kalmyk_syntax.djvu |date=2007-10-08 }} — Էլիստա, 1964. * Павлов Д. А. Современный калмыцкий язык։ Фонетика и графика. — Էլիստա, 1968. * Пюрбеев Г. Ц. Грамматика калмыцкого языка։ Синтаксис. — Էլիստա, 1977—1979. * Пюрбеев Г. Ц. [https://web.archive.org/web/20041105215115/http://www.auditorium.ru/books/2358/gl8.pdf Калмыцкий язык] // Языки мира։ Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык. — М., 1997. * Санжеев Г. Д. (ред.) [http://footnote.myxomop.com/kalmyk/kalmyk_grammar.djvu Грамматика калмыцкого языка: Фонетика и морфология.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071008140734/http://footnote.myxomop.com/kalmyk/kalmyk_grammar.djvu |date=2007-10-08 }} — Элиста, 1983. * Тенишев Э. Р. [https://web.archive.org/web/20041216164715/http://www.auditorium.ru/books/2358/gl7.pdf Иссык-кульских калмыков язык] // Языки мира։ Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык. — М., 1997. * Тенишев Э. Р. [http://altaica.narod.ru/Articles/tenishev.pdf О языке калмыков Иссык-Куля] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061016153451/http://www.altaica.narod.ru/Articles/tenishev.pdf |date=2006-10-16 }}. * Тодаева Б. X. Калмыцкий язык // Языки народов СССР։ В 5-ти томах. Т. 5. — Л., 1968. * Убушаев Н. Н. Диалектная система калмыцкого языка. — Элиста, 2006. * Яхонтова Н. С. [https://web.archive.org/web/20041216165740/http://www.auditorium.ru/books/2358/gl14.pdf Ойратский литературный язык] // Языки мира։ Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык. — М., 1997. == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=181|ստուգված=1}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} oob62274edo744ik1fkh20kyqpvsy5o 0 428813 8476252 5442962 2022-07-28T08:19:48Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki '''Y քրոմոսոմ''', [[կաթնասուն]]ների մեծ մասի, այդ թվում և [[մարդ]]ու սեռական քրոմոսոմը։ Պարունակում է արական սեռը որոշող [[SRY]] [[գեն]], ինչպես նաև սպերմատոզոիդների բնականոն ձևավորման համար անհրաժեշտ գեներ։ Մարդու Y քրոմոսոմը կազմված է ավելի քան 59 միլիոն զույգ նուկլեոտիդներից։ Y քրոմոսոմի [[ԴՆԹ]]-ն փոխանցվում է հորից որդուն, ուստի և Y-ԴՆԹ-ն կիրառվում է տոհմաբանական հետազոտություններում<ref name="test">Hammer M., Zegura S. The Human Y ChromosomeHaplogroup Tree: Nomenclature and Phylogeography of Its Major Divisions. Annual Review of Anthropology.2002; 31: 303-321.։</ref>։ == Ընդհանուր տեղեկություններ == Կաթնասունների մեծամասնության բջիջները պարունակում են երկու տեսակ սեռական քրոմոսոմ՝ Y և X քրոմոսոմներ արուների մոտ և երկու [[X-քրոմոսոմ]]ներ էգերի մոտ։ Մարդկանց պոպուլյացիայում երբեմն որոշ տղամարդկանց բջիջները պարունակում են երկու (հազվադեպ՝ մի քանի) X քրոմոսոմներ և մեկ Y քրոմոսոմ (տես՝ [[Կլայնֆելտերի համախտանիշ]]), կամ մեկ X քրոմոսոմ և երկու Y քրոմոսոմներ (XYY համախտանիշ)։ Նմանապես՝ որոշ կանանց բջիջներ կարող են պարունակել մի քանի, հաճախ՝ երեք X (տես՝ X [[քրոմոսոմի տրիսոմիա]]) կամ մեկ X քրոմոսոմ (տես՝ [[Շերեշեվսկի-Տերների համախտանիշ]])։ Որոշ դեպքերում տեղի է ունենում SRY գենի խաթարում (կանացի XY օրգանիզմի ձևավորմամբ) կամ դրա պատճենում X քրոմոսոմի վրա (տղամարդու XX օրգանիզմի ձևավորմամբ)։ == Ծագում և էվոլյուցիա == === Ծագում === Համարվում է, որ X և Y քրոմոսոմները ծագել են նույնատիպ զույգ քրոմոսոմներից, երբ հնագույն [[կաթնասուն]]ների մոտ առաջացել է գեն, որի ալելներից մեկը հանգեցրել է արական օրգանիզմի զարգացմանը <ref>Graves J.A.M. (2006). «Sex chromosome specialization and degeneration in mammals». Cell 124 (5): 901–14. DOI:10.1016/j.cell.2006.02.024. PMID 16530039</ref>։ Այդ ալելը կրող քրոմոսոմները վերածվել են Y քրոմոսոմի, իսկ զույգի երկրորդ քրոմոսոմը՝ X քրոմոսոմի։ Այդպիսով, X և Y քրոմոսոմներն ի սկզբանե տարբերվել են ընդամենը մեկ գենով։ Ժամանակի ընթացքում արուների համար օգտակար և էգերի համար վնասակար (կամ ազդեցություն չունեցող) գեները կամ զարգացել են Y քրոմոսոմում, կամ էլ [[տրանսլոկացիա]]յի գործընթացում տեղափոխվել են Y քրոմոսոմ<ref>Graves J.A.M., Koina E., Sankovic N. (2006). «How the gene content of human sex chromosomes evolved». Curr Opin Genet Dev 16 (3): 219–24. DOI:10.1016/j.gde.2006.04.007. PMID 16650758.</ref>։ == Սպառում == Մարդու Y քրոմոսոմի գոյության ընթացքում սկզբնական 1438 գեներից 1393-ը անհետացել են։ Միլիոն տարվա կտրվածքով 4,6 գեների կորստի արագության դեպքում մարդու Y քրոմոսոմը հետագա 10 միլիոն տարիների ընթացքում կարող է լիովին կորցնել իր գործառույթը<ref>Graves, J.A.M. 2004. The degenerate Y chromosome- can conversion save it? Reproduction Fertility and Development 16:527-534</ref>։ Սակայն համեմատական գենոմային հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ մի շարք կաթնասունների հետերոզիգոտ սեռական քրոմոսոմներում տեղի է ունենում նպանատիպ գործառութային կորուստ։ Հավանաբար, հետաճի են ենթարկվում բոլոր ոչ ռեկոմբինանտային սեռական քրոմոսոմները, ինչը պայմանավորված է երեք ընդհանուր էվոլյուցիոն ուժերով՝ [[մուտացիա]]ների առաջացման բարձր արագությամբ, անարդյունավետ ընտրությամբ և գենետիկական դրեյֆով<ref>Graves, J.A.M. 2006. Sex chromosome specialization and degeneration in mammals. Cell 124:901-914</ref>։ Մյուս կողմից, մարդու և շիմպանզեի Y քրոմոսոմների համեմատական հետազոտությունները բացահայտել են, որ մարդու և շիմպանզեի տարանջատման պահից (շուրջ 6-7 միլիոն տարի առաջ) մարդու Y քրոմոսոմը չի կորցրել և ոչ մի գեն<ref>Conservation of Y-linked genes during human evolut… [Nature. 2005] — PubMed result</ref>, իսկ մարդու և մակակա-ռեզուս կապիկի տարանջատումից հետո (շուրջ 25 միլիոն տարի առաջ) կորցրել է ընդամենը մեկ գեն<ref>http://medportal.ru/mednovosti/news/2012/02/24/ychromosome/</ref><ref>http://www.utro.ru/articles/2012/02/23/1030554.shtml</ref>։ == Մուտացիաների առաջացման բարձր արագություն == Մարդու Y քրոմոսոմը մասնակիորեն ենթարկվում է բարձր արագությամբ մուտացիաների առաջացման։ Y քրոմոսոմը փոխանցվում է բացառապես սպերմատոզոիդների միջոցով, որոնք գամետոգենեզի գործընթացում ենթարկվում են բազմակի բջջային բաժանումների։ Յուրաքանչյուր բջջային բաժանում մուտացիաների կուտակման հավելյալ հնարավորություն է ընձեռում։ Բացի այդ, սպերմատոզոիդները գտնվում են ամորձիների բարձր թթվայնության պայմաններում, ինչը ևս նպաստում է մուտացիաների առաջացմանը։ Այս երկու պայմանները միասին 4,8 անգամ բարձրացնում են Y քրոմոսոմի մուտացիաների առաջացման ռիսկը մնացած գենոմի համեմատությամբ։ == Անարդյունավետ ընտրություն == Մեյոզի ընթացքում ռեկոմբինացիայի չենթարկվող Y քրոմոսոմի առանձին ալելները բնական ընտրության չեն ենթարկվում։ Այս առանձնահատկության պատճառով Y քրոմոսոմը հատկապես հակված է կուտակել «աղբային» ԴՆԹ։ Հետևաբար, ԴՆԹ հատվածների պատահական ներմուծման արդյունքում հաճախ խանգարվում են գենային հաջորդականությունները, և գեները դառնում են ոչ ֆունկցիոնալ։ == Մարդու Y քրոմոսոմ == Մարդու Y քրոմոսոմը կազմված է ավելի քան 59 միլիոն զույգ նուկլեոտիդներից, ինչը կազմում է մարդու կորիզային ԴՆԹ-ի մոտ 2 տոկոսը<ref name="test"/>։ Քրոմոսոմում պարունակվում են 86 գեներ<ref>Ensembl Human MapView release 43 (February 2007)</ref>, որոնք կոդավորում են 23 [[սպիտակուց]]։ Մարդու Y քրոմոսոմը X քրոմոսոմի հետ ռեկոմբինացիայի չի ենթարկվում՝ բացառությամբ թելոմերների ոչ մեծ [[պսևդոաուտոսոմային տեղամաս]]երի, որոնք հանդիսանում են X և Y քրոմոսոմների հնագույն հոմոլոգիայի մնացուկային տեղամասեր։ Y քրոմոսոմի հիմնական մասը, որը ռեկոմբինացիայի չի ենթարկվում, կոչվում է NRY (անգլ. non-recombining region of the Y chromosome)։ Y քրոմոսոմի այդ հատվածում եզակի նուկլեոտիդային [[պոլիմորֆիզմ]]ների հետազոտության միջոցով հնարավոր է որոշել հայրագծային ուղղակի նախնիներին։ == Գենետիկական տոհմաբանություն == Հիմնական հոդվածներ։ [[Միտոքոնդրիումային Եվա]] և [[Y քրոմոսոմային Ադամ]] Մարդու գենետիկական տոհմաբանության բնագավառում (գենետիկայի կիրառումը ավանդական տոհմաբանության մեջ) Y քրոմոսոմում առկա տեղեկատվությունը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում, քանի որ ի տարբերություն այլ գեների՝ Y քրոմոսոմը փոխանցվում է բացառապես հորից որդուն։ Մայրական գծով ժառանգվող միտոքոնդրիումային [[ԴՆԹ]]-ն, որը երկու սեռի սերունդներին էլ փոխանցվում է, կիրառվում է մայրագծային պատմության ուսումնասիրություններում։ == Աղբյուրներ == {{Ծանցանկ|2}} {{Քրոմոսոմներ}} [[Կատեգորիա:Քրոմոսոմներ| ]] ch1vdcs11cqpp8skskkvn5dwo9c6rnj 0 432508 8475971 7607997 2022-07-27T16:34:53Z Slava Sahakyan70 65321 /* Փաստեր */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու }}'''Ավարերեն''', [[ավարներ]]ի [[լեզու]]ն։ Պատկանում է [[նախ-դաղստանյան լեզվաընտանիք]]ի ավարա-անդյան խմբին։ Խոսողների քանակը կազմում է մոտ 790.000 մարդ։ [[ՌԴ]]-ում ավարարենով խոսողների թիվը հասնում է 715.300 մարդու ([[անդյան ժողովուրդներ]]ն ավարերենը օգտագործում են որպես առօրյա [[խոսակցական լեզու]])։ == Բարբառները == Լեզուն հարուստ է [[բարբառ]]ներով, որոնք իրարից բավականին շատ են առանձնացված, և շատ դեպքերում տարբեր բարբառներով խոսողները միմյանց դժվարությամբ են հասկանում։ Բարբառները կարելի է բաժանել խմբերի՝ # հյուսիսային, որի վրա է հիմնված գրական ավարերենը, # հարավարևմտյան (բաթլուխյան և գիդյան բարբառները), # հարավարևելյան (անդալալյան, անցուխյան, քարախյան, կուսուրյան և զաքաթալյան բարբառները)։ '''Ավարերեն այբուբենը''' վերջնական տեսքով հաստատվեց 1938 թվականին [[ռուսական գրաֆիկա]]յի`[[կիրիլիցա]]յի հիման վրա։ == Փաստեր == Հետաքրքրական [[փաստ]]երից են ավարերենի վերաբերյալ [[իմամ Շամիլ]]ի խոսքերը. « [[Արաբերեն]]ից բացի ես գիտեմ երեք լեզու՝ ավարերենը, [[կումիկերեն]]ն ու [[չեչեներեն]]ը։ Ավարերենի հետ ես գնում եմ մարտի, [[կումիկերեն]]ով` կանանց հետ բացատրվում, իսկ [[չեչեներեն]]ով կատակ եմ անում »։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=608}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կցական լեզուներ]] {{Անավարտ}} rlli7y4j1fa7a8ifpy65mk4w8rguhkl 0 435600 8476011 8062444 2022-07-27T17:09:53Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Կարակալպակերեն,''' կարակալպակների լեզուն։ Պատկանում է թուրքական լեզվաընտանիքի ղփչաղյան խմբին։ Խոսվում է Կարակալպակյան Հանրապետությունում, մասամբ [[Ուզբեկստան]]ում, [[Թուրքմենստան]]ում, [[Ղազախստան]]ում և [[Աֆղանստան]]ում։ Խոսողների թիվը՝ 583 410 ([[2010]]<ref>{{Cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/kaa|title=Karakalpak|website=Ethnologue|access-date=2016-03-12}}</ref>)։ Ներկայանում է հյուսիսարևելյան և հարավարևմտյան բարբառներով։ Թյուրքական չ և շ և ս փոփոխությունը, որ բնորոշ է կարակալպակերենին, նրան մերձեցնում է նողայերենին և ղազախերենին։ Գրական կարակալպակերենը ձևավորվել է Հոկտեմբերյան մեծ հեղափոխությունից հետո։ Գրությունը մինչև [[1928]] թվականը՝ արաբագիր, 1928-1940 թվականներին՝ լատինագիր, ապա՝ ռուսագիր։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=295}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կցական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ղազախստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ուզբեկստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Աֆղանստանի լեզուներ]] s47l7dx954atc8nysedppcecrbmnfr9 0 435689 8476009 7996395 2022-07-27T17:08:24Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Կասիտերեն''', կասիտների լեզուն։ Խոսվել է Արևմտյան [[Իրան]]ում, մ.թ.ա. II-I հազարամյակներում։ Կասիտերենի հատուկ անունների, [[ձի]]երի գույների անվանումների վերլուծությունից, որոնք հանդիպում են աքքադական սկզբնաղբյուրներում, հաջողվել է պարզել կասիտերենի մոտ 100 արմատ և մի քանի քերականական [[ածանց]]։ [[Էլամերեն]]ի հետ կասիտերենի ազգակցության վարկածը առայժմ բավարար հիմքեր չունի։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=275}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հին Բաբելոն]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] fr1quzfonao3av2lchci67q6dle456m 3 436051 8476293 8475699 2022-07-28T09:16:53Z Հայա Ենգոյան 108723 /* Շքանշա՜ն քեզ համար։ */ ՎիքիՍիրո նոր հաղորդագրություն wikitext text/x-wiki {{Մասնակից:Աշբոտ/Արխիվ |archive = Մասնակցի քննարկում:Sigma'am/Պահոց/%(year)d |algo = old(30d) |counter = 1 |minthreadstoarchive = 1 |հղում = 1 |minthreadsleft = 0 |archiveheader = {{ՔՎ}} }} <div style="background-color:none; border-width:1,5px; border-style: solid; border-color:#FF6363;"><table align="center" style="background-color:none;"><tr><td>[[Պատկեր:Gnome-emblem-important.svg|45px]]</td><td><strong style="font-size: 100%;">Մասնակիցը նախընտրում է (նաև՝ խնդրում է), որպեսզի իրեն դիմեն մասնակցային անվամբ։</strong><br/></td><td></td></tr></table></div> {|class="infobox" width="260px" style="margin-top: 6px;" |---[[Մասնակից:Sigma'am|Sigma'am]] ([[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am|քննարկում]]) 00։28, 8 Մայիսի 2014 (UTC) !align="center"|[[Պատկեր:Golden_file_cabinet.png|40px|Պահոց]]<br />[[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am/Պահոց|Պահոց]] ---- |- | Նախկին քննարկումներին կարող եք ծանոթանալ [[Մասնակցի քննարկում:Sigma'am/Պահոց|այստեղ]] |} == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ Վիքիպեդիան չէ]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ Վիքիպեդիան չէ|Ի՞նչ Վիքիպեդիան չէ]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|<span style="color:white">{{BASEPAGENAME}}</span>]] ։)</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="7" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք մեծ բավականություն կստանաք մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրություն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործեք վստահ ու միշտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button vector.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]] Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք դիմեք օգնության համակարգին , կամ գրեք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրեք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրեք «Օգնեք ինձ» և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Lilitik22|Lilitik22]] ([[Մասնակցի քննարկում:Lilitik22|քննարկում]]) 21։05, 23 Հունվարի 2014 (UTC) {{#if:|{{{1}}}}} </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia svg logo.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Էությունը]] [[Վիքիպեդիա:Էությունը|Վիքիպեդիայի էությունը]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսսարիում|Գլոսսարիում]] |} == Շքանշան (իմ անդրանիկ շքանշանը Վիքիպեդիայում) == {| style="border:1px solid #CCF; background-color:#F0EEFF;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Պատկեր:Translation-Barnstar.png|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Վիքիպեդիա:Շքանշաններ/Վաստակավոր Թարգմանչի շքանշան|Վաստակավոր Թարգմանիչ]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid #bdb5ff;" | Արամ ջան, այս շքանշանը քեզ քո կատարած թարգմանչական աշխատանքների համար։ Անչափ ուրախ եմ, որ միացել ես Հայերեն Վիքիպեդիային։ Շնորհակալություն։) --[[Մասնակից:Lilitik22|Lilitik22]] ([[Մասնակցի քննարկում:Lilitik22|քննարկում]]) 20։53, 21 Մարտի 2014 (UTC) |} {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="clear: {{{clear|right}}}; margin-bottom: .5em; float: right; padding: .5em 0 .8em 1.4em; background: none; width: {{{width|{{{1|auto}}}}}};" {{#if:{{{limit|}}}|class="toclimit-{{{limit}}}"}} | __TOC__ |} == Շնորհավոր Ամանոր և Սուրբ ծնունդ == {| style="border: 2px solid #929292; background-color:" |rowspan="2" valign="middle" | [[Պատկեր:Christmas tree with Wikimedia Projects' logos.png|150px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" valign="middle"| <center>''Շնորհավոր Ամանոր և Սուրբ ծնունդ''</center> |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" |Հարգելի՛ խմբագիր, շնորհավորում ենք Ամանորի և սուրբծննդյան տոների կապակցությամբ։ Թող հաջողությունները անպակաս լինեն Ձեր անձնական կյանքում։ Մաղթում ենք նաև արգասաբեր խմբագրումներ, որոնցով կզարգացնենք մեր հանրագիտարանը և նոր շունչ կհաղորդենք նրան այս նոր տարում։ Հաճելի տոներ և խմբագրումներ ենք մաղթում։ |} == Question from [[User:Dsusjjsjs|Dsusjjsjs]] on [[Տտպող դեղանյութեր]] (15:16, 26 փետրվարի 2022) == Տտպող դեղանյութեր --[[Մասնակից:Dsusjjsjs|Dsusjjsjs]] ([[Մասնակցի քննարկում:Dsusjjsjs|քննարկում]]) 15:16, 26 փետրվարի 2022 (UTC) == Հարց [[User:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]]-ից (06:54, 27 Հուլիսի 2022) == Բարև Ձեզ Ինչպե՞ս լուսանկար ավելացնեմ: --[[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 06:54, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) == Շքանշա՜ն քեզ համար։ == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Պատկեր:Original Barnstar Hires.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Յուրահատուկ շքանշան''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | , [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 09:16, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) |} j44ejc0ec80n4yeolmf36m4a647ke6a 0 437383 8475891 8075009 2022-07-27T13:12:09Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}}{{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն}} '''Ֆիբրոմա''' ({{lang-lat|fibra}} - թել և ωμα - ուռուցք), շարակցական հյուսվածքի թելիկների բարորակ ուռուցք։ Հիմնականում առաջանում է մաշկի, լորձաթաղանթի վրա, կրծքագեղձերում, արգանդում և այլն։ Ըստ աճման բնույթի լինում է տարածուն և սահմանափակ։ Ախտանշանները և ընթացքը պայմանավորված են ֆիբրոմայի տեղադրությամբ և աճման արագությամբ։ Երբեմն կազմափոխվում է չարորակի։ Ֆիբրոման հաճախ զուգակցվում է մկանային (ֆիբրոմիոմա), գեղձային (ֆիբրոադենոմա) կամ անոթային (ֆիբրոանգիոմա) հյուսվածքների տարաճմամբ։ Բուժումը կատարվում է վիրահատական եղանակով։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == {{Commons category|Fibroma}} * [http://www.skinsite.com/info_dermatofibromas.htm Dermatofibroma] * [http://www.childrenshospital.org/az/Site786/mainpageS786P0.html Angiofibroma] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130223221904/http://www.childrenshospital.org/az/Site786/mainpageS786P0.html |date=2013-02-23 }} * [http://www.humpath.com/spip.php?article3654 Ovarian fibroma HP:3654] at humpath.com {{Բժշկություն-անավարտ}} [[Կատեգորիա:Ուռուցքային հիվանդություններ]] [[Կատեգորիա:Մաշկային հիվանդություններ]] [[Կատեգորիա:Գինեկոլոգիական հիվանդություններ]] [[Կատեգորիա:Ուռուցքների տեսակներ]] 2ppm87509ptlfyr3w1eraiq81r1btek 0 438048 8475974 7728800 2022-07-27T16:36:28Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{այլ|Ական (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Niger-Congo |անվանում = Ական |ինքնանվանում = Twi, Fante |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{Դրոշավորում|Գանա}} <br />{{Դրոշավորում|Կոտ դ'Իվուար}} |շրջաններ =Աշանտի, Բրոնգ-Ահաֆո |լեզվակիրների թիվ = 11 միլիոն (2007)<ref>[[Nationalencyklopedin]] "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Աֆրիկայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Նիգերո-կոնգոլական լեզուներ]] :: [[Բոլտա-կոնգոլական լեզուներ]] ::: [[Քվա լեզուներ]] :::: [[Ականական լեզուներ]] |գրեր = [[լատինատառ]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97=ака 027 |ISO1=ak |ISO2=aka |ISO3= aka - ական<br /> abr - աբրոն<br /> bqa - չումբոգլի<br /> fat - ֆանտի<br /> twi - թվի<br /> wss - վասա<br /> |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ական'''<ref>{{ԼԲ|7b}}</ref> (թվա-ֆանտի), [[ականական լեզուներ]]ից և [[ականներ]]ի լեզուներից մեկն է։ Տարածված է կենտրոնական և հարավային [[Գանա]]յում, նաև [[Կոտ դ'Իվուար]]ի արևելքում։ Խոսողների թիվը ավելի քան 7 միլիոն մարդ է (գնահատում, 1995 թ.)։ Ականը պատկանում է [[քվա լեզուներ]]ի կենտրոնական խմբի թանո ճյուղին, որտեղ [[աբրոն]]ի հետ միասին կապված էր ականական ենթախմբի հետ (այդ թվում վասան)։ Ականը իր բարբառով կապված է, բաղկացած [[Ֆանտի]]ի (մֆանտսե) և [[թվա]]յի (տվի) բարբառների հետ, որոնք հաճախ համարվում է որպես առանձին լեզուներ։ Վերջինս ներառում է՝ [[ակվապիմ]]ը (իրականում Թվա; ակուպեմ) ակեմ, ասանտե, ասեն, ահաֆոն և դանկիրա քվավու, ֆանտիից՝ աբուրա-ֆանտի, ագոն, անոմաբո-ֆանտի և գոմա բարբառները։ Ըստ [[Ականի ուղղագրական հանձնաժողով]]ի ականն ունի 20, 000 բառ։ [[Ադինկրա]]յում կան հին նշան-[[իդեոգրամ]]ներ։ == Տիրապետողների թիվը == {| class="wikitable" |- ! Թվական !! Տիրապետողները |- | 1995 || 7, 000, 000 |- | 2007 || 11, 000, 000 |} == Գիրը == Այբուբենը հիմնված է լատինական գրերի վրա։ [[1978]] թ. որոշում ընդունվեց որ, աքաներենի ուղղագրությունը պետք է ունենա երեք հիմնական բարբառներ (ակվապիմ, աշանտի և ֆանտի) որոնք դեռ օգտագործում են իրենց սեփական գրավոր չափանիշները։ Ականի այբուբենը՝ : {{unicode|A a B b D d E e [[Ɛɛ]] F f G g H h I i K k L l M m N n O o Ɔɔ P p R r S s T t U u W w Y y}} === Վիքիպեդիան ականով === Վիքիպեդիայի աքաներեն բաժնի առաջին խմբագրումը եղել է 2004 թվականի օգոստոսի 4-ին<ref>[https://ak.wikipedia.org/w/index.php?title=Main_Page&diff=prev&oldid=1 Աքաներեն Վիքիպեդիայի առաջին խմբագրումը]</ref>։ Այսօր՝ {{CURRENTDAY}} {{CURRENTMONTHNAMEGEN}} {{CURRENTYEAR}} թվականին [[Վիքիպեդիա]]յի Աքաներեն բաժինը ունի {{NUMBEROF|ARTICLES|ak|N}} {{plural:{{NUMBEROF|ARTICLES|ak}}|հոդված}}։ Գրանցված են {{NUMBEROF|USERS|ak|N}} {{plural:{{NUMBEROF|USERS|ak}}|մասնակից}}, նրանցից {{NUMBEROF|ACTIVEUSERS|ak|N}} կատարել են գոնե մեկ խմբագրում անցած 30 օրվա ընթացքում, իսկ {{NUMBEROF|ADMINS|ak|N}} {{plural:{{NUMBEROF|ADMINS|ak}}|մասնակից}} ունեն ադմինիստրատորի կարգավիճակ։ Ընդհանուր խմբագրումների թիվը հատում է {{NUMBEROF|EDITS|ak|N}}-ը<ref>[https://ak.wikipedia.org/wiki/Soronko:Statistics Աքաներեն Վիքիպեդիայի վիճակագրությունը] </ref>։ == Ական խոսակցական բառեր == * Akwaaba/Akɔaba – Բարի գալուստ * Aane – Այո/Հա * Yiw (Akuapim) - միշտ * Yoo - լավ էղավ/լավ * Daabi – Ոչ/Չէ * Da yie – Բարի գիշեր * Me rekɔ da (pronounced mee ko da) -ես գնացի քնելու * Ɛ te sεn/Wo ho te sɛn? – Ինչպե՞ս են ձեր գործերը/Ինչպե՞ս ես (Ոնց ես) * Me da wo ase – Շնորհակալություն * Me pa wo kyɛw – Խնդրում եմ/ներեցեք/Ներողություն եմ խնդրում * Dwom/nnwom - Երգ/երգեր կամ երաժշտություն * Wo din de sεn? - Ինչ է՞ ձեր անունը * Me din de .../Yɛfrɛ me ... - Իմ անունը/Ես քեզ կզանգեմ ... * Wadi mfeɛ ahe/sɛn? - Քան՞ի տարեկան է նա * Woadi mfeɛ ahe/sɛn? - Քան՞ի տարեկան եք * Ɛ wɔ hen? - Որտե՞ղ է նա * Me rekɔ - Ես պատրաստվում եմ/Ես գնացի == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Christaller J. A dictionary of the Asante and Fante language called Tshi. Basel, [[1881]] * Akrofi C.A., Botchey G.L., Takyi B.K. An English-Akan-Eve-Ga Dictionary. Accra, [[1996]] * Kotey P. Twi Dictionary (Twi-English / English-Twi). New York, [[1998]] == Արտաքին հղումներ == * [http://hy.glosbe.com/hy/ak/ հայերեն-ական բառարան] * [[:ak:|Ական Վիքիպեդիա]] {{Վիքիբառարան|ական}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գանայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կոտ դ'Իվուարի լեզուներ]] 3akgkbcbvg4tkro840d467o9zixf3qh 0 439124 8476013 8250729 2022-07-27T17:10:50Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Կարաչայ-բալկարերեն''' (''Къарачай-Малкъар''), [[կարաչայներ]]ի և [[բալկարներ]]ի լեզուն։ Պատկանում է [[Թյուրքական լեզվախումբ|թյուրքական լեզվաընտանիք]]ի ղփչաղյան խմբի ղփչաղ-պոլովեցյան ենթախմբին։ Խոսվում է [[Ռուսաստան|Ռուսաստանի Դաշնության]] [[Կարաչայ-Չերքեզիա|Կարաչայ-Չերքեզական]], [[Կաբարդինո-Բալկարիա|Կաբարդինա-Բալկարական]] հանրապետություններում, մասամբ՝ [[Ղազախստան]]ում, [[Ուզբեկստան]]ում, [[Ղրղզստան]]ում։ Խոսողների թիվը՝ 310 հազար (2010)։ Ներկայանում է կարաչայ-բասկանա-չեղեմյան և մալկարյան բարբառներով։ Ունի 8 ձայնավոր և 27 բաղաձայն հնչույթ (արտահայտվում են 25 տառով)։ Շեշտն ուժային (դինամիկ) է։ Կառուցվածքով կցական է։ [[Գոյական]]ն ունի թվի, հոլովի, ստացական առման, բայը՝ եղանակի, ժամանակի, կերպի, սեռի և այլ կարգեր։ Այբուբենը մինչև [[1924]] թ.՝ արաբագիր, մինչև [[1937]] թ.՝ լատինագիր, ապա՝ ռուսագիր։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Լեզու-անավարտ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=302}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} cssrxzdlnqh1tbxkwddvp4d9c9mkeos 0 442473 8476053 7998027 2022-07-27T18:06:23Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու }} '''Կարելերեն''', [[կարելներ]]ի լեզուն։ Պատկանում է [[ուգրո-ֆիննական լեզվաընտանիք]]ի մերձբալթյան-ֆիննական ենթախմբին։ Տրոհվում է 3 բարբառի, որոնցից կարելականը մոտ է [[ֆիններեն]]ին։ Կարելերենի հիմնական առանձնահատկություններից են b, g, d, z ձայնեղների և š, ž, č (tê) շփականների առկայությունը, ձայնավորների ներդաշնակությունը, երկար և կարճ ձայնավորների հակադրությունը, բաղաձայնների աստիճանների հերթագայությունը։ Կարելերենով ամենահին տեքստը թվագրվում է 18-րդ դարում։ Այբուբենը 20-րդ դարի կեսերից [[Կյուրեղագիր|ռուսագիր]] և [[Ֆիններենի այբուբեն|ֆիննագիր]] է։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=320}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆինլանդիայի լեզուներ]] gwjej2m7w735uiv2gm5lzcrunbp4x5c 0 442824 8475979 7874939 2022-07-27T16:38:39Z 45.159.74.110 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Քաղաք | հայերեն անվանում = Քյութահյա | բնօրինակ անվանում = {{lang-tr|Kütahya}} | ենթարկում = | երկիր = Թուրքիա | պատկեր =Kütahya Clock Tower.jpg | պատկերի նկարագրում = Քյութահյա | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_deg= 39|lat_min= 25|lat_sec= |lon_deg= 29|lon_min= 59|lon_sec= |CoordAddon = | CoordScale = |երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = Location of Kütahya within Turkey. | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = Կուտինա | տարածք = 2,484.16 | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = | կլիմա = | պաշտոնական լեզու = | բնակչություն = 224․898 | մարդահամարի թվական = 2012 | խտություն = 100/կմ² (260/sq mi) | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | էթնոհորոնիմ = | ժամային գոտի = +2 | DST = կա | հեռախոսային կոդ = | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = | կայք = [http://www.kutahya.gov.tr www.kutahya.gov.tr] | կայքի լեզու = tr }} '''Քյութահյա(նախկինւմ Kotyaion) ''' ({{lang-tr|Kütahya}}) կամ Կուտինա, քաղաք [[Թուրքիա]]յի արևմտյան հատվածում։ Բնակչությունը կազմում է 237,804 մարդ (2011), Քաղաքով հոսում է Պորսուկ գետը։ Ծովի մակարդակից գտնվում է 969 մետր բարձրության վրա։ [[Քյութահյայի մարզ]]կենտրոնն է։ Տարաշածրջանն հայտնի է զառիթափերով, գյուղատնտեսական հողատարածքներով և հյուսիսից արևմուտք ձգվող բարձրադիր լեռնագագաթներով<ref>http://www.newadvent.org/cathen/04422a.htm Catholic Encyclopaedia: Cotiaeum.</ref>։ == Պատմական ակնարկ == [[Փոքր Ասիա]]յում, պատմական Փռյուգիայի տարածքում, Կ.Պոլսից 125 մղոն տարածության վրա, դեռ անտիկ շրջանում գոյություն է ունեցել Kotyaion քաղաքը, որն այժմ կոչվում է Քյութահյա, և այստեղ հայեր այլևս չեն ապրում։ Բայց միջնադարում Քյութահյայում աշխույժ և հարուստ հայկական համայնք է եղել, որտեղ էլ 14-15-րդ դդ. աստիճանաբար թափ է հավաքել և զարգացել հախճապակյա սալիկներ պատրաստելու արհեստը, և ձևավորվել է Քյութահյայի հայկական սալիկների դպրոցը։ Ամենավաղ պահպանված նմուշները թվագրվում են 16-րդ դարին։ Վաղ քյութահյական հայկական սալիկները երկգույն են՝ սպիտակ և կապույտ, և միայն 17-րդ դարում հայ վարպետները սկսում են օգտագործել դեղին, կանաչ և հայտնի հայկական կարմիր (tomato-red color armenian) գույները։ Քյութահյան դարձավ հայկական հախճապակու արտադրության կենտրոն, և Օսմանյան կայսրության մեջ նրա հիմնական մրցակիցը Իզնիկն էր, որի արտադրանքն, ի տարբերություն հայ վարպետների "քրիստոնեական" սալիկների, "իսլամական" թեմատիկայով էր։ 1869 թվականին Քյութահյայում է ծնվել [[Կոմիտաս]]ը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Թուրքիայի քաղաքներ]] [[Կատեգորիա:Քյութահյայի մարզ]] j6kxk1yfjscgf3s0yqq83m135i1u3og 0 443375 8475970 6503435 2022-07-27T16:34:10Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Էլզասերեն |ինքնանվանում = Elsässerditsch |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = *{{Դրոշավորում|Ֆրանսիա}} *{{Դրոշավորում|Գերմանիա}} |շրջաններ = Էլզաս |լեզվակիրների թիվ = ավելի քան 700 000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = [[Եվրասիայի լեզուներ]] [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]] :[[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական ճյուղ]] ::[[Հարավգերմանական խումբ]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = gsw |քարտեզ = Langues de la France.svg |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = Ֆրանսիայի լեզվաբանական քարտեզ |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} [[Պատկեր:Carte Alsace dialectes.svg|ձախից|300px|Էլզասի լեզվաբանական քարտեզ․ էլզասերենը ներկայացված է կարմիրի երկու երանգներով։]] '''Էլզասերեն''' կամ '''էլզասերեն բարբառ''' (Elsässerditsch)՝ [[գերմաներեն]]ի ստորին–ալեմանյան բարբառներից մեկը, որը տարածված է [[Էլզաս]]ի ամբողջ տարածքով մեկ։ Խոսողների թիվը 700 000–ից ավել է ([[Գերմանիա]]յում և [[Ֆրանսիա]]յում)։ Առավել մոտ է [[շվաբական բարբառ|շվաբերեն]]ին և [[Շվեյցարիա]]յի գերմաներենին։ Ժամանակի ընթացքում բարբառ են ներթափանցել շատ ու շատ բառեր հարևան [[ֆրանսերեն]]ից, ինչը, պարզ է, իր հետքն է թողել։ Էլզասերենի նշանակությունը որպես մի [[Էլզասցիներ|ժողովրդի]] գանձ չգնահատվեց և ավելին՝ կորցրեց իր նախկին հասարակական դերը ([[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|ԵՀՊ]]–ից հետո)։ Այս ամենը թույլ չի տալիս վերջինին զարգանալ պետքական մակարդակով։ Այսօր էլզասերենով խոսում են հիմնականում աշխատողները, գյուղացիները, ինչպես նաև էլզասական մշակույթի ջատագովները։ [[Էլզաս]]ի բնակչության միայն 40%–ն է կարողանում հասկանալ և բացատրվել այս բարբառով։ == Կարգավիճակը Ֆրանսիայում == Համաձայն [[Ֆրանսիա]]յի սահմանադրությանը, հանրապետության տարածքում միակ պաշտոնական լեզուն համարվում է [[ֆրանսերեն]]ը։ Դրա հետ մեկտեղ ֆրանսիական կառավարությունը ճանաչում է էլզասերենի և տարածաշրջանային մի շարք այլ բարբառների որոշ իրավունքներ։ [[1999 թվական]]ին Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի անցկացված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ երկրում էլզասերենով խոսողների քանաքը հասնում է 548 000 (հաշվի են առնվել միայն չափահասները)։ Այս ցուցանիշը դարձնում է բարբառը թվով երկրորդ ոչ պետական լեզուն տարածաշրջանում՝ [[օկսիտաներեն]]ից հետո։ == Տես նաև == * [[Էլզաս]] * [[Գերմանական լեզուներ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գերմանիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գերմանական լեզուներ]] rygyzch24ha2stx12m2yg3y1a26g25t 0 446359 8476245 8468705 2022-07-28T08:10:41Z Աստղիկ Բադեյան 121871 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | անվանում = Քաղցկեղ | լատիներեն անվանում = Cancer | պատկեր = Tumor Mesothelioma2 legend.jpg | նկարագրում = Բջջի չկանոնակարգված բազմացման հետևանքով առաջացած ուռուցք, որը կարող է մետաստազավորվել օրգանիզմի այլ հատվածներ | տեսակ = | ենթադաս = | պատճառ = Ժառանգական նախատրամադրվածություն, միջավայրի վնասակար գործոններ, ապրելակերպ | բուն պատճառ = | փոխանցման ձև = ոչ վարակիչ | ախտանիշ = Ցավ, արյունահոսություն, թուլություն, քաշի կորուստ | վնասում է = Ուռուցքի տեղակայման օրգանը, մետաստազների տեղակայման օրգանները, ընդհանուր օրգանիզմը | վարակ տարածող = | օժանդակող տարածող = | բուժաքննություն = | բուժում = քիմիոթերապիա, ճառագայթային թերապիա, հորմոնալ թերապիա, թիրախային թերապիա, վիրահատություն | դեղամիջոց = | մասնագիտություն = ուռուցքաբանություն | հայտնաբերող = | ՀՄԴ9 = | ՀՄԴ10 = | OMIM = | Հիվանդությունների բազա = | MedlinePlus = | eMedicine = | MeSHID = | Patientplus = | Disease Ontology = | NCI Thesaurus = | GeneReviews = | անվանվել է = | հոմանիշներ = չարորակ ուռուցք, չարորակ նորագոյացություն | Վիքիպասեստ = | բարդություն = արյունահոսություն, աղիքային անանցանելիություն, ուռուցքային էմբոլիա | ռիսկ = տարիք, ծխել, ալկոհոլի չարաշահում, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, սննդակարգում մրգերի ու բանջարեղենի աղքատություն | ախտորոշում = Ռենտգեն հետազոտությու, ուլտրաձայնային հետազոտություն, ՀՇ, ՄՌՇ, էնդոսկոպիա, բիոպսիա | տարբերակում = Բարորակ նորագոյացություններից | կանխարգելում = Ֆիզիկական ակտիվությու, խուսափել ծխելուց և ալկոհոլից, առողջ սնունդ | հաճախություն = 90.5 միլիոն (2015 թ.) | մահացություն = 8.8 միլիոն (2015 թ.) | սկիզբը = | տևողություն = | կանխատեսում = 5 տարվա ապրելիությունը՝ 66% |}} '''Քաղցկեղ''', հիվանդությունների խումբ, որի հիմքում [[Բջիջ|բջջի]] չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014>{{cite web |title=Defining Cancer |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |website=National Cancer Institute |accessdate=մարտի 28, 2018 |dead-url=no |date=սեպտեմբերի 17, 2007 }}</ref>։ Ի հակադրություն քաղցկեղի՝ [[բարորակ ուռուցքներ]]ի մեծամասնությունը չի տարածվում օրգանիզմի այլ մասեր<ref name=NCI2014/> (բացառ.՝ արգանդի բարորակ լեյոմիոմա<ref>{{Cite journal|last=Barnaś|first=Edyta|last2=Książek|first2=Mariusz|last3=Raś|first3=Renata|last4=Skręt|first4=Andrzej|last5=Skręt- Magierło|first5=Joanna|last6=Dmoch- Gajzlerska|first6=Ewa|date=2017-04-20|title=Benign metastasizing leiomyoma: A review of current literature in respect to the time and type of previous gynecological surgery|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5398563/|journal=PLoS ONE|volume=12|issue=4|doi=10.1371/journal.pone.0175875|issn=1932-6203|pmc=PMCPMC5398563|pmid=28426767}}</ref>)։ Հնարավոր ախտանիշներն են՝ [[արյունահոսություն]], ձգձգվող [[հազ]], առանց ակնհայտ պատճառի քաշի կորուստ և այլն<ref name=NHS2012>{{cite web |title=Cancer – Signs and symptoms |url=http://www.nhs.uk/Conditions/Cancer/Pages/Symptoms.aspx |website=NHS Choices |accessdate=հունիսի 10, 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140608104550/http://www.nhs.uk/Conditions/cancer/Pages/symptoms.aspx |archive-date=հունիսի 8, 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ Այս ախտանիշները կարող են ի հայտ գալ ինչպես քաղցկեղի, այնպես էլ այլ հիվանդությունների դեպքում<ref name=NHS2012/>։ Մարդկանց շրջանում հանդիպում է քաղցկեղի ավելի քան 100 տեսակ<ref name=NCI2014/>։ [[Ծխախոտ]]ի օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22 %-ի պատճառն է<ref name=WHO2018>{{cite web |title=Cancer Fact sheet N°297 |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |website=World Health Organization |accessdate=մարտի 21, 2018 |date=February 2018 |dead-url=no | df=dmy-all}}</ref>։ Եվս 10 % մահացության պատճառն է [[ճարպակալում]]ը, ոչ ռացիոնալ սննդակարգը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, [[Սպիրտ|ալկոհոլի]] չարաշահումը<ref name="WHO2018" /><ref>{{cite web |title=Obesity and Cancer Risk |url=http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3 |website=National Cancer Institute |accessdate=հուլիսի 4, 2015 |date=January 3, 2012 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150704154440/http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3 |archive-date=հուլիսի 4, 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Jayasekara H, MacInnis RJ, Room R, English DR | title = Long-Term Alcohol Consumption and Breast, Upper Aero-Digestive Tract and Colorectal Cancer Risk: A Systematic Review and Meta-Analysis | journal = Alcohol and Alcoholism | volume = 51 | issue = 3 | pages = 315–30 | date = May 2016 | pmid = 26400678 | doi = 10.1093/alcalc/agv110 }}</ref>։ Այլ գործոններից են՝ ինֆեկցիաները, իոնիզացնող ճառագայթումը և միջավայրի աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008">{{cite journal |vauthors=Anand P, Kunnumakkara AB, Kunnumakara AB, Sundaram C, Harikumar KB, Tharakan ST, Lai OS, Sung B, Aggarwal BB |title=Cancer is a preventable disease that requires major lifestyle changes |journal=Pharmaceutical Research |volume=25 |issue=9 |pages=2097–116 |date=September 2008 |pmid=18626751 |pmc=2515569 |doi=10.1007/s11095-008-9661-9}}</ref>։ Արդի աշխարհում քաղցկեղի 15 %-ի պատճառը այնպիսի կենսաբանական ախտածիններն են, ինչպիսիք են՝ [[Հելիկոբակտեր պիլորի վարակ|հելիկոբակտեր պիլորին]] ''(Helicobacter pylori''), [[հեպատիտ B]]-ն, [[Հեպատիտ C|հեպատիտ-C]]-ն, [[մարդու պապիլոմա վիրուս]]ը (''Human papillomavirus infection''), [[Էպշտեյն-Բարր վիրուս]]ը (''Epstein-Barr virus''), [[ՄԻԱՎ|մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը]] (ՄԻԱՎ, ''HIV'')<ref name=WHO2018/>։ Այս գործոններն իրենց ազդեցությունը թողնում են՝ փոփոխելով բջջի [[գեն]]երը<ref name=WCR2014Bio>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 1.1 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=հուլիսի 12, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Գենետիկ փոփոխությունները տեղի են ունենում նախքան քաղցկեղի զարգանալը<ref name=WCR2014Bio />։ Մոտ 5-10 % դեպքերում գենետիկ փոփոխույթունները ժառանգված են լինում ծնողներից<ref name=ACS-heredity>{{cite web |publisher=[[American Cancer Society]] |title=Heredity and Cancer |accessdate=July 22, 2013 |url=http://www.cancer.org/cancer/cancercauses/geneticsandcancer/heredity-and-cancer |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130802043732/http://www.cancer.org/cancer/cancercauses/geneticsandcancer/heredity-and-cancer |archive-date=օգոստոսի 2, 2013 |df=dmy-all}}</ref>։ Քաղցկեղը կարող է հայտնաբերվել նշաններով, ախտանիշներով և հետազոտություններով։ Ախտորոշմանը նպաստում են նաև բժշկական տեսանակարահանող միջոցները և [[բիոպսիա]]ն<ref>{{cite web |title=How is cancer diagnosed? |url=http://www.cancer.org/treatment/understandingyourdiagnosis/examsandtestdescriptions/testingbiopsyandcytologyspecimensforcancer/testing-biopsy-and-cytology-specimens-for-cancer-how-is-cancer-diagnosed |website=American Cancer Society |date=հունվարի 29, 2013 |accessdate=հունիսի 10, 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714120018/http://www.cancer.org/treatment/understandingyourdiagnosis/examsandtestdescriptions/testingbiopsyandcytologyspecimensforcancer/testing-biopsy-and-cytology-specimens-for-cancer-how-is-cancer-diagnosed |archive-date=հուլիսի 14, 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ Քաղցկեղով կարող են տառապել անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, ալկոհոլը չչարաշահող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ<ref name=Kushi2012>{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Doyle C, McCullough M, Rock CL, Demark-Wahnefried W, Bandera EV, Gapstur S, Patel AV, Andrews K, Gansler T |title=American Cancer Society Guidelines on nutrition and physical activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal= CA Cancer J Clin |volume=62 |issue=1 |pages=30–67 |year=2012 |pmid=22237782 |doi=10.3322/caac.20140}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Parkin DM, Boyd L, Walker LC |title=16. The fraction of cancer attributable to lifestyle and environmental factors in the UK in 2010 |journal=British Journal of Cancer |volume=105 Suppl 2 |pages=S77–81 |date=December 2011 |pmid=22158327 |pmc=3252065 |doi=10.1038/bjc.2011.489}}</ref>։ [[Սկրինինգ]]ի օգնությամբ քաղցկեղի ախտորոշումը կիրառելի է [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի]] և ուղիղ աղու քաղցկեղի դեպքում<ref name=WCR2014Scr>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 4.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=հուլիսի 12, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Սկրինինգ թեստերի նպատակահարմարությունը [[կրծքագեղձի քաղցկեղ]]ի դեպքում հաստատված չէ<ref name=WCR2014Scr/><ref name=Got2013>{{cite journal |vauthors=Gøtzsche PC, Jørgensen KJ |title=Screening for breast cancer with mammography |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=6 |issue=6 |pages=CD001877 |date=June 2013 |pmid=23737396 |doi=10.1002/14651858.CD001877.pub5}}</ref>։ Քաղցկեղը հաճախ բուժվում է [[ճառագայթային թերապիա]]յի, վիրաբուժական միջամտության, [[քիմիոթերապիա]]յի և թիրախային թերապիայի համակցության միջոցով<ref name=WHO2018/><ref name=TCT2018>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet |title=Targeted Cancer Therapies |author=National Cancer Institute |date=փետրվարի 26, 2018 |website=www.cancer.gov |accessdate=մարտի 28, 2018 }}</ref>։ Ցավի և այլ ախտանիշների թեթևացումը հիվանդի խնամքի կարևոր բաղադրիչն են։ [[Պալիատիվ օգնություն|Պալիատիվ խնամքը]] կարևոր է հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում<ref name=WHO2018/>։ [[Ապրելիություն]]ը կախված է քաղցկեղի տեսակից և բուժման սկզբում հիվանդության փուլից<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղ ունեցող 15 տարեկանից ցածր երեխաների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը գերազանցում է 80 %-ը<ref name=WCR2014Peads>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 1.3 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=հուլիսի 12, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցողների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը 66 % է<ref name=Seer2014>{{cite web |title=SEER Stat Fact Sheets: All Cancer Sites |url=http://seer.cancer.gov/statfacts/html/all.html |website=National Cancer Institute |accessdate=հունիսի 18, 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100926191037/http://seer.cancer.gov/statfacts/html/all.html |archive-date=սեպտեմբերի 26, 2010 |df=dmy-all}}</ref>։ 2015 թվականին քաղցկեղով էր տառապում 90,5 միլիոն մարդ։ Տարեկան գրանցվում է 14,1 միլիոն նոր դեպք (այս թիվը մաշկային քաղցկեղներից ներառում է միայն մելանոման)<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղի պատճառով տարեկան մահանում է 8,8 միլիոն մարդ (ընդհանուր մահացության 15,7 %-ը)։ Տղամարդկանց մոտ քաղցկեղի ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են [[թոքի քաղցկեղ]]ը, [[շագանակագեղձի քաղցկեղ]]ը, հաստ աղու և [[ուղիղ աղու քաղցկեղ]]ը, [[ստամոքսի քաղցկեղ]]ը<ref name=WCR2014>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |pages=Chapter 1.1}}</ref>։ Կանանց մոտ ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, թոքի քաղցկեղը և [[արգանդի վզիկի քաղցկեղ]]ը<ref name=WCR2014Bio />։ Եթե մաշկային քաղցկեղի բոլոր տեսակները ներառվեին քաղցկեղի նոր դեպքերի տարեկան ցուցանիշում, ապա դեպքերը կաճեին 40 %-ով<ref>{{cite journal |vauthors=Dubas LE, Ingraffea A |title=Nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=21 |issue=1 |pages=43–53 |date=February 2013 |pmid=23369588 |doi=10.1016/j.fsc.2012.10.003}}</ref><ref name=Cak2012>{{cite journal |vauthors=Cakir BÖ, Adamson P, Cingi C |title=Epidemiology and economic burden of nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=20 |issue=4 |pages=419–22 |date=November 2012 |pmid=23084294 |doi=10.1016/j.fsc.2012.07.004}}</ref>։ Երեխաների մոտ սուր լիմֆոբլաստային լեյկեմիան և գլխուղեղի ուռուցքներն ամենահաճախն են հանդիպում (բացառությամբ Աֆրիկայի, որտեղ ոչ-Հոջկինի լիմֆոման հանդիպում է ավելի հաճախ)<ref name=WCR2014Peads/>։ 2012 թվականին 15 տարեկանից ցածր 165․000 երեխայի մոտ ախտորոշվել է քաղցկեղ<ref name=WCR2014/>։ Քաղցկեղի ռիսկն աճում է տարիքի հետ, և քաղցկեղի շատ տեսակներ ավելի հաճախ հանդիպում են զարգացած երկրներում<ref name=WCR2014Bio/>։ Հաճախականությունն ավելանում է մարդկանց կյանքի տևողության ավելացման և զարգացած երկրներում ապրելակերպի փոփոխության հետ<ref name=Epi11>{{cite journal |vauthors=Jemal A, Bray F, Center MM, Ferlay J, Ward E, Forman D |title=Global cancer statistics |journal=Ca |volume=61 |issue=2 |pages=69–90 |date=February 2011 |pmid=21296855 |doi=10.3322/caac.20107}}</ref>։ Քացկեղի հետ կապված ֆինանսական ծախսերը 2010 թվականին աճել են մինչև 1,16 տրիլիոն դոլար<ref name=WCR2014Eco>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 6.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=հուլիսի 12, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ [[Հայաստան]]ն աշխարհում առաջինն է քաղցկեղից մահացածների թվով<ref>[https://armenpress.am/arm/news/832117 Հայաստանն աշխարհում առաջինն է քաղցկեղից մահացածների թվով]</ref>։ === Սահմանումներ === Քաղցկեղները հիվանդությունների մեծ ընտանիք են, որոնք ներառում են բջջի չկարգավորված աճն ու օրագանիզմի այլ հատվածներ տարածվելու ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014/>։ Քաղցկեղի ժամանակ առաջանում են զանազան նորագոյացություններ։ Նորագոյացությունը կամ ուռուցքը բջիջների խումբ է, որոնք անվերահսկելիորեն բազմանում են և ունակ են ձևավորելու ուռուցք կամ դիֆուզ կերպով տարածվել<ref name=ACSglossary>{{cite web |title=Cancer Glossary |website=cancer.org |publisher=American Cancer Society |url=http://www.cancer.org/cancer/cancerglossary/index |accessdate=September 11, 2013 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130901160014/http://www.cancer.org/cancer/cancerglossary/index |archive-date=սեպտեմբերի 1, 2013 |df=dmy-all}}</ref><ref name=NCIdefinition>{{cite web |title=What is cancer? |website=cancer.gov |publisher=National Cancer Institute |accessdate=մարտի 28, 2018 |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer|date=սեպտեմբերի 17, 2007}}</ref>։ Բոլոր քաղցկեղային բջիջներին բնորոշ է 6 առանձնահատկություն։ Չարորակ ուռուցքի առաջացման համար անհրաժեշտ են հետևյալ առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=The hallmarks of cancer |journal=Cell |volume=100 |issue=1 |pages=57–70 |date=January 2000 |pmid=10647931 |doi=10.1016/s0092-8674(00)81683-9}}</ref>․ * Բջջի աճ և կիսում արտաքին ազդանշանման բացակայությամբ * Շարունակական աճ և բազմացում անգամ երբ կա հակառակ ազդանշանում * Բջջի ծրագրավորված մահվան բացակայություն * Բջջի բաժանման անսահման քանակ * Արյունատար անոթների առաջացման խթանում * Հյուվածքների ներսփռանք և մետաստազների առաջացում<ref name=Han2000/> Նորմալ բջջից չարորակ ուռուցքի առաջացումը ներառում է բազմաթիվ քայլեր, որոնք հայտնի են չարորակացում անվամբ<ref name=Han2000>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=The hallmarks of cancer |journal=Cell |volume=100 |issue=1 |pages=57–70 |date=January 2000 |pmid=10647931 |doi=10.1016/S0092-8674(00)81683-9 |authorlink1=Douglas Hanahan |authorlink2=Robert Weinberg}}</ref><ref name=Han2011>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=Hallmarks of cancer: the next generation |journal=Cell |volume=144 |issue=5 |pages=646–74 |date=March 2011 |pmid=21376230 |doi=10.1016/j.cell.2011.02.013}}</ref>։ === Նշաններ և ախտանիշներ === [[Պատկեր:Symptoms_of_cancer_metastasis.svg|մինի|Քաղցկեղի ապտանիշները կախված են ուռուցքի տեղակայումից]] Քաղցկեղի առաջացման սկզբնական փուլերում ախտանիշներ չկան։ Նշաններն ու ախտանիշները հայտնվում են, երբ [[ուռուցք]]ը մեծանում և/կամ խոցոտվում է։ Դրանք կախված են քաղցկեղի տեսակից և տեղակայումից։ Շատերն առաջանում են նաև այլ հիվանդությունների դեպքում։ Քաղցկեղին յուրահատուկ ախտանիշները քիչ են։ Քաղցկեղը «մեծ նմանակող» է, քանի որ կարող է կրկնել այլ հիվանդությունների ախտանիշները։ Քաղցկեղ ունեցող շատ մարդիկ նախ բուժում են ստացել այլ հիվանդության համար, որը կարող էր իրենց ախտանիշների պատճառ հանդիսանալ<ref name=Card10>Holland Chp. 1</ref>։ Ախտորոշումից հետո մարդիկ կարող են դառնալ մտահոգ և դեպրեսիվ։ Քաղցկեղով տառապող մարդկանց մոտ [[ինքնասպանություն]]ների հաճախականությունը կրկնակի աճում է<ref>{{cite journal |vauthors=Anguiano L, Mayer DK, Piven ML, Rosenstein D |title=A literature review of suicide in cancer patients |journal=Cancer Nursing |volume=35 |issue=4 |pages=E14–26 |date=Jul–Aug 2012 |pmid=21946906 |doi=10.1097/NCC.0b013e31822fc76c}}</ref>։ ==== Տեղային ախտանիշներ ==== Տեղային ախտանիշները կարող են պայմանավորված լինել ուռուցքի զանգվածով և խոցոտման առկայությամբ։ Օրինակ` թոքի քաղցկեղի դեպքում ուռուցքը կարող է ճնշել բրոնխը առաջացնելով հազ և [[թոքաբորբ]]։ Կերակրափողի քաղցկեղը կարող է նեղացնել դրա լուսանցքը և կուլ տալը դարձնել դժվար ու ցավոտ։ Հաստ աղու քաղցկեղը կարող է առաջացնել աղու լուսանցքի նեղացում կամ խցանում, որը կբերի աղիքի ֆունկցիաների խանգարման։ Կրծքագեղձի և [[ամորձի]]ների քաղցկեղը կարող է առաջացնել տեսանելի կույտ մաշկի տակ։ Խոցոտման հետևանքով կարող է առաջանալ արյունահոսություն, որը եթե լինի թոքերում կառաջանա արյունախառն հազ։ Աղիներում տեղակայվելու դեպքում արյունահոսության հետևանքով կառաջանա [[սակավարյունություն]], միզապարկի դեպքում՝ արյունամիզություն, արգանդի դեպքում՝ հեշտոցային արյունահոսություն։ Տեղային ցավը առաջանում է հիվանդության առավել ուշ փուլերում։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ կարող են հանգեցնել հեղուկի կուտակման կրծքավանդակի կամ որովայնի խոռոչում<ref name=Card10/>։ ==== Համակարգային ախտանիշներ ==== Համակարգային ախտանիշները անմիջականորեն պայմանավորված չեն ուռուցքով և մետաստազներով։ Դրանք կարող են ներառել անհայտ պատճառով քաշի կորուստ, [[տենդ]], [[ճարպակալում]], մաշկային փոփոխություններ<ref>{{cite book |last=O'Dell |first=edited by Michael D. Stubblefield, Michael W. |title=Cancer rehabilitation principles and practice |year=2009 |publisher=Demos Medical |location=New York |isbn=978-1-933864-33-4 |page=983 |url={{google books |plainurl=y |id=_JaPlNYgXkEC |page=983}}}}</ref>։ [[Հոջկինի լիմֆոմա]]ն, սպիտակարյունությունները և լյարդի կամ երիկամի քաղցկեղները կարող են ուղեկցվել կայուն տենդով<ref name=Card10/>։ Որոշ քաղցկեղներ կարղ են հարուցել սպեցիֆիկ համակարգային ախտանիշներ, որոնք ստացել են «[[պարանեոպլաստիկ համախտանիշ]]» անվանումը։ Օրինակ՝ [[միասթենիա գրավիս]]ի առաջացումը թիմոմայի դեպքում<ref name="Card10" />։ ==== Մետաստազներ ==== Քաղցկեղը կարող է տարածվել հարևան օրգանների վրա անմիջականորեն, իսկ ավշային հանգույցների միջոցով և արյունային ճանապարհով դեպի հեռադիր օրգաններ։ Այս երևույթը կոչվում է մետաստազավորում։ Երբ քաղցկեղը տարածվում է արյան միջոցով այն ախտահարում է ամբողջ օրգանիզմը։ Մետաստատիկ քաղցկեղի ախտանիշները կախված են ուռուցքի տեղակայումից և կարող են ներառել ավշային հանգույցների մեծացում (որոնք հաճախ շոշափվում են մաշկի տակից և ունեն կոշտացած կազմություն), լյարդի մեծացում, փայծաղի մեծացում, որոնք կարող են շոշափվել որովայնում, ախտահարված ոսկրերի ցավ կամ կոտրվածքներ, նյարդաբանական ախտանիշներ<ref name=Card10/>։ == Պատճառներ == Քաղցկեղների 90-95%-ը միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ առաջացած գենային [[մուտացիա]]ների հետևանք են<ref name="Enviro2008" />։ Մնացած 5-10%-ը ժառանգվել են ծնողների գեներից<ref name="Enviro2008" />։ Միջավայրի գործոն է համարվում ցանկացած գործոն, որը չի ժառանգվել ծնողներից<ref name="isbn0-387-78192-7">{{cite book |first1=K.G. |last1=Manton |first2=Igor |last2=Akushevich |first3=Julia |last3=Kravchenko | name-list-format = vanc |title=Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population: An Interdisciplinary Approach |url={{google books |plainurl=y |id=fDIbuwtYPlAC}}|date=դեկտեմբերի 28, 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-0-387-78193-8|quote = Միջավայրի գործոնները ներառում են ոչ միայն օդը, ջուրը, հողը, այլ նաև տանը և աշխատավայրում առկա նյութերն ու պայմանները, ներառյալ սննդակարգը, ծխելը, ալկոհոլը, իոնիզացնող ճառագայթումը, էլեկտրամագնիսական դաշտը, ինֆեկցիոն գործոնները և այլն։ Ապրելակերպը, տնտեսական և վարքային գործոնները ևս միջավայրի գործոններ են }}</ref>։ Միջավայրի ամենատարածված քաղցկեղային գործոններն են ծխախոտը (25-30%), սննդակարգը և ճարպակալումը(30-35%), ինֆեկցիաները (15-20%), ճառագայթումը (և՛ իոնիզացնող, և՛ ոչ-իոնիզացնող, մինչև 10%), [[սթրես]]ը, ֆիզիկական ակտիվության պակասը և աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008" /><ref>{{cite journal | vauthors = Islami F, Goding Sauer A, Miller KD, Siegel RL, Fedewa SA, Jacobs EJ, McCullough ML, Patel AV, Ma J, Soerjomataram I, Flanders WD, Brawley OW, Gapstur SM, Jemal A | title = Proportion and number of cancer cases and deaths attributable to potentially modifiable risk factors in the United States | journal = Ca | volume = 68 | issue = 1 | pages = 31–54 | date = January 2018 | pmid = 29160902 | doi = 10.3322/caac.21440 }}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ հնարավոր չէ պարզել, թե կոնկրետ տվյալ քաղցկեղն ինչից է առաջացել, քանի որ քաղցկեղածին ոչ մի գործոն չունի իր սպեցիֆիկ նշանը։ Օրինակ՝ եթե տվյալ մարդը ծխում է և ունի թոքի քաղցկեղ, ապա մեծ հավանականությամբ քաղցկեղն առաջացել է ծխախոտի հետևանքով, սակայն յուրաքանչյուր մարդ էլ ունի թոքի քաղցկեղի առաջացման հավանականություն միջավայրի աղտոտվածության, ռադիացիայի և այլ պատճառներով, հետևաբար հնարավոր է, որ այդ մարդու քաղցկեղը պայմանավորված լինի այլ պատճառներով ևս։ Քաղցկեղը վարակիչ հիվանդություն չէ<ref name=Tolar>{{cite journal |vauthors=Tolar J, Neglia JP |title=Transplacental and other routes of cancer transmission between individuals |journal=Journal of Pediatric Hematology/Oncology |volume=25 |issue=6 |pages=430–4 |date=June 2003 |pmid=12794519 |doi=10.1097/00043426-200306000-00002}}</ref>։ === Քիմիկատներ === [[Պատկեր:Cancer_smoking_lung_cancer_correlation_from_NIH.svg|աջից|մինի|Թոքի քաղցկեղի հաճախականությունը ուղիղ համեմատական է ծխախոտի օգտագործմանը]] Թոքի քաղցկեղի զարգացումը սերտորեն կապված է ծխելու հետ։ Այն նյութերը որոնք առաջացնում են քաղցկեղի որոշակի տեսակներ կոչվում են քաղցկեղածին նյութեր (կանցերոգեններ)։ Օրինակ` ծխախոտի ծուխը պայմանավորում է թոքի քաղցկեղի դեպքերի 90%-ը<ref name="pmid9594919">{{cite journal |vauthors=Biesalski HK, Bueno de Mesquita B, Chesson A, Chytil F, Grimble R, Hermus RJ, Köhrle J, Lotan R, Norpoth K, Pastorino U, Thurnham D |title=European Consensus Statement on Lung Cancer: risk factors and prevention. Lung Cancer Panel |journal=Ca |volume=48 |issue=3 |pages=167–76; discussion 164–6 |year=1998 |pmid=9594919 |doi=10.3322/canjclin.48.3.167}}</ref>։ Այն առաջացնում է նաև կոկորդի, ստամոքսի, [[Միզապարկի քաղցկեղ|միզապարկի]], [[կերակրափող]]ի և [[Ենթաստամոքսային գեղձի ուռուցք|ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ]]։ Ծխախոտի ծուխը պարունակում է ավելի քան 50 քաղցկեղածին նյութ, ներառյալ նիտրոզոամինները և պոլիցիկլիկ արոմատային ածխաջրածինները<ref name="pmid12270001">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Boffetta P, Adami HO |title=Tobacco use and cancer causation: association by tumour type |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-internal-medicine_2002-09_252_3/page/206 |journal=Journal of Internal Medicine |volume=252 |issue=3 |pages=206–24 |date=September 2002 |pmid=12270001 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.01022.x}}</ref>։ Ծխախոտի ծուխը «պատասխանատու է» քաղցկեղի հետևանքով մահվան յուրաքանչյուր 5 դեպքից 1-ի համար<ref name="Kuper">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Adami HO, Boffetta P |title=Tobacco use, cancer causation and public health impact |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-internal-medicine_2002-06_251_6/page/455 |journal=Journal of Internal Medicine |volume=251 |issue=6 |pages=455–66 |date=June 2002 |pmid=12028500 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.00993.x}}</ref> և 3-ից 1-ի համար՝ զարգացած երկրներում<ref name="Sasco">{{cite journal |vauthors=Sasco AJ, Secretan MB, Straif K |title=Tobacco smoking and cancer: a brief review of recent epidemiological evidence |journal=Lung Cancer |volume=45 Suppl 2 |issue= |pages=S3–9 |date=August 2004 |pmid=15552776 |doi=10.1016/j.lungcan.2004.07.998}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղից մահվան դեպքերը հայելային կերպով արտացոլում են ծխախոտի օգտագործման մասշտաբներն ԱՄՆ-ում։ Ծխողների թվաքանակի ավելացմանը զուգընթաց ավելանում է նաև թոքի քաղցկեղից մահացությունը և հակառակը<ref name="pmid16998161">{{cite journal |vauthors=Thun MJ, Jemal A |title=How much of the decrease in cancer death rates in the United States is attributable to reductions in tobacco smoking? |journal=Tobacco Control |volume=15 |issue=5 |pages=345–7 |date=October 2006 |pmid=16998161 |pmc=2563648 |doi=10.1136/tc.2006.017749}}</ref><ref name="pmid18434333">{{cite journal |vauthors=Dubey S, Powell CA |title=Update in lung cancer 2007 |journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine |volume=177 |issue=9 |pages=941–6 |date=May 2008 |pmid=18434333 |pmc=2720127 |doi=10.1164/rccm.200801-107UP}}</ref>։ Արևմտյան Եվրոպայում տղամարկանց քաղցկեղի 10%-ը և կանանց քաղցկեղի 3%-ը պայմանավորված են ակոհոլի չարաշահմամբ։ Ալկոհոի չարաշահումից մեծանում է լյարդի և աղեստամոքսային ուղու քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid21474525">{{cite journal |vauthors=Schütze M, Boeing H, Pischon T, Rehm J, Kehoe T, Gmel G, Olsen A, Tjønneland AM, Dahm CC, Overvad K, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Trichopoulou A, Benetou V, Zylis D, Kaaks R, Rohrmann S, Palli D, Berrino F, Tumino R, Vineis P, Rodríguez L, Agudo A, Sánchez MJ, Dorronsoro M, Chirlaque MD, Barricarte A, Peeters PH, van Gils CH, Khaw KT, Wareham N, Allen NE, Key TJ, Boffetta P, Slimani N, Jenab M, Romaguera D, Wark PA, Riboli E, Bergmann MM |title=Alcohol attributable burden of incidence of cancer in eight European countries based on results from prospective cohort study |journal=BMJ |volume=342 |issue= |pages=d1584 |date=April 2011 |pmid=21474525 |pmc=3072472 |doi=10.1136/bmj.d1584}}</ref>։ Աշխատանքի հետ կապված նյութերի հետևանքով առաջացող քաղցկեղը կազմում է դեպքերի 2-20%-ը<ref name="pmid18055160">{{cite journal |vauthors=Irigaray P, Newby JA, Clapp R, Hardell L, Howard V, Montagnier L, Epstein S, Belpomme D |title=Lifestyle-related factors and environmental agents causing cancer: an overview |journal=Biomedicine & Pharmacotherapy = Biomedecine & Pharmacotherapie |volume=61 |issue=10 |pages=640–58 |date=December 2007 |pmid=18055160 |doi=10.1016/j.biopha.2007.10.006}}</ref>, հանգեցնելով 200,000-ից ավել մահվան դեպքերի<ref name="WHO_occup">{{cite press release |title=WHO calls for prevention of cancer through healthy workplaces |publisher=World Health Organization |date=ապրիլի 27, 2007 |url=http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |accessdate=հոկտեմբերի 13, 2007 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20071012202014/http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |archive-date=հոկտեմբերի 12, 2007 |df=dmy-all}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղը և մեզոթելիոման կարող են առաջանալ ծխախոտի ծխի ներշնչումից և ասբեստից, սպիտակարյունությունը կարող է առաջանալ բենզենից<ref name="WHO_occup" />։ === Սննդակարգ և մարմնամարզություն === Սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ճարպակալումը մեծացնում են քաղցկեղից մահացությունը 30-35%-ով<ref name="Enviro2008" /><ref name="Nutri06">{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Byers T, Doyle C, Bandera EV, McCullough M, McTiernan A, Gansler T, Andrews KS, Thun MJ |title=American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal=Ca |volume=56 |issue=5 |pages=254–81; quiz 313–4 |year=2006 |pmid=17005596 |doi=10.3322/canjclin.56.5.254}}</ref>։ Միացյալ նահանգներում մարմնի ավելորդ քաշը ռիսկի գործոն է հանդիսանում քաղցկեղի շատ տեսակների զարգացման համար և մեծ դեր է խաղում 14-20% մահացության մեջ<ref name="Nutri06" />։ Միացյալ թագավորությունում արված հետազոտությունը, որը ներառել է 5 միլիոն մարդ, ցույց է տվել, որ մարմնի զանգվածի ինդեքսի բարձրացումը ռիսկի գործոն է քաղցկեղի 10-ից ավելի տեսակների համար և պայամանավորում է տարեկան 12,000 նոր դեպք այդ երկրում<ref name="BhaskaranLancet">{{cite journal |vauthors=Bhaskaran K, Douglas I, Forbes H, dos-Santos-Silva I, Leon DA, Smeeth L |title=Body-mass index and risk of 22 specific cancers: a population-based cohort study of 5·24 million UK adults |journal=Lancet |volume=384 |issue=9945 |pages=755–65 |date=August 2014 |pmid=25129328 |doi=10.1016/S0140-6736(14)60892-8 |pmc=4151483}}</ref>։ Ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը ևս նպաստում է քաղցկեղի զարգացմանը ոչ միայն ազդելով մարմնի զանգվածի վրա, այլ նաև [[Իմունային համակարգ|իմունային]] և [[էնդոկրին համակարգ]]երի վրա ունեցած բացասական ազդեցության շնորհիվ<ref name=Nutri06/>։ Սննդակարգի բացասական էֆեկտների կեսից ավելին բաժին է ընկնում գերսնուցմանը (չափից դուրս շատ ուտել), ավելի հազվադեպ եմ հանդիպում չափից դուրս քիչ բուսական սննդամթերքի և այլ առողջարար սննդի օգտագործումը։ Որոշ սննդատեսակներ կապված են քաղցկեղի կոնկրետ տեսակի հետ։ Աղի մեծ քանակությունն ասոցացված է ստամոքսի քաղցկեղի հետ, մեծ քանակությամբ [[սննդային հավելումներ]]ն առաջացնում են լյարդի քաղցկեղ<ref name="pmid18990005" />։ Սննդակարգերի ազգային առանձնահատկությունները կարող են մասնակիորեն բացատրել քաղցկեղի դրսևորումների տարբերությունները տարբեր ազգերի մոտ։ Օրինակ՝ ստամոքսի քաղցկեղն առավել տարածված է Ճապոնիայում, որտեղ սննունդը պարունակում է մեծ քանակությամբ աղ, իսկ հաստ աղու քաղցկեղն առավել տարածված է Միացյալ Նահանգներում։ Էմիգրանտների քաղցկեղային պրոֆիլը սկսում է կրկնօրինակել իրենց նոր երկրի քաղցկեղային պրոֆիլին անգամ առաջին սերնդի մոտ<ref name="pmid14278899">{{cite journal |vauthors=Buell P, Dunn JE |title=CANCER MORTALITY AMONG JAPANESE ISSEI AND NISEI OF CALIFORNIA |url=https://archive.org/details/sim_cancer_1965-05_18_5/page/656 |journal=Cancer |volume=18 |issue=5 |pages=656–64 |date=May 1965 |pmid=14278899 |doi=10.1002/1097-0142(196505)18:5<656::AID-CNCR2820180515>3.0.CO;2-3}}</ref>։ === Ինֆեկցիա === Քաղցկեղից մահացության 18 % դեպքերը պայմանավորված են վիրուսային ինֆեկցիայով<ref name=Enviro2008/>։ Սակայն վիրուսային ինֆեկցիայից քաղցկեղի առաջացման հաճախականությունը տատանվում է ըստ աշխարհագրական դիրքի։ Աֆրիկայում այն հասնում է 25 %-ի, իսկ զարգացած երկրներում չի գերազանցում 10 %-ը<ref name=Enviro2008/>։ Քաղցկեղ կարող են առաջացնել նաև բակտերիաներն ու պարազիտները։ Օնկովիրուսների (քաղցկեղածին վիրուսների) թվին են պատկանում մարդու պապիլոմավիրուսը (''Human papillomavirus''), արգանդի վզիկի քաղցկեղը, Էպշտեյն-Բարր վիրուսը (B-բջջային լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդություն և քթըմպանային կարցինոմա), հերպես-վիրուսը (Կապոշիի սարկոմա և լիմֆոմա), հեպատիտ-B և հեպատիտ-C վիրուսները (լյարդաբջջային կարցինոմա) և մարդու T-բջջային լեյկեմիայի վիրուս-1-ը (T-բջջային լեյկեմիաներ)։ Բակտերիալ ինֆեկցիաները նույնպես մեծացնում են քաղցկեղի ռիսկը (հելիկոբակտեր պիլորին մեծացնում է ստամոքսի կարցինոմայի հավանականությունը)<ref name=Viral04>{{cite journal |vauthors=Pagano JS, Blaser M, Buendia MA, Damania B, Khalili K, Raab-Traub N, Roizman B |title=Infectious agents and cancer: criteria for a causal relation |journal=Seminars in Cancer Biology |volume=14 |issue=6 |pages=453–71 |date=December 2004 |pmid=15489139 |doi=10.1016/j.semcancer.2004.06.009|bibcode=2004SCB....16...13G }}</ref><ref name="LjubojevicSkerlev2014">{{cite journal |vauthors=Ljubojevic S, Skerlev M |title=HPV-associated diseases |journal=Clinics in Dermatology |volume=32 |issue=2 |pages=227–34 |year=2014 |pmid=24559558 |doi=10.1016/j.clindermatol.2013.08.007}}</ref>։ Քաղցկեղ առաջացնող պարազիտներից են շիստոսոմիա հեմատոբիումը (''Schistosoma haematobium'') (միզապարկի եղջրացող-ջջային կարցինոմա), լյարդի ծծանը (''liver flukes''), օպիստորխիս վիվերինին ''(Opisthorchis viverrini'') և կլոնորխիս սինենզիսը (լեղուղիների կարցինոմա)<ref name="pmid20539059">{{cite journal |vauthors=Samaras V, Rafailidis PI, Mourtzoukou EG, Peppas G, Falagas ME |title=Chronic bacterial and parasitic infections and cancer: a review |journal=Journal of Infection in Developing Countries |volume=4 |issue=5 |pages=267–81 |date=June 2010 |pmid=20539059 |doi=10.3855/jidc.819 |url=http://www.jidc.org/index.php/journal/article/download/20539059/387 |format=PDF |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20111004123357/http://www.jidc.org/index.php/journal/article/download/20539059/387 |archive-date=հոկտեմբերի 4, 2011 |df=dmy-all}}</ref>։ === Ճառագայթում === Մետաստազավորվող քաղցկեղի ավելի քանի 10 %-ը կապված է ճառագայթման հետ, որը ներառում է ինչպես իոնիզացնող, այնպես էլ ոչ-իոնիզացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները<ref name=Enviro2008/>։ Իոնացնող ճառագայթման աղբյուր են բժշկական պատկերումը և ռադոն գազը։ Իոնացնող ճառագայթումը առանձնապես հզոր մուտագեն չէ<ref name="Little">{{cite book |veditors=Kufe DW, Pollock RE, Weichselbaum RR, Bast RC, Gansler TS, Holland JF, Frei E |title=Cancer medicine | vauthors = Little JB |chapter=Chapter 14: Ionizing Radiation |edition=6th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ont |year=2000 |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |archive-date=հունվարի 2, 2016 |df=dmy-all}}</ref>։ Օրինակ՝ բնակչության վրա [[ռադոն]] գազի քաղցկեղածին ազդեցությունը համարժեք է պասիվ ծխելուն<ref name="Little" />։ Ճառագայթումը դառնում է ավելի հզոր քաղցկեղածին գործոն, երբ միավորվում է այլ քաղցկեղածին գործոնների հետ։ Օրինակ՝ ռադոն + ծխել<ref name="Little" />։ Ճառագայթումը կարող է առաջացնել քաղցկեղ օրգանիզմի բոլոր հատվածներում, ցանկացած կենդանատեսակի մոտ և ցանկացած տարիքում։ Երեխաների և ծերերի շրջանում ռադիացիայի հետևանքով սպիտակարյունության զարգացման ռիսկը կրկնակի մեծ է հասուն մարդկանց համեմատ։ Նախածննդյան շրջանում ճառագայթման ենթարկվելը տասնապատկում է քաղցկեղագոյացման ռիսկը<ref name="Little" />։ Բժշկության մեջ օգտագործվող իոնացնող ճառագայթները փոքր, սակայն գնալով աճող դեր ունեն քաղցկեղի առաջացման գործում։ Իոնացնող ճառագայթումը կարող է օգտագործվել այլ տեսակի քաղցկեղի բուժման համար, սակայն որոշ դեպքերում կարող է հանգեցնել երկրորդ տեսակի ուռուցքի առաջացման<ref name="Little" />։ Իոնացնող ճառագայթումն օգտագործվում է նաև տեսապատկերող հետազոտության մեթոդների համար<ref name="pmid18046031">{{cite journal |vauthors=Brenner DJ, Hall EJ |title=Computed tomography—an increasing source of radiation exposure |journal=The New England Journal of Medicine |volume=357 |issue=22 |pages=2277–84 |date=November 2007 |pmid=18046031 |doi=10.1056/NEJMra072149}}</ref>։ Արևի ճառագայթների երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել [[մելանոմա]]յի և մաշկի այլ չարորակ նորագոյացությունների առաջացման<ref name=Cleaver>{{cite book |vauthors=Cleaver JE, Mitchell DL |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=15. Ultraviolet Radiation Carcinogenesis |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |accessdate=հունվարի 31, 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |archive-date=սեպտեմբերի 4, 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կարճալիք ուլրտրամանուշակագույն ճառագայթները մաշկի ոչ-մելանոմային չարորակ ուռուցքների հիմնական պատճառն են <ref name=Cleaver />։ Ոչ իոնիզացնող ռադիոալիքներով ճառագայթումը բջջային հեռախոսներից, էլեկտրաէներգիայի փոխարկիչներից և այլ համանման սարքերից, նկարագրվել է որպես քաղցկեղածին գործոն [[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն|Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության]] քաղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության կողմից<ref>{{cite web |title=IARC classifies radiofrequency electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |website=World Health Organization |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110601063650/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |archive-date=հունիսի 1, 2011 |df=dmy-all}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, գիտությունը դեռ չի ապացուցել բջջային հեռախոսների և քաղցկեղագոյացման ռիսկի միջև առկա կապը<ref>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/radiation/cell-phones-fact-sheet |title=Cell Phones and Cancer Risk – National Cancer Institute |publisher=Cancer.gov |date=մայիսի 8, 2013 |accessdate=մարտի 28, 2018}}</ref>։ === Ժառանգականություն === Քաղցկեղների գերագույն մեծամասնությունը ժառանգական չեն։ Ժառանգական քացկեղները պայմանավորված են ժառանգաբար փոխանցվող գենտիկ դեֆեկտով։ Պոպուլյացիայի 0,3%-ը կրում է գենետիկ մուտցիա, որը մեծապես ազդում է քաղցկեղագոյացման ռիսկի վրա և պայմանավորում քաղցկեղի 3-10%-ը<ref name=Expert09>{{cite journal |vauthors=Roukos DH |title=Genome-wide association studies: how predictable is a person's cancer risk? |journal=Expert Review of Anticancer Therapy |volume=9 |issue=4 |pages=389–92 |date=April 2009 |pmid=19374592 |doi=10.1586/era.09.12}}</ref>։ Դրանցից մի քանիսն են․ BRCA1 և BRCA2 գեների ժառանգվող մուտացիա, որը 75%-ով մեծացնում է կրծքագեղձի և ձվարանի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը <ref name=Expert09/>, հաստ աղու ժառանգական ոչ-պոլիպային քաղցկեղ (HNPCC կամ [[Լինչի սինդրոմ]]), որը հանդիպում է հաստ աղու քաղցկեղ ունեցող մարդկանց 3%-ի մոտ<ref name=Lancet10>{{cite journal |vauthors=Cunningham D, Atkin W, Lenz HJ, Lynch HT, Minsky B, Nordlinger B, Starling N |title=Colorectal cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9719 |pages=1030–47 |date=March 2010 |pmid=20304247 |doi=10.1016/S0140-6736(10)60353-4}}</ref> և այլն։ Ամենամահացու քաղցկեղների ստատիստիկան․ հաստ աղու քաղցկեղի առաջացման հարաբերական ռիսկը, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ (ծնող, քույր, եղբայր, երեխա) ախտորոշվել է հիվանդությունը, կազմում է 2<ref name="Kampman2007">{{cite journal|last1=Kampman|first1=E.|title=A First-Degree Relative with Colorectal Cancer: What Are We Missing?|journal=Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention|volume=16|issue=1|year=2007|pages=1–3|issn=1055-9965|doi=10.1158/1055-9965.EPI-06-0984|pmid=17220324}}</ref>։ Նույն ռիսկը թոքի քաղցկեղի համար՝ 1,5 <ref name="CotéLiu2012">{{cite journal | vauthors = Coté ML, Liu M, Bonassi S, Neri M, Schwartz AG, Christiani DC, Spitz MR, Muscat JE, Rennert G, Aben KK, Andrew AS, Bencko V, Bickeböller H, Boffetta P, Brennan P, Brenner H, Duell EJ, Fabianova E, Field JK, Foretova L, Friis S, Harris CC, Holcatova I, Hong YC, Isla D, Janout V, Kiemeney LA, Kiyohara C, Lan Q, Lazarus P, Lissowska J, Le Marchand L, Mates D, Matsuo K, Mayordomo JI, McLaughlin JR, Morgenstern H, Müeller H, Orlow I, Park BJ, Pinchev M, Raji OY, Rennert HS, Rudnai P, Seow A, Stucker I, Szeszenia-Dabrowska N, Dawn Teare M, Tjønnelan A, Ugolini D, van der Heijden HF, Wichmann E, Wiencke JK, Woll PJ, Yang P, Zaridze D, Zhang ZF, Etzel CJ, Hung RJ | display-authors = 6 | title = Increased risk of lung cancer in individuals with a family history of the disease: a pooled analysis from the International Lung Cancer Consortium | journal = European Journal of Cancer | volume = 48 | issue = 13 | pages = 1957–68 | date = September 2012 | pmid = 22436981 | doi = 10.1016/j.ejca.2012.01.038 | pmc = 3445438 }}</ref> և 1,9՝ շագանակագեղձի քաղցկեղի համար<ref name="Watkins BrunerMoore2003">{{cite journal | vauthors = Bruner DW, Moore D, Parlanti A, Dorgan J, Engstrom P | title = Relative risk of prostate cancer for men with affected relatives: systematic review and meta-analysis | journal = International Journal of Cancer | volume = 107 | issue = 5 | pages = 797–803 | date = December 2003 | pmid = 14566830 | doi = 10.1002/ijc.11466 }}</ref>։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի հարաբերական ռիսկը 1,8 է, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ այն ախտորոշվել է 50 տարեկանում կամ ավելի ուշ, և 3,3 է, եթե այն ախտոտորշվել է ավելի շուտ<ref name="Singletary2003">{{cite journal|last1=Singletary|first1=S. Eva|title=Rating the Risk Factors for Breast Cancer|url=https://archive.org/details/sim_annals-of-surgery_2003-04_237_4/page/474|journal=Annals of Surgery|volume=237|issue=4|year=2003|pages=474–482|issn=0003-4932|doi=10.1097/01.SLA.0000059969.64262.87|pmid=12677142|pmc=1514477}}</ref>։ Բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է, քան ցածրահասակների մոտ, քանի որ նրանք ավելի մեծ թվով բջիջներ ունեն։ Քանի որ հասակը ժառանգականությամբ պայմանավորված լայնորեն տատանվում է, բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է<ref>{{cite journal | vauthors = Green J, Cairns BJ, Casabonne D, Wright FL, Reeves G, Beral V | title = Height and cancer incidence in the Million Women Study: prospective cohort, and meta-analysis of prospective studies of height and total cancer risk | journal = The Lancet. Oncology | volume = 12 | issue = 8 | pages = 785–94 | date = August 2011 | pmid = 21782509 | pmc = 3148429 | doi = 10.1016/S1470-2045(11)70154-1 }}</ref>։ === Ֆիզիկական գործոններ === Որոշ նյութեր առաջացնում են քաղցկեղ ավելի շատ իրենց ֆիզիկական հատկությունների պատճառով, քան՝ քիմիական<ref name=Maltoni>{{cite book |vauthors=Maltoni CF, Holland JF |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 16: Physical Carcinogens |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |accessdate=հունվարի 31, 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |archive-date=սեպտեմբերի 4, 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Սրա վառ օրինակն է [[ասբեստ]]ի երարատև ազդեցությունը, որն առաջացնում է հանքային թելիկներ, որոնք մեզոթելիոմայի (շճային թաղանթների քաղցկեղի) առաջացման գլխավոր պատճառն են։ Մեզոթելիոմա առավել հաճախ ախտահարում է թոքերը պատող շճային թաղանթը<ref name=Maltoni />։ Այս դասի մուս նյութերը, բնական և արհեստական ասբեստանման նյութերը, ևս ունեն համանման ազդեցություն<ref name="Maltoni" />։ Թելիկային կազմ չունեցող քաղցկեղածին նյութերից են փոշիացված մետաղական կոբալտը, նիկելը և բյուրեղային սիլիցիումը (կվարց, կրիստոբալիտ, տրիդիմիտ)<ref name=Maltoni />։ Ֆիզիկական քաղցկեղածինները պետք է հայտնվեն մարդու օրգանիզմում (օրինակ՝ ներշնչման միջոցով) և տարիներ շարունակ կուտակվեն այնտեղ, որպեսզի առաջացնեն քաղցկեղ<ref name=Maltoni />։ Քաղցկեղի առաջացման հանգեցնող ֆիզիկական տրավմաները հազվադեպ են<ref name="Gaeta">{{cite book | last = Gaeta | first = John F | name-list-format = vanc | veditors = Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 17: Trauma and Inflammation |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |accessdate=հունվարի 27, 2011|display-editors=etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |archive-date=սեպտեմբերի 4, 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Չեն հայտնաբերվել տվյալներ, որ օրինակ՝ ոսկրի կոտրվածքի հետևանքով առաջանա ոսկրային քաղցկեղ<ref name="Gaeta" />։ Ֆիզիկական տրավման նաև չի համարվում արգանդի վզիկի, կրծքագեղձի, գլխուղեղի քաղցկեղի պատճառ<ref name="Gaeta" />։ Ընդունված է տաք առարկաների քացկեղածին ազդեցությունը։ Հնարավոր է, որ մարմնի նույն հատվածում կրկնվող այրվածքները կարող են առաջացնել մաշկի քաղցկեղ, հատկապես, եթե առկա են նաև քաղցկեղածին քիմիական նյութեր<ref name="Gaeta" />։ Շատ տաք թեյի հաճախակի օգտագործումը կարող է առաջացնել կերակրափողի քաղցկեղ<ref name="Gaeta" />։ Ընդհանուր առմամբ կարծիք կա, որ քաղցկեղն առաջանում է ոչ թե անմիջականորեն վնասվածքի, այլ դրա բուժման հետևանքով<ref name="Gaeta" />։ Ամեն դեպքում նույն հյուսվածքի կրկնվղ վնասումը կարող է նպաստել փոփոխված բջիջների առաջացման, բազմացման և չարորակացնող մուտացիաների առաջացման։ Քրոնիկ բորբոքումը համարվում է մուտացիաների անմիջական պատճառ<ref name="Gaeta" /><ref name="ColottaAllavena2009">{{cite journal |vauthors=Colotta F, Allavena P, Sica A, Garlanda C, Mantovani A |title=Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability |journal=Carcinogenesis |volume=30 |issue=7 |pages=1073–81 |date=July 2009 |pmid=19468060 |doi=10.1093/carcin/bgp127 |type=review}}</ref>։ Բորբոքումը կարող է նպաստել բջիջների բազմացմանը, գոյատևմանը, արյունատար անոթների առաջացմանը և քաղցկեղային բջիջների տարածմանը <ref>{{cite journal |vauthors=Ungefroren H, Sebens S, Seidl D, Lehnert H, Hass R |title=Interaction of tumor cells with the microenvironment |journal=Cell Communication and Signaling |volume=9 |page=18 |date=September 2011 |pmid=21914164 |doi=10.1186/1478-811X-9-18 |url=http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |number=18 |pmc=3180438 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222153925/http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |archive-date=փետրվարի 22, 2014 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Mantovani A |title=Molecular pathways linking inflammation and cancer |journal=Current Molecular Medicine |volume=10 |issue=4 |pages=369–73 |date=June 2010 |pmid=20455855 |doi=10.2174/156652410791316968 |type=review}}</ref>։ Օնկոգենները ստեղծում են բորբոքային, նախաուռուցքային միկրոմիջավայր<ref>{{cite journal |vauthors=Borrello MG, Degl'Innocenti D, Pierotti MA |title=Inflammation and cancer: the oncogene-driven connection |journal=Cancer Letters |volume=267 |issue=2 |pages=262–70 |date=August 2008 |pmid=18502035 |doi=10.1016/j.canlet.2008.03.060 |type=review}}</ref>։ === Հորմոններ === Մի շարք հորմոններ կարևոր դեր ունեն քաղցկեղագոյացման գործում, քանի որ առաջացնում են բջիջների բազմացում<ref name=Henderson>{{cite book |vauthors=Henderson BE, Bernstein L, Ross RK |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 13: Hormones and the Etiology of Cancer |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |accessdate=հունվարի 27, 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170910174411/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |archive-date=սեպտեմբերի 10, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Ինսուլինանման աճի գործոնները և այն կապող սպիտակուցները որոշիչ դեր են խաղում բջջի բազմացման, տարբերակման, ապոպտոզի հարցում հնարավոր դարձնելով քաղցկեղագոյացումը<ref>{{cite journal |vauthors=Rowlands MA, Gunnell D, Harris R, Vatten LJ, Holly JM, Martin RM |title=Circulating insulin-like growth factor peptides and prostate cancer risk: a systematic review and meta-analysis |journal=International Journal of Cancer |volume=124 |issue=10 |pages=2416–29 |date=May 2009 |pmid=19142965 |pmc=2743036 |doi=10.1002/ijc.24202}}</ref>։ [[Հորմոններ]]ը կարևոր գործոններ են սեռով պայմանավորված քաղցկեղների համար։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի, էնդոմետրիումի, շագանակագեղձի, ձվարանների, ամորձիների քացկեղ, վահանագղձի քաղցկեղ, ոսկերի քաղցկեղ <ref name=Henderson />։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ ունեցող կանանց դուստրերի մոտ էստրոգենների և պրոգեստերոնի մակարդակն ավելի բարձր է, քան կրծքագեղձի քաղցկեղ չունեցող կանանց դուստրերի։ Այդ հորմոնների բարձր քանակը կարող է բացատրել նրանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր հավանականությունը, անգամ եթե առկա չէ կրծքագեղձի քաղցկեղը պայմանավորող գենի մուտացիան<ref name=Henderson />։ Նմանապես Աֆրիկյան ծագման տղամարդիկ ունեն տեստոստերոնի ավելի բարձր մակարդակ, քան Եվրոպական ծագում ունեցող տղամարդիկ և համապատասխանաբար ունեն շագանակագեղձի քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Ասիական ծագում ունեցող տղամարդիկ ունեն տեստոստերոն-ակտիվացնող հորմոնի՝ անրոստենդիոլ գլյուկուրոնիդի ցածր մակարդակ և շագանակագեղձի աղցկեղի զարգացման ամենացածր ռիսկ<ref name=Henderson />։ Առկա են այլ գործոններ ևս․ ճարպակալում ունեցող մարդիկ ունեն որոշ հորմոնների ավելի բարձր մակարդակ և քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Մյուս կողմից մարդիկ, ովքեր մարզվում են շատ ավելի շատ, քան ուրիշները, ունեն այդ հորմոնների ցածր մակարդակ և քաղցեղի ցածր ռիսկ<ref name=Henderson />։ Օստեոսարկոման կարող է հարուցվել [[աճի հորմոն]]ի կողմից<ref name=Henderson />։ Բուժման որոշ եղանակների ժամանակ արհեստականորեն իջեցնում են այս հորմոնների մակարդակը՝ դրանով նպաստելով հորմոն-զգայուն ուռուցքների բուժմանը<ref name=Henderson />։ === Աուտոիմուն հիվանդություններ === Գոյություն ունի կապ ցելիակիայի և բոլոր տեսակի քաղցկեղների առաջացման միջև։ Չբուժված [[ցելիակիա]]յով մարդիկ ունեն քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր ռիսկ, բայց այդ ռիսկն իջնում է ախտորոշումից և գլյուտեն չպարունակող սննդակարգի միջոցով բուժումից հետո, որն ունի պաշտպանական նշանակություն ցելիակիա ունեցող մարդկանց մոտ չարորակ նորագոյացությունների առաջացումից։ Բուժման ուշացումը մեծացնում է քաղցկեղի ռիսկը<ref name="pmid26402826">{{cite journal |vauthors=Han Y, Chen W, Li P, Ye J |title=Association Between Coeliac Disease and Risk of Any Malignancy and Gastrointestinal Malignancy: A Meta-Analysis |journal=Medicine |volume=94 |issue=38 |pages=e1612 |date=September 2015 |pmid=26402826 |pmc=4635766 |doi=10.1097/MD.0000000000001612}}</ref>։ Ստամոքսաղիքային քաղցկեղների հավանականությունը մեծանում է [[Կրոնի հիվանդություն]] և խոցային կոլիտ ունեցողների մոտ՝ քրոնիկ բորբոքման պատճառով։ Այս հիվանդությունների բուժման համար կիրառվող իմունոմոդուլյատորները և կենսաբանական ագենտները կարող են հանգեցնել արտաստամոքսաղիքային քաղցկեղների առաջացման<ref>{{cite journal |vauthors=Axelrad JE, Lichtiger S, Yajnik V |title=Inflammatory bowel disease and cancer: The role of inflammation, immunosuppression, and cancer treatment |journal=World Journal of Gastroenterology |volume=22 |issue=20 |pages=4794–801 |date=May 2016 |pmid=27239106 |pmc=4873872 |doi=10.3748/wjg.v22.i20.4794}}</ref>։ == Ախտաֆիզիոլոգիա == [[Պատկեր:Cancer_requires_multiple_mutations_from_NIHen.png|աջից|մինի|Քաղցկեղի պատճառ կարող են հանդիսանալ մուտագեն վիրուսները: Յուրաքանչյուր մուտացիա վնասում է բջջի ԴՆԹ-ն և բջջին տալիս նոր հատկություններ.]] === Գենետիկա === Քաղցկեղը հյուսվածքի աճի խանգարման հիվանդություն է։ Որպեսզի նորմալ բջիջը դառնա քաղցկեղային, պարտադիր պայման է բջջի աճն ու տարբերակումն ապահովող գեների վնասումը<ref name="pmid18234754">{{cite journal |vauthors=Croce CM |title=Oncogenes and cancer |journal=The New England Journal of Medicine |volume=358 |issue=5 |pages=502–11 |date=January 2008 |pmid=18234754 |doi=10.1056/NEJMra072367}}</ref>։ Վնասված գեները բաժանվում են 2 խմբի։ Օնկոգեներն այն գեներն են, որոնք կագավորում են բջջի աճն ու բազմացումը։ Ուռուցքաճնշիչ (սուպրեսոր) գեներն այն գեներն են, որոնք արգելակում են բջջի բաժանումն ու «կյանքը»։ Չարորակացումը տեղի է ունենում նոր օնկոգեների առաջացման, նորմալ օնկոգեների գերարտահայտման, կամ ուռուցքաճնշիչ գեների թերարտահայտման կամ «անջատման» հետևանքով։ Նորմալ բջջի քաղցկեղային տրանսֆորմացիայի համար անհրաժեշտ են մի քանի մուտացիաներ<ref name="pmid11905807">{{cite journal |vauthors=Knudson AG |title=Two genetic hits (more or less) to cancer |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=1 |issue=2 |pages=157–62 |date=November 2001 |pmid=11905807 |doi=10.1038/35101031}}</ref>։ Գենետիկ փոփոխությունները կարող են լինել բջջի զարգացման տարբեր փուլերում և տարբեր մեխանիզմներով։ Մեկ ամբողջական [[քրոմոսոմ]]ի կորուստը կամ ավելացումը կարող է լինել [[միտոզ]]ի խանգարման հետևանքով։ Ավելի հաճախակի են գենոմային ԴՆԹ-ի նուկլեոտիդային հաջորդականության փոփոխությամբ ընթացող մուտացիաները։ Մեծամասշտաբ մուտացիաները ներառում են քրոմոսոմի հատվածի կորուստը կամ կրկնապատկումը։ Գենի ամպլիֆիկացիա է կոչվում քրոմոսոմի որոշակի հատվածի ու դրա հարևան մասերի մի քանի պատճենների առաջացումը (հաճախ 20-ից ավելի)։ Դրանք կարող են նաև պարունակել օնկոգեներ։ Տրանսլոկացիան 2 քրոմոսոմների որոշակի հատվածի «սոսնձումն» է միմյանց։ Սովորաբար դա տեղի է ունենում որևէ տիպիկ տեղում։ Սրա հայտնի օրինակ է Ֆիլադելֆիան քրոմոսոմը (9-րդ և 22-րդ քրոմոսոմների տրանսլոկացիա, որը հանգեցնում է քրոնիկ միելոգենային սպիտակարյունության, որի արդյունքնում արտադրվում է BCR-abl կոչվող կապակցող պրոտեին և օնկոգեն թիրոզին-կինազ)։ Փոքրամասշտաբ մուտացիաները կետային մուտացիաներ են, դելեցիաները և ինսերցիաները, որոնք կարող են լինել քրոմոսոմի պրոմոտեր կոչվող հատվածում և ազդել դրա բազմացման վրա, կամ կարող են լինել գենի կոդավորող հատվածներում և ազդել դրա կոդավորած սպիտակուցի ֆունկցիայի և կայունության վրա։ Եզակի գենի վնասում կարող է լինել նաև բջջի ԴՆԹ-ի մեջ վիրուսային ԴՆԹ-ի կամ ռետրովիրուսի գենի ներդրման հետևանքով, որը հանգեցնում է տվյալ բջջում իր նորմալ սպիտակուցի փոխարեն վիրուսային սպիտակուցի արտադրությանը, վիրուսների բազմացմանը ախտահարված բջջում և դրա «մահվանը»։ ԴՆԹ-ում կոդավորված ինֆորմացիայից սպիտակուցի սինթեզի գործընթացում կա սխալների առաջացման հավանականություն։ Սխալների կանխարգելման և շտկման մեխանիզմները պաշտպանում են նորմալ բջջին քաղցկեղային դառնալուց։ Եթե տեղի է ունենում նշանակալի սխալ, բջիջը կարող է «ինքնասպան լինել»՝ գործարկելով բջջի ծրագրավորված մահվան մեխանիզմը։ Եթե սխալների հսկողության մեխանիզմը չբավականացնի, մուտացված բջիջները կշարունակել կենսագործել և մուտացիան փոխանցել դուստր բջիջներին։ Միջավայրի մի շարք գործոնների ազդեցության հետևանքով մուտացված բջիջների «ապրելու» հավանականությունը մեծանում է։ Այդ գործոններից են ուռուցքածինները, կրկնվող ֆիզիկական վնասվածքները, շոգը, իոնացնող ճառագայթումը, հիպօքսիան<ref>{{cite journal |vauthors=Nelson DA, Tan TT, Rabson AB, Anderson D, Degenhardt K, White E |title=Hypoxia and defective apoptosis drive genomic instability and tumorigenesis |journal=Genes & Development |volume=18 |issue=17 |pages=2095–107 |date=September 2004 |pmid=15314031 |pmc=515288 |doi=10.1101/gad.1204904}}</ref>։ Քաղցկեղածին սխալները ինքնուրույն բազմապատկվում են և կուտակվում օրինակ․ * սխալները շտկող մեխանիզմների մուտացիան կարող է հանգեցնել դուստր բջիջների մոտ սխալների ավելի արագ կուտակմանը * Օնկոգենի հետագա մուտացիաները կարող են հանգեցնել բջիջների առավել արագ բազմացմանը * Այնուհետև, մուտացիայի հետևանքով բջիջը կարող է ազատվել ուռուցքաճնշիչ գեներից, խաթարելով [[ապոպտոզ]]ի ազդանշանային ուղին և դառնալով «անմահ» * Ազդանշանային մեխանիզմի մուտացիայի հետևանքսվ բջիջը կարող է սխալներ առաջացնող ազդանշաններ ուղարկել հարևան բջիջներին Նորմալ բջջից քաղցկեղայինի առաջացումը շղթայական ռեակցիա է, որն առաջանում է որևէ կոնկրետ սխալի պատճառով, որից հետո առաջանում ու կուտակվում են նորանոր, ավելի ծանր սխալներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թույլ է տալիս բջջին ավելի ու ավելի խուսափել հյուսվածքների աճը սահմանափակող մեխանիզմներից։ Քաղցկեղի առաջացումից հետո այս պրոցեսը, որն անվանում են կլոնալ էվոլյուցիա, ընթանում է ավելի ու ավելի ինվազիվ փուլի առաջացման ուղղությամբ<ref name="pmid17109012">{{cite journal |vauthors=Merlo LM, Pepper JW, Reid BJ, Maley CC |title=Cancer as an evolutionary and ecological process |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=12 |pages=924–35 |date=December 2006 |pmid=17109012 |doi=10.1038/nrc2013}}</ref>։ Կլոնալ էվոլյուցիան հանգեցնում է ներուռուցքային հետերոգենության (ուռուցքի ներսում տարբեր բջիջներ ունեն տարբեր մուտացիաներ), որը հանգեցնում է էֆեկտիվ բուժման մեթոդների ստեղծման դժվարությանը։ Քաղցկեղի յուրահատուկ հատկանիշները բաժանվում են խմբերի․ խուսափում ապոպտոզից, աճի ազդանշանման ինքնաբավություն, աճը ճնշող ազդանշանների հանդեպ անընկալունակություն, խթանված անոթագոյացում, անսահմանափակ բազմացման ունակություն, մետաստազավորում, էներգիայի փոխանակության վերածրագրավորում և իմուն համակարգը խաթարելու ունակություն<ref name=Han2000/><ref name=Han2011/>։ === Էպիգենետիկա === [[Պատկեր:Diagram_Damage_to_Cancer_Wiki_300dpi.svg|մինի|ԴՆԹ-ի վերականգնման համակարգի գեների վնասումների և էպիգենետիկ դեֆեկտների կենտրոնական դերը քաղցկեղագոյացման մեջ]] Քաղցկեղը դիտվում է որպես հիվանդությունների խումբ, որոնք զարգանում են ուռուցքաճնշիչ գեների, օնկոգեների և քրոմոսոմների մուտացիաների հետևանքով։ Էպիգենետիկ վնասումների դերը բացահայտվել է ավելի ուշ<ref>{{cite journal |vauthors=Baylin SB, Ohm JE |title=Epigenetic gene silencing in cancer – a mechanism for early oncogenic pathway addiction? |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=2 |pages=107–16 |date=February 2006 |pmid=16491070 |doi=10.1038/nrc1799}}</ref>։ էպիգենետիկ վնասումները ֆունկցիոնալ ակտիվ մուտացիաներ են, որոնք փոխում են բջջի հատկությունները, առաց [[Սպիտակուցներ|սպիտակուց]] կոդավորող գեների փոփոխության։ Դրա օրինակ են ԴՆԹ-ի մեթիլացման փոփոխությունները (հիպերմեթիլացում, հիպոմեթիլացում), հիստոնների մոդիֆիկացիան<ref>{{cite journal |vauthors=Kanwal R, Gupta S |title=Epigenetic modifications in cancer |journal=Clinical Genetics |volume=81 |issue=4 |pages=303–11 |date=April 2012 |pmid=22082348 |pmc=3590802 |doi=10.1111/j.1399-0004.2011.01809.x}}</ref> և քրոմոսոմի կառուցվածքի փոփոխությունները (HMGA1 կամ HMGA2 սպիտակուցների անհամապատասխան էքսպրեսիայի պատճառով)<ref>{{cite journal |vauthors=Baldassarre G, Battista S, Belletti B, Thakur S, Pentimalli F, Trapasso F, Fedele M, Pierantoni G, Croce CM, Fusco A |title=Negative regulation of BRCA1 gene expression by HMGA1 proteins accounts for the reduced BRCA1 protein levels in sporadic breast carcinoma |journal=Molecular and Cellular Biology |volume=23 |issue=7 |pages=2225–38 |date=April 2003 |pmid=12640109 |pmc=150734 |doi=10.1128/MCB.23.7.2225-2238.2003}}/</ref>։ Սրանք բոլորն էլ ազդում են գենից սպիտակուցի սինթեզի վրա, սակայն բուն գենի կառուցվածքը չեն շոշափում։ Այս փոփոխությունները կարող են ազդել բջջի բաժանման վրա նաև տվյալ բջջի սերունդներում։ Այս մուտացիաները հայտնի են որպես էպիմուտացիաներ։ Էպիգենետիկ մուտացիաները հաճախ են առաջանում քաղցկեղագոյացման պրոցեսում։ Մի հետազոտություն բացահայտել է սպիտակուցներ, որոնց մեթիլացման խանգարումները կապված են հաստ աղու քաղցկեղի հետ։ Այդ խանգարումները ներառում են 147 հիպերմեթիլացում և 27 հիպոմեթիլացում։ Իպերմեթիլացված գեների 10-ը հայտնաբերվել են հաստ աղու քաղցկեղի 100% դեպքերում, իսկ մյուս հիպերմեթիլացվածները հայտնաբերվում են ավելի քան 50% դեպքերում<ref name="Sch">{{cite journal |vauthors=Schnekenburger M, Diederich M |title=Epigenetics Offer New Horizons for Colorectal Cancer Prevention |journal=Current Colorectal Cancer Reports |volume=8 |issue=1 |pages=66–81 |date=March 2012 |pmid=22389639 |pmc=3277709 |doi=10.1007/s11888-011-0116-z}}</ref>։ Մինչ էպիգենետիկ վնասումները հայտնաբերվում են քաղցկեղի ժամանակ, էպիգենետիկ վնասումները ԴՆԹ-ռեպարատիվ համակարգի գեներում, որոնք հանգեցնում են ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների սինթեզի նվազմանը հատկապես կարևորվում են։ Կարծում են որ այդպիսի վնասումները տեղի են ունենում քաղցկեղագոյացման վաղ փուլերում և դառնում են քաղցկեղային բջջին բնորոշ գենային անկայունության պատճառը<ref>{{cite journal |vauthors=Jacinto FV, Esteller M |title=Mutator pathways unleashed by epigenetic silencing in human cancer |journal=Mutagenesis |volume=22 |issue=4 |pages=247–53 |date=July 2007 |pmid=17412712 |doi=10.1093/mutage/gem009 |url=http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102725/http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |archive-date=սեպտեմբերի 4, 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Lahtz C, Pfeifer GP |title=Epigenetic changes of DNA repair genes in cancer |journal=Journal of Molecular Cell Biology |volume=3 |issue=1 |pages=51–8 |date=February 2011 |pmid=21278452 |pmc=3030973 |doi=10.1093/jmcb/mjq053 |url=http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20151016161504/http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |archive-date=2015-10-16 |df=dmy-all |access-date=2018-12-16 }}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Bernstein C, Nfonsam V, Prasad AR, Bernstein H |title=Epigenetic field defects in progression to cancer |journal=World Journal of Gastrointestinal Oncology |volume=5 |issue=3 |pages=43–9 |date=March 2013 |pmid=23671730 |pmc=3648662 |doi=10.4251/wjgo.v5.i3.43 |url=http://www.wjgnet.com/1948-5204/full/v5/i3/43.htm |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20131215234803/http://www.wjgnet.com/1948-5204/full/v5/i3/43.htm |archive-date=դեկտեմբերի 15, 2013 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book |last1=Bernstein |first1=Carol |last2=Prasad |first2=Anil R. |last3=Nfonsam |first3=Valentine |last4=Bernstein |first4=Harris | name-list-format = vanc |year=2013 |chapter=DNA Damage, DNA Repair and Cancer |title=New Research Directions in DNA Repair | editor-first = Clark | editor-last = Chen |isbn=978-953-51-1114-6 |publisher=InTech |chapter-url=http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |doi=10.5772/53919 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924035948/http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |archive-date=սեպտեմբերի 24, 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների նվազած սինթեզը խաթարում է ԴՆԹ-ի վերականգնման գործընթացը։ Երբ ԴՆԹ-ի վերանորոգումը չի բավարարում, ԴՆԹ-ի վնասվածքները կուտակվում են գերազանցելով նորման և դառնում մուտացիաների և էպիմուտացիաների հաճախացման<ref>{{cite journal |vauthors=Narayanan L, Fritzell JA, Baker SM, Liskay RM, Glazer PM |title=Elevated levels of mutation in multiple tissues of mice deficient in the DNA mismatch repair gene Pms2 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=94 |issue=7 |pages=3122–7 |date=April 1997 |pmid=9096356 |pmc=20332 |doi=10.1073/pnas.94.7.3122|bibcode=1997PNAS...94.3122N }}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Hegan DC, Narayanan L, Jirik FR, Edelmann W, Liskay RM, Glazer PM |title=Differing patterns of genetic instability in mice deficient in the mismatch repair genes Pms2, Mlh1, Msh2, Msh3 and Msh6 |journal=Carcinogenesis |volume=27 |issue=12 |pages=2402–8 |date=December 2006 |pmid=16728433 |pmc=2612936 |doi=10.1093/carcin/bgl079}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Tutt AN, van Oostrom CT, Ross GM, van Steeg H, Ashworth A |title=Disruption of Brca2 increases the spontaneous mutation rate in vivo: synergism with ionizing radiation |journal=EMBO Reports |volume=3 |issue=3 |pages=255–60 |date=March 2002 |pmid=11850397 |pmc=1084010 |doi=10.1093/embo-reports/kvf037}}</ref>։ Քրոմոսոմալ փոփոխություններն ու անեուպլոիդիան ևս մեծացնում են վնասված գենետիկայով անկայուն բջիջներում<ref>{{cite journal |vauthors=German J |title=Bloom's syndrome. I. Genetical and clinical observations in the first twenty-seven patients |url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_1969-03_21_2/page/196 |journal=American Journal of Human Genetics |volume=21 |issue=2 |pages=196–227 |date=March 1969 |pmid=5770175 |pmc=1706430}}</ref>։ ԴՆԹ-ի վնասվածքների մեծ թիվը հանգեցնում է մուտացիաների և էպիմուտացիաների ավելացման։ ԴՆԹ-ի կրկնակի շղթաների կամ ԴՆԹ-ի վնասվածքների վերականգնման ժամանակ ոչ լրիվ վերանորոգված մասերը կարող են հանգեցնել էպիգենետիկ եղանակով գենի լռեցման<ref>{{cite journal |vauthors=O'Hagan HM, Mohammad HP, Baylin SB |title=Double strand breaks can initiate gene silencing and SIRT1-dependent onset of DNA methylation in an exogenous promoter CpG island |journal=PLoS Genetics |volume=4 |issue=8 |pages=e1000155 |date=August 2008 |pmid=18704159 |pmc=2491723 |doi=10.1371/journal.pgen.1000155 | editor1-last = Lee | editor1-first = Jeannie T}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Cuozzo C, Porcellini A, Angrisano T, Morano A, Lee B, Di Pardo A, Messina S, Iuliano R, Fusco A, Santillo MR, Muller MT, Chiariotti L, Gottesman ME, Avvedimento EV |title=DNA damage, homology-directed repair, and DNA methylation |journal=PLoS Genetics |volume=3 |issue=7 |pages=e110 |date=July 2007 |pmid=17616978 |pmc=1913100 |doi=10.1371/journal.pgen.0030110}}</ref>։ Ժառանգական մուտացիայի պատճառով ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների ցածր մակարդակը կարող է նպաստել քաղցկեղի զարգացման։ Այն մարդիկ, ովքեր ունեն ԴՆԹ-ն վերականգնող 34 սպիտակուցներից մեկի դեֆեկտ, ունեն քաղցկեղագոյացման մեծացած ռիսկ։ Որոշ դեֆեկտներ անգամ պայմանավորում են կյանքի ընթացքում քաղցկեղագոյացման 100% հավանականություն (օրինակ՝ p53-ի մուտացիաները)<ref>{{cite journal |vauthors=Malkin D |title=Li-fraumeni syndrome |journal=Genes & Cancer |volume=2 |issue=4 |pages=475–84 |date=April 2011 |pmid=21779515 |pmc=3135649 |doi=10.1177/1947601911413466}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Fearon ER |title=Human cancer syndromes: clues to the origin and nature of cancer |journal=Science |volume=278 |issue=5340 |pages=1043–50 |date=November 1997 |pmid=9353177 |doi=10.1126/science.278.5340.1043|bibcode=1997Sci...278.1043F }}</ref>։ Քաղցկեղի առանձին դեպքերում ԴՆԹ-ի վերականգնման անբավարարությունը պայմանավորված է ոչ թե ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցի գենի վնասմամբ, այլ էպիգենետիկ վնասումով, որը հանգեցնում է այդ սպիտակուցի սինթեզի նվազման կամ դադարեցման։ Ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղագոյացման դեպքերի հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այդ մետաղներն առաջացնում են ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցների սինթեզի նվազում, երբեմն էպիգենետիկ մեխանիզմներով։ [[ԴՆԹ]]-ի վերանորոգման արգելակումը ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղի գլխավոր մեխանիզմն է։ Մի շարք էպիգենետիկ մուտացիաների թիրախ են ԴՆԹ-ի այն հատվածները, որոնք կոդավորում են միկրո-[[ՌՆԹ]]։ Միկրո-ՌՆԹ-երը սպիտակուց չեն կոդավորում, բայց կարող են կապվել սպիտակուց կոդավորող գեների հետ և ընկճել դրանց ակտիվությունը։ Քաղցկեղը զարգանում է մուտացիաների շնորհիվ, որոնք հնարավորություն են տալիս ձեռք բերել քաղցկեղային բջջի համար կենսական կարևոր այն հատկանիշները, որոնք թույլ կտան անվերջ բազմանալ և ձեռք բերել իրենց բնորոշ բոլոր առանձնահատկությունները։ Գեների մուտացիաները այնքան հաճախ տեղի չեն ունենում, որքան էպիգենետիկ վնասումները։ Կրծքագեղձի կամ հաստ աղու քաղցկեղի դեպքում կարող է առկա լինել 60-70 մուտացիա, որոնցից 3-4-ը գեների մուտացիաներ են, իսկ մնացածը՝ քպիգենետիկ մուտացիաներ<ref>{{cite journal |vauthors=Vogelstein B, Papadopoulos N, Velculescu VE, Zhou S, Diaz LA, Kinzler KW |title=Cancer genome landscapes |journal=Science |volume=339 |issue=6127 |pages=1546–58 |date=March 2013 |pmid=23539594 |pmc=3749880 |doi=10.1126/science.1235122|bibcode=2013Sci...339.1546V }}</ref>։ === Մետաստազներ === Մետաստազավորումը քաղցկեղի սփռումն է օրգանիզմի այլ մասեր։ Հիմնական ուռուցքը, որն առկա էր սկզբում կոչվում է առաջնային, իսկ դրա տարածումից առաջացածները՝ մետաստատիկ ուռուցքներ։ Ըստ էության բոլոր քաղցկեղները կարող են մետաստազավորվել<ref name="metastasis"/>։ Մահացության ավելի բարձր ցուցանիշներ ունեն մետաստազավորված քաղցկեղները<ref>{{cite web |title=What is Metastasized Cancer? |url=http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |website=National Comprehensive Cancer Network |accessdate=հուլիսի 18, 2013 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20130707200430/http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |archive-date=հուլիսի 7, 2013}}</ref>։ Մետաստազավորումն առավել բնութագրական է քաղցկեղի ուշ փուլերին և կարող է տեղի ունենալ արյան և/կամ ավշի միջոցով։ Մետաստազավորման փուլերն են. *տեղային տարածում *անցում արյունատար կամ [[Ավշային համակարգ|ավշային անոթ]] *շրջանառում մարմնով *անցում անոթից դեպի նոր հյուսվածք *բազմացում և անոթագոյացում Քաղցկեղի տարբեր տեսակներ հակված են մետաստազավորվելու այս կամ այն օրգանում, բայց առավել հաճախ ախտահարվում են թոքերը, [[լյարդ]]ը, [[գլխուղեղ]]ը և [[Ոսկոր|ոսկրերը]]<ref name="metastasis">{{cite web |url=https://www.cancer.gov/types/metastatic-cancer |title=Metastatic Cancer: Questions and Answers |accessdate=մարտի 28, 2018|publisher=National Cancer Institute |date=մայիսի 12, 2015}}</ref>։ ==Ախտորոշում== [[Պատկեր:Thorax_pa_peripheres_Bronchialcarcinom_li_OF_markiert.jpg|մինի|Կրծքավանդակի ռենտգեն նկար, որը ցույց է տալիս ձախ թոքում տեղակայված ուռուցք]] Քաղցկեղի դեպքերի մեծամասնությունը հայտանաբերվում են կա՛մ ախտանիշների ի հայտ գալուց հետո, կա՛մ սկրինինգային հետազոտությունների ժամանակ։ Դրանց հաջորդում է տարբերակիչ ախտորոշումը, որն անպայման պետք է ներառի քաղցկեղի հյուսվածքի հետազոտությունը հյուսվածաբանի կողմից։ Այն մարդիկ, ում մոտ կասկածում են քաղցկեղի առկայություն, ենթարկվում են բազմաթիվ բժշկական հետազոտությունների։ Դրանք ներառում են արյան հետազոտություններ, [[Ռենտգեն ախտորոշում|ռենտգեն հետազոտություն]], կոնտրաստային [[համակարգչային շերտագրություն]] (ՀՇ, CT), [[էնդոսկոպիա]] և այլն։ Բիոպսիոն հյուսվածքի հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս որոշել բազմացող բջջի տեսակը, տարբերակման աստիճանը, գենետիկ փոփոխությունները և այլ կրիտերիաներ, որոնք միասին հնարավորություն են տալիս ճիշտ կանխատեսում անել և որոշել բուժման լավագույն եղանակը։ Ցիտոգենետիկան և իմունոհիստոքիմիան ևս հյուսվածքի հետազոտության եղանակներ են։ Այս թեստերը տալիս են տեղեկություն բջջի մոլեկուլյար փոփոխությունների մասին (մուտացիաներ, գեների միաձուլում, քրոմոսմների թվաքանակի փոփոխություններ) և նույնպես օգտագործվում են կանխատեսման և բուժման մեթոդի ընտրության համար։ ==Դասակարգում== Քաղցկեղները դասակարգվում են ըստ այն բջիջների տեսակի, որոնք կազմավորում են ուռուցքը։ Քաղցկեղի տեսակներն են. *'''Կարցինոմա'''. Քաղցկեղ, որն առաջացել է էպիթելիալ բջիջներից։ Այս խումբը ներառում է քաղցկեղի այնպիսի տարածված տեսակներ, ինչպիսիք են կրծքագեղձի, շագանակագեղձի, թոքերի, հաստ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղները և այլն։ *'''Սարկոմա'''. Շարակցական հյուսվածքի (ոսկոր, աճառ, ճարպ...) քաղցկեղն է։ Սրա յուրաքանչյուր տեսակ առաջանում է ոսկրածուծից դուրս գտնվող մեզենքիմալ բջիջներից։ *'''Լիմֆոմա և լեյկեմիա'''. Այս 2 տեսակներն առաջանում են արյունագոյացնող բջիջներից, որոնք տեղակայված են ոսկրածուծում և հասունանում են ավշային հանգույցներում ու արյան մեջ։ *'''Սաղմնային բջիջների ուռուցք'''. Զարգանում է պլյուրիպոտենտ բջիջներից, ամենից հաճախ տեղակայվում է ամորձիներում և ձվարաններում (սեմինոմա, դիսհերմինոմա)։ *'''Բլաստոմա'''. Առաջանում է սաղմի չտարբերակված բջիջներից։ Քաղցկեղները սովորաբար անվանվում են -կարցինոմա, -սարկոմա կամ -բլաստոմա վերջավորություններով, սկզբում ավելացնելով այն օրգանի լատիներեն կամ հունարեն անվանումը, որտեղ տեղակայված է քաղցկեղը։ Օրինակ՝ լյարդի պարենքիմայի չարորակ ուռուցքը, որն առաջացել է չարորակ էպիթելային բջիջներից, կոչվում է հեպատոկարցինոմա, իսկ լյարդի ծլական բջիջներից առաջացող քաղցկեղը՝ հեպատոբլաստոմա։ Ճարպային հյուսվածքից առաջացած քաղցկեղը կոչվում է լիպոսարկոմա։ Բարորակ ուռուցքները (չեն համարվում քաղցկեղ) իրենց անունը ստանում են տեղակայման օրգանի անվանն ավելացնելով -ոմա վերջավորությունը։ Օրինակ՝ ճարպային հյուսվածքի բարորակ ուռուցքը կոչվում է լիպոմա։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ ունեն -նոմա վերջավորությունը (մելանոմա, սեմինոմա)։ <gallery> Պատկեր:Colon cancer 2.jpg|Ուղիղ աղու ինվազիվ քաղցկեղ(կենտրոնի կարմիր հատվածը)ուղիղ աղու հեռացված հատվածի վրա Պատկեր:Lung cancer.jpg|Եղջրացող-բջջային կարցինոմա (սպիտակ հատվածը) տեղակայված թոքում՝ բրոնխներին ավելի մոտ հատվածում Պատկեր:BreastCancer.jpg|Մեծ ինվազիվ ծորանային կարցինոմա՝ հեռացված կրծքագեղձում </gallery> ==Կանխարգելում== Քաղցկեղի կանխարգելումը ակտիվ միջոցառումների խումբ է, ուղղված քաղցկեղագոյացման ռիսկի նվազեցմանը<ref>{{cite web |url=http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |title=Cancer prevention: 7 steps to reduce your risk |publisher=[[Mayo Clinic]] |date=սեպտեմբերի 27, 2008 |accessdate=հունվարի 30, 2010 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100208082208/http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |archive-date=փետրվարի 8, 2010 |df=dmy-all}}</ref>։ Քաղցկեղի դեպքերի 70-90%-ը միջավայրի վնասակար գործոնների ազդեցության հետևանք են։ Այդ գործոններից շատերը մարդու կողմից կառավարելի են ցանկության դեպքում։ Հետևաբար քաղցկեղը պոտենցիալ կանխարգելելի է<ref name=Danaei>{{cite journal |vauthors=Danaei G, Vander Hoorn S, Lopez AD, Murray CJ, Ezzati M |title=Causes of cancer in the world: comparative risk assessment of nine behavioural and environmental risk factors |journal=Lancet |volume=366 |issue=9499 |pages=1784–93 |date=November 2005 |pmid=16298215 |doi=10.1016/S0140-6736(05)67725-2}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Wu S, Powers S, Zhu W, Hannun YA |title=Substantial contribution of extrinsic risk factors to cancer development |journal=Nature |volume=529 |issue=7584 |pages=43–7 |date=January 2016 |pmid=26675728 |pmc=4836858 |doi=10.1038/nature16166|bibcode=2016Natur.529...43W }}</ref>։ Քաղցկեղից մահացության 30%-ը հնարավոր է կանխարգելել բացառելով հետևյալ ռիսկի գործոնները. ծխախոտ, ավելորդ քաշ/ճարպակալում, սխալ սննդակարգ, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, ալկոհոլ, սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակներ և միջավայրի աղտոտվածություն<ref name="Cancer Cancer">{{cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |title=Cancer |website=World Health Organization |accessdate=հունվարի 9, 2011 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101229092321/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |archive-date=դեկտեմբերի 29, 2010 |df=dmy-all}}</ref>։ Միջավայրի բոլոր վնասակար գործոնները չէ, որ կառավարելի են։ Օրինակ՝ երկրագնդի ընդերքից եկող ճառագայթումը կամ ժառանգական գենային խանգարումների հետևանքով առաջացող քաղցկեղները։ Սրանք անձի կենսակերպով պայմանավորված չեն։ === Սննդակարգ === Գոյություն ունեն բազմաթիվ խորհուրդներ քաղցկեղը կանխարգելող սննդակարգի վերաբերյալ, սակայն դրանցից ոչ մեկի արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ<ref name=Kushi2012 /><ref name=Diet11>{{cite journal |vauthors=Wicki A, Hagmann J |title=Diet and cancer |journal=Swiss Medical Weekly |volume=141 |issue= |pages=w13250 |date=September 2011 |pmid=21904992 |doi=10.4414/smw.2011.13250}}</ref>։ Առաջնային քաղցկեղածին սննդային գործոնները ճարպակալում առաջացնող մթերքներն են և ալկոհոլը։ Մրգերով ու բանջարեղենով աղքատ և կարմիր մսով հարուստ սննդակարգը ևս համարվում է պոտենցիալ քաղցկեղածին, սակայն հետազոտողներն այս հարցում վերջնական համաձայնության չեն եկել<ref name="pmid22202045">{{cite journal |vauthors=Cappellani A, Di Vita M, Zanghi A, Cavallaro A, Piccolo G, Veroux M, Berretta M, Malaguarnera M, Canzonieri V, Lo Menzo E |title=Diet, obesity and breast cancer: an update |journal=Frontiers in Bioscience |volume=4 |issue= |pages=90–108 |date=January 2012 |pmid=22202045 |doi=10.2741/253}}</ref><ref name="pmid21119663">{{cite journal |vauthors=Key TJ |title=Fruit and vegetables and cancer risk |journal=British Journal of Cancer |volume=104 |issue=1 |pages=6–11 |date=January 2011 |pmid=21119663 |pmc=3039795 |doi=10.1038/sj.bjc.6606032}}</ref>։ 2014թվականին կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մրգերի ու բանջարեղենի օգտագործման և քաղցկեղագոյացման միջև ուղիղ կապ չկա<ref>{{cite journal |vauthors=Wang X, Ouyang Y, Liu J, Zhu M, Zhao G, Bao W, Hu FB |title=Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies |journal=BMJ |volume=349 |pages=g4490 |date=July 2014 |pmid=25073782 |pmc=4115152 |doi=10.1136/bmj.g4490}}</ref>։ Սուրճն ասոցացվում է լյարդի քաղցկեղի ռիսկի մեծացման հետ<ref name="pmid17484871">{{cite journal |vauthors=Larsson SC, Wolk A |title=Coffee consumption and risk of liver cancer: a meta-analysis |journal=Gastroenterology |volume=132 |issue=5 |pages=1740–5 |date=May 2007 |pmid=17484871 |doi=10.1053/j.gastro.2007.03.044|url=http://www.gastrojournal.org/article/S0016508507005689/pdf }}</ref>։ Ապացուցվել է կապը կարմիր և գործարանային մշակում անցած մսի օգտագործման և կրծքագեղձի քաղցկեղի, հաստ աղու քաղցկեղի ու ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղի միջև, որը կարող է հետևանք լինել ջերմային մշակում անցած մսի մեջ քաղցկեղածին նյութերի առկայության<ref name="pmid19838915">{{cite journal |vauthors=Zheng W, Lee SA |title=Well-done meat intake, heterocyclic amine exposure, and cancer risk |journal=Nutrition and Cancer |volume=61 |issue=4 |pages=437–46 |year=2009 |pmid=19838915 |pmc=2769029 |doi=10.1080/01635580802710741}}</ref><ref name="pmid20374790">{{cite journal |vauthors=Ferguson LR |title=Meat and cancer |journal=Meat Science |volume=84 |issue=2 |pages=308–13 |date=February 2010 |pmid=20374790 |doi=10.1016/j.meatsci.2009.06.032}}</ref>։ 2015թվականին քաղցկեղի հետազոտման միջազգային գործակալությունը (IRAC) հաղորդեց, որ գործարանային մշակում անցած միսը (բեկոն, նրբերշիկ և այլն) և կարմիր միսը մեծացնում են մի քանի տեսակի քաղցկեղների առաջացման ռիսկը<ref name="WHO-20151026">{{cite news |author=Staff |title=World Health Organization – IARC Monographs evaluate consumption of red meat and processed meat |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |format=PDF |date=հոկտեմբերի 26, 2015 |work=[[International Agency for Research on Cancer]] |accessdate=հոկտեմբերի 26, 2015 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026144543/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |archive-date=հոկտեմբերի 26, 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20151026">{{cite news |last=Hauser |first=Christine |title=W.H.O. Report Links Some Cancers With Processed or Red Meat |url=https://www.nytimes.com/2015/10/27/health/report-links-some-types-of-cancer-with-processed-or-red-meat.html |date=հոկտեմբերի 26, 2015 |work=[[The New York Times]] |accessdate=հոկտեմբերի 26, 2015 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026173834/http://www.nytimes.com/2015/10/27/health/report-links-some-types-of-cancer-with-processed-or-red-meat.html |archive-date=հոկտեմբերի 26, 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Քաղցկեղագոյացման ռիսկը նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում բանջարեղենի, մրգերի, ամբողջական հացահատիկի և ձկնամթերքի վրա հիմնված սննդակարգ և խուսափում գործարանային մշակում անցած և կարմիր մսից, կենդանական ճարպերից, մարինացված սննդից և ռաֆինացված ածխաջրերից <ref name=Kushi2012/><ref name=Diet11/>։ === Դեղորայք === Որոշ դեպքերում դեղորայքը կարող է նպաստել քաղցկեղի կանխարգելմանը<ref>Holland Chp.33</ref>:Ընդհանուր պոպուլյացիայում [[ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցներ]]ի (ՈՍՀԲԴ) օգտագործումը նվազեցնում է հաստ աղու քաղցկեղի հավանականությունը, սակայն աղեստամոքսային և սիրտանոթային կողմնակի էֆեկտների պատճառով դրանք չեն կարող օգտագործվել քաղցկեղի կանխարգելման համար, քանի որ վնասն օգուտից մեծ կլինի<ref name="pmid17339623">{{cite journal |vauthors=Rostom A, Dubé C, Lewin G, Tsertsvadze A, Barrowman N, Code C, Sampson M, Moher D |title=Nonsteroidal anti-inflammatory drugs and cyclooxygenase-2 inhibitors for primary prevention of colorectal cancer: a systematic review prepared for the U.S. Preventive Services Task Force |journal=Annals of Internal Medicine |volume=146 |issue=5 |pages=376–89 |date=March 2007 |pmid=17339623 |doi=10.7326/0003-4819-146-5-200703060-00010}}</ref>։ [[Ասպիրին]]ը նվազեցնում է քաղցկեղից մահացության ռիսկը 7%-ով<ref name="pmid21144578">{{cite journal |vauthors=Rothwell PM, Fowkes FG, Belch JF, Ogawa H, Warlow CP, Meade TW |title=Effect of daily aspirin on long-term risk of death due to cancer: analysis of individual patient data from randomised trials |journal=Lancet |volume=377 |issue=9759 |pages=31–41 |date=January 2011 |pmid=21144578 |doi=10.1016/S0140-6736(10)62110-1}}</ref>։ ՑՕԳ-2-ի պաշարիչները նվազեցնում են պոլիպառաջացման ռիսկը ընտանեկան ադենոմատոզ պոլիպոզ ունեցողների մոտ, սակայն դրանք ունեն նույն կողմնակի էֆեկտները ինչ ՈՍՀԲԴ-ները<ref name="pmid20594533">{{cite journal |vauthors=Cooper K, Squires H, Carroll C, Papaioannou D, Booth A, Logan RF, Maguire C, Hind D, Tappenden P |title=Chemoprevention of colorectal cancer: systematic review and economic evaluation |journal=Health Technology Assessment |volume=14 |issue=32 |pages=1–206 |date=June 2010 |pmid=20594533 |doi=10.3310/hta14320}}</ref>։ Տամոքսիֆենի կամ ռալոքսիֆենի ամենօրյա կիրառումը նվազեցնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid19020189">{{cite journal |vauthors=Thomsen A, Kolesar JM |title=Chemoprevention of breast cancer |journal=American Journal of Health-System Pharmacy |volume=65 |issue=23 |pages=2221–28 |date=December 2008 |pmid=19020189 |doi=10.2146/ajhp070663}}</ref>։ 5-ալֆա-ռեդուկտազի ինհիբիտորի կիրառման դրական և բացասական կողմերի փոխհարաբերությունը դեռ պարզ չէ<ref name="pmid18425978">{{cite journal |vauthors=Wilt TJ, MacDonald R, Hagerty K, Schellhammer P, Kramer BS |title=Five-alpha-reductase Inhibitors for prostate cancer prevention |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume= |issue=2 |pages=CD007091 |date=April 2008 |pmid=18425978 |doi=10.1002/14651858.CD007091 | editor1-last = Wilt | editor1-first = Timothy J}}</ref>։ [[Վիտամին]]ների օգտագործումը կարծես թե էֆեկտիվ չէ քաղցկեղի կանխարգելման համար<ref name="pmid20939459">{{cite journal |title=Vitamins and minerals: not for cancer or cardiovascular prevention |journal=Prescrire International |volume=19 |issue=108 |page=182 |date=August 2010 |pmid=20939459 |doi= |url=http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525134048/http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |archive-date=մայիսի 25, 2012 |df=dmy-all}}</ref>։ Դրան հակառակ, [[Վիտամին D|վիտամին D-ի]] ցածր մակարդակն արյան մեջ մեծացնում է քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid16595781">{{cite journal |vauthors=Giovannucci E, Liu Y, Rimm EB, Hollis BW, Fuchs CS, Stampfer MJ, Willett WC |title=Prospective study of predictors of vitamin D status and cancer incidence and mortality in men |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=98 |issue=7 |pages=451–59 |date=April 2006 |pmid=16595781 |doi=10.1093/jnci/djj101}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.cancer.org/docroot/NWS/content/NWS_1_1x_Vitamin_D_Has_Role_in_Colon_Cancer_Prevention.asp |title=Vitamin D Has Role in Colon Cancer Prevention |accessdate=հուլիսի 27, 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061204052746/http://www.cancer.org/docroot/NWS/content/NWS_1_1x_Vitamin_D_Has_Role_in_Colon_Cancer_Prevention.asp |archive-date=դեկտեմբերի 4, 2006 |dead-url=yes |df=dmy}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Holick MF |title=Vitamin D, sunlight and cancer connection |journal=Anti-Cancer Agents in Medicinal Chemistry |volume=13 |issue=1 |pages=70–82 |date=January 2013 |pmid=23094923 |doi=10.2174/187152013804487308}}</ref>, սակայն ապացուցված չէ [[Վիտամին D|վիտամին D-ի]] ընդունման միջոցով քաղցկեղագոյացման ռիսկի իջեցումը<ref name="pmid16595770">{{cite journal |vauthors=Schwartz GG, Blot WJ |title=Vitamin D status and cancer incidence and mortality: something new under the sun |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=98 |issue=7 |pages=428–30 |date=April 2006 |pmid=16595770 |doi=10.1093/jnci/djj127}}</ref><ref name=Futil2014>{{cite journal | vauthors = Bolland MJ, Grey A, Gamble GD, Reid IR | title = The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes: a trial sequential meta-analysis | journal = The Lancet. Diabetes & Endocrinology | volume = 2 | issue = 4 | pages = 307–20 | date = April 2014 | pmid = 24703049 | doi = 10.1016/S2213-8587(13)70212-2 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Bjelakovic G, Gluud LL, Nikolova D, Whitfield K, Wetterslev J, Simonetti RG, Bjelakovic M, Gluud C | title = Vitamin D supplementation for prevention of mortality in adults | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 1 | issue = 1 | pages = CD007470 | date = January 2014 | pmid = 24414552 | doi = 10.1002/14651858.cd007470.pub3 }}</ref>։ Բետա-կարոտինների հավելյալ ընդունումը մեծացնում է թոքի քաղցկեղի հավանականությունը ռիսկի խումբ հանդիսացող մարդկանց մոտ<ref name="pmid21738614">{{cite journal |vauthors=Fritz H, Kennedy D, Fergusson D, Fernandes R, Doucette S, Cooley K, Seely A, Sagar S, Wong R, Seely D |title=Vitamin A and retinoid derivatives for lung cancer: a systematic review and meta analysis |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=6 |pages=e21107 |year=2011 |pmid=21738614 |pmc=3124481 |doi=10.1371/journal.pone.0021107 | editor1-last = Minna |bibcode=2011PLoSO...6E1107F | editor1-first = John D}}</ref>։ Ֆոլաթթվի ընդունումը չի նվազեցնում քաղցկեղի ռիսկը, բայց մեծացնում է հաստ աղում պոլիպների առաջացման հավանականությունը<ref name="pmid17551129">{{cite journal |vauthors=Cole BF, Baron JA, Sandler RS, Haile RW, Ahnen DJ, Bresalier RS, McKeown-Eyssen G, Summers RW, Rothstein RI, Burke CA, Snover DC, Church TR, Allen JI, Robertson DJ, Beck GJ, Bond JH, Byers T, Mandel JS, Mott LA, Pearson LH, Barry EL, Rees JR, Marcon N, Saibil F, Ueland PM, Greenberg ER |title=Folic acid for the prevention of colorectal adenomas: a randomized clinical trial |journal=JAMA |volume=297 |issue=21 |pages=2351–59 |date=June 2007 |pmid=17551129 |doi=10.1001/jama.297.21.2351}}</ref>։ Դեռ պարզ չէ սելենի օգտագործումը էֆեկտիվ է, թե ոչ<ref>{{cite journal |vauthors=Vinceti M, Dennert G, Crespi CM, Zwahlen M, Brinkman M, Zeegers MP, Horneber M, D'Amico R, Del Giovane C |title=Selenium for preventing cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=3 |issue=3 |pages=CD005195 |date=March 2014 |pmid=24683040 |doi=10.1002/14651858.CD005195.pub3 |pmc=4441528}}</ref>։ === Պատվաստում=== Պատվաստման միջոցով հնարավոր է կանխել քաղցկեղածին վիրուսներով վարակումը<ref name=vacc_facts_nci>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/vaccines-fact-sheet |title=Cancer Vaccine Fact Sheet |publisher=[[National Cancer Institute|NCI]] |date=հունիսի 8, 2006 |accessdate=մարտի 28, 2018 }}</ref>։ Մարդու պապիլոմավիրուսի պատվաստանյութը ([[Գարդասիլ]] կամ Ցերվարիքս) կանխարգելում է արգանդի վզիկի քաղցկեղի առաջացումը<ref name=vacc_facts_nci/>։ Հեպատիտ-Բ-ի դեմ պատվաստումը նվազեցնում է հեպատիտ-Բ-ով պայմանավորված լյարդի քաղցկեղի առաջացման ռիսկը<ref name=vacc_facts_nci/>։ Եթե առկա են համապատասխան ռեսուրսներ, ապա հեպատիտ-Բ-ի և մարդու պապիլոմավիրուսի դեմ պատվաստումները խորհուրդ է տրվում իրականացնել քաղցկեղագոյացումը կանխելու համար<ref name="pmid24176569">{{cite journal |vauthors=Lertkhachonsuk AA, Yip CH, Khuhaprema T, Chen DS, Plummer M, Jee SH, Toi M, Wilailak S |title=Cancer prevention in Asia: resource-stratified guidelines from the Asian Oncology Summit 2013 |journal=The Lancet. Oncology |volume=14 |issue=12 |pages=e497–507 |date=November 2013 |pmid=24176569 |doi=10.1016/S1470-2045(13)70350-4}}</ref>։ == Սկրինինգ == Սկրինինգի նպատակը քաղցկեղի հայտնաբերումն է դրա առաջացումից հետո, սակայն նախքան դրա նկատելի ախտանշանների առաջացումը<ref name=NIH>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/screening/patient-screening-overview-pdq |title=Cancer Screening Overview (PDQ®)–Patient Version |website=National Cancer Institute |accessdate=մարտի 28, 2018 |date=հունվարի 13, 2010}}</ref>։ Այն կարող է ներառել ֆիզիկալ զննում, արյան կամ մեզի հետազոտություն կամ բժշկական պատկերավորման միջոցներ<ref name=NIH/>։ Սկրինինգը հասանելի չէ քաղցկեղի շատ տեսակների համար և ցուցված չէ բոլորին։ Այն լինում է 2 տեսակի. ունիվերսալ կամ մասսայական սկրինինգ, որը նախատեսված է բոլորի համար<ref name=Wilson>Wilson JMG, Jungner G. (1968) [https://www.webcitation.org/5zLhi7ozA?url=http://whqlibdoc.who.int/php/WHO_PHP_34.pdf Principles and practice of screening for disease.] Geneva:[[World Health Organization]]. Public Health Papers, #34.</ref>, կամ ընտրողական, որը վերաբերվում է բարձր ռիսկի խմբում ընդգրկված անձանց, ինչպիսիք են ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցողները<ref name=Wilson />։ Հաշվարկելու համար արդյոք սկրինինգի ռիսկերն ու ծախսերը գերակշռում են օգուտին, թե ոչ, հաշվի են առնվում բազմաթիվ գործոններ<ref name=NIH/>։ Այդ գործոններն են. * Սկրինինգ թեստի հնարավոր վնասը։ Օրինակ՝ ռենտգեն հետազոտությունը իոնացնող ճառագայթման է ենթարկում հետազոտվողին * Քաղցկեղը ճիշտ տարբերակելու թեստի ունակությունը * Քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը. սկրինինգը պիտանի չէ քաղցկեղի հազվագյուտ տեսակների հայտնաբերման համար * Սկրինինգին հաջորդող իրադարձությունների հնարավոր վնասը * Պոտենցիալ հայտնաբերվելիք հիվանդության բուժման հասանելիությունը * Արդյոք վաղ հայտնաբերումը նպաստում է բուժման առավել արդյունավետությանը * Արդյոք քաղցկեղի տվյալ տեսակը ենթակա է բուժման * Արդյոք թեստը ընդունելի է մարդկանց համար։ Օրինակ՝ սկրինինգ թեստի ցավոտ լինելու հետևանքով մարդիկ կարող են հրաժարվել մասնակցությունից<ref name=Wilson /> * Արժեքը === Ցուցումներ === '''ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբ''' ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբը (USPSTF) ստեղծել է ցուցումներ տարբեր տեսակի քաղցկեղների համար. * Խիստ ցուցված է արգանդի վզիկի քաղցկեղի սկրինինգ սեքսուալ ակտիվ կանանց համար, առնվազն մինչև 65 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |title=Screening for Cervical Cancer |year=2003 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20101223103447/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |archive-date=2010-12-23 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>։ * Ամերիկացիներին խորհուրդ է տրվում իրականացնել հաստ աղու քաղցկեղի սկրինինգ կղանքի թաքնված արյան հետազոտությամբ, սիգմոիդոսկոպիայով կամ կոլոնոսկոպիայով սկսած 50 տարեկանից մինչև 75 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscolo.htm |title=Screening for Colorectal Cancer |year=2008 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20150207110937/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscolo.htm |archive-date=2015-02-07 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>։ *Բավարար ապացույցներ չկան մաշկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |title=Screening for Skin Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20110108054103/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |archive-date=2011-01-08 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>, բերանի խոռոչի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsoral.htm |title=Screening for Oral Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20101024144627/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsoral.htm |archive-date=2010-10-24 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>, թոքի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspslung.htm |title=Lung Cancer Screening |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20101104055403/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspslung.htm |archive-date=2010-11-04 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref> կամ 75 տարեկանից երիտասարդ տղամարդկանց շագանակագեղձի քաղցկեղի<ref name="USPSTFPr08">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsprca.htm |title=Screening for Prostate Cancer |year=2008 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20101231105229/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsprca.htm |archive-date=2010-12-31 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref> սկրինինգ իրականացնելու կամ ընդհակառակը՝ չիրականացնելու համար։ *Պարտադիր սկրինինգ ցուցված չէ միզապարկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |title=Screening for Bladder Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20100823053849/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |archive-date=2010-08-23 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>, ամորձիների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |title=Screening for Testicular Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160515181437/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |archive-date=2016-05-15 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>, ձվարանների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |title=Screening for Ovarian Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20101023221553/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |archive-date=2010-10-23 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>, ենթաստամոքսային գեղձի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |title=Screening for Pancreatic Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20101121030321/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |archive-date=2010-11-21 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref><ref name="USPSTF-20111007">{{cite web |last1=Chou |first1=Roger |last2=Croswell |first2=Jennifer M. |last3=Dana |first3=Tracy |last4=Bougatous |first4=Christina |last5=Blazina |first5=Ian |last6=Fu |first6=Rongwei |last7=Gleitsmann |first7=Ken |last8=Koenig |first8=Helen C. |last9=Lam |first9=Clarence |name-list-format=vanc |title=Screening for Prostate Cancer: A Review of the Evidence for the U.S. Preventive Services Task Force |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf12/prostate/prostateart.htm |date=հոկտեմբերի 7, 2011 |publisher=[[United States Preventive Services Task Force]] |accessdate=հոկտեմբերի 8, 2011 |displayauthors=8 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20111011113146/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf12/prostate/prostateart.htm |archive-date=2011-10-11 |df=dmy-all }}</ref>։ * Խորհուրդ է տրվում մամոգրաֆիա յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ 50-74 տարեկանում<ref name="USPSTFBr09">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |title=Screening for Breast Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20130102015424/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |archive-date=2013-01-02 |df=dmy-all |accessdate=2019-01-27 }}</ref>։ Սակայն մամոգրաֆիայի սկրինինգային հետազոտության հետևանքով հնարավոր են հիպերդիագնոստիկայի դեպքեր<ref>{{cite journal | vauthors = Gøtzsche PC, Jørgensen KJ | title = Screening for breast cancer with mammography | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD001877 | date = June 2013 | pmid = 23737396 | doi = 10.1002/14651858.CD001877.pub5 }}</ref>։ '''Ճապոնիա''' Ճապոնիայում իրականացնում են ստամոքսի քաղցկեղի սկրինինգ ֆոտոֆլյուորոգրաֆիայի միջոցով, քանի որ քաղցկեղի այդ տեսակն այնտեղ շատ տարածված է<ref name="Epi11" />։ === Գենետիկ հետազոտություն=== Գենետիկ հետազոտությունները խորհուրդ են տրվում բարձր ռիսկի խմբում գտնվող անձանց<ref name="pmid24176569"/><ref name=BRCA08>{{cite journal |vauthors=Gulati AP, Domchek SM |title=The clinical management of BRCA1 and BRCA2 mutation carriers |journal=Current Oncology Reports |volume=10 |issue=1 |pages=47–53 |date=January 2008 |pmid=18366960 |doi=10.1007/s11912-008-0008-9}}</ref>։ Այս մուտացիաների կրողները հետագայում կարող են անցնել ուժեղացված վերահսկողության, կամ կատարել կանխարգելիչ վիրահատություն՝ նվազեցնելով քաղցկեղագոյացման ռիսկը<ref name=BRCA08/>։ {| class="wikitable" |- ! Գեն !! Քաղցկեղի տեսակ |- | BRCA1 BRCA2 || կրծքագեղձի, ձվարանների, ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ |- | HNPCC, MLH1, MSH2, MSH6, PMS1, PMS2 || հաստ աղու, միզապարկի, արգանդի, բերանի խոռոչի, միզուղիների քաղցկեղ |} == Բուժում == Գոյություն ունեն քաղցկեղի բուժման բազմաթիվ տարբերակներ։ Դրանցից առաջնայիններն են վիրահատությունը, քիմիաթերապիան, ճառագայթային թերապիան, հորմոնալ թերապիան, թիրախային թերապիան և ամոքիչ խնամքը։ Բուժման տեսակի ընտրությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից, ինչպես նաև պացիենտի ընդհանուր վիճակից և նախընտրությունից։ === Քիմիաթերապիա === Քիմիոթերապիան քաղցկեղի բուժման տեսակ է՝ ցիտոտոքսիկ դեղամիջոցներով։ Այն ներառում է դեղանյութերի տարբեր տեսակներ, որոնցից են ալկիլացնող ագենտներն ու հակամետաբոլիտները<ref name="Lind2008">{{cite journal |last=Lind M.J. |title=Principles of cytotoxic chemotherapy |journal=Medicine |year=2008 |volume=36 |issue=1 |pages=19–23 |doi=10.1016/j.mpmed.2007.10.003 |first1=M.J.}}</ref>։ Դասական քիմիոթերապևտիկ միջոցները սպանում են արագ բազմացող բջիջները, ինչը հատկանշական է քաղցկեղային բջիջներին։ Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից։ Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը։ Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար (CML)<ref name="TCT2018" />: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար։ Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար<ref>{{cite web|title=Targeted Cancer Therapies|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet|website=About Cancer|publisher=National Cancer Institute|accessdate=մարտի 28, 2018|date=փետրվարի 26, 2018}}</ref>։ Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և ստադիայից։ Վիրահատական բուժման հետ համատեղ, քիմիոթերապիան արդյունավետ է կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի, ամորձու, ձվարանի, թոքի քաղցկեղի և օստեոգեն սարկոմայի համար<ref name=HollandTx40/>։ Քիմիոթերապիան քաղցկեղի մի շարք տեսակների համար (օրինակ՝ լեյկեմիաներ) վերջնական բուժման եղանակ է<ref>{{cite journal |vauthors=Nastoupil LJ, Rose AC, Flowers CR |title=Diffuse large B-cell lymphoma: current treatment approaches |journal=Oncology |volume=26 |issue=5 |pages=488–95 |date=May 2012 |pmid=22730604}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Freedman A |title=Follicular lymphoma: 2012 update on diagnosis and management |journal=American Journal of Hematology |volume=87 |issue=10 |pages=988–95 |date=October 2012 |pmid=23001911 |doi=10.1002/ajh.23313}}</ref>։ Հիմնականում ոչ էֆեկտիվ է գլխուղեղի ուռուցքների համար<ref>{{cite journal |vauthors=Rampling R, James A, Papanastassiou V |title=The present and future management of malignant brain tumours: surgery, radiotherapy, chemotherapy |journal=Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry |volume=75 Suppl 2 |issue=Suppl 2 |pages=ii24–30 |date=June 2004 |pmid=15146036 |pmc=1765659 |doi=10.1136/jnnp.2004.040535}}</ref> և անօգուտ է մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղների համար<ref>{{cite journal |vauthors=Madan V, Lear JT, Szeimies RM |title=Non-melanoma skin cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9715 |pages=673–85 |date=February 2010 |pmid=20171403 |pmc=3339125 |doi=10.1016/S0140-6736(09)61196-X}}</ref>։ Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը երբեմն սահմանփակվում է մարմնի այլ հյուսվածքների վրա թունավոր ազդեցությամբ։ Եթե անգամ քիմիոթերապևտիկ պրեպարատը չի կարող հասցնել վերջնական բուժման, այն կարող է օգտակար լինել ցավային ախտանիշները թեթևացնելու կամ վիրահատության չենթակա ուռուցքի չափերը փոքրացնելու համար այն հույսով, որ դրանից հետո վիրահատությունը հնարավոր կդառնա։ === Ճառագայթային թերապիա === Ճառագայթային թերապիան օգտագործում է իոնիզացնող ճառագաթները քաղցկեղի բուժման կամ ախտանիշների նվազեցման համար։ Հիմքում ընկած է քաղցկեղածին բջիջների ԴՆԹ-ն վնասելու միջոցով դրանց սպանելը։ Քանի որ ճառագայթները մինչև ուռուցքին հասնելը պետք է անցնեն մաշկով և այլ օրգաններով, դրանք ուղղվում են տարբեր անկյունների տակ այնպես, որ դրանց հատման կետը համընկնի ուռուցքի հետ՝ այդպիսով ապահովելով մաքսիմալ մեծ դոզա ուռուցքի համար, սակայն պաշտպանելով մաշկն ու օրգանները ճառագայթային վնասումից։ Քիմիոթերապիայի հետ համակցելիս քաղցկեղային հյուսվածքը փոխում է զգայունությունը ճառագայթային թերապիայի հանդեպ<ref>{{cite web |url=https://patient.info/doctor/radiotherapy-pro |title=Radiotherapy |publisher=[[Patient UK]] | first = Colin | last = Tidy | name-list-format = vanc | dead-url = no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170709084620/https://patient.info/doctor/radiotherapy-pro |archive-date=հուլիսի 9, 2017 |df=dmy-all}} Last Checked: 23 December 2015</ref>։ Ճառագայթային թերապիան օգտագործվում է քաղցկեղի դեպքերի գրեթե կեսի համար։ Այն կիրառում է ցածր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ մաշկային քաղցկեղի բուժման համար և բարձր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ՝ այլ օրգանների քաղցկեղների բուժման համար<ref>{{cite journal |vauthors=Hill R, Healy B, Holloway L, Kuncic Z, Thwaites D, Baldock C |title=Advances in kilovoltage x-ray beam dosimetry |journal=Physics in Medicine and Biology |volume=59 |issue=6 |pages=R183–231 |date=March 2014 |pmid=24584183 |doi=10.1088/0031-9155/59/6/r183|bibcode=2014PMB....59R.183H }}</ref>։ Ճառագայթումը հիմանակնում կիրառվում է վիրահատական բուժման և/կամ քիմիոթերապիայի հետ համատեղ։ Քաղցկեղի որոշ տեսակների համար (գլխի և պարանոցի վաղ ստադիայի քաղցկեղ) այն կարող է օգտագործվել միայնակ<ref name=H41/>։ Ոսկրային ցավոտ մետաստազների դեպքում ճառագայթային թերապիան օգնում է պացիենտների 70%-ին<ref name=H41>Holland Chp. 41</ref>։ === Վիրահատական բուժում === Վիրահատությունը բուժման առաջնային եղանակ է մեկուսացված, «ամուր» ուռուցքների համար, սակայն կարող է նաև կիրառվել որպես ամոքիչ և հիվանդի կյանքը երկարաձգող բուժում։ Այն խիստ կարևոր նշանակություն ունի ուռուցքի տարբերակիչ ախտորոշման և ստադիայի որոշման համար, քանի որ դրանք արվում են բիոպսիայի միջոցով։ Մեկուսացված քաղցկեղի դեպքում վիրահատության միջոցով հնարավոր է հեռացնել ամբողջ ուռուցքային զանգվածն ու եթե անհրաժեշտ է նաև շրջակա ավշային հանգույցները։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ «արմատախիլ» անելու համար սա պարտադիր է<ref name=HollandTx40>Holland Chp. 40</ref>։ === Ամոքիչ խնամք === Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է։ Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ։ Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը։ Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակի բարձրացումն է։ Սովորաբար ցանկացած փուլի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք։ Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման<ref name="ASCOfive">{{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology |author1-link=American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=օգոստոսի 14, 2012 |postscript={{inconsistent citations}} |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |archive-date=հուլիսի 31, 2012 |df=dmy }}</ref>։ Ամոքիչ բուժման ենթակա են<ref>* The American Society of Clinical Oncology made this recommendation based on various cancers. See {{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology | author1-link = American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=օգոստոսի 14, 2012 |postscript={{inconsistent citations}} | dead-url = yes | archive-url = https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf | archive-date = հուլիսի 31, 2012 | df = dmy }} * for lung cancer, see {{cite journal |vauthors=Azzoli CG, Temin S, Aliff T, Baker S, Brahmer J, Johnson DH, Laskin JL, Masters G, Milton D, Nordquist L, Pao W, Pfister DG, Piantadosi S, Schiller JH, Smith R, Smith TJ, Strawn JR, Trent D, Giaccone G |title=2011 Focused Update of 2009 American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline Update on Chemotherapy for Stage IV Non-Small-Cell Lung Cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=28 |pages=3825–31 |date=October 2011 |pmid=21900105 |pmc=3675703 |doi=10.1200/JCO.2010.34.2774 | author20 = American Society of Clinical Oncology}} and {{cite journal |vauthors=Ettinger DS, Akerley W, Bepler G, Blum MG, Chang A, Cheney RT, Chirieac LR, D'Amico TA, Demmy TL, Ganti AK, Govindan R, Grannis FW, Jahan T, Jahanzeb M, Johnson DH, Kessinger A, Komaki R, Kong FM, Kris MG, Krug LM, Le QT, Lennes IT, Martins R, O'Malley J, Osarogiagbon RU, Otterson GA, Patel JD, Pisters KM, Reckamp K, Riely GJ, Rohren E, Simon GR, Swanson SJ, Wood DE, Yang SC | display-authors = 6 |title=Non-small cell lung cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=8 |issue=7 |pages=740–801 |date=July 2010 |pmid=20679538}} * for breast cancer, see {{cite journal |vauthors=Carlson RW, Allred DC, Anderson BO, Burstein HJ, Carter WB, Edge SB, Erban JK, Farrar WB, Goldstein LJ, Gradishar WJ, Hayes DF, Hudis CA, Jahanzeb M, Kiel K, Ljung BM, Marcom PK, Mayer IA, McCormick B, Nabell LM, Pierce LJ, Reed EC, Smith ML, Somlo G, Theriault RL, Topham NS, Ward JH, Winer EP, Wolff AC | display-authors = 6 |title=Breast cancer. Clinical practice guidelines in oncology |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=2 |pages=122–92 |date=February 2009 |pmid=19200416 |author29=NCCN Breast Cancer Clinical Practice Guidelines Panel}} * for colon cancer, see {{cite journal |vauthors=Engstrom PF, Arnoletti JP, Benson AB, Chen YJ, Choti MA, Cooper HS, Covey A, Dilawari RA, Early DS, Enzinger PC, Fakih MG, Fleshman J, Fuchs C, Grem JL, Kiel K, Knol JA, Leong LA, Lin E, Mulcahy MF, Rao S, Ryan DP, Saltz L, Shibata D, Skibber JM, Sofocleous C, Thomas J, Venook AP, Willett C |title=NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology: colon cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=8 |pages=778–831 |date=September 2009 |pmid=19755046 |author29=National Comprehensive Cancer Network}} * for other general statements see {{cite journal |vauthors=Smith TJ, Hillner BE |title=Bending the cost curve in cancer care |journal=The New England Journal of Medicine |volume=364 |issue=21 |pages=2060–5 |date=May 2011 |pmid=21612477 |doi=10.1056/NEJMsb1013826|pmc=4042405 }} and {{cite journal |vauthors=Peppercorn JM, Smith TJ, Helft PR, Debono DJ, Berry SR, Wollins DS, Hayes DM, Von Roenn JH, Schnipper LE |title=American society of clinical oncology statement: toward individualized care for patients with advanced cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=6 |pages=755–60 |date=February 2011 |pmid=21263086 |doi=10.1200/JCO.2010.33.1744 | author10 = American Society of Clinical Oncology}}</ref>․ * Սեփական անձի խնամքի հնարավորությունների սահմանափակում ունեցող հիվանդները<ref name="ASCOfive"/> * Բուժման արդյուքում դեպի բարելավում չգնացող հիվանդները<ref name="ASCOfive"/> * Չեն հանդիսանում որևէ կլինիկական փորձարկման ենթարկվող<ref name="ASCOfive"/> * Չկան հավաստի տվյալներ բուժման արդյունավետության մասին<ref name="ASCOfive"/> Պալիատիվ խնամքը կարող է կազմակերպվել հոսպիսներում, ինչը ցուցված է արդեն կյանքի ավարտին մոտ գտնվող հիվանդների համար։ Պալիատիվ և հոսպիսային խնամքները նախատեսված են հիվանդի կարիքները հոգալու և հարմարավետությունն ապահովելու համար։ Ի տարբերություն հոսպիսային խնամքի, պալիատիվ խնամքը չի ենթադրում բուժման դադարեցում։ Մի շարք ուղեցույցներ խորհուրդ են տալիս սկսել հիվանդի պալիատիվ խնամքը, որբ հիվանդի մոտ առաջանում են սթրեսային ախտանիշներ և հիվանդության հաղթահարման դժվարություններ։ Մետաստազներ ունեցող մարդկանց պալիատիվ խնամքն սկսվում է անմիջապես։ Ամոքիչ խնամքը ցուցված է այն պացիենտներին, որոնց մնացել է 12 ամսից քիչ կյանք անգամ ագրեսիվ թերապիայից հետո<ref>{{cite web |url=http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/default.asp |title=NCCN Guidelines |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20080514153600/http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/default.asp |archive-date=մայիսի 14, 2008 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nationalconsensusproject.org/guideline.pdf |title=Clinical Practice Guidelines for Quality Palliative Care |publisher=The National Consensus Project for Quality Palliative Care (NCP) |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20110516082645/http://www.nationalconsensusproject.org/Guideline.pdf |archive-date=մայիսի 16, 2011 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Levy MH, Back A, Bazargan S, Benedetti C, Billings JA, Block S, Bruera E, Carducci MA, Dy S, Eberle C, Foley KM, Harris JD, Knight SJ, Milch R, Rhiner M, Slatkin NE, Spiegel D, Sutton L, Urba S, Von Roenn JH, Weinstein SM |title=Palliative care. Clinical practice guidelines in oncology |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=4 |issue=8 |pages=776–818 |date=September 2006 |pmid=16948956 |doi= }}</ref>։ === Իմունաթերապիա === Բուժման մի շարք ծրագրեր օգտագործում են իմունաթերապիան՝ խթանելով կամ օգնելով իմունային համակարգին պայքարել քաղցկեցի դեմ։ Այս մեթոդն օգտագործվում է 1997 թվականից։ Իմունաթերապիայի միջոցներն են [[հակամարմիններ]]ը, «ստուգման կետերի» թերապիան և ընկալունակ բջիջների փոխադրումը<ref>{{cite journal |vauthors=Waldmann TA |title=Immunotherapy: past, present and future |journal=Nature Medicine |volume=9 |issue=3 |pages=269–77 |date=March 2003 |pmid=12612576 |doi=10.1038/nm0303-269 }}</ref>։ === Լազերային թերապիա === Լազերային թերապիան օգտագործում է բարձր ինտենսիվության լուսային ճառագայթները՝ քայքայելու համար ուռուցքները և նախաքաղցկեղային գոյացությունները։ Լազերային ճառագայթները հիմնականում օգտագործվում են մարմնի մակերեսին գտնվող քաղցկեղի բուժման համար։ Այն կարող է օգտագործվել մաշկի բազալ բջջային քաղցկեղի և արգանդի վզիկի, առնանդամի, հեշտոցի վաղ ստադիայում գտնվող քաղցկեղների, ինչպես նաև թոքերի խոշոր-բջջային քաղցկեղի բուժման համար։ Այն սովորաբար զուգակցվում է բուժման մյուս մեթոդների հետ։ Լազեր-ասոցացված ինտերստիցիալ թերմոթերապիան (LITT), կամ ինտերստիցիալ լազերային ֆոտոկոագուլյացիան օգտագործվում է քաղցկեղի որոշ տեսակներ բարձր ջերմության ազդեցությամբ բուժելու համար։ [[Լազեր]]ն ավելի ճշգրիտ է և ավելի քիչ վնաս, ցավ, արյունահոսություն և սպիներ է առաջացնում, քան վիրահատությունը։ Թերություններից է այն, որ բժիշկները պետք է հատուկ մասնագիտացում անցնեն և լազերային բուժումն ավելի թանկ արժե, քան վիրաբուժական միջամտությունը<ref name="NIHlaser">{{cite web|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/surgery/lasers-fact-sheet|title=Lasers in Cancer Treatment|last=|first=|date=սեպտեմբերի 13, 2011|website=|publisher=National Institutes of Health, National Cancer Institute|access-date=դեկտեմբերի 15, 2017}}{{PD-notice}}</ref>։ === Այլընտրանքային բժշկություն === Քաղցկեղի բուժման ալտերնատիվ եղանակները ընդգրկում են բուժման մեթոդների մեծ խումբ, որոնք չեն մտնում ապացուցողական բժշկության մեջ<ref name="mnalt">{{cite journal |vauthors=Cassileth BR, Deng G |title=Complementary and alternative therapies for cancer |journal=The Oncologist |volume=9 |issue=1 |pages=80–89 |year=2004 |pmid=14755017 |doi=10.1634/theoncologist.9-1-80}}</ref>։ Ավանդական բժշկությունը օգտվում է ապացուցողական բժշկության մեթողներից և նյութերից, սակայն ալտերնատիվ բժշկությունը օգտվում է միայն սեփական մեթոդներից<ref>[http://nccam.nih.gov/health/whatiscam/#2 What Is CAM?] {{webarchive|url=https://www.webcitation.org/5C1oRX8Qq?url=http://nccam.nih.gov/health/whatiscam/ |date=8 December 2005 }} [[National Center for Complementary and Alternative Medicine]]. retrieved 3 February 2008.</ref>։ Ավանդական և ալտերնատիվ բժշկության մեթոդներն ու արդյունավետությունը ապացուցված չեն գիտական հետազոտություններով։ Մի շարք այլընտրանքային մեթոդներ հետազոտվել են, և ապացուցվել է դրանց անարդյունավետությունը քաղցկեղի բուժման համար, սակայն դրանք շարունակում են գովազդվել և վաճառվել։ Քաղցկեղի հետազոտող Էնդրյու Ջ. Վիքերսը ասել է.««Չապացուցված» պիտակը այլևս տեղին չէ, ժամանակն է հաստատել, որ շատ այլընտրանքային միջոցների արդյունավետությունը հերքված է»<ref name="pmid15061600">{{cite journal |vauthors=Vickers A |title=Alternative cancer cures: "unproven" or "disproven"? |journal=Ca |volume=54 |issue=2 |pages=110–18 |year=2004 |pmid=15061600 |doi=10.3322/canjclin.54.2.110|citeseerx=10.1.1.521.2180 }}</ref>։ == Կանխատեսում == Ապրելիության մակարդակը փոփոխվում է կախված քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից։ Եթե քացկեղը մետաստազավորվել է, կանխատեսումը վատանում է։ Ինվազիվ քաղցկեղի կապակցությամբ բուժում ստացող պացիենտների կեսը մահանում է այդ հիվանդությունից, կամ բուժման բարդություններից<ref name=Epi11/>։ Զարագացող երկրներում ապրելիությունն ավելի ցածր է<ref name="Epi11" />, մասամբ այն պայմանավորված է նրանով, որ այդ երկրներում քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներն ավելի վատ են ենթարկվում բուժման, քան զարգացած երկրներում տարածվածները<ref>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-832-0429-9 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |page=22 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=հուլիսի 12, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Նրանք, ովքեր վերապրել են քաղցկեղ, ունեն երկրորդ անգամ քաղցկեղի առաջացման կրկնակի մեծ ռիսկ, քան այն մարդիկ, ովքեր երբեք քաղցկեղ չեն ունեցել<ref name="isbn1-55009-213-8" />։ Դա պայմանավորված է առաջին քաղցկեղի ժամանակ բուժման կողմնակի էֆեկտներով և այլ գործոններով։ Այդ մարդիկ պետք է անցնեն սկրինինգ հետազոտություններ<ref name="isbn1-55009-213-8">{{cite book | editor-last1 = Frei | editor-first1 = Emil | editor-last2 = Kufe | editor-first2 = Donald W. | editor-last3 = Holland | editor-first3 = James F. | last1 = Rheingold | first1 = Susan | last2 = Neugut | first2 = Alfred | last3 = Meadows | first3 = Anna | name-list-format = vanc |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=6th |publisher=BC Decker |location=Hamilton, Ont |year=2003 |page=2399 |isbn=978-1-55009-213-4 |chapterurl=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20948/#A41087 |chapter=156: Secondary Cancers: Incidence, Risk Factors, and Management }}</ref>։ Ապրելիության կարճատև և երկարատև կանխատեսումները կախված են շատ գործոններից։ Ամենակարևորները քաղցկեղի տեսակը, հիվանդի տարիքը և ուղեկցող հիվանդություններն են։ Նրանք, ովքեր ունեն այլ առողջական խնդիրներ ևս, ունեն ավելի ցածր ապրելիություն։ Մարդիկ, ովքեր ունեն կյանքի ավելի բարձր որակ, ավելի երկար են ապրում<ref>{{cite journal |vauthors=Montazeri A |title=Quality of life data as prognostic indicators of survival in cancer patients: an overview of the literature from 1982 to 2008 |journal=Health and Quality of Life Outcomes |volume=7 |issue= |pages=102 |date=December 2009 |pmid=20030832 |pmc=2805623 |doi=10.1186/1477-7525-7-102 |authorlink=Ali Montazeri}}</ref>։ Կյանքի ցածր որակ ունեցող մարդիկ ավելի հակված են սթրեսների և այլ հիվանդությունների, որոնք բարդացնում են քաղցկեղի բուժման ընթացքը և նվազեցնում ապրելիությունը։ Վատ կանխատեսում ունեցող պացիենտներից շատերը մտածում են, որ դատապարտված են մահվան և ենթարկվում են դեպրեսիայի վնասակար ազդեցությանը, որը ևս նվազեցնում է կյանքի տևողությունը։ Քաղցկեղով տառապող մարդիկ ունեն անոթներում թրոմբագոյացման ավելի բարձր ռիսկ։ [[Հեպարին]]ի օգտագործումը կանխում է թրոմբագոյացումը և լավացնում ապրելիության մակարդակը<ref>{{cite journal |vauthors=Akl EA, Kahale LA, Ballout RA, Barba M, Yosuico VE, van Doormaal FF, Middeldorp S, Bryant A, Schünemann H |title=Parenteral anticoagulation in ambulatory patients with cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=12 |issue=12 |pages=CD006652 |date=December 2014 |pmid=25491949 |doi=10.1002/14651858.CD006652.pub4}}</ref>։ == Համաճարակաբանություն == [[Պատկեր:Malignant_neoplasms_world_map-Deaths_per_million_persons-WHO2012.svg|մինի|Քաղցկեղից մահացությունը 1 միլիոն մարդու հաշվով 2012թ.-ին{{refbegin|3}}{{legend|#ffff20|135–367}}{{legend|#ffe820|368–443}}{{legend|#ffd820|444–521}}{{legend|#ffc020|522–588}}{{legend|#ffa020|589–736}}{{legend|#ff9a20|737–968}}{{legend|#f08015|969–1,567}}{{legend|#e06815|1,568–2,085}}{{legend|#d85010|2,086–2,567}}{{legend|#d02010|2,568–3,320}}{{refend}}]] 2018 թվականին քաղցկեղի 18.1 միլիոն նոր դեպք է գրանցվել և 9.6 միլիոն մահ՝ քաղցկեղի հետևանքով<ref name=IARC2018/>։ Տղամարդկանց 20%-ը և կանանց 17%-ը կյանքի ընթացքում երբևէ կունենան քաղցկեղ։ Տղամարդկանց 13%-ը և կանանց 9%-ը կմահանան դրա հետևանքով<ref name=IARC2018>{{cite web |title=Latest global cancer data: Cancer burden rises to 18.1 million new cases and 9.6 million cancer deaths in 2018 |url=https://www.iarc.fr/wp-content/uploads/2018/09/pr263_E.pdf |website=www.iarc.fr |accessdate=դեկտեմբերի 5, 2018}}</ref>։ 2008 թվականին ախտորոշվել էր քաղցկեղի 12.7 միլիոն դեպք, 2010թ.-ին 7.98 միլիոն մարդ մահացել են դրանից<ref name=Loz2012>{{cite journal |vauthors=Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, Abraham J, Adair T, Aggarwal R, Ahn SY, Alvarado M, Anderson HR, Anderson LM, Andrews KG, Atkinson C, Baddour LM, Barker-Collo S, Bartels DH, Bell ML, Benjamin EJ, Bennett D, Bhalla K, Bikbov B, Bin Abdulhak A, Birbeck G, Blyth F, Bolliger I, Boufous S, Bucello C, Burch M, Burney P, Carapetis J, Chen H, Chou D, Chugh SS, Coffeng LE, Colan SD, Colquhoun S, Colson KE, Condon J, Connor MD, Cooper LT, Corriere M, Cortinovis M, de Vaccaro KC, Couser W, Cowie BC, Criqui MH, Cross M, Dabhadkar KC, Dahodwala N, De Leo D, Degenhardt L, Delossantos A, Denenberg J, Des Jarlais DC, Dharmaratne SD, Dorsey ER, Driscoll T, Duber H, Ebel B, Erwin PJ, Espindola P, Ezzati M, Feigin V, Flaxman AD, Forouzanfar MH, Fowkes FG, Franklin R, Fransen M, Freeman MK, Gabriel SE, Gakidou E, Gaspari F, Gillum RF, Gonzalez-Medina D, Halasa YA, Haring D, Harrison JE, Havmoeller R, Hay RJ, Hoen B, Hotez PJ, Hoy D, Jacobsen KH, James SL, Jasrasaria R, Jayaraman S, Johns N, Karthikeyan G, Kassebaum N, Keren A, Khoo JP, Knowlton LM, Kobusingye O, Koranteng A, Krishnamurthi R, Lipnick M, Lipshultz SE, Ohno SL, Mabweijano J, MacIntyre MF, Mallinger L, March L, Marks GB, Marks R, Matsumori A, Matzopoulos R, Mayosi BM, McAnulty JH, McDermott MM, McGrath J, Mensah GA, Merriman TR, Michaud C, Miller M, Miller TR, Mock C, Mocumbi AO, Mokdad AA, Moran A, Mulholland K, Nair MN, Naldi L, Narayan KM, Nasseri K, Norman P, O'Donnell M, Omer SB, Ortblad K, Osborne R, Ozgediz D, Pahari B, Pandian JD, Rivero AP, Padilla RP, Perez-Ruiz F, Perico N, Phillips D, Pierce K, Pope CA, Porrini E, Pourmalek F, Raju M, Ranganathan D, Rehm JT, Rein DB, Remuzzi G, Rivara FP, Roberts T, De León FR, Rosenfeld LC, Rushton L, Sacco RL, Salomon JA, Sampson U, Sanman E, Schwebel DC, Segui-Gomez M, Shepard DS, Singh D, Singleton J, Sliwa K, Smith E, Steer A, Taylor JA, Thomas B, Tleyjeh IM, Towbin JA, Truelsen T, Undurraga EA, Venketasubramanian N, Vijayakumar L, Vos T, Wagner GR, Wang M, Wang W, Watt K, Weinstock MA, Weintraub R, Wilkinson JD, Woolf AD, Wulf S, Yeh PH, Yip P, Zabetian A, Zheng ZJ, Lopez AD, Murray CJ, AlMazroa MA, Memish ZA | display-authors = 6 |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=Lancet |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–128 |date=December 2012 |pmid=23245604 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |hdl=10536/DRO/DU:30050819}}</ref>։ Քաղցկեղից մահացությունը կազմում է ընդհանուր մահացության 16%-ը։ 2018 թվականի տվյալներով ամենատարածվածներն են թոքի քաղցկեղը (1.76 միլիոն մահ), հաստ աղու քաղցկեղը (860.000 մահ), ստամոքսի քաղցկեղը (780.000 մահ), լյարդի քաղցկեղը (780.000 մահ) և կրծքագեղձի քաղցկեղը (620.000 մահ)<ref name="WHO2018" />։ 1990թվականին գրանցվել է քաղցկեղից մահվան 5.8 միլիոն դեպք<ref name="Loz2012" />։ Մահվան դեպքեը շարունակական աճ են արձանագրում կյանքի երկարացման և զարգացող երկրներում ապրելակերպի փոփոխությունների հետ կապված<ref name="Epi11" />։ Քաղցկեղագոյավման ամենանշանակալի գործոնը տարիքն է<ref name="Coleman">{{cite book |last1 = Coleman | first1 = William B. | last2 =Rubinas | first2 = Tara C. | editor-last1 = Tsongalis | editor-first1 = Gregory J. | editor-last2 = Coleman | editor-first2 = William L. | name-list-format = vanc | title = Molecular Pathology: The Molecular Basis of Human Disease |publisher=Elsevier Academic Press |location=Amsterdam |year=2009 |page=66 |chapter=4 |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=7MaclAEA}}|isbn=978-0-12-374419-7|oclc=}}</ref>։ Չնայած քաղցկեղը ունակ է թիրախավորել ցանկացած տարիքի մարդու, չարորակ ուռուցք ունեցողների մեծ մասը 65-ն անց են<ref name="Coleman" />։ Ըստ քաղցկեղի հետազոտող Ռոբերտ Ա. Վեյնբերգի. «Եթե մենք ապրենք բավականաչափ երկար, ապա վաղ թե ուշ բոլորս էլ քաղցկեղ կունենանք»<ref name="Weinberg">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |title=Unearthing Prehistoric Tumors, and Debate |newspaper=[[The New York Times]] |date=դեկտեմբերի 28, 2010 | last = Johnson | first = George | name-list-format = vanc |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170624233156/http://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |archive-date=հունիսի 24, 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Տարիքի և քաղցկեղի միջև առկա կապի բացատրություններից են իմունային համակարգի փոփոխությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Pawelec G, Derhovanessian E, Larbi A |title=Immunosenescence and cancer |journal=Critical Reviews in Oncology/Hematology |volume=75 |issue=2 |pages=165–72 |date=August 2010 |pmid=20656212 |doi=10.1016/j.critrevonc.2010.06.012}}</ref>, տարիների ընթացքում ԴՆԹ-ում կուտակված վնասումները<ref>{{cite book |vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J |title=Molecular biology of the cell |publisher=Garland Science |location=New York |year=2002 |edition=4th |chapter=The Preventable Causes of Cancer |isbn=978-0-8153-4072-0 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |quote=A certain irreducible background incidence of cancer is to be expected regardless of circumstances: mutations can never be absolutely avoided, because they are an inescapable consequence of fundamental limitations on the accuracy of DNA replication, as discussed in Chapter 5. If a human could live long enough, it is inevitable that at least one of his or her cells would eventually accumulate a set of mutations sufficient for cancer to develop. | display-authors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |archive-date=հունվարի 2, 2016 |df=dmy-all}}</ref> և էնդոկրին համակարգի տարիքից կախված փոփոխությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Anisimov VN, Sikora E, Pawelec G |title=Relationships between cancer and aging: a multilevel approach |journal=Biogerontology |volume=10 |issue=4 |pages=323–38 |date=August 2009 |pmid=19156531 |doi=10.1007/s10522-008-9209-8}}</ref>։ Քաղցկեղագոյացման գործում տարիքի դերը խիստ բարդ է և ներառում է ԴՆԹ-ի վնասումներն ու դրանք առաջացնող բորբոքային գործոնները, ինչպես նաև անոթային ու էնդոկրին վերակառուցումները<ref>{{cite journal |vauthors=de Magalhães JP |title=How ageing processes influence cancer |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=13 |issue=5 |pages=357–65 |date=May 2013 |pmid=23612461 |doi=10.1038/nrc3497}}</ref>։ Որոշ դանդաղ աճող քաղցկեղներ տարածված են, սակայն հաճախ մահացու չեն։ Եվրոպայում և Ասիայում դիահերձման ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդկանց 36%-ը մահանալու պահին ունեցել է վահանագեղձի չախտորոշված և ըստ երևույթին առողջությանը վնաս չհասցրած քացկեղ և որ 80 տարեկանում տղամարդկանց 80%-ն ունի շագանակագեղձի քաղցկեղ<ref>{{cite book |first1=David |last1=Schottenfeld |first2=Joseph F. |last2=Fraumeni | name-list-format = vanc |title=Cancer Epidemiology and Prevention |url={{google books |plainurl=y |id=qfN8Y1_lbDYC |page=977}}|date=օգոստոսի 24, 2006|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974797-9|p=977}}</ref><ref>{{cite book | last1 = Bostwick | first1 = David G. | last2 = Eble | first2 = John N. | name-list-format = vanc |title=Urological Surgical Pathology |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |page=468 |isbn=978-0-323-01970-5 |url={{google books |plainurl=y |id=z7AA-DS0VegC |page=335}}| oclc =}}</ref>։ Քանի որ այդ քաղցկեղները չեն առաջացնում պացիենտի մահ, դրանց հայտնաբերումն ու ախտորոշումը ավելի ճիշտ է համարել հիպերդիագնոստիկա, քան օգտակար բժշկական միջամտություն։ Ամենատարածված մանկական քաղցկեղներն են լեյկեմիան (34%), գլխուղեղի ուռուցքները (23%) և լիմֆոմաները (12%)<ref name=Euro10>{{cite journal |vauthors=Kaatsch P |title=Epidemiology of childhood cancer |journal=Cancer Treatment Reviews |volume=36 |issue=4 |pages=277–85 |date=June 2010 |pmid=20231056 |doi=10.1016/j.ctrv.2010.02.003}}</ref>։ ԱՄՆ-ում քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 285 երեխայից 1-ին<ref name=Eli2014>{{cite journal |vauthors=Ward E, DeSantis C, Robbins A, Kohler B, Jemal A |title=Childhood and adolescent cancer statistics, 2014 |journal=Ca |volume=64 |issue=2 |pages=83–103 |date=January 2014 |pmid=24488779 |doi=10.3322/caac.21219}}</ref>։ Այնտեղ 1975-2002 թվականներին դիտվել է մանկական քաղցկեղի 0.6% աճ յուչաքանչյուր տարի<ref>{{cite journal |vauthors=Ward EM, Thun MJ, Hannan LM, Jemal A |title=Interpreting cancer trends |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=1076 |issue= 1|pages=29–53 |date=September 2006 |pmid=17119192 |doi=10.1196/annals.1371.048 |bibcode=2006NYASA1076...29W}}</ref>, իսկ Եվրոպայում տարեկան աճը 1978-1997 թվականներին կազմել է 1.1%<ref name=Euro10/>: Մանկական քաղցկեղից մահացությունը կիսով չափ կրճատվել է Միացյալ Նահանգներում 1975-2002 թվականներին<ref name=Eli2014/>։ {{Bar chart|title=Քաղցկեղից մահացությունները` ըստ տեսակների (2019) |label_type=Հիվանդության տեսակները|data_type=Ցուցանիշներ|bar_width=35|width_units=em|data_max=2500000 |label1=Շնչափողի, բրոնխի և թոքերի քաղցկեղի մահեր|data1=2042640|color1=#fe514b |label2=Ստամոքսի քաղցկեղի մահեր|data2=957185|color2=#fe514b |label3=Էզոֆագի քաղցկեղից մահեր|data3=498067|color3=#fe514b |label4=Լյարդի քաղցկեղից մահեր|data4=484577|color4=#fe514b |label5=Լեյկոզ մահացություններ|data5=334592|color5=#fe514b |label6=Արգանդի վզիկի քաղցկեղի մահեր|data6=280479|color6=#fe514b |label7=Ոչ Հոջկինի լիմֆոմադաթներ|data7=254614|color7=#fe514b |label8=Ուղեղի և կենտրոնական նյարդային համակարգի քաղցկեղից մահեր|data8=246253|color8=#fe514b |label9=Միզապարկի քաղցկեղից մահեր|data9=228735|color9=#fe514b |label10=Շրթունքների և բերանի խոռոչի քաղցկեղից մահեր|data10=199398|color10=#fe514b |label11=Ձվարանների քաղցկեղից մահեր|data11=198412|color11=#fe514b |label12=Լեղապարկի և լեղուղիների քաղցկեղից մահեր|data12=172441|color12=#fe514b |label13=Երիկամների քաղցկեղի մահվան դեպքեր|data13=166438|color13=#fe514b |label14=Լարինքս քաղցկեղից մահեր|data14=123356|color14=#fe514b |label15=Ֆարինքս քաղցկեղի այլ մահեր|data15=114207|color15=#fe514b |label16=Բազմաթիվ միելոմադաթներ|data16=113474|color16=#fe514b |label17=Արգանդի քաղցկեղի մահվան դեպքեր|data17=91641|color17=#fe514b |label18=Կրծքագեղձի քաղցկեղից մահեր|data18=70066|color18=#fe514b |label19=Մաշկի չարորակ մելանոմատներ|data19=62844|color19=#fe514b |label20=Այլ քաղցկեղից մահեր|data20=56833|color20=#fe514b |label21=Մաշկի քաղցկեղից ոչ մելանոմային մահեր|data21=56054|color21=#fe514b |label22=Վահանաձև գեղձի քաղցկեղից մահեր|data22=45576|color22=#fe514b |label23=Մեզոթելիոմահեր|data23=29251|color23=#fe514b |label24=Հոջկինի լիմֆոմադաթներ|data24=27552|color24=#fe514b |label25=Ամորձիների քաղցկեղի մահեր|data25=10842|color25=#fe514b |label26=Քթի խոռոչի քաղցկեղից մահեր|data26=7161|color26=#fe514b }} Աղբյուր՝ [https://ourworldindata.org/how-many-people-in-the-world-die-from-cancer Our World in Data] '''Քաղցկեղից մահացության դեպքերը՝ ըստ երկրների (2020)''' {| class="wikitable sortable" ! !Ընդհանուր թիվ !100,000 հոգու հաշվով |- |Աշխարհ |9,894,402 |100.1 |- |{{դրոշավորում|Մոնղոլիա}} |4,465 |175.9 |- |{{դրոշավորում|Սերբիա}} |27,82 |150.6 |- |{{դրոշավորում|Հունգարիա}} |32,637 |148.1 |- |{{դրոշավորում|Չեռնոգորիա}} |1,752 |144.5 |- |{{դրոշավորում|Սլովակիա}} |16,192 |140.7 |- |{{դրոշավորում|Սամոա}} |218 |139.8 |- |{{դրոշավորում|Զիմբաբվե}} |10,517 |137.1 |- |{{դրոշավորում|Լեհաստան}} |118,309 |136.8 |- |{{դրոշավորում|Խորվաթիա}} |14,216 |132.7 |- |{{դրոշավորում|Ֆրանսիական Պոլինեզիա}} |479 |131.7 |- |{{դրոշավորում|Ռումինիա}} |53,974 |130.9 |- |{{դրոշավորում|Չինաստան}} |2,992,600 |129.0 |- |{{դրոշավորում|Մոլդովա}} |8,289 |127.8 |- |{{դրոշավորում|Բոսնիա և Հերցեգովինա}} |9,142 |127.3 |- |{{դրոշավորում|Ուրուգվայ}} |8,534 |127.1 |- |{{դրոշավորում|Հայաստան}} |6,038 |125.8 |- |{{դրոշավորում|Պապուա Նոր Գվինեա}} |7,006 |124.9 |- |{{դրոշավորում|Լատվիա}} |5,768 |123.6 |- |{{դրոշավորում|Բարբադոս}} |742 |121.8 |- |{{դրոշավորում|Լիտվա}} |8,114 |121.6 |- |{{դրոշավորում|Թուրքիա}} |125,788 |119.9 |- |{{դրոշավորում|Ճամայկա}} |4,571 |119.8 |- |{{դրոշավորում|Նոր Կալեդոնիա}} |463 |119.5 |- |{{դրոշավորում|Բուլղարիա}} |19,322 |119.0 |- |{{դրոշավորում|Բելառուս}} |21,175 |117.6 |- |{{դրոշավորում|Լաոս}} |6,17 |117.0 |- |{{դրոշավորում|Գուամ}} |287 |116.9 |- |{{դրոշավորում|Էստոնիա}} |3,98 |115.8 |- |{{դրոշավորում|Սլովենիա}} |6,55 |115.4 |- |{{դրոշավորում|Դանիա}} |17,27 |113.3 |- |{{դրոշավորում|Ռուսաստան}} |310,528 |113.2 |- |{{դրոշավորում|Հյուսիսային Մակեդոնիա}} |4,192 |112.9 |- |{{դրոշավորում|Նամիբիա}} |1,823 |112.2 |- |{{դրոշավորում|Մալավի}} |12,303 |111.7 |- |{{դրոշավորում|Կուբա}} |26,759 |111.5 |- |{{դրոշավորում|Ուգանդա}} |22,819 |111.5 |- |{{դրոշավորում|Սինգապուր}} |12,106 |111.3 |- |{{դրոշավորում|Վրաստան}} |8,041 |111.3 |- |{{դրոշավորում|Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն}} |56,259 |110.7 |- |{{դրոշավորում|Հյուսիսային Կորեա}} |39,827 |110.4 |- |{{դրոշավորում|Կաբո Վերդե}} |488 |107.6 |- |{{դրոշավորում|Ֆրանսիա}} |184,636 |107.5 |- |{{դրոշավորում|Նիդերլանդներ}} |48,868 |107.5 |- |{{դրոշավորում|Եգիպտոս}} |88,063 |107.4 |- |{{դրոշավորում|Բրունեյ}} |432 |107.1 |- |{{դրոշավորում|Հունաստան}} |33,007 |107.0 |- |{{դրոշավորում|Մալի}} |10,1 |105.9 |- |{{դրոշավորում|Չեխիա}} |27,302 |105.7 |- |{{դրոշավորում|Վիետնամ}} |122,279 |105.6 |- |{{դրոշավորում|Արգենտինա}} |69,563 |105.5 |- |{{դրոշավորում|Իռլանդիա}} |10,295 |104.1 |- |{{դրոշավորում|Հաիթի}} |9,205 |103.6 |- |{{դրոշավորում|Պորտուգալիա}} |29,951 |103.4 |- |{{դրոշավորում|Տրինիդադ և Տոբագո}} |2,236 |103.3 |- |{{դրոշավորում|Պաղեստին}} |2,879 |102.8 |- |{{դրոշավորում|Բուրունդի}} |5,645 |102.5 |- |{{դրոշավորում|Քենիա}} |26,872 |102.4 |- |{{դրոշավորում|Կիպրոս}} |2,433 |102.3 |- |{{դրոշավորում|Զամբիա}} |8,597 |102.1 |- |{{դրոշավորում|Գերմանիա}} |250,937 |102.0 |- |{{դրոշավորում|Ուկրաինա}} |83,608 |101.9 |- |{{դրոշավորում|Սուրինամ}} |658 |101.5 |- |{{դրոշավորում|Բելգիա}} |29,954 |101.0 |- |{{դրոշավորում|Թաիլանդ}} |123,883 |99.8 |- |{{դրոշավորում|Բահամյան Կղզիներ}} |467 |99.8 |- |{{դրոշավորում|Մեծ Բրիտանիա}} |177,628 |99.6 |- |{{դրոշավորում|Ֆիլիպիններ}} |92,165 |99.6 |- |{{դրոշավորում|Ֆիջի}} |825 |98.4 |- |{{դրոշավորում|Դոմինիկյան Հանրապետություն}} |11,929 |98.1 |- |{{դրոշավորում|Մոզամբիկ}} |17,639 |97.9 |- |{{դրոշավորում|Ղազախստան}} |20,82 |97.8 |- |{{դրոշավորում|Մյանմա}} |52,276 |97.7 |- |{{դրոշավորում|Նոր Զելանդիա}} |10,328 |97.7 |- |{{դրոշավորում|Ռեյունյոն}} |1,52 |97.7 |- |{{դրոշավորում|Կամբոջա}} |12,534 |96.1 |- |{{դրոշավորում|Ավստրիա}} |22,353 |95.4 |- |{{դրոշավորում|Պարագվայ}} |6,496 |94.6 |- |{{դրոշավորում|Սիրիա}} |12,807 |94.4 |- |{{դրոշավորում|Իրան}} |78,646 |93.4 |- |{{դրոշավորում|Վենեսուելա}} |30,567 |93.2 |- |{{դրոշավորում|Տանզանիա}} |26,679 |93.1 |- |{{դրոշավորում|Կանադա}} |86,053 |92.9 |- |{{դրոշավորում|Նորվեգիա}} |11,929 |91.4 |- |{{դրոշավորում|Իտալիա}} |173,469 |90.6 |- |{{դրոշավորում|Բրազիլիա}} |256,954 |90.2 |- |{{դրոշավորում|Ադրբեջան}} |10,333 |90.1 |- |{{դրոշավորում|Իսպանիա}} |112,335 |90.0 |- |{{դրոշավորում|Իսրայել}} |12,896 |89.8 |- |{{դրոշավորում|Գվինեա}} |5,807 |89.4 |- |{{դրոշավորում|Լիբերիա}} |2,572 |89.3 |- |{{դրոշավորում|Սոմալի}} |7,301 |89.1 |- |{{դրոշավորում|Հորդանան}} |6,143 |87.8 |- |{{դրոշավորում|Լիբիա}} |4,728 |87.8 |- |{{դրոշավորում|Լյուքսեմբուրգ}} |1,167 |87.6 |- |{{դրոշավորում|Ֆրանսիական Գվիանա}} |219 |87.6 |- |{{դրոշավորում|Մարոկկո}} |35,096 |87.4 |- |{{դրոշավորում|Ղրղզստան}} |4,639 |87.4 |- |{{դրոշավորում|Կոտ դ'Իվուար}} |11,663 |87.3 |- |{{դրոշավորում|Շվեդիա}} |24,38 |87.0 |- |{{դրոշավորում|Չիլի}} |28,323 |86.8 |- |{{դրոշավորում|Մալայզիա}} |29,332 |86.7 |- |{{դրոշավորում|Սենեգալ}} |7,793 |86.2 |- |{{դրոշավորում|Մադագասկար}} |13,601 |86.0 |- |{{դրոշավորում|ԱՄՆ}} |607,636 |85.7 |- |{{դրոշավորում|Կամերուն}} |13,096 |85.7 |- |{{դրոշավորում|Գվադելուպա}} |844 |85.3 |- |{{դրոշավորում|Պերու}} |34,57 |84.6 |- |{{դրոշավորում|Սան Տոմե և Պրինսիպի}} |103 |84.5 |- |{{դրոշավորում|Իրաք}} |19,683 |84.3 |- |{{դրոշավորում|Անգոլա}} |12,349 |84.3 |- |{{դրոշավորում|Ինդոնեզիա}} |232,302 |84.2 |- |{{դրոշավորում|Ֆինլանդիա}} |13,34 |84.0 |- |{{դրոշավորում|Լիբանան}} |6,302 |84.0 |- |{{դրոշավորում|Իսլանդիա}} |641 |84.0 |- |{{դրոշավորում|Կոլումբիա}} |54,272 |83.7 |- |{{դրոշավորում|Շվեյցարիա}} |18,903 |82.9 |- |{{դրոշավորում|Բուրկինա Ֆասո}} |8,559 |82.9 |- |{{դրոշավորում|Թուրքմենստան}} |4,296 |82.9 |- |{{դրոշավորում|Սենթ Լյուսիա}} |232 |82.8 |- |{{դրոշավորում|Ավստրալիա}} |47,452 |82.2 |- |{{դրոշավորում|Գվինեա Բիսաու}} |824 |82.1 |- |{{դրոշավորում|Բոլիվիա}} |9,845 |81.5 |- |{{դրոշավորում|Ճապոնիա}} |418,978 |81.3 |- |{{դրոշավորում|Հոնդուրաս}} |6,34 |80.8 |- |{{դրոշավորում|Ռուանդա}} |5,981 |80.4 |- |{{դրոշավորում|Էսվատինի}} |601 |80.3 |- |{{դրոշավորում|Գանա}} |15,714 |80.1 |- |{{դրոշավորում|Աֆղանստան}} |15,796 |79.8 |- |{{դրոշավորում|Մալթա}} |963 |79.6 |- |{{դրոշավորում|Կոստա Ռիկա}} |5,965 |79.4 |- |{{դրոշավորում|Մարտինիկա}} |880 |79.4 |- |{{դրոշավորում|Թունիս}} |11,742 |78.0 |- |{{դրոշավորում|Նիկարագուա}} |4,517 |77.2 |- |{{դրոշավորում|Մավրիտանիա}} |2,094 |77.2 |- |{{դրոշավորում|Տոգո}} |3,383 |77.1 |- |{{դրոշավորում|Կոմորյան կղզիներ}} |403 |76.8 |- |{{դրոշավորում|Չադ}} |6 |76.2 |- |{{դրոշավորում|Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն}} |1,94 |76.1 |- |{{դրոշավորում|Սիերա Լեոնե}} |3,337 |75.6 |- |{{դրոշավորում|Էկվադոր}} |14,909 |75.5 |- |{{դրոշավորում|Եմեն}} |11,969 |75.5 |- |{{դրոշավորում|Հարավային Կորեա}} |88,262 |75.3 |- |{{դրոշավորում|Հասարակածային Գվինեա}} |587 |75.3 |- |{{դրոշավորում|Ալժիր}} |32,407 |75.2 |- |{{դրոշավորում|Բանգլադեշ}} |108,47 |75.0 |- |{{դրոշավորում|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն}} |34,185 |74.4 |- |{{դրոշավորում|Ալբանիա}} |3,935 |74.2 |- |{{դրոշավորում|Նիգերիա}} |77,755 |73.7 |- |{{դրոշավորում|Եթովպիա}} |50,778 |73.6 |- |{{դրոշավորում|Լեսոթո}} |1,237 |73.6 |- |{{դրոշավորում|Պուերտո Ռիկո}} |5,523 |73.4 |- |{{դրոշավորում|Պակիստան}} |114,862 |72.8 |- |{{դրոշավորում|Մալդիվներ}} |264 |72.8 |- |{{դրոշավորում|Մավրիկիոս}} |1,502 |72.3 |- |{{դրոշավորում|Ուզբեկստան}} |20,746 |72.0 |- |{{դրոշավորում|Հարավային Սուդան}} |4,569 |71.2 |- |{{դրոշավորում|Գաբոն}} |1,024 |71.0 |- |{{դրոշավորում|Էրիթրեա}} |1,642 |70.8 |- |{{դրոշավորում|Գվատեմալա}} |9,46 |69.7 |- |{{դրոշավորում|Պանամա}} |3,733 |69.7 |- |{{դրոշավորում|Վանուատու}} |149 |69.4 |- |{{դրոշավորում|Բենին}} |4,607 |68.5 |- |{{դրոշավորում|Սողոմոնյան կղզիներ}} |308 |68.5 |- |{{դրոշավորում|Գայանա}} |565 |67.7 |- |{{դրոշավորում|Բելիզ}} |213 |66.4 |- |{{դրոշավորում|Սալվադոր}} |5,244 |66.2 |- |{{դրոշավորում|Բութան}} |454 |66.2 |- |{{դրոշավորում|Գամբիա}} |809 |65.6 |- |{{դրոշավորում|Կատար}} |703 |64.4 |- |{{դրոշավորում|Բահրեյն}} |592 |64.2 |- |{{դրոշավորում|Օման}} |2,019 |64.1 |- |{{դրոշավորում|Ջիբութի}} |519 |64.1 |- |{{դրոշավորում|Տաջիկստան}} |3,825 |63.8 |- |{{դրոշավորում|Քուվեյթ}} |1,718 |63.5 |- |{{դրոշավորում|Հնդկաստան}} |846,96 |62.7 |- |{{դրոշավորում|Մեքսիկա}} |89,172 |62.6 |- |{{դրոշավորում|Սուդան}} |16,794 |62.1 |- |{{դրոշավորում|Բոտսվանա}} |1,094 |62.1 |- |{{դրոշավորում|Արևելյան Թիմոր}} |539 |61.9 |- |{{դրոշավորում|Նիգեր}} |7,212 |60.8 |- |{{դրոշավորում|Շրի Լանկա}} |16,52 |56.6 |- |{{դրոշավորում|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն}} |1,593 |56.6 |- |{{դրոշավորում|Արաբական Միացյալ Էմիրություններ}} |1,877 |55.1 |- |{{դրոշավորում|Նեպալ}} |13,523 |54.4 |- |{{դրոշավորում|Սաուդյան Արաբիա}} |12,986 |50.9 |} Աղբյուր՝ [https://ourworldindata.org/how-many-people-in-the-world-die-from-cancer Our World in Data] == Պատմություն == [[Պատկեր:Clara_Jacobi-Tumor.jpg|ձախից|մինի|Փորագրված է հոլանդացի կնոջ 2 պատկեր՝ պարանոցի ուռուցքի հեռացումից առաջ և հետո (1689թ.)]] Քաղցկեղը գոյություն է ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում<ref name=Hist1/>։ Քաղցկեղի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը մեզ է հասել ՔԱ 1600 թվականից՝ եգիպտական Էդվին Սմիթ պապիրուսում։ Այն նկարագրում է կրծքագեղձի քաղցկեղ<ref name=Hist1>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 1 |journal=Cancer |volume=117 |issue=5 |pages=1097–102 |date=March 2011 |pmid=20960499 |doi=10.1002/cncr.25553}}</ref>։ [[Հիպոկրատ]]ը (ՔԱ 460-370թթ.) նկարագրել է քաղցկեղի մի քանի տեսակներ, տալով նրանց հունարեն καρκίνος (խեցգետին) անունը<ref name=Hist1/>։ Այս անունը նա տվել նմանեցնելով ուռուցքի հատած մակերեսը խեցգետնի, քանի որ «երակները պատել են ուռուցքի շուրջ բոլորն այնպես, ինչպես խեցգետինն իր ոտքերով բռնում է զոհին»<ref>Paul of Aegina, 7th Century AD, quoted in {{cite web |first=Ralph W. |last=Moss |title=Galen on Cancer |url=http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716111312/http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-date=հուլիսի 16, 2011 |publisher=CancerDecisions |year=2004 |dead-url=yes |df=dmy}} Referenced from Michael Shimkin, Contrary to Nature, Washington, DC: Superintendent of Document, DHEW Publication No. (NIH) 79–720, p. 35.</ref>։ [[Գալեն Կլավդիոս|Գալենը]] գրել է, որ կրծքագեղձի քաղցկեղը ստացել է «խեցգետին» անվանումը, քանի որ ուռուցքը տվել է կողմնային ճյուղավորումներ այնպես, ինչպես խեցգետնի ոտքերն են դուրս գալիս մարնի կողմնային մակերեսներից<ref name="Majno2004">{{cite book |last1=Majno |first1=Guido |last2=Joris |first2=Isabelle | name-list-format = vanc |title=Cells, Tissues, and Disease : Principles of General Pathology: Principles of General Pathology |url={{google books |plainurl=y |id=8yAf6U7njlcC |page=738}}|accessdate=սեպտեմբերի 11, 2013|date=օգոստոսի 12, 2004|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974892-1}}</ref>։ Ցելսիուսը (ՔԱ 25-50 ՔՀ թթ.) թարգմանել է հունարեն καρκίνος-ը լատիներեն՝ քաղցկեղ, որը նույնպես նշանակում է խեցգետին։ Նա նաև որպես բուժման եղանակ խորհուրդ է տվել վիրահատությունը<ref name=Hist1/>։ Գալենը (ՔՀ 2-րդ դար) ժխտում էր վիրահատության օգտակարությունն ու խորհուրդ տալիս կիրառել լուծողականներ<ref name=Hist1/>։ Այս խորհուրդները լայնորեն կիրառվել են ավելի քան 1000 տարի<ref name=Hist1/>։ 15-17 դդ. բժիշկներին թույլատրվեց կատարել դիահերձումներ, պարզելու համար մահվան պատճառը<ref name=Hist2>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 2 |journal=Cancer |volume=117 |issue=12 |pages=2811–20 |date=June 2011 |pmid=21656759 |doi=10.1002/cncr.25825}}</ref>։ Գերմանացի պրոֆեսոր Վիլհելմ Ֆաբրին կարծում էր, որ կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջանում է կաթնագեղձի ծորաննում մնացած կաթից։ Հոլանդացի պրոֆեսոր Ֆրանկոիս դե լա Բոե Սիլվիուսը գտնում էր, որ բոլոր հիվանդությունները քիմիական փոփոխությունների արդյունք էն, և որ քաղցկեղն առաջանում է ավշի թթվայնացման պատճառով։ Նրա ժամանակակիցներից Նիկոլաս Տուլպը կարծում էր, որ քաղցկեղը թույն է, որը դանդաղորեն տարածվում է մարմնով և եզրակացնում էր, որ այն վարակիչ է<ref>{{cite book |last=Yalom |first=Marilyn |title=A history of the breast |year=1998 |publisher=Ballantine Books |location=New York |isbn=978-0-679-43459-7 |url={{google books |plainurl=y |id=FFX1U3KUjPsC}}|edition=1}}</ref>։ Բժիշկ Ջոն Հիլլը 1761թվականին բացահայտել է, որ ծխախոտի ծուխը քթի քաղցկեղի առաջացման պատճառն է <ref name=Hist2/>։ Սրան հաջորդեց 1775 թվականին բրիտանացի վիրաբույժ Փերսիվալ Փոթթի բացահայտումն առ այն, որ ամորձապարկի կարցինոման խիստ տարածված է ծխնելույզ մաքրողների մոտ<ref>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 3 |journal=Cancer |volume=118 |issue=4 |pages=1155–68 |date=February 2012 |pmid=21751192 |doi=10.1002/cncr.26320}}</ref>։ Մանրադիտակի կիրառման միջոցով 18-րդ դարում հայտնաբերվեց, որ ուռուցքի բջիջները ավշային համակարգի միջոցով տարածվում են մարմնով մեկ և առաջացնում են մետաստազներ։ Այս տեսակետը հիվանդության մասին առաջին անգամ ձևակերպվել է անգլիացի վիրաբույժ Քեմփբել Դե Մորգանի կողմից 1871-1874 թվականներին<ref>{{cite journal |vauthors=Grange JM, Stanford JL, Stanford CA |title=Campbell De Morgan's 'Observations on cancer', and their relevance today |journal=Journal of the Royal Society of Medicine |volume=95 |issue=6 |pages=296–99 |date=June 2002 |pmid=12042378 |pmc=1279913 |doi=10.1258/jrsm.95.6.296}}</ref>։ == Հասարակություն և մշակույթ == Չնայած շատ հիվանդություններ (օրինակ՝ սրտային անբավարարությունը) ունեն ավելի վատ կանխատեսում, քան քաղցկեղի դեպքերից շատերը, այն հանդիսանում է համատարած վախի և տաբուների պատճառ<ref>{{Cite news |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Welcome to Cancerland |newspaper=[[Harper's Magazine]] |date=November 2001 |issn=0017-789X |url=http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20131108181820/http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |archive-date=նոյեմբերի 8, 2013}}</ref>։ Նիգերիայում քաղցկեղ հիվանդության անվանումը թարգմանվում է որպես «անբուժելի հիվանդություն»<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.am/books?id=Tmrp7dkvJk4C&pg=PA196|title=Handbook of Psychiatry in Palliative Medicine|last=Chochinov|first=Harvey Max|last2=Breitbart|first2=William | name-list-format = vanc |date=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-530107-6|location=|pages=196|language=en}}</ref>։ Քաղցկեղի՝ բարդ և մահացու հիվանդություն լինելու մասին խորքային հավատը բեկվում է վիճակագրությունն ուսումնասիրելիս. քաղցկեղի ամենատարածված տեսակը՝ մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղը (կազմում է դեպքերի 1/3 մասը, սակայն մահվան դեպքերը չափազանց քիչ են<ref name="Bolognia">{{cite book | last1 = Rapini | first1 = Ronald P. | last2 = Bolognia | first2 = Jean L. | last3 = Jorizzo | first3 = Joseph L. | name-list-format = vanc |title=Dermatology: 2-Volume Set |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |pages= |isbn=978-1-4160-2999-1 |oclc= |doi=}}</ref><ref>{{cite web |title=Skin cancers |url=http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |publisher=World Health Organization |accessdate=հունվարի 19, 2011 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100927065836/http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |archive-date=սեպտեմբերի 27, 2010 |df=dmy-all}}</ref>) դիտավորյալ դուրս են բերվել քաղցկեղի վիճակագրությունից, քանի որ դրանք հեշտությամբ բուժվում են, հաճախ կարճատև պրոցեդուրայի միջոցով<ref>{{cite book |last1=McCulley |first1=Michelle |last2=Greenwell |first2=Pamela | name-list-format = vanc |title=Molecular therapeutics: 21st-century medicine |publisher=J. Wiley |location=London |year=2007 |page=207 |url={{google books |plainurl=y |id=aG3SNAEACAAJ0470019166}}|isbn=978-0-470-01916-0|oclc=}}</ref>։ Արևմտյան երկրների մոտեցումը քաղցկեղ ունեցող պացիենտենրի իրավուքների վերաբերյալ հետևյալն է. պացիենտը պիտի հնարավորինս լավ տեղեկացվի իր հիվանդության մասին և մասնակցի որոշումների կայացմանը։ Անհրաժեշտ է հարգել պացիենտի կամքը։ Այլ երկրներում ընդունված է, որ որոշումները կայացնեն այլ մարդիկ։ Օրինակ՝ աֆրիկյան երկրներում ընտանիքի կարծիքն ավելի է կարևորվում, քան անհատինը։ Աֆրիկայի շատ երկրներում ախտորոշումը դրվում է այնքան ուշ, որ բուժման արդյունավետությունը լինում է խիստ ցածր, իսկ բուժումն ինքնին կարող է սնանկացնել ընտանիքին։ Արդյունքում աֆրիկյան առողջապահական մարմինները ստիպված են թույլատրել ընտանիքի անդամներին որոշել, թե երբ և ինչպես բացահայտել հիվանդի ախտորոշումը<ref name=":0" />։ Ասիական և հարավամերիկյան երկրներում նախընտրում են երկար ժամանակ հիվանդին չասել ախտոտոշման մասին, նրանք անգամ կարծում են, որ հիվանդին ախտորոշումն ընդհանրապես չասելն ավելի նպատակահարմար է<ref name=":0" />։ Ընդհանուր առմամբ հիվանդի համար ախտորոշման բացահայտման մշակույթն ավելի է տարածվել, քան 20-րդ դարում էր, սակայն իրական կանխատեսման բացահայտումը խորհուրդ չի տրվում հիվանդներից շատերի համար<ref name=":0" />։ ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ հասարակություններում քաղցկեղը դիտարկվում է որպես հիվանդություն, որի դեմ պետք է պայքարել մինչև վերջ՝ «քաղաքակիրթ անհնազանդությամբ»։ «Պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի» արտահայտությունը ստեղծվել է ԱՄՆ-ում։ Այս ռազմական տերմինները հաճախ են կիրառվում նկարագրելու համար քաղցկեղի ունեցած ազդեցությունը մարդկանց վրա։ Դրանք ցույց են տալիս, որ քաղցկեղը մի վիճակ է, երբ հիվանդը պետք է պայքարի ու միաժամանակ կայացնի արագ ու կտրուկ որոշումներ, ոչ թե անտեսի իրավիճակն ու այն բարդի այլ մարդկանց վրա։ Ռազմական տերմինները օգնում են նաև ընկալելի դարձնել բուժման ռադիկալ տեսակները, որոնք կարող են որոշ չափով վնասել օրգանիզմին<ref name="Gwyn">{{cite book |first1=Graham |last1=Low |first2=Lynne |last2=Cameron | name-list-format = vanc |title=Researching and Applying Metaphor |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=8aOxMvo_ag8C}}|year=1999|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-64964-3| chapter=10}}</ref><ref>{{cite book |first=Gayle A. |last=Sulik |title=Pink Ribbon Blues: How Breast Cancer Culture Undermines Women's Health |url={{google books |plainurl=y |id=_it2CwAAQBAJ |page=78}}|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974993-5|pages=78–89}}</ref>։ 1970-ականներին ԱՄՆ-ում խիստ տարածված էր քաղցկեղի խոսքային թերապիան՝ հիմնված այն մտքի վրա, որ քաղցկեղը բացասական ապրումների հետևանք է<ref name=Olson />։ «Քաղցկեղային անհատականությամբ» մարդիկ դեպրեսված են, ճնշված, սեփական անձի հանդեպ խղճահարությամբ և վախենում են արտահայտել իրենց զգացմունքները։ Մի շարք ֆիզիոթերապևտներ կարծում են, որ քաղցկեղը հնարավոր է բուժել, եթե փոխվի հիվանդի վերաբերմունքը կյանքի և իր իրավիճակի հանդեպ<ref name=Olson />։ Այս հավատը հնարավորություն տվեց որոշակիորեն փոխել վերաբերմունքը քաղցկեղի նկատմամբ. նվազեցնել վախը հիվանդությունից և չդառնալ չափից դուրս հոգատար և բարի հիվանդների հանդեպ, որոնց վրա ավելորդ ուշադրությունը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ<ref name=Ehrenreich />։ Այն նաև հիվանդներին դարձնում է ավելի նախաձեռնող, քանի որ նրանք մտածում են, որ իրենց վատ էմոցիաներն ու վախերը կարճացնում են կյանքը<ref name=Ehrenreich />։ Գաղափարը Սուսան Սոնթագինն է, որը կրծքագեղձի քաղցկեղի բուժումից հետո, վերականգնողական կուրսեր անցնելիս, հրատարակեց «Հիվանդությունը փոխաբերություն է» աշխատությունը՝ 1978թվականին<ref name=Olson>{{cite book | first = James S. | last = Olson | name-list-format = vanc |title=Bathsheba's Breast: Women, Cancer, and History |url={{google books |plainurl=y |id=gp9aMBieClMC |page=145}}|year=2005|publisher=JHU Press|isbn=978-0-8018-8064-3| pages = 145–70 | oclc = 186453370 }}</ref>։ Չնայած ընդհանուր գաղափարը հիմա հերքվել է, մասնակիորեն այն դեռ գոյություն ունի և հիմք է տալիս պացիենտներին դրական էմոցիաների ձգտել<ref name=Ehrenreich>{{cite book |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Bright-sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America |url={{google books |plainurl=y |id=wxJlvB7bCO4C |page=15}}|year=2009|publisher=Henry Holt and Company|isbn=978-0-8050-8749-9| pages = 15–44 | oclc = }}</ref>։ Համարվում է, որ քաղցկեղով հիվանդներին պիտակավորողներն ու քննադատողներն այն մարդիկ են, ովքեր կարծում են, թե այս աշխարհում ցանկացած հիվանդություն պատիժ է որևէ մեղքի համար և, որ լավ մարդկանց հետ նման բաներ չեն լինում<ref>{{Cite news |title=A Sick Stigma: Why are cancer patients blamed for their illness? |date=սեպտեմբերի 24, 2013 |url=http://www.slate.com/articles/health_and_science/medical_examiner/2013/09/cancer_stigma_don_t_blame_patients_for_their_disease_no_matter_what_the.html |newspaper=Slate |last=Huff |first=Charlotte|name-list-format = vanc |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20131011120507/http://www.slate.com/articles/health_and_science/medical_examiner/2013/09/cancer_stigma_don_t_blame_patients_for_their_disease_no_matter_what_the.html |archive-date=հոկտեմբերի 11, 2013 |df=dmy-all}}</ref>։ === Տնտեսական էֆեկտ === 2015 թվականին ԱՄՆ-ում քաղցկեղի հետ կապված ընդհանուր ծախսերը կազմել են 80.2 միլիարդ դոլար<ref name="Economic Impact of Cancer">{{cite web |title=Economic Impact of Cancer |url=https://www.cancer.org/cancer/cancer-basics/economic-impact-of-cancer.html |website=American Cancer Society |date=հունվարի 3, 2018 |accessdate=հուլիսի 5, 2018}}</ref>։ 1960թվականից սկսած քաղցկեղի հետ ասոցացված ծախսերն աճում են յուրաքանչյուր տարի՝ 2004 թվականին հասնելով ընդհանուր առողջապահական բյուջեի 5%-ին<ref>{{cite journal |vauthors=Bosanquet N, Sikora, K |title=The economics of cancer care in the UK |journal=Lancet Oncology |volume=5 |issue=9 |pages=568–74 |date=2004 |pmid=15337487 |doi=10.1016/S1470-2045(04)01569-4}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Mariotto AB, Yabroff KR, Shao Y, Feuer EJ, Brown ML |title=Projections of the cost of cancer care in the United States: 2010-2020 |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=103 |issue=2 |pages=117–28 |date=2011 |pmid=21228314 |pmc=3107566 |doi=10.1093/jnci/djq495}}</ref>։ Նմանատիպ իրավիճակ է նաև Եվրոպայում, որտեղ քաղցկեղի բուժման ծախսերը կազմում են առողջապահության ընդհանուր բյուջեի 6%-ը<ref>{{cite journal |vauthors=Jönsson B, Hofmarcher T, Lindgren P, Wilking N |title=The cost and burden of cancer in the European Union 1995-2014 |journal=European Journal of Cancer |volume=66 |issue=Oct |pages=162–70 |date=2016 |pmid=27589247 |doi=10.1016/j.ejca.2016.06.022}}</ref>։ Բուժման ծախսերից բացի քաղկեղը նաև առաջացնում է անուղղակի ծախսեր՝ կապված հիվանդին մատչելի տեղեկատվության տրամադրման հետևանքով աշխատանքային ժամանակի կորստի և վաղաժամ մահացության հետ։ Այդ անուղղակի ծախսերը գերազանցում են այն գումարը, որն անմիջականորեն ծախսվում է հիվանդների բուժման համար<ref>{{cite journal |vauthors=Luengo-Fernandez R, Leal J, Gray A, Sullivan R |title=Economic burden of cancer across the European Union: a population-based cost analysis |journal=Lancet Oncology |volume=14 |issue=12 |pages=1165–74 |date=2013 |pmid=24131614 |doi=10.1016/S1470-2045(13)70442-X}}</ref>։ === Աշխատատեղեր === ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցող մարդիկ ընդգրկված է EEOC-ի (Equal Employment Opportunity Commission) պաշտպանության ոլորտում, անգամ այն դեպքում, որ քաղցկեղը կարող է վատ անդրադառնալ հիվանդի աշխատունակության վրա<ref name="Economic Impact of Cancer"/>։ Գործատուները կարող են առավելություն տալ առողջ մարդկանց միայն այն դեպքում, երբ քաղցկեղով հիվանդ մարդու աշխատունակությունը տուժում է մեծ չափով։ Մշակվել են հատուկ ուղեցույցներ գործատուների համար, թե ինչպես վարեն հարցազրույցը քաղցկեղ ունեցող անձանց հետ<ref name="EEOC" />։ == Հետազոտություններ == [[Պատկեր:UF_CancerHospital.JPG|մինի|Ֆլորիդայի համալսարանի ուռուցքաբանական հիվանդանոց]] Քանի որ քաղցկեղը հիվանդությունների մեծ խումբ է<ref name=WhatIsCancerNCI>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |title=What Is Cancer? |publisher=[[National Cancer Institute]] |accessdate=մարտի 28, 2018|date=սեպտեմբերի 17, 2007}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |title=Cancer Fact Sheet |publisher=Agency for Toxic Substances &amp; Disease Registry |date=օգոստոսի 30, 2002 |accessdate=օգոստոսի 17, 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20090813142933/http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |archive-date=օգոստոսի 13, 2009 |df=dmy-all}}</ref>, հնարավոր չէ, որ մի օր ստեղծվի մեկ կոնկրետ բուժում քաղցկեղի համար, ինչպես հնարավոր չէ գտնել մեկ բուժում բոլոր ինֆեկցիոն հիվանդությունների համար<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/health/060919_bad_cancer.html |title=Exciting New Cancer Treatments Emerge Amid Persistent Myths |last=Wanjek |first=Christopher| name-list-format=vanc |date=սեպտեմբերի 16, 2006 |accessdate=օգոստոսի 17, 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20080516080512/http://www.livescience.com/health/060919_bad_cancer.html |archive-date=մայիսի 16, 2008 |df=dmy-all}}</ref>։ Անոթագոյացման արգելակիչները սխալմամբ համարվել են «արծաթե բանալի» քաղցկեղի բոլոր տեսակները բուժելու համար<ref>{{cite journal |vauthors=Hayden EC |title=Cutting off cancer's supply lines |journal=Nature |volume=458 |issue=7239 |pages=686–87 |date=April 2009 |pmid=19360048 |doi=10.1038/458686b}}</ref>։ Անոթագոյացման արգելակիչներն ու մյուս միջոցներն օգտագործվում են կոմբինացված կանխարգելելու համար մահացությունը<ref>{{cite journal |vauthors=Bagri A, Kouros-Mehr H, Leong KG, Plowman GD |title=Use of anti-VEGF adjuvant therapy in cancer: challenges and rationale |journal=Trends in Molecular Medicine |volume=16 |issue=3 |pages=122–32 |date=March 2010 |pmid=20189876 |doi=10.1016/j.molmed.2010.01.004}}</ref>։ Քաղցկեղի բուժման փորձարարական եղանակները ստեղծվում են հետազոտական կլինիկաներում, որտեղ նոր ստեղծվող մեթոդների արդյունավետությունը համեմատվում է արդեն գոյություն ունեցողների հետ։ Բուժման մեթոդը, որը լավ արդյունավետություն է ունեցել քաղցկեղի որևէ տեսակի համար, կարող է փորձարկվել այլ տեսակների համար ևս<ref>{{cite journal |vauthors=Sleigh SH, Barton CL |title=Repurposing Strategies for Therapeutics |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=3 |pages=151–59 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11536770-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>։ Հետազոտության մեթոդները գնալով կատարելագործվում են՝ նպատակ ունենալով գտնել ավելի դիպուկ թիրախներ ճիշտ բուժում կազմակերպելու համար՝ հաշվի առնելով տվյալ անհատի կենսաբանական առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Winther H, Jorgensen JT |title=Drug-Diagnostic Co-Development in Cancer |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=6 |pages=363–75 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11586320-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>։ Քաղցկեղի բուժումը հիմնված է հետևյալ կետերի վրա. * Գործոնները (օրինակ՝ վիրուսներ) և իրադարձությունները (օրինակ՝ մուտացիաներ), որոնք հանգեցնում են նորմալ բջջից քաղցկեղային բջջի առաջացմանը * Գենետիկ վնասվածքի բնույթն ու տուժած գեները * Գենետիկ փոփոխությունների ազդեցությունը բջջի ֆիզիոլոգիայի վրա և՛ քաղցկեղային բջջի առաջացման փուլում, և՛ դրա հետագա փոփոխությունների ժամանակ Մոլեկուլային և բջջային կենսաբանությունից առավել ընդլայնված գիտելիքները, որոնք բացահայտվել են քաղցկեղի հետազոտությունների ժամանակ, հնարավորություն են տվել գտնել բուժման տարբեր նորանոր մեթոդներ սկսած 1971թ.-ից, երբ ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնի հայտարարեց «պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի»։ Դրանից հետո ԱՄՆ-ն ծախսել է մոտ 200 միլիարդ դոլար քաղցկեղի հետազոտման համար<ref>{{cite web |first=Sharon |last=Begley | name-list-format = vanc |url=http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |title=Rethinking the War on Cancer |date=սեպտեմբերի 16, 2008 |website=Newsweek |accessdate=սեպտեմբերի 8, 2008 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910012446/http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |archive-date=սեպտեմբերի 10, 2008}}</ref>։ 1950-2005 թվականներին քաղցկեղից մահացությունը նշանակալիորեն նվազել է<ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |title=Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer |last=Kolata |first=Gina |authorlink=Gina Kolata|name-list-format=vanc |date=ապրիլի 23, 2009 |work=[[The New York Times]] |accessdate=մայիսի 5, 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120114120509/http://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |archive-date=հունվարի 14, 2012 |df=dmy-all}}</ref>։ Ֆինանսական ռեսուրսների համար մրցակցությունը ճնշող ազդեցություն է ունենում կրեատիվության, ռիսկի դիմելու և օրիգինալ մտածողության վրա, որոնք կարող էին ֆունդամենտալ բացահայտումների հանգեցնել։ Դրանք իրենց տեղը զիջում են ցածր-ռիսկային հետազոտություններին<ref>{{cite journal |author=[[Bruce Alberts]], Marc W. Kirschner, Shirley Tilghman, and [[Harold Varmus]] |year=2014 |title=Rescuing US biomedical research from its systemic flaws |url=http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=111 |issue=16 |pages=5773–77 |doi=10.1073/pnas.1404402111 |pmid=24733905 |pmc=4000813 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140518210958/http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |archive-date=մայիսի 18, 2014 |df=dmy-all|bibcode=2014PNAS..111.5773A }}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |title=Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer |last=Kolata |first=Gina|name-list-format=vanc |date=ապրիլի 23, 2009 |work=The New York Times |accessdate=դեկտեմբերի 29, 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120114120509/http://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |archive-date=հունվարի 14, 2012 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/06/28/health/research/28cancer.html |title=Grant System Leads Cancer Researchers to Play It Safe |last=Kolata |first=Gina|name-list-format=vanc |date=հունիսի 27, 2009 |work=The New York Times |accessdate=դեկտեմբերի 29, 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110608133344/http://www.nytimes.com/2009/06/28/health/research/28cancer.html |archive-date=հունիսի 8, 2011 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |author=Powell K |year=2016 |title=Young, talented and fed-up: scientists tell their stories |url=http://www.nature.com/news/young-talented-and-fed-up-scientists-tell-their-stories-1.20872 |journal=Nature |volume=538 |issue= 7626|pages=446–49 |doi=10.1038/538446a |pmid=27786221 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20161027123156/http://www.nature.com/news/young-talented-and-fed-up-scientists-tell-their-stories-1.20872 |archive-date=հոկտեմբերի 27, 2016 |df=dmy-all|bibcode=2016Natur.538..446P }}</ref>։ Ընթացքի մեջ են վիրուսաթերապիայի հետազոտությունները, որն օգտագործում է վիրուսները որպես բուժման մեթոդ։ == Հղիություն == Քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 1000 հղի կնոջից 1-ին։ Հղիության ընթացքում ևս կանանց մոտ քաղցկեղի ամենատարածված տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, արգանի վզիկի քաղցկեղը, լեյկեմիան, լիմֆոման, մելանոման, ձվարանի քաղցկեղը և հաստ աղու քաղցկեղը<ref name="yarbro" />։ Հղիության ընթացքում նոր քաղցկեղի ախտորոշումը բարդ է, քանի որ մի շարք սիմպտոմներ քողարկվում են հղիությունից առաջացած դիսկոմֆորտի ներքո։ Դրա հետևանքով քաղցկեղը սովորաբար հայտնաբերվում է ավելի ուշ փուլերում։ Հղիության ընթացքում հետազոտության մի շարք միջոցներ անվտանգ են (օր.՝ ՄՌՇ, ուլտրաձայնային հետազոտություն), իսկ մյուսները՝ ոչ (PET սկանավորում)<ref name="yarbro" />։ Բուժումն ընդհանուր առմամբ նույնն է, ինչ ոչ հղի պացիենտների դեպքում, սակայն անհրաժեշտ է խուսափել ճառագայթային թերապիայից, քանի որ ճառագայթման նորման գերազանցող դոզաներն ունեն խիստ վնասակար ազդեցություն պտղի վրա։ Որոշ դեպքերում բուժական բոլոր միջոցառումները հետաձգվում են ծննդաբերությունից հետո, եթե քաղցկեղի ախտորոշումը դրվում է հղիության ուշ փուլերում։ Եթե այն հայտնաբերվում է հղիության վաղ փուլերում, սովորաբար բուժումը սկսում են անմիջապես։ Վիրահատությունը սովորաբար անվտանգ է, սակայն կոնքում կատարվելիք վիրահատությունները հղիության առաջին եռամսյակում կարող են հանգեցնել վիժման։ Հղիության ընթացքում քիմիոթերապիան մեծացնում է բարդությունների ու արատներով երեխա ունենալու հավանականությունը (ինքնաբեր վիժումներ, վաղաժամ ծննդաբերություն)<ref name="yarbro" />։ [[Աբորտ]] անելը պարտադիր չէ և քաղցկեղի հիմնական տեսակների դեպքում չի մեծացնում մոր ապրելիությունը։ Որոշ դեպքերում արգանդի քաղցկեղի առկայության պարագայում հիվանդն ի վիճակի չէ հղիությունը շարունակել, որոշ դեպքերում էլ հիվանդն ինքը որոշում է աբորտ անել և սկսել ագրեսիվ քիմիոթերապիան<ref name="yarbro" />։ Բուժման որոշ տեսակներ կարող են մորը զրկել բնական ճանապարհով ծննդաբերելու և կրծքով կերակրելու հնարավորությունից<ref name="yarbro" />։ Արգանդի վզիկի քաղցկեղի դեպքում ծննդալուծումն իրականացվում է [[Կեսարյան հատում|կեսարյան հատման]] եղանակով։ Կրծքագեղձի ճառագայթումից հետո այն այլևս չի կարող կաթ արտադրել և հակված է մաստիտների առաջացման։ Եթե քիմիոթերապիան իրականացվում է ծննդաբերությունից հետո, տոքսիկ նյութերն անցնում են կաթ և կարող են վնասել երեխային<ref name=yarbro>{{cite book |first1=Connie Henke |last1=Yarbro |first2=Debra |last2=Wujcik |first3=Barbara Holmes |last3=Gobel | name-list-format = vanc |title=Cancer Nursing: Principles and Practice |url={{google books |plainurl=y |id=LJVTQs4QjJ0C |page=901}}|year=2010|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-6357-2|pages = 901–05}}</ref>։ == Այլ կենդանատեսակներ == Անասնաբուժական ուռուցքաբանությունը, հիմնված հիմնականում շների ու կատուների վրա, զարգացած երկրներում զարգացող ճյուղ է, և մարդու քաղցկեղի համար կիրառվող բուժման եղանակներն այս դեպքում ևս կարող են արդյունավետ լինել։ Քաղցկեղի առավել տարածված տեսակները ընտանի կենդանիների մոտ այլ են, սակայն ընհանրապես քաղցկեղի տարածվածությունը կարծես թե նույնն է, ինչ մարդկանց մոտ։ Կենդանիները՝ հատկապես կրծողները, օգտագործվում են ուսումնասիրությունների համար, որոնք հետագայում հիմք են հանդիսանում մարդու քաղցկեղի վերաբերյալ հայտնագործություններ անելու համար<ref>{{cite journal |last1=Thamm |first1=Douglas |title=How companion animals contribute to the fight against cancer in humans |journal=Veterinaria Italiana |date=March 2009 |volume=54 |issue=1 |pages=111–20 |url=http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |accessdate=հուլիսի 18, 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140723044907/http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |archive-date=հուլիսի 23, 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ Կենդանիների մոտ հայտնաբերվել են վարակիչ քաղցկեղի մի քանի տեսակ, երբ քաղցկեղային բջիջները փոխանցվում են մի կենդանուց մյուսին։ Այս երևույթը նկատվել է Ստիկերի սարկոմա ունեցող (Sticker's sarcoma) շների մոտ (հայտնի է նաև որպես շների վարակիչ սեռական ուռուցք)<ref name="pmid16901782">{{cite journal |vauthors=Murgia C, Pritchard JK, Kim SY, Fassati A, Weiss RA |title=Clonal origin and evolution of a transmissible cancer |journal=Cell |volume=126 |issue=3 |pages=477–87 |date=August 2006 |pmid=16901782 |pmc=2593932 |doi=10.1016/j.cell.2006.05.051}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{refbegin}} * {{cite book |first1=Robert C. |last1=Bast |first2=Carlo M. |last2=Croe |first3=William N. |last3=Hait |first4=Waun Ki |last4=Hong |first5=Donald W. |last5=Kufe |first6=Martine |last6=Piccart-Gebhart |first7=Raphael E. |last7=Pollock |first8=Ralph R. |last8=Weichselbaum |first9=Hongwang |last9=Yang|first10=James F.|last10=Holland | name-list-format = vanc |title=Holland-Frei Cancer Medicine |url={{google books |plainurl=y |id=onCBjwEACAAJ}}|year=2016|publisher=Wiley|isbn=978-1-118-93469-2}} * {{cite book |last=Kleinsmith |first=Lewis J. | name-list-format = vanc |title=Principles of cancer biology |url={{google books |plainurl=y |id=LKVrAAAAMAAJ}}|year=2006|publisher=Pearson Benjamin Cummings|isbn=978-0-8053-4003-7}} * {{cite book |last=Mukherjee |first=Siddhartha |title=The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer |year=2010 |publisher=Simon & Schuster |isbn=978-1-4391-0795-9 |url=https://www.publishersweekly.com/978-1-4391-0795-9 |accessdate=օգոստոսի 7, 2013}} * {{cite book | first1 = Richard | last1 = Pazdur | first2 = Kevin A. | last2 = Camphausen | first3 = Lawrence D. | last3 = Wagman | first4 = William J. | last4 = Hoskins| name-list-format = vanc |title=Cancer Management: A Multidisciplinary Approach | year=2009 | publisher = Cmp United Business Media | isbn = 978-1-891483-62-2 | url = http://www.cancernetwork.com/cancer-management-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090515031918/http://www.cancernetwork.com/cancer-management-11 | archive-date = մայիսի 15, 2009 | id = {{google books |id=wbLnPAAACAAJ}} }} * {{cite book |last=Tannock |first=Ian | name-list-format = vanc |title=The basic science of oncology |url={{google books |plainurl=y |id=Bb4F4pj2BdYC}}|year=2005|publisher=McGraw-Hill Professional|isbn=978-0-07-138774-3}} * {{cite book |first=Manfred |last=Schwab | name-list-format = vanc |title=Encyclopedia of Cancer |url={{google books |plainurl=y |id=mLUEf1kbbDgC}}|year= 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-540-36847-2}} {{refend}} == Արտաքին հղումներ == * [https://cancer.am/ Ամեն ինչ քաղցկեղի մասին] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ախտաբանական անատոմիա]] iy4hz6hv7puj1nkkgqlfnj510gxgztq 0 449585 8476150 8475711 2022-07-28T00:05:21Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ ռեժիսոր | անուն = Ներսես Գեդեոնի Հովհաննիսյան | պատկեր =Ներսես Հովհաննիսյան.jpg | նկարագիր = | բնօրինակ անուն ազգանուն = | ի ծնե տրված անունը = | ծննդաթիվ = | ծննդավայր = | վախճան = | վախճանի վայր = | մականուն = | ոճ = | ազգություն = [[հայ]] | քաղաքացիություն = {{դրոշավորում|ՌԴ}}<br />{{դրոշավորում|ՀՀ}} | գործունեության տարիներ = | ամուսին = | մասնագիտացում =ռեժիսոր<br /> դերասան <br />սցենարիստ | ստորագրություն = | պարգևներ = | imdb_id = | ԿինոՊոիսկ_id = | կայք = | վիքիպահեստ = | օսկար = | ոսկե գլոբուս = | կաննի փառատոն = | սատուրն = | ոսկե ծիրան = | նիկա = | վենետիկյան փառատոն = | այլ մրցանակ = }} '''Ներսես Գեդեոնի Հովհաննիսյան''' ({{ԱԾ}}<ref>{{Cite web|url=https://168.am/2016/10/23/705734.html|title=Մահացել է կինոռեժիսոր, սցենարիստ Ներսես Հովհաննիսյանը|website=168 Ժամ|accessdate=2016-10-23}}</ref>), հայ կինոռեժիսոր, սցենարիստ, դերասան, [[ՀԽՍՀ]] արվեստի վաստակավոր գործիչ (1987), հայկական «[[Հայակ]]» ազգային կինոյի մրցանակաբաշխության Հատուկ մրցանակի դափնեկիր (2013)։ == Կենսագրություն == Ավարտել է Երևանի № 58 ռուսական դպրոցը և մինչ ինստիտուտ ընդունվելն աշխատել է [[Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոն]]ում։ [[1953]] թվականին ավարտել է [[Երևանի գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտ]]ի ռեժիսուրայի բաժինը։ [[1959]] թվականից աշխատել է [[Հայֆիլմ]] կինոստուդիայում նախ որպես ռեժիսորի ասիստենտ, ապա՝ որպես ռեժիսոր։ [[1966]]-[[1967]] թվականներին աշխատել է «[[Մոսֆիլմ]]» կինոստուդիայում. եղել է [[Յուլի Ռայզման]]ի` «Քո ժամանակակիցը» ֆիլմի ռեժիսորի օգնականը։ Որպես դերասան նկարահանվել է մի շարք ֆիլմերում, այդ թվում՝ [[Խոշոր շահում]], [[Վերջին կիրակին]], [[Մենավոր ընկուզենին (ֆիլմ)|Մենավոր ընկուզենի]] և այլն։ Որպես ռեժիսոր ճանաչում է գտել հատկապես [[Հարսնացու հյուսիսից]] ֆիլմի նկարահանումից հետո։ [[1983]] թվականին «[[Երջանկության մեխանիկան (ֆիլմ)|Երջանկության մեխանիկան»]] ֆիլմի համար արժանացել է ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի և Կոմերիտմիության մրցանակի։ «Մոսֆիլմ» կինոստուդիայում նկարահանել է խորհրդային կինոռեժիսորներին (Ռայզման, Կալատոզով, Պիրև) նվիրված վավերագրական ֆիլմերի շարք։ «Михаил Калатозов. Путь к себе» ֆիլմի համար Արվեստի մասին ֆիլմերի միջազգային փառատոնում արժանացել է Լումիեր եղբայրների անվան բրոնզե մեդալի։ Ներսես Հովհաննիսյանը «Բումերանգ» երգիծական կինոալմանախի գեղարվեստական ղեկավարն է ու գլխավոր խմբագիրը, հանդիսանում է կինոստուդիայի ղեկավարության ու Հայաստանի կինեմատոգրաֆների միության անդամ, [[Խաչատուր Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարան|Հայկական մանկավարժական ինստիտուտի]] պրոֆեսոր։ Վերջին տարիներին ապրել է Մոսկվայում<ref>{{cite web|url=https://www.panarmenian.net/rus/news/223915/|title=На 78-м году жизни скончался режиссер фильма «Невеста с Севера»|description=новость|publisher=PanARMENIAN.Net|lang=ru|accessdate=2022-07-27}}</ref>։ Թաղված է [[Տրոեկուրովյան գերեզմանատուն|Տրոյեկուրովյան գերեզմանատանը]]<ref>{{cite web|url=https://rusarminfo.ru/2016/10/24/skonchalsya-rezhisser-nevesty-s-severa-nerses-oganesyan/|title=Скончался режиссер «Невесты с севера» Нерсес Оганесян|description=новость|publisher=RusArmInfo|lang=ru|accessdate=2022-07-27}}</ref>։ Ներսես Հովհաննիսյանի եղբայրը Հայկական ԽՍՀ արվեստների վաստակավոր գործիչ և կոմպոզիտոր [[Գագիկ Հովունց]] է<ref>{{cite web|url=https://www.armmuseum.ru/news-blog/gagik-ovunts|title=В Армении скончался композитор, заслуженный деятель искусств Гагик Овунц|description=новость|publisher=Армянский музей Москвы и культуры наций|lang=ru|accessdate=2022-07-27}}</ref>։ == Ֆիլմագրություն == === Ռեժիսոր === * 1968&nbsp;-&nbsp;«[[Հանդիպում ցուցահանդեսում]]» * 1969&nbsp;-&nbsp;«Ուշադրություն, նկարահանում է Ռայզմանը», սցենարի հեղ., ռեժ., վավ. * 1969&nbsp;-&nbsp;«[[Ձախորդ Փանոսը (ֆիլմ)|Ձախորդ Փանոսը»]] * 1971&nbsp;-&nbsp;«Ավետիք Իսահակյան», վավ. * 1972&nbsp;-&nbsp;«Հանդիպում պրոֆեսոր Բադալյանի հետ», վավ. * 1973&nbsp;-&nbsp;«[[Լուսաբացից մեկ ժամ առաջ]]», համառեժ. ([[Էրազմ Քարամյան|Է. Մելիք-Քարամյանի]] հետ) * 1975&nbsp;-&nbsp;«[[Հարսնացու հյուսիսից]]» * 1977&nbsp;-&nbsp;«[[Խոհարարները եկել են մրցույթի]]», սցենարի համահեղ., ռեժ. * 1980&nbsp;-&nbsp;«[[Թռիչքն սկսվում է երկրից]]», սցենարի համահեղ., ռեժ. * 1982&nbsp;-&nbsp;«[[Երջանկության մեխանիկան (ֆիլմ)|Երջանկության մեխանիկան»]] * 1985&nbsp;-&nbsp;«Հրամանատարին հյուր», սցենարի համահեղ., համառեժ. (Ա. Խաչատրյանի հետ), վավ. * 1986&nbsp;-&nbsp;«[[Օտար խաղեր (ֆիլմ)|Օտար խաղեր»]], սցենարի համահեղ., ռեժ. * 1997&nbsp;-&nbsp;«Երկարակեցություն» (վավ.) [[Պատկեր:Nerses Hovhannisyan's plaque, Yerevan (2).jpg|մինի|Ներսես Հովհաննիսյանի հուշատախտակը [[Փավստոս Բուզանդի փողոց (Երևան)|Երևանի Փավստոս Բուզանդի փողոցի]] [[Երեմ Սանահյանի տուն|թիվ 30 տան]] պատին]] === Դերերը կինոյում === * 1979&nbsp;-&nbsp;«[[Ապրեցեք երկար (ֆիլմ)|Ապրեցեք երկար»]]&nbsp;-&nbsp;Բենիկ * 1980&nbsp;-&nbsp;[[Խոշոր շահում]]&nbsp;-&nbsp;Շեկոյան * 1981&nbsp;-&nbsp;«[[Գործուղում առողջարան]]»&nbsp;-&nbsp;Արտուշ * 1982&nbsp;-&nbsp;«[[Սիրամարգի ճիչը]]» * 1986&nbsp;-&nbsp;«[[Վերջին կիրակին]]»&nbsp;-&nbsp;Մովսես * 1987&nbsp;-&nbsp;«[[Մենավոր ընկուզենին (ֆիլմ)|Մենավոր ընկուզենի»]]&nbsp;-&nbsp;Հովսեփ * 1990&nbsp;-&nbsp;«[[Կարոտ (ֆիլմ)|Կարոտ»]]&nbsp;-&nbsp;Ենոք * 2007&nbsp;-&nbsp;«Անառակ որդու վերադարձը» === Սցենարիստ === {| class="wikitable" !Տարեթիվ !Ֆիլմ |- |1997 |Երկարակեցություն |- |1986 |[[Օտար խաղեր (ֆիլմ)|Օտար խաղեր]] |- |1985 |Հրամանատարին հյուր |- |1980 |Թռիչքն սկսվում է երկրից |- |1977 |[[Խոհարարները եկել են մրցույթի]] |} == Հիշատակ == 2017 թվականին [[Փավստոս Բուզանդի փողոց (Երևան)|Երևանի Փավստոս Բուզանդի փողոցի]] 30 հասցեում բացվել է Ներսես Հովհաննիսյանի հուշատախտակը (ճարտարապետ՝ [[Տիգրան Բարսեղյան (ճարտարապետ)|Տիգրան Բարսեղյան]], քանդակագործ՝ Հայկ Պետրոսյան)<ref>{{Cite news|url=https://mediamax.am/am/news/society/25772/|title=Երեւանում բացվել է Ներսես Հովհաննիսյանի հուշատախտակը|newspaper=mediamax.am|language=en|access-date=2018-01-14}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://avproduction.am/?ln=am&page=person&id=1372 Ներսես Հովհաննիսյանի մասին avproduction.am կայքում] * [http://kino-teatr.ru/kino/director/sov/30443/bio/ Ներսես Հովհաննիսյանի մասին kino-teatr.ru կայքում] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Հովհաննիսյան, Ներսես}} [[Կատեգորիա:Հայ կինոռեժիսորներ]] [[Կատեգորիա:Հայ դերասաններ]] [[Կատեգորիա:1938 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Հոկտեմբերի 12 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Երևան քաղաքում ծնվածներ]] [[Կատեգորիա:Հայ սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Տրոեկուրովյան գերեզմանատանը թաղվածներ]] h8xu1p376rxtqy3xnon1ef44gla05bs 0 455027 8476258 8008004 2022-07-28T08:22:01Z 37.252.94.10 Մուլլա -> Սուլլա wikitext text/x-wiki '''Միհրդատյան պատերազմներ''' մ.թ.ա. [[89]]-[[63]], մղվել են [[Հռոմ]]ի և [[Պոնտոս]]ի թագավորության միջև։ [[Հռոմ]]ը ձգտել է նոր տարածքներ գրավել [[Փոքր Ասիա]]յում, իսկ [[Պոնտոս]]ը՝ խոչընդոտել դրան, իր ազդեցությունը պահպանելու համար։ Միհրդատյան պատերազմներ են անվանվել [[Պոնտոս]]ի թագավոր [[Միհրդատ VI Եվպատոր]]ի անունով։ # Առաջին պատերազմը (մ․ թ․ ա․ [[89]]-[[84]]) սկսել է Միհրդատ VI, նվաճել է [[Հունաստան]]ը և [[Սև ծով]]ի առափնյա տարածքները, սակայն հռոմեական զորքերը Սուլլայի գլխավորությամբ կարողացել են կասեցնել նրա առաջընթացը, և [[84]]-ին կնքվել է Դարդանոսի բանավոր հաշտությունը։ # Երկրորդ պատերազմը (մ․ թ․ ա․ [[83]]-[[81]]) նշանակալի չի եղել # Երրորդ պատերազմը (մ․ թ․ ա․ [[74]]-[[63]]) դարձյալ սկսել է Միհրդատ VI, սակայն հռոմեական զորքերը, զորավար [[Լուկուլլոս]]ի գլխավորությամբ, դուրս են մղել Միհրդատ VI-ին իր սեփական երկրից, որից հետո նա անցել է [[Հայաստան]] և ապաստանել իր դաշնակից և փեսա [[Տիգրան Բ Մեծ]]ի մոտ։ Մ․ թ․ ա․ 69-ին [[Լուկուլլոս]]ը ներխուժել է [[Հայաստան]] (որը չէր մասնակցում Միհրդատյան պատերազմներին)։ Միհրդատյան պատերազմները վերածվել են հռոմահայկական պատերազմի։ Միհրդատին, որը հայկական ուժերի օգնությամբ փորձել էր վերանվաճել իր երկիրը, վերջին հարվածը հասցրեց [[Լուկուլլոս]]ին փոխարինած [[Պոմպեոս]]ը։ Միհրդատ VI փախավ [[Բոսպորի թագավորություն]]։ [[Պոնտոս]]ը սկսեցին կառավարել [[Հռոմ]]ի դրածոները։ Միհրդատյան պատերազմների հետևանքով [[Հռոմ]]ը տիրեց գրեթե ամբողջ [[Փոքր Ասիա]]յին։ {{Պատմություն-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=7|էջ=551}} {{Հին աշխարհ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հին Հռոմի պատերազմներ]] [[Կատեգորիա:Պոնտոսի թագավորություն]] 343odqw48uhuu5hfju44x0samdwfe1t 0 455089 8475887 5915853 2022-07-27T12:59:41Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki '''Գունավոր մետաղների կարտելներ''', առավել հայտնի են [[ալյումին]]ի և [[Պղինձ|պղնձ]]ի կարտելները։ Մինչև [[առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ն ալյումինի շուկայում գործում էր միջազգային երկու կարտել ([[1901]]-[[1908|1908 թթ.]] և [[1913]]-[[1914]] թթ.), [[1926]] թվականին ստեղծվեց երրորդը, իսկ [[1931]] թվականին ([[99]] տարի ժամկետով)՝ չորրորդը («Ալյանս ալյումինյում քամփընի»), որին մասնակցում են [[Մեծ Բրիտանիա]]յի, [[Գերմանիա]]յի, [[Կանադա]]յի, [[Ֆրանսիա]]յի և [[Շվեյցարիա]]յի ալյումինի առավել խոշոր ընկերությունները։ Դադարեց գործելուց [[երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկզբին։ [[60]]-ական թվականների սկզբին, ալյումինի համաշխարհային կապիտալիստական շուկայում առաջարկի և պահանջարկի անհամապատասխանության պատճառով, ալյումինի մոնոպոլիաները սկսեցին նորից միավորվել կարտելների մեջ։ Պղնձի միջազգային «Քոփփեր էքսպորտերս ինքորփորեյթիդ» ([[1926|1926 թ.]]) կարտելը վերահսկում էր կապիտալիստական երկրների պղնձի արտադրության [[86]]%-ը և փաստորեն իշխում «Մետաղների լոնդոնյան բորսայի» վրա։ Կարտելի մեջ էին մտնում ամերիկյան և արևմտաեվրոպական առաջատար մոնոպոլիաները, այդ թվում՝ «Ամերիքըն մեթալ քլայմաքս ինքորփորեյթիդ» («American Metal Climax Incorporated»), «Ամերիքըն սմելթինգ էնդ ոիֆայնինգ քամփընի» («American Smelting and Refining Company») և այլն։ Գոյությունը դադարել է [[1929]]-[[1933]] թվականների տնտեսական ճգնաժամի շրջանում։ [[1935]] թվականին ստեղծվեց պղնձի նոր, եռամյա կարտել, որը վերահսկում էր այդ մետաղի արտադրության [[75]]%-ը։ Այն ընդգրկում էր ամերիկյան, անգլիական և բելգիական կապիտալների հսկողության տակ գտնվող պղնձի խոշորագույն ընկերությունները։ [[1957]]-[[1958]] թվականների ճգնաժամի հետևանքով պղնձի առաջարկը գերազանցեց պահանջարկը, և առաջատար ընկերությունները պայմանավորվեցին հավասարաչափ կրճատել արտադրությունը։ Սակայն հետագայում, պղնձի նկատմամբ պահանջարկի աճի հետևանքով, այդ համաձայնությունը վերացվեց ([[1966|1966 թ.]])։ {{ՀՍՀ|հատոր=7|էջ=578}} [[Կատեգորիա:Բիզնես]] bonzqmgz1nrgeom9jpwfkchvy030uso 3 469429 8476288 3162023 2022-07-28T09:03:41Z GeoO 14988 /* Ճշտում */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ Վիքիպեդիան չէ]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ Վիքիպեդիան չէ|Ի՞նչ Վիքիպեդիան չէ]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|<span style="color:white">{{BASEPAGENAME}}</span>]] ։)</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="7" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք մեծ բավականություն կստանաք մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրություն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործեք վստահ ու միշտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button vector.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]] Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք դիմեք օգնության համակարգին, կամ գրեք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրեք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրեք «Օգնեք ինձ» և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:SusikMkr|SusikMkr]] ([[Մասնակցի քննարկում:SusikMkr|քննարկում]]) 07:46, 27 Հուլիսի 2014 (UTC) {{#if:|{{{1}}}}} </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia svg logo.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Էությունը]] [[Վիքիպեդիա:Էությունը|Վիքիպեդիայի էությունը]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսսարիում|Գլոսսարիում]] |} == Ճշտում == Հարգելի՛ մասնակից, [[Մխիթար Մոս-Մուշեղյան]] հոդվածի «[https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%84%D5%AD%D5%AB%D5%A9%D5%A1%D6%80_%D5%84%D5%B8%D5%BD-%D5%84%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%A5%D5%B2%D5%B5%D5%A1%D5%B6&diff=8476276&oldid=8476179&diffmode=source Անձնական կյանք]» բաժինը գրելիս ո՞ր բաց աղբյուրից եք օգտվել։ Խնդրում եմ աղբյուրը նշել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:03, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) cqzik918dqckoedckn6t014rllvq31q 0 471723 8476218 8397284 2022-07-28T07:32:32Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki '''Նուկլոն''' ({{lang-lat|nucleus}} — միջուկ), [[միջուկ (ատոմ)|ատոմային միջուկները]] կազմող տարրական [[մասնիկներ]]ի՝ [[պրոտոն]]ի և [[նեյտրոն]]ի ընդհանուր անվանումը։ Փորձը ցույց է տվել, որ [[նեյտրոն]]ը և [[պրոտոն]]ը միմյանց հետ փոխազդում են այնպես, ինչպես [[նեյտրոն]]ը կամ [[պրոտոն]]ը (ուժեղ կամ միջուկային փոխազդեցություն)։ Այդ հատկությունը կոչվում է [[իզոտոպ ինվարիանտություն]] և թույլ է տալիս [[պրոտոն]]ը և [[նեյտրոն]]ը համարել մեկ մասնիկի՝ նուկլոնի երկու լիցքային վիճակներ։ {{Ֆիզիկա-անավարտ}} {{Մասնիկներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=8|էջ=403}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Տարրական մասնիկներ]] [[Կատեգորիա:Միջուկային ֆիզիկա]] mkkxvuniwwrn7829zuioq4j3dxuwdpy 0 471925 8476319 5317728 2022-07-28T11:10:36Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki {{զգուշացում ՀՍՀ}} {{Թարմացնել}} {{Նորից գրել}} [[Պատկեր:2007-Global-Innovation-City-Rankings-from-2thinknow.png|250px|մինի|Նորարարության գրաֆիկ ըստ քաղաքների]] '''Նորարարություն''', ստեղծագործական գործունեությունում նորի դրսևորումը, [[մարդ]]ու ստեղծագործական ունակությունների արտահայտությունը աշխատանքում։ Սոցիալիզմը մեծ հնարավորություններ է ստեղծում համատարած նորարարության, մարդու ստեղծագործական ունակությունների և տաղանդի դրսևորման համար։ «Աշխատավորների կողմից այն բանի զգացումը, որ իրենք աշխատում են ոչ թե շահագործողների, այլ իրենց համար, իրենց հասարակության համար, ծնում է աշխատանքային խանդավառություն, նորարարություն, ստեղծագործական նախաձեռնություն, մասսայական սոցիալիստական մրցություն» ։ Աշխատանքային նորարարություն աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման, գիտատեխնիկական առաջընթացի արագացման անսպառ աղբյուր է։ Այն ''սոցիալիստական մրցության'', հատկապես նրա բարձրագույն ձևի՝ աշխատանքի նկատմամբ կոմունիստական վերաբերմունքի համար շարժման աղբյուրներից է, խթանում է աշխատավորների կուլտուր-տեխնիկական մակարդակի աճը, որակավորման բարձրացումը։ Նորարարություն կարևոր է գիտության և արտադրության կապի ամրապնդման գործում, ենթադրում է տեսական և գործնական գիտելիքների ստեղծագործական զարգացում։ Նորարարության տվյալներով մշակվում են տեսական նոր գիտելիքներ, զարգացման նոր մակարդակի են հասցվում [[գիտություն]]ը, տեխնիկան, արտադրությունը։ [[ԽՍՀՄ]]-ում նորարարության ծագումն ու զարգացումը սերտորեն առնչվել են հարվածայնության,, ստախանովյան շարժման հետ։ Նորարարության շնորհիվ լայն թափ է հաղորդվել ձեռնարկությունների տեխնիկական վերազինմանը։ [[Հայրենական պատերազմ]]ի տարիներին նորարարական շարժումը խթանող [[ուժ]] էր [[հայրենիք]]ի պաշտպանության, թշնամուն ջախջախելու համար երկրի ներքին ռեսուրսներն արդյունավետ օգտագործելու գործում։ Արդի ժամանակաշրջանում նորարարությունը ծավալվում է գիտատեխնիկական հեղափոխության պայմաններում, որը վերափոխում է նաև աշխատողին, նրան դարձնում արտադրողստեղծագործող։ Աշխատավորների ստեղծագործական նախաձեռնությունը շարունակ ծնում է նորարարության կազմակերպման և զարգացման նոր ձևեր, ձեռնարկություններում ստեղծվում են նորարարների խորհուրդներ, կոնստրուկտորական և գիտատեխնիկական հասարակական բյուրոներ, ստեղծագործական կոմպլեքս բրիգադներ ևն։ Նորարարական շարժման ծավալման գործում մեծ աշխատանք է տանում գյուտարարների և ռացիոնալիզատորների համամիութենական ընկերությունը։ Շատ նորարար-բանվորներ, ինժեներատեխնիկական աշխատողների հետ, մասնակցում են գիտատեխնիկական ընկերությունների գործունեությանը։ Նորարարության ծավալման գործում լուրջ ներդրումներ ունեն տնտեսական մարմինները, արհմիութենական և կոմերիտական կազմակերպությունները։ Վճռական նշանակություն ունի ԽՄԿԿ կազմակերպական և գաղափարական աշխատանքը, որը ժողովրդին մշտապես մղում է ակտիվ ստեղծագործական աշխատանքի, նպաստում ստեղծագործական մթնոլորտի բարձրացմանը։ {{ՀՍՀ|հատոր=8|էջ=379}} [[Կատեգորիա:Նորամուծություն]] [[Կատեգորիա:Տնտեսագիտական տերմիններ]] [[Կատեգորիա:Դիզայն]] 35zdiqmk5eu96tr9640xn041sjyh6mk 0 479341 8475963 7905632 2022-07-27T16:28:37Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Դարգիներեն''', դարգինների լեզուն։ Պատկանում է [[իբերակովկասյան ընտանիք]]ի դաղստաևյան լեզվախմբին։ Խոսվում է [[Դաղստան]]ի ՀԽՍՀ-ի կենտրոնական շրջաններում։ Խոսողների թիվը՝ 227 [[հազար]] մարդ ([[1970]] թվական)։ Առավել հայտնի [[բարբառ]]ներն են՝ հյուրկիլյան, ակուշյան, ցուդուհարյան, կուրաչյան։ Աչքի է ընկնում բաղաձայնական համակարգի հարստությամբ։ [[Գոյական]]ն ունի [[հոլով]]ի, [[թվի]], [[դաս]]ի [[կարգ]]եր, [[խոնարհում|խոնարհման]] համակարգը՝ դիմային ու դասային ցուցիչներ։ Այբուբենը մինչև [[1928]] թվականը՝ արաբագիր, [[1928]]-[[1938|1938 թթ.]]-ը՝ լատինա-գիր, ապա՝ ռուսագիր։ {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=315}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] 2rh5z6vyhdxipgrropjl7prme5hi89p 0 489893 8475980 7258900 2022-07-27T16:39:03Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Sign |անվանում = Ամերիկյան ժեստերի լեզու |ինքնանվանում = ASL (American Sign Language) |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}}, [[Հյուսիսային Ամերիկա]], {{դրոշավորում|Կանադա}}, [[Արևմտյան Աֆրիկա]], [[Կենտրոնական Աֆրիկա]] |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = [[ԱՄՆ]]-ում 250000 – 500000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = ase |քարտեզ = ASL map (world).png |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = {{legend|#FF7D81|Տարածքներ որտեղ ամերիկյան ժեստերի լեզուն պաշտոնական լեզու է}}{{legend|#FFB4B6|Տարածքներ, որտեղ ամերիկյան ժեստերի լեզուն օգտագործվում է մեկ այլ ժեստերի լեզվի հետ համատեղ}} }} '''Ամերիկյան ժեստերի լեզու''' ({{lang-en|American Sign Language "ASL"}})՝ [[ԱՄՆ]]-ի և [[Կանադա]]յի անգլախոս խուլ համայնքներում օգտագործվող հիմնական լեզուն է։ Բացի այդ, ամերիկյան ժեստերի լեզվի բարբառն օգտագործվում է [[Արևմտյան Աֆրիկա]]յում, [[Կենտրոնական Աֆրիկա]]յում և մի շարք այլ երկրներում։ Ամերիկյան ժեստերի լեզուն առաջացել է ֆրանսերեն ժեստերի լեզվից։ Այս լեզուների 43% ժեստերը նույնական են։ Չնայած այն հանգամանքին, որ [[Ավստրալիա]]յում, [[Մեծ Բրիտանիա]]յում, [[Նոր Զելանդիա]]յում և [[Միացյալ Նահանգներ]]ում օգտագործվում է միևնույն լեզուն՝ [[Անգլերեն]]ը, առաջին երեք երկրների ժեստերի լեզուները պատկանում են Բրիտանական ժեստերի [[լեզվաընտանիք]]ին։ == Պատմություն == [[Պատկեր:Sign language H.svg|մինի|ձախից|«H» տառը (Պատմություն {{lang-en|History}})]] Ամերիկյան ժեստերի լեզուն ծնունդ է առել [[19-րդ դար]]ի սկզբին «Խուլերի համար ամերիկյան դպրոց»-ում, [[Կոնեկտիկուտ]]։ Մինչ ամերիկյան ժեստերի լեզվի ծնունդը համայնքներում օգտագործվում էին այլ ժեստերի լեզուներ։ Ինչպես [[ԱՄՆ]]-ում այնպես էլ աշխարհի բոլոր անկյուններում խուլ ընտանիքի անդամներ ունեցող ընտանիքները ձեռք են բերում իրենց յուրօրինակ ընտանեկան ժեստերի լեզուն, որը ժամանակի ընթացքում դառնում է ավելի բարդ, այդ իսկ պատճառով առաջանում է համընդհանուր ժեստերի լեզվի կարիք։ Դեռևս [[1541]] թվականում [[Ֆրանսիսկո Վասկես դե Կորոնադո]]յի հետ առաջին շփման ժամանակ հաղորդվեց, որ հնդիկները մշակել են ժեստերի լեզու՝ այլ ցեղերի հետ հաղորդակցվելու համար։ «Խուլերի համար ամերիկյան դպրոց»ի հիմնադիր [[Թոմաս Գելլոդետը]] տպավորվելով խուլ աղջկա` Էլիս Կոգսուելի ունակություններով, իր առջև խնդիր է դնում ճամփորդելով ամբողջ [[Եվրոպա]]ն մանրամասն ուսումնասիրել ժեստերի լեզուն։ [[1817]] թվականի [[ապրիլի 15]]-ին Գելլոդետը հիմնում է «Խուլերի համար ամերիկյան դպրոցը»։ == Լեզվակիրների քանակ == Ամերիկյան ժեստերի լեզվի լեզվակիրների քանակը որոշելը բավականին դժվար է, քանի որ ժեստերի լեզվով խոսող բնակչությունը երբեք չի հաշվառվել ամերիկյան [[մարդահամար]]ի կողմից։ Լեզվակիրների քանակի հիմնական աղբյուրն է հանդիսանում [[ԱՄՆ]]-ի խուլ բնակչության համատարած հաշվառումը։ Ըստ [[1972]] թվականի հաշվառման, ԱՄՆ-ում ամերիկյան ժեստերի լեզվով խոսում է մոտ 250000 – 500000 մարդ։ == Կարգավիճակ == Ամերիկյան ժեստերի լեզուն չի համարվում միջազգային ժեստերի լեզու, թեև օգտագործվում է մի շարք երկրներում։ Անհրաժեշտության դեպքում [[ԱՄՆ]]-ում և [[Կանադա]]յում՝ պետական մարմինների հետ հաղորդակցման ժամանակ, տրամադրվում է ամերիկյան ժեստերի լեզվի թարգմանիչ։ Շատ դեպքերում խուլ ծնողների երեխաները խնդիր չեն ունենում լսողության հետ։ Նրանց բնութագրելու համար օգտագործվում է անգլերեն CODA հապավումը ({{lang-en|Children Of Deaf Adults}})։ Ի տարբերություն խուլ երեխաների, խուլ ծնողների երեխաները ի ծնե ընկալում են խուլերի մշակութային արժեքները և ժեստերի լեզուն։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == {{commons category|American Sign Language}} * [http://www.spreadthesign.com Ամերիկյան ժեստերի լեզվի հասանելի բառարան] * [http://www.handspeak.com/ Ամերիկյան ժեստերի լեզվի վիդեո բառարան] * [http://www.lifeprint.com/ Ամերիկյան ժեստերի լեզու] * [http://commtechlab.msu.edu/sites/aslweb/browser.htm Ամերիկյան ժեստերի լեզվի վիդեո բառարան] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ժեստերի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի լեզուներ]] sqt6olmzhky3nhz49qprx668i27fnz2 0 502741 8475959 7941466 2022-07-27T16:25:54Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki '''Գոթերեն''', [[գոթեր]]ի [[լեզու]]ն։ Պատկանում է հին գերմանական լեզուների արևելյան խմբին։ Ունեցել է երկու [[բարբառ]]՝ օստգոթական ն վեստգոթական։ Կենդանի լեզու է եղել մինչև XVI [[դար]]ը։ Գրավոր հնագույն [[հուշարձան]]ները մեզ են հասել գոթերի մերձսևծովյան բնակության [[ժամանակ]]ներից։ Դրանցից կարևորագույնը Արծաթյա կոդեքսն է (մ. թ. V-VI դարերում)՝ թարգմանություն [[Ավետարան]]ից, որը վերագրվում է գոթական [[եպիսկոպոս]] [[Վուլֆիլա]]յին։ Կարծում են, որ նույն անձնավորությունն էլ ստեղծել է [[գոթական այբուբեն]]ը՝ նրա հիմքում դնելով [[հունարեն]]ը, մասամբ՝ լատինական այբուբենը, նաև ռունյան [[գիր]]ը։ Գոթերենը մեծ [[հետաքրքրություն]] է ներկայացնում գերմանական լեզուների պատմահամեմատական ուսումնասիրության համար։ {{Լեզու-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=146}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գերմանական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] 4lracxiw1t1xi2hiva0pah6al2dj2w2 0 503464 8476300 7806120 2022-07-28T10:27:40Z A.arpi.a 23940 /* Սյուժե */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գիրք |թարգմանիչ հայերեն = Վիվան |հրատարակում հայերեն = Երևան։ «Լույս», 1983 թ. |էջեր = 320 (հայերեն) }} '''Հայր Գորիո''' ({{lang-fr|Le Père Goriot}}), [[Ֆրանսիացիներ|ֆրանսիացի]] գրող [[Օնորե դը Բալզակ]]ի վեպը՝ նրա «[[Մարդկային կատակերգություն (Բալզակի վիպաշար)|Մարդկային կատակերգություն]]» վիպաշարքից։ Գրվել է [[1832]] թվականին։ Առաջին անգամ լույս է տեսել [[1834]] թվականի դեկտեմբերից մինչև [[1835]] թվականի փետրվար ամիսներն ընկած ժամանակահատվածում «Փարիզյան ակնարկ» ամսագրում։ «Հայր Գորիո» վեպը Բալզակի առավել կարևոր վեպերից է<ref name="finest">Hunt, p. 95; Brooks (1998), p. ix; Kanes, p. 9.</ref>։ «Հայր Գորիո» վեպի մասին Բալզակն ասում է. «Լավ իմացեք՝ այս դրաման ո՛չ հնարանք է, ո՛չ վեպ։ Ամբողջը ճշմարտություն է, այն աստիճանի ճշմարտություն, որ յուրաքանչյուրը սրա սաղմերը կգտնի իրենում, հնարավոր է՝ իր սրտում»։ Այս իմաստով «Հայր Գորիո»-ն հանդիսանում է իր ժամանակի հայելին։ Վեպն սկսվում է Բալզակի հետևյալ խոսքերով՝ {{քաղվածք|Մեծ ու ականավոր Ժոֆրուա դը Սենտ-Իլերին (1772-1844, ֆրանսիացի նշանավոր գիտնական, կենդանաբան<ref name="«Հայր Գորիո։ Գոբսեկ»։ Երևան։ Լույս հրատարակչություն, 1983 թվական, 392 էջ ">Բալզակ, Օնորե դը</ref>): Ի նշան այն հիացմունքի, որ տածում եմ նրա գործերի և հանճարի հանդեպ|}} == Սյուժե == 1819 թվականի նոյեմբերի վերջին մայրիկ Վոկեի պանսիոնում ապրում են ութ կենվորներ՝ Վիկտորինա Տայֆերը իր հեռավոր ազգականուհու՝ տիկին Կուտյուրի հետ, չինովնիկ Պուարեն և միջին տարիքի խորհրդավոր մի պարոն՝ Վոտրեն անունով, ծեր մադեմուազել Միշոնոն, նախկին հացավաճառ Գորիոն և ուսանող Էժեն դը Ռաստինյակը։ Կենվորներն արհամարհում են Գորիոյին, որին մի ժամանակ պարոն էին կոչում։ Երբ նա դեռ նոր էր վարձել սենյակը, փող ուներ, և պանսիոնի տիրուհին անգամ մտադիր էր վերջ դնել իր ամուրի կարգավիճակին։ Աստիճանաբար Գորիոյի գործերը վատացան և նա վարձեց ավելի վատ սենյակներ, պատճառների մասին կենվորները շուտով իմացան։ Նրան այցելում էին երկու գեղեցիկ աղջիկներ և հավանաբար նրա սիրուհիներն էին։ Գորիոն, սակայն, պնդում էր, որ իր աղջիկներն են, սակայն նրա խոսքերին չէին հավատում։ Երրորդ տարում Գորիոն սկսեց հագնել ցնցոտիներ, այսպիսով Վոկեի տան ոգին փոխվում է։ Երիտասարդ Ռաստինյակը, Փարիզի փայլով արբած, որոշում է թափանցել բարձր հասարակություն։ Իր ազգականուհու միջոցով նա հրավիրվում է պարահանդեսի, որտեղ նրա ուշադրությունը գրավում է կոմսուհի Անաստազի դը Ռեստոն։ Հաջորդ օրը նա պատմում է իր արկածների մասին և պարզում է, որ Գորիոն ծանոթ է կոմսուհու հետ։ Այդ օրվանից Վոտրենը հետևում է Ռաստինյակի բոլոր քայլերին։ Առաջին բարձրաշխարհիկ ծանոթությունը տղային բերում է ստորացում։ Նա գալիս է կոմսուհու տուն առանց կառքի և շարժում է ծառաների ծիծաղը, իսկ տիկին Ռեստոն հասկացնում է նրան, որ հեռանա, որովհետև ինքը միայնակ է ուզում մնալ Մաքսիմ դը Տրայի հետ։ Զայրացած Ռաստինյակը ատում է այդ կոմսին և երդվում է հաշվեհարդար տեսնել։ Թյուրիմացաբար նաև հիշատակում է կոմսուհու մոտ հայր Գորիոյի անունը։ Իր ազգականուհուց Ռաստինյակն իմանում է, որ կոմսուհի դը Ռեստոն նախքան ամուսնանալը, կրում էր Գորիո անունը։ Պարզվում է, հայր Գորիոն ունի ևս մեկ դուստր՝ Դելֆինան, որը բանկիր դը Նուսինգենի կինն է։ Երկու գեղեցկուհիներն էլ հրաժարվել են ծեր հորից, որը ամբողջ ունեցվածքը զոհել է նրանց։ Ազգականուհին խորհուրդ է տալիս Ռաստինյակին օգտվել քույրերի մրցակցությունից։ Ի տարբերություն Անաստազիի, Դելֆինային չեն ընդունում բարձր հասարակությունում։ Վերադառնալով պանսիոն՝ Ռաստինյակը հայտարարում է, որ վերցնում է հայր Գորիոյին իր հովանու տակ։ 1.200 ֆրանկ է խնդրում իր ընտանիքից նոր հագուստ գնելու համար։ Վոտրենը, որը նկատել է Ռաստինյակի ծրագրերը, խորհուրդ է տալիս ուշադրություն դարձնել Վիկտորինա Տայֆերի վրա։ Աղջիկը տառապում է պանսիոնում, որովհետև նրա հարուստ բանկիր հայրը չի ուզում ճանաչել նրան։ Եղբայր ունի, որին պետք է վերացնել, այդ դեպքում Վիկտորինան կմնա միակ ժառանգը։ Երիտասարդ Տայֆերին վերացնելու գործը Վոտրենը վերցնում է իր վրա, իսկ Ռաստինյակը կվճարի իրեն 200.000 ֆրանկ, երբ կստանա միլիոնանոց օժիտը։ Վտանգ զգալով Վոտրենի կողմից՝ Ռաստինյակը որոշում է հետամուտ լինել Դելֆինա դը Նուսինգենին։ Հայր Գորիոն աջակցում է նրան, քանի որ չի սիրում իր փեսաներին։ Ռաստինյակը սիրահարվում է Դելֆինային, նրա զգացմունքն անպատասխան չէ։ Ոստիկանությունը հետաքրքրվում է Վոտրենով՝ կասկածելով, որ դա նախկին կալանավոր է։ Պուարեն և Միշոնոն պիտի պարզեն՝ ունի արդյոք Վոտրենը դաջվածք ձախ ուսին։ Վոտրենը հայտնում է Ռաստինյակին, որ ոմն գնդապետ Ֆրանկենսինին մենամարտի է կանչել Թայֆերի որդուն։ Այդ ընթացքում Գորիոն հրաշալի սենյակ է վարձել Ռաստինյակի և Դելֆինայի համար և հանձնարարել է նոտար Դերվիլին ստիպել Նուսինգենին տարեկան 36.000 ֆրանկ վճարել Դելֆինային։ Ռաստինյակը որոշում է հրաժարվել Վոտրենի ծառայություններից և զգուշացնել Թայֆերներին, սակայն Վոտրենը հարբեցնում է նրան և քնաբեր տալիս։ Քնաբեր են տալիս նաև Վոտրենին և հայտնաբերում նրա ուսին դաջվածքը։ Սկսած այս պահից տիկին Վոկեն կորցնում է իր բոլոր կենվորներին։ Նախ գալիս է Թայֆեր ավագը և կանչում Վիկտորինային՝ ասելով, որ եղբայրը մահացու վիրավորվել է մենամարտի ժամանակ։ Ոստիկանները գալիս և ձերբակալում են Վոտրենին։ Երիտասարդ կենվորները վտարում են պանսիոնից լրտեսներ Պուարոյին և Միշոնոյին։ Իսկ հայր Գորիոն ցույց է տալիս Ռաստինյակին նոր բնակարանը՝ աղաչելով թույլ տալ իրեն ապրել վերևի հարկում, սակայն ծերունու նախագծերը չեն իրականանում։ Բարոն Նուսինգենը Դերվիլի ճնշման տակ խոստովանում է, որ կնոջ օժիտը ներդրված է ֆինանսական մեքենայությունների մեջ։ Անաստազիի գործերն ավելի վատ են, նա Գոբսեկին է գրավադրել ընտանեկան զարդերը՝ իր սիրեկանին փրկելու համար։ Անաստազիին հարկավոր է 12.000 ֆրանկ, նրա երկու քույրերը վիճում են այդ գումարը, և նրանց վեճը դառնում է վերջին կաթիլը։ Հայր Գորիոն մահանում է կաթվածից։ Գորիոյին թաղում են աղքատ ուսանողներ Ռաստինյակը և Բիանշոնը։ Գերեզմանաբլուրի բարձրությունից Ռաստինյակը նայում է Փարիզին և խոստանում է ինքն իրեն հաջողության հասնել։ == Գլխավոր հերոսներ == * ''Հայր Գորիո '' - վեպի գլխավոր հերոսը։ Նրա կերպարի նախատիպը համարվում է [[Վիլյամ Շեքսպիր]]ի ստեղծագործության հերոս [[Լիր արքա]]ն։ Հայր Գորիոն ապրում է միայն իր դուստրերի կյանքը բարեկեցիկ դարձնելու համար։ Նա իր կյանքը չի պատկերացնում առանց իր դուստրերի։ Լինելով աղքատ՝ միշտ կատարել է իր աղջիկների բոլոր ցանկությունները։ * ''Էժեն դե Ռաստինյակ'' - երիտասարդ ուսանող, ով ապրում է գյուղում։ Ունի հայր, մայր, 2 քույր և 2 եղբայր։ Նա Հայր Գորիոյի հարևանն է պանսիոնատում։ Հետագայում դառնում է Գորիոյի դստեր՝ բարոնուհի դը Նյուսինգենի սիրեկանը։ Վեպի միակ հերոսն է, ով դժվարին պահերին եղել է Գորիոյի կողքին և հարգանքով է վերաբերվել նրան։ * ''Դելֆինա դե Նյուսինգեն'' - Գորիոյի կրտսեր դուստրը։ Ամուսնացած է գերմանացի հարուստ բանկիրի հետ։ Զարմանալին այն է, որ նրանք ամուսնությունից հետո քնում են առանձին սենյակներում և գրեթե չեն շփվում միմյանց հետ։ Նրանք երկուսն էլ բացահայտ կերպով ունեն սիրեկաններ։ * ''Անաստազի դե Ռեստո'' - Գորիոյի ավագ դուստրը։ Ի տարբերություն քրոջ, ամուսնացել է կոմսի հետ։ Նրա գերնպատակն է հարգանք վայելել հարուստ և շքեղ կյանքով ապրող մարդկանց շրջանում։ * ''Վոտրեն'' - նախկին թիապարտ, ով հաճախ խառնվում է այլոց անձնական կյանքին։ Նա պանսիոնի միակ բնակիչն է, ով առանց վախենալու արտահայտում է իր կարծիքը՝ հաշվի չառնելով իր ասածը ճշմարտություն է, թե՝ ոչ։ Լավ հարաբերությունների մեջ է Էժենիի հետ, ում խորհուրդ է տալիս ամուսնանալ պանսիոնի բնակիչներից մեկի՝ Վիկտորինա Տայֆերի հետ, որովհետև վերջինս սերում էր հարուստ ընտանիքից։ Վոտրենը, ինչպես նաև Ռաստինյակը Բալզակի «Մարդկային կատակերգություն» վիպաշարքի տարբեր վեպերում հանդիպող կերպարներից է։ * ''Վիկտոնեսսա դե Բոսեան'' - Ռաստինյակի զարմուհին։ Փարիզի հայտնի կանանցից։ Բարոնուհի դե Նյուսինգենը երազում էր գեթ մեկ անգամ ներկա գտնվել նրա կազմակերպած երեկույթներին։ Կապեր ուներ դ'Արխուդա-Պիտո մարքիզի հետ։ * ''Վոքե'' - պանսիոնի տիրուհին, որտեղ բնակվում էին Գորիոն, Ռաստինյակը և Վոտրենը։ Մոտ 50 տարեկան։ Այրի։ Նրա համար ամենակարևորը փողն է։ Նա հավանում է Գորիոյին, բայց, տեսնելով նրա անտարբերությունը, սկսել էր վատ վերաբերվել նրան։ * ''Մաքսիմ դե Տրայ'' - Կոմսուհի դե Ռեստոյի սիրեկանը։ Խաղամոլ։ Դե Ռեստոն հաճախ է իր հորից՝ Գորիոյից գումար վերցրել Մաքսիմի պարտքերը վճարելու համար։ Վեպի վերջում Մաքսիմը լքում է Ռեստոյին։ Սյուժեի վերջում պարզվում է, որ Անաստազիի բոլոր երեխաները, բացառությամբ ավագ որդու, Մաքսիմի երեխաներն են։ * ''Բիանշոն'' - բժիշկ-ուսանող։ Ռաստինյակի ընկերը։ Նա օգնեց Ռաստինյակին, որպեսզի կազմակերպեն Հայր Գորիոյի հուղարկավորությունը։ == Մեջբերումներ == * Լիլիպուտային հոգիների տեր մարդկանց ամենաողորմելի սովորություններից մեկն էլ այն է, որ կարծում են, թե դիմացինն էլ մանր հոգի ունի։ * Ազնիվ մարդը պետք է ամենուրեք պահի իր արժանապատվությունը։ * Սիրտ ասվածը մի գանձ է, փորձիր դատարկել այն և կկործանվես։ == Գրականություն == * Բալզակ, Օնորե դը - «Հայր Գորիո։ Գոբսեկ»։ Երևան։ Լույս հրատարակչություն, 1983 թվական, 392 էջ (Դպրոցական գրադարան); Տպագրված է ըստ «Հայպետհրատ» հրատարակչությունում հրատարակված 10 հատորյակի (1956-1957) տեքստի։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://hovikcharkhchyan.wordpress.com/2010/12/13/%D6%85%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A5-%D5%A4%D5%A8-%D5%A2%D5%A1%D5%AC%D5%A6%D5%A1%D5%AF-2/ Բալզակի մտքերից] {{Վիքիքաղվածք}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Օնորե դը Բալզակի վեպեր]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսերեն վեպեր]] [[Կատեգորիա:1834 վեպեր]] se73ggbeqnsluxp7b0b22hd915dlzvc 8476301 8476300 2022-07-28T10:28:03Z A.arpi.a 23940 /* Սյուժե */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գիրք |թարգմանիչ հայերեն = Վիվան |հրատարակում հայերեն = Երևան։ «Լույս», 1983 թ. |էջեր = 320 (հայերեն) }} '''Հայր Գորիո''' ({{lang-fr|Le Père Goriot}}), [[Ֆրանսիացիներ|ֆրանսիացի]] գրող [[Օնորե դը Բալզակ]]ի վեպը՝ նրա «[[Մարդկային կատակերգություն (Բալզակի վիպաշար)|Մարդկային կատակերգություն]]» վիպաշարքից։ Գրվել է [[1832]] թվականին։ Առաջին անգամ լույս է տեսել [[1834]] թվականի դեկտեմբերից մինչև [[1835]] թվականի փետրվար ամիսներն ընկած ժամանակահատվածում «Փարիզյան ակնարկ» ամսագրում։ «Հայր Գորիո» վեպը Բալզակի առավել կարևոր վեպերից է<ref name="finest">Hunt, p. 95; Brooks (1998), p. ix; Kanes, p. 9.</ref>։ «Հայր Գորիո» վեպի մասին Բալզակն ասում է. «Լավ իմացեք՝ այս դրաման ո՛չ հնարանք է, ո՛չ վեպ։ Ամբողջը ճշմարտություն է, այն աստիճանի ճշմարտություն, որ յուրաքանչյուրը սրա սաղմերը կգտնի իրենում, հնարավոր է՝ իր սրտում»։ Այս իմաստով «Հայր Գորիո»-ն հանդիսանում է իր ժամանակի հայելին։ Վեպն սկսվում է Բալզակի հետևյալ խոսքերով՝ {{քաղվածք|Մեծ ու ականավոր Ժոֆրուա դը Սենտ-Իլերին (1772-1844, ֆրանսիացի նշանավոր գիտնական, կենդանաբան<ref name="«Հայր Գորիո։ Գոբսեկ»։ Երևան։ Լույս հրատարակչություն, 1983 թվական, 392 էջ ">Բալզակ, Օնորե դը</ref>): Ի նշան այն հիացմունքի, որ տածում եմ նրա գործերի և հանճարի հանդեպ|}} == Սյուժե == 1819 թվականի նոյեմբերի վերջին մայրիկ Վոկեի պանսիոնում ապրում են ութ կենվորներ՝ Վիկտորինա Տայֆերը իր հեռավոր ազգականուհու՝ տիկին Կուտյուրի հետ, չինովնիկ Պուարեն և միջին տարիքի խորհրդավոր մի պարոն՝ Վոտրեն անունով, ծեր մադեմուազել Միշոնոն, նախկին հացավաճառ Գորիոն և ուսանող Էժեն դը Ռաստինյակը։ Կենվորներն արհամարհում են Գորիոյին, որին մի ժամանակ պարոն էին կոչում։ Երբ նա դեռ նոր էր վարձել սենյակը, փող ուներ, և պանսիոնի տիրուհին անգամ մտադիր էր վերջ դնել իր ամուրի կարգավիճակին։ Աստիճանաբար Գորիոյի գործերը վատացան և նա վարձեց ավելի վատ սենյակներ, պատճառների մասին կենվորները շուտով իմացան։ Նրան այցելում էին երկու գեղեցիկ աղջիկներ և հավանաբար նրա սիրուհիներն էին։ Գորիոն, սակայն, պնդում էր, որ իր աղջիկներն են, սակայն նրա խոսքերին չէին հավատում։ Երրորդ տարում Գորիոն սկսեց հագնել ցնցոտիներ, այսպիսով Վոկեի տան ոգին փոխվում է։ Երիտասարդ Ռաստինյակը, Փարիզի փայլով արբած, որոշում է թափանցել բարձր հասարակություն։ Իր ազգականուհու միջոցով նա հրավիրվում է պարահանդեսի, որտեղ նրա ուշադրությունը գրավում է կոմսուհի Անաստազի դը Ռեստոն։ Հաջորդ օրը նա պատմում է իր արկածների մասին և պարզում է, որ Գորիոն ծանոթ է կոմսուհու հետ։ Այդ օրվանից Վոտրենը հետևում է Ռաստինյակի բոլոր քայլերին։ Առաջին բարձրաշխարհիկ ծանոթությունը տղային բերում է ստորացում։ Նա գալիս է կոմսուհու տուն առանց կառքի և շարժում է ծառաների ծիծաղը, իսկ տիկին Ռեստոն հասկացնում է նրան, որ հեռանա, որովհետև ինքը միայնակ է ուզում մնալ Մաքսիմ դը Տրայի հետ։ Զայրացած Ռաստինյակը ատում է այդ կոմսին և երդվում է հաշվեհարդար տեսնել։ Թյուրիմացաբար նաև հիշատակում է կոմսուհու մոտ հայր Գորիոյի անունը։ Իր ազգականուհուց Ռաստինյակն իմանում է, որ կոմսուհի դը Ռեստոն նախքան ամուսնանալը, կրում էր Գորիո անունը։ Պարզվում է, հայր Գորիոն ունի ևս մեկ դուստր՝ Դելֆինան, որը բանկիր դը Նուսինգենի կինն է։ Երկու գեղեցկուհիներն էլ հրաժարվել են ծեր հորից, որը ամբողջ ունեցվածքը զոհել է նրանց։ Ազգականուհին խորհուրդ է տալիս Ռաստինյակին օգտվել քույրերի մրցակցությունից։ Ի տարբերություն Անաստազիի, Դելֆինային չեն ընդունում բարձր հասարակությունում։ Վերադառնալով պանսիոն՝ Ռաստինյակը հայտարարում է, որ վերցնում է հայր Գորիոյին իր հովանու տակ։ 1.200 ֆրանկ է խնդրում իր ընտանիքից նոր հագուստ գնելու համար։ Վոտրենը, որը նկատել է Ռաստինյակի ծրագրերը, խորհուրդ է տալիս ուշադրություն դարձնել Վիկտորինա Տայֆերի վրա։ Աղջիկը տառապում է պանսիոնում, որովհետև նրա հարուստ բանկիր հայրը չի ուզում ճանաչել նրան։ Եղբայր ունի, որին պետք է վերացնել, այդ դեպքում Վիկտորինան կմնա միակ ժառանգը։ Երիտասարդ Տայֆերին վերացնելու գործը Վոտրենը վերցնում է իր վրա, իսկ Ռաստինյակը կվճարի իրեն 200.000 ֆրանկ, երբ կստանա միլիոնանոց օժիտը։ Վտանգ զգալով Վոտրենի կողմից՝ Ռաստինյակը որոշում է հետամուտ լինել Դելֆինա դը Նուսինգենին։ Հայր Գորիոն աջակցում է նրան, քանի որ չի սիրում իր փեսաներին։ Ռաստինյակը սիրահարվում է Դելֆինային, նրա զգացմունքն անպատասխան չէ։ Ոստիկանությունը հետաքրքրվում է Վոտրենով՝ կասկածելով, որ դա նախկին կալանավոր է։ Պուարեն և Միշոնոն պիտի պարզեն՝ ունի արդյոք Վոտրենը դաջվածք ձախ ուսին։ Վոտրենը հայտնում է Ռաստինյակին, որ ոմն գնդապետ Ֆրանկենսինին մենամարտի է կանչել Թայֆերի որդուն։ Այդ ընթացքում Գորիոն հրաշալի սենյակ է վարձել Ռաստինյակի և Դելֆինայի համար և հանձնարարել է նոտար Դերվիլին ստիպել Նուսինգենին տարեկան 36.000 ֆրանկ վճարել Դելֆինային։ Ռաստինյակը որոշում է հրաժարվել Վոտրենի ծառայություններից և զգուշացնել Թայֆերներին, սակայն Վոտրենը հարբեցնում է նրան և քնաբեր տալիս։ Քնաբեր են տալիս նաև Վոտրենին և հայտնաբերում նրա ուսին դաջվածքը։ Սկսած այս պահից տիկին Վոկեն կորցնում է իր բոլոր կենվորներին։ Նախ գալիս է Թայֆեր ավագը և կանչում Վիկտորինային՝ ասելով, որ եղբայրը մահացու վիրավորվել է մենամարտի ժամանակ։ Ոստիկանները գալիս և ձերբակալում են Վոտրենին։ Երիտասարդ կենվորները վտարում են պանսիոնից լրտեսներ Պուարոյին և Միշոնոյին։ Իսկ հայր Գորիոն ցույց է տալիս Ռաստինյակին նոր բնակարանը՝ աղաչելով թույլ տալ իրեն ապրել վերևի հարկում, սակայն ծերունու նախագծերը չեն իրականանում։ Բարոն Նուսինգենը Դերվիլի ճնշման տակ խոստովանում է, որ կնոջ օժիտը ներդրված է ֆինանսական մեքենայությունների մեջ։ Անաստազիի գործերն ավելի վատ են, նա Գոբսեկին է գրավադրել ընտանեկան զարդերը՝ իր սիրեկանին փրկելու համար։ Անաստազիին հարկավոր է 12.000 ֆրանկ, նրա երկու քույրերը վիճում են այդ գումարը, և նրանց վեճը դառնում է վերջին կաթիլը։ Հայր Գորիոն մահանում է կաթվածից։ Գորիոյին թաղում են աղքատ ուսանողներ Ռաստինյակը և Բիանշոնը։ Գերեզմանաբլուրի բարձրությունից Ռաստինյակը նայում է Փարիզին և խոստանում է ինքն իրեն հաջողության հասնել։ == Գլխավոր հերոսներ == * ''Հայր Գորիո '' - վեպի գլխավոր հերոսը։ Նրա կերպարի նախատիպը համարվում է [[Վիլյամ Շեքսպիր]]ի ստեղծագործության հերոս [[Լիր արքա]]ն։ Հայր Գորիոն ապրում է միայն իր դուստրերի կյանքը բարեկեցիկ դարձնելու համար։ Նա իր կյանքը չի պատկերացնում առանց իր դուստրերի։ Լինելով աղքատ՝ միշտ կատարել է իր աղջիկների բոլոր ցանկությունները։ * ''Էժեն դե Ռաստինյակ'' - երիտասարդ ուսանող, ով ապրում է գյուղում։ Ունի հայր, մայր, 2 քույր և 2 եղբայր։ Նա Հայր Գորիոյի հարևանն է պանսիոնատում։ Հետագայում դառնում է Գորիոյի դստեր՝ բարոնուհի դը Նյուսինգենի սիրեկանը։ Վեպի միակ հերոսն է, ով դժվարին պահերին եղել է Գորիոյի կողքին և հարգանքով է վերաբերվել նրան։ * ''Դելֆինա դե Նյուսինգեն'' - Գորիոյի կրտսեր դուստրը։ Ամուսնացած է գերմանացի հարուստ բանկիրի հետ։ Զարմանալին այն է, որ նրանք ամուսնությունից հետո քնում են առանձին սենյակներում և գրեթե չեն շփվում միմյանց հետ։ Նրանք երկուսն էլ բացահայտ կերպով ունեն սիրեկաններ։ * ''Անաստազի դե Ռեստո'' - Գորիոյի ավագ դուստրը։ Ի տարբերություն քրոջ, ամուսնացել է կոմսի հետ։ Նրա գերնպատակն է հարգանք վայելել հարուստ և շքեղ կյանքով ապրող մարդկանց շրջանում։ * ''Վոտրեն'' - նախկին թիապարտ, ով հաճախ խառնվում է այլոց անձնական կյանքին։ Նա պանսիոնի միակ բնակիչն է, ով առանց վախենալու արտահայտում է իր կարծիքը՝ հաշվի չառնելով իր ասածը ճշմարտություն է, թե՝ ոչ։ Լավ հարաբերությունների մեջ է Էժենիի հետ, ում խորհուրդ է տալիս ամուսնանալ պանսիոնի բնակիչներից մեկի՝ Վիկտորինա Տայֆերի հետ, որովհետև վերջինս սերում էր հարուստ ընտանիքից։ Վոտրենը, ինչպես նաև Ռաստինյակը Բալզակի «Մարդկային կատակերգություն» վիպաշարքի տարբեր վեպերում հանդիպող կերպարներից է։ * ''Վիկտոնեսսա դե Բոսեան'' - Ռաստինյակի զարմուհին։ Փարիզի հայտնի կանանցից։ Բարոնուհի դե Նյուսինգենը երազում էր գեթ մեկ անգամ ներկա գտնվել նրա կազմակերպած երեկույթներին։ Կապեր ուներ դ'Արխուդա-Պիտո մարքիզի հետ։ * ''Վոքե'' - պանսիոնի տիրուհին, որտեղ բնակվում էին Գորիոն, Ռաստինյակը և Վոտրենը։ Մոտ 50 տարեկան։ Այրի։ Նրա համար ամենակարևորը փողն է։ Նա հավանում է Գորիոյին, բայց, տեսնելով նրա անտարբերությունը, սկսել էր վատ վերաբերվել նրան։ * ''Մաքսիմ դե Տրայ'' - Կոմսուհի դե Ռեստոյի սիրեկանը։ Խաղամոլ։ Դե Ռեստոն հաճախ է իր հորից՝ Գորիոյից գումար վերցրել Մաքսիմի պարտքերը վճարելու համար։ Վեպի վերջում Մաքսիմը լքում է Ռեստոյին։ Սյուժեի վերջում պարզվում է, որ Անաստազիի բոլոր երեխաները, բացառությամբ ավագ որդու, Մաքսիմի երեխաներն են։ * ''Բիանշոն'' - բժիշկ-ուսանող։ Ռաստինյակի ընկերը։ Նա օգնեց Ռաստինյակին, որպեսզի կազմակերպեն Հայր Գորիոյի հուղարկավորությունը։ == Մեջբերումներ == * Լիլիպուտային հոգիների տեր մարդկանց ամենաողորմելի սովորություններից մեկն էլ այն է, որ կարծում են, թե դիմացինն էլ մանր հոգի ունի։ * Ազնիվ մարդը պետք է ամենուրեք պահի իր արժանապատվությունը։ * Սիրտ ասվածը մի գանձ է, փորձիր դատարկել այն և կկործանվես։ == Գրականություն == * Բալզակ, Օնորե դը - «Հայր Գորիո։ Գոբսեկ»։ Երևան։ Լույս հրատարակչություն, 1983 թվական, 392 էջ (Դպրոցական գրադարան); Տպագրված է ըստ «Հայպետհրատ» հրատարակչությունում հրատարակված 10 հատորյակի (1956-1957) տեքստի։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://hovikcharkhchyan.wordpress.com/2010/12/13/%D6%85%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A5-%D5%A4%D5%A8-%D5%A2%D5%A1%D5%AC%D5%A6%D5%A1%D5%AF-2/ Բալզակի մտքերից] {{Վիքիքաղվածք}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Օնորե դը Բալզակի վեպեր]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսերեն վեպեր]] [[Կատեգորիա:1834 վեպեր]] 6sak29wrqrznb5ryki9srvnx84k8gct 10 503489 8476226 8364621 2022-07-28T07:43:16Z GeoO 14988 ինչո՞վ է բացատրվում գույնը wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Հատկապես վտանգավոր վարակներ |navbar = |state = <includeonly>{{{state|autocollapsed}}}</includeonly> |titlestyle = background:{{հիմնական գույն}} |title= [[Հատկապես վտանգավոր վարակներ|Հատկապես վտանգավոր վարակներ]] (ըստ [[Միջազգային բժշկասանիտարական կանոններ]])</span> |image = [[Պատկեր:Biohazard symbol.svg|100px]] |groupstyle = background: |oddstyle = background:#f0f0f0 |group1 = 1969 թ. ՄԲՍԿ |list1 = [[Թոքային ժանտախտ]]{{•}} [[Խոլերա]]{{•}} [[Դեղին տենդ]] |group2 = 2005 թ. ՄԲՍԿ |list2 = Տենդեր [[Էբոլա հեմոռագիկ տենդ|Էբոլա]]{{•}} [[Լասա տենդ|Լասա]]{{•}} [[Մարբուրգ հեմոռագիկ տենդ|Մարբուրգ]]{{•}} [[Արևմտյան Նեղոսի տենդ|Արևմտյան Նեղոսի]] |group3 = Տարածաշրջանային և<br />ազգային նշանակության |list3 = [[Սիբիրյան խոց]]{{•}} [[Տուլարեմիա]]{{•}} [[Մլակային տենդ]]{{•}} [[Ռիֆթ հովտի տենդ]]{{•}} [[Մենինգիտ]] |group4 = Հանված են ցանկից |list4 = [[Բծավոր տիֆ]]{{•}} [[Հետադարձ տիֆ]]{{•}} [[Բնական ծաղիկ]] }}<noinclude> [[Կատեգորիա:Կաղապարներ:Բժշկություն]] </noinclude> j22trabimsoqjlojh1hqki9fxvu2sqd 0 506739 8475965 7971060 2022-07-27T16:29:35Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Դունգաներեն''', դունգանների [[լեզու]]ն։ Պատկանում է չին-տիբեթական [[լեզվաընտանիք]]ին։ Խոսվում է ՉԺՀ-ում (մոտ 3,5 միլիոն մարդ) և [[Միջին Ասիա]]յում, գերազանցապես [[Ղրղզստան]]ում և [[Ղազախստան]]ում (մոտ 39 հազար մարդ, [[1970]])։ Կառուցվածքով անջատական տիպի լեզու է։ Ունի հարուստ հնչյունական կազմ (8 ձայնավոր, 34 բաղաձայն)։ Հիմնական տարբերակներն են գանսուանական և շենսիական [[բարբառ]]ները։ Միջին-ասիական դունգանների համար 1920-ական թվականների վերջերին ստեղծվել է [[լատինագիր]], իսկ [[1953]] թվականից՝ ռուսագիր [[այբուբեն]]։ Արտասահմանյան դունգանները գործածում են [[արաբագիր]] այբուբեն։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Աղբյուրներ == {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=460}} [[Կատեգորիա:Չինաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ղրղզստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ղազախստանի լեզուներ]] rvkv3vr8xrowusrurs5dzcjpcdqk3m6 0 513119 8476282 8431663 2022-07-28T08:50:10Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ | ԱԱՀ = Մարիո Դրագի | բնագիր ԱԱՀ = Mario Draghi | պատկեր = Mario Draghi 2021 (cropped).jpg | չափ = | նկարագրում = | ծննդյան օր = {{Ծննդյան ամսաթիվ և տարիք|1947|09|3}} | ծննդավայր = {{դրոշ|Իտալիա}} [[Հռոմ]] [[Իտալիա]] | վախճանի օր = | վախճանի վայրը = | քաղաքացիություն = | ազգություն = Իտալացի | կրոն = | ազդվել է = | ազդել է = | գրքեր = | աշխատանք = ԵԿԲ նախագահ | ամուսին = | ծնողներ = | երեխաներ = | պարգևներ և մրցանակներ = | կայք = | ստորագրություն = | Commons = Mario Draghi }} '''Մարիո Դրագի''' ({{lang-it|Mario Draghi}}, {{ԱԾ}}), [[իտալացիներ|իտալացի]] տնտեսագետ, 2011 թվականի [[նոյեմբեր]]ից Եվրոպայի կենտրոնական բանկի (ԵԿԲ) նախագահն է։ == Կենսագրություն == Ավարտել է Հռոմի Լա Սապիենցա համալսարանը, Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական համալսարանում ստացել է տնտեսագիտության դոկտորի աստիճան, [[Ֆլորենցիայի համալսարան]]ում 1981 թվականից 1991 թվականներին աշխատել է պրոֆեսոր։ 1984 թվականից 1990 թվականներին եղել է [[Համաշխարհային բանկ]]ի գործադիր տնօրենը։ 1991 թվականից 2001 թվականը եղել է Գանձապետարանի գլխավոր տնօրենը, 1993 թվականից 2001 թվականը` Մասնավորեցման Կոմիտեի նախագահը։ 2002 թվականից 2005 թվականը Մարիո Դրագին եղել է Goldman Sachs International-ի գործադիր տնօրենը<ref>url=http://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/what-price-the-new-democracy-goldman-sachs-conquers-europe-6264091.html|title=</ref>։<br /> 2005 թ. դեկտեմբերին Մարիո Դրագին դառնում է [[Իտալիայի բանկ]]ի նախագահ և աշխատում է մինչև 2011 թ. լիազորություների ավարտվելը։<br /> 2011 թ. հունիսի 24-ին Բրյուսելում եվրագոտու մասնակից երկրների հավաքի ժամանակ հայտարարվում է Մարիո Դրագիին ութ տարով, մինչև 2019 թ. հոկտեմբերի 24-ը Եվրոպայի կենտրոնական բանկի նախագահ նշանակելու մասին<ref>{{cite web|author=L. Baker, J. Toyer.|url=http://uk.reuters.com/article/2011/06/24/uk-eu-summit-draghi-idUKTRE75N1JO20110624|title=EU appoints Draghi to ECB, Bini Smaghi to leave|publisher=[[Reuters]]|accessdate=2011 թ․ հունիսի 25|archiveurl=https://www.webcitation.org/68xLul4ty?url=http://uk.reuters.com/article/2011/06/24/uk-eu-summit-draghi-idUKTRE75N1JO20110624|archivedate=2012-07-06|dead-url=no}}</ref>։ * 2014 թ. Forbes-ը Մարիո Դրագիին հայտարարել է աշխարհի 8^-րդ ամենաազդեցիկ մարդը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * {{cite web|url=http://www.bancaditalia.it/bancaditalia/direttorio/governatore;internal&action=_setlanguage.action?LANGUAGE=en|title=Մարիո Դրագիի կենսագրությունը|publisher=Իտալիայի բանկ|accessdate=2010 թ․ դեկտեմբերի 10–ին|lang=en|dead-url=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090601170445/http://www.bancaditalia.it/bancaditalia/direttorio/governatore%3Binternal%26action%3D_setlanguage.action?LANGUAGE=en|archivedate=2009-06-01}} {{Արտաքին հղումներ}} {{2015 թվականի ազդեցիկներ (Forbes)}} {{DEFAULTSORT:Դրագի, Մարիո}} [[Կատեգորիա:Իտալացի տնտեսագետներ]] [[Կատեգորիա:Հռոմի Սապիենզա համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Իտալիայի քաղաքական գործիչներ]] i01emekfvjh932dqf6ifevzg07l3d31 0 513626 8476215 8177349 2022-07-28T07:29:47Z Vilnius 89351 Իտալական անունը սխալ էր wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 37|lat_sec =22 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 50|lon_sec =39 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 51 | կենտրոնի բարձրություն = 342 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =761 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 15 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 010 | փոստային ինդեքս = 15060 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 06190 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք = }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 156 մարդ ([[2008]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 48մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 3 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15050։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 306 bar:1871 from:0 till: 293 bar:1881 from:0 till: 295 bar:1901 from:0 till: 372 bar:1911 from:0 till: 359 bar:1921 from:0 till: 331 bar:1931 from:0 till: 319 bar:1936 from:0 till: 322 bar:1951 from:0 till: 303 bar:1961 from:0 till: 245 bar:1971 from:0 till: 202 bar:1981 from:0 till: 190 bar:1991 from:0 till: 161 bar:2001 from:0 till: 160 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80182 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} rik10q3k3h47jac83zudxupzntv5dbq 8476219 8476215 2022-07-28T07:34:08Z Vilnius 89351 Տվյալները շփոթված են Voltaggio-ի հետ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 51 | կենտրոնի բարձրություն = 342 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =761 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 15 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 010 | փոստային ինդեքս = 15060 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 06190 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք = }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 48մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 3 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 306 bar:1871 from:0 till: 293 bar:1881 from:0 till: 295 bar:1901 from:0 till: 372 bar:1911 from:0 till: 359 bar:1921 from:0 till: 331 bar:1931 from:0 till: 319 bar:1936 from:0 till: 322 bar:1951 from:0 till: 303 bar:1961 from:0 till: 245 bar:1971 from:0 till: 202 bar:1981 from:0 till: 190 bar:1991 from:0 till: 161 bar:2001 from:0 till: 160 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80182 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} nx5nfi1wni17smfanictqj957wb49kz 8476221 8476219 2022-07-28T07:36:03Z Vilnius 89351 Տվյալները շփոթված են Voltaggio-ի հետ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 51 | կենտրոնի բարձրություն = 342 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =761 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 010 | փոստային ինդեքս = 15060 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 06190 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք = }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 3 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 306 bar:1871 from:0 till: 293 bar:1881 from:0 till: 295 bar:1901 from:0 till: 372 bar:1911 from:0 till: 359 bar:1921 from:0 till: 331 bar:1931 from:0 till: 319 bar:1936 from:0 till: 322 bar:1951 from:0 till: 303 bar:1961 from:0 till: 245 bar:1971 from:0 till: 202 bar:1981 from:0 till: 190 bar:1991 from:0 till: 161 bar:2001 from:0 till: 160 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80182 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} ch3hc3y9hgk6ytx6ehd9bkod6kwety8 8476225 8476221 2022-07-28T07:42:06Z Vilnius 89351 Տվյալները շփոթված են Voltaggio-ի հետ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 10.48 | կենտրոնի բարձրություն = 182 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =1170 | մարդահամարի թվական = [[2020]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 0131 | փոստային ինդեքս = 15059 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 006188 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք =https://www.comune.volpedo.al.it }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 10.48 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 306 bar:1871 from:0 till: 293 bar:1881 from:0 till: 295 bar:1901 from:0 till: 372 bar:1911 from:0 till: 359 bar:1921 from:0 till: 331 bar:1931 from:0 till: 319 bar:1936 from:0 till: 322 bar:1951 from:0 till: 303 bar:1961 from:0 till: 245 bar:1971 from:0 till: 202 bar:1981 from:0 till: 190 bar:1991 from:0 till: 161 bar:2001 from:0 till: 160 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80182 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} ia240o1vj44tcg2etvrzzchpsmey2we 8476227 8476225 2022-07-28T07:43:30Z Vilnius 89351 /* Համայնքի վարչակազմ */ Տվյալները սխալ էին wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 10.48 | կենտրոնի բարձրություն = 182 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =1170 | մարդահամարի թվական = [[2020]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 0131 | փոստային ինդեքս = 15059 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 006188 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք =https://www.comune.volpedo.al.it }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 10.48 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 306 bar:1871 from:0 till: 293 bar:1881 from:0 till: 295 bar:1901 from:0 till: 372 bar:1911 from:0 till: 359 bar:1921 from:0 till: 331 bar:1931 from:0 till: 319 bar:1936 from:0 till: 322 bar:1951 from:0 till: 303 bar:1961 from:0 till: 245 bar:1971 from:0 till: 202 bar:1981 from:0 till: 190 bar:1991 from:0 till: 161 bar:2001 from:0 till: 160 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80141 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} 1namavjvf30gme1b6ne6i0sq7v2aetz 8476230 8476227 2022-07-28T07:47:35Z Vilnius 89351 /* Ժողովրդագրություն */ Տվյալները սխալ էին wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 10.48 | կենտրոնի բարձրություն = 182 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =1170 | մարդահամարի թվական = [[2020]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 0131 | փոստային ինդեքս = 15059 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 006188 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք =https://www.comune.volpedo.al.it }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 10.48 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1203 bar:1871 from:0 till: 1387 bar:1881 from:0 till: 1476 bar:1901 from:0 till: 1843 bar:1911 from:0 till: 1857 bar:1921 from:0 till: 1835 bar:1931 from:0 till: 1638 bar:1936 from:0 till: 1600 bar:1951 from:0 till: 1632 bar:1961 from:0 till: 1533 bar:1971 from:0 till: 1356 bar:1981 from:0 till: 1319 bar:1991 from:0 till: 1214 bar:2001 from:0 till: 1191 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80141 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} a6lvjg6c5h7iyj9dtb3usvdpvm0hvan 8476241 8476230 2022-07-28T08:03:57Z Vilnius 89351 Հետ է շրջվում 8476230 խմբագրումը, որի հեղինակն է [[Special:Contributions/Vilnius|Vilnius]] ([[User talk:Vilnius|քննարկում]]) մասնակիցը wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 10.48 | կենտրոնի բարձրություն = 182 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =1170 | մարդահամարի թվական = [[2020]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 0131 | փոստային ինդեքս = 15059 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 006188 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք =https://www.comune.volpedo.al.it }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 10.48 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:400 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:50 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 306 bar:1871 from:0 till: 293 bar:1881 from:0 till: 295 bar:1901 from:0 till: 372 bar:1911 from:0 till: 359 bar:1921 from:0 till: 331 bar:1931 from:0 till: 319 bar:1936 from:0 till: 322 bar:1951 from:0 till: 303 bar:1961 from:0 till: 245 bar:1971 from:0 till: 202 bar:1981 from:0 till: 190 bar:1991 from:0 till: 161 bar:2001 from:0 till: 160 PlotData= bar:1861 at: 306 fontsize:S text: 306 shift:(-8,5) bar:1871 at: 293 fontsize:S text: 293 shift:(-10,5) bar:1881 at: 295 fontsize:S text: 295 shift:(-10,5) bar:1901 at: 372 fontsize:S text: 372 shift:(-10,5) bar:1911 at: 359 fontsize:S text: 359 shift:(-10,5) bar:1921 at: 331 fontsize:S text: 331 shift:(-10,5) bar:1931 at: 319 fontsize:S text: 319 shift:(-10,5) bar:1936 at: 322 fontsize:S text: 322 shift:(-10,5) bar:1951 at: 303 fontsize:S text: 303 shift:(-10,5) bar:1961 at: 245 fontsize:S text: 245 shift:(-10,5) bar:1971 at: 202 fontsize:S text: 202 shift:(-10,5) bar:1981 at: 190 fontsize:S text: 190 shift:(-10,5) bar:1991 at: 161 fontsize:S text: 161 shift:(-10,5) bar:2001 at: 160 fontsize:S text: 160 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80141 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} 1namavjvf30gme1b6ne6i0sq7v2aetz 8476285 8476241 2022-07-28T08:56:57Z Vilnius 89351 շտկված տվյալներ բնակչության համար wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 10.48 | կենտրոնի բարձրություն = 182 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =1170 | մարդահամարի թվական = [[2020]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 0131 | փոստային ինդեքս = 15059 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 006188 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք =https://www.comune.volpedo.al.it }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 10.48 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1203 bar:1871 from:0 till: 1387 bar:1881 from:0 till: 1476 bar:1901 from:0 till: 1843 bar:1911 from:0 till: 1857 bar:1921 from:0 till: 1835 bar:1931 from:0 till: 1638 bar:1936 from:0 till: 1600 bar:1951 from:0 till: 1632 bar:1961 from:0 till: 1533 bar:1971 from:0 till: 1356 bar:1981 from:0 till: 1319 bar:1991 from:0 till: 1214 bar:2001 from:0 till: 1191 PlotData= bar:1861 at: 1203 fontsize:S text: 1203 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1387 fontsize:S text: 1387 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1476 fontsize:S text: 1476 shift:(-10,5) bar:1901 at: 1843 fontsize:S text: 1843 shift:(-10,5) bar:1911 at: 1857 fontsize:S text: 1857 shift:(-10,5) bar:1921 at: 1835 fontsize:S text: 1835 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1638 fontsize:S text: 1638 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1600 fontsize:S text: 1600 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1632 fontsize:S text: 1632 shift:(-10,5) bar:1961 at: 1533 fontsize:S text: 1533 shift:(-10,5) bar:1971 at: 1356 fontsize:S text: 1356 shift:(-10,5) bar:1981 at: 1319 fontsize:S text: 1319 shift:(-10,5) bar:1991 at: 1214 fontsize:S text: 1214 shift:(-10,5) bar:2001 at: 1191 fontsize:S text: 1191 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80141 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} bm8xe56smcrxo26wckiytd019157eb7 8476294 8476285 2022-07-28T09:21:11Z Vilnius 89351 /* Ժողովրդագրություն */ Տվյալների թարմացում մինչև 2021 թ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Վոլպեդո | բնօրինակ անվանում = Volpedo | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 53|lat_sec =28 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 58|lon_sec =58 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 10.48 | կենտրոնի բարձրություն = 182 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =1170 | մարդահամարի թվական = [[2020]] | խտություն = 111.64 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 0131 | փոստային ինդեքս = 15059 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 006188 | Վիքիպահեստում = Volpedo | կայք =https://www.comune.volpedo.al.it }} '''Վոլպեդո''' ({{lang-it|Volpedo}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 1170 մարդ ([[2020]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 111.64մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 10.48 [[կմ²]]։ Փոստային ինդեքս՝ 15059։ Հեռախոսային կոդ՝ 0131։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության գրաֆիկը.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 bar:2011 text:2011 bar:2021 text:2021 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1203 bar:1871 from:0 till: 1387 bar:1881 from:0 till: 1476 bar:1901 from:0 till: 1843 bar:1911 from:0 till: 1857 bar:1921 from:0 till: 1835 bar:1931 from:0 till: 1638 bar:1936 from:0 till: 1600 bar:1951 from:0 till: 1632 bar:1961 from:0 till: 1533 bar:1971 from:0 till: 1356 bar:1981 from:0 till: 1319 bar:1991 from:0 till: 1214 bar:2001 from:0 till: 1191 bar:2011 from:0 till: 1212 bar:2021 from:0 till: 1170 PlotData= bar:1861 at: 1203 fontsize:S text: 1203 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1387 fontsize:S text: 1387 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1476 fontsize:S text: 1476 shift:(-10,5) bar:1901 at: 1843 fontsize:S text: 1843 shift:(-10,5) bar:1911 at: 1857 fontsize:S text: 1857 shift:(-10,5) bar:1921 at: 1835 fontsize:S text: 1835 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1638 fontsize:S text: 1638 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1600 fontsize:S text: 1600 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1632 fontsize:S text: 1632 shift:(-10,5) bar:1961 at: 1533 fontsize:S text: 1533 shift:(-10,5) bar:1971 at: 1356 fontsize:S text: 1356 shift:(-10,5) bar:1981 at: 1319 fontsize:S text: 1319 shift:(-10,5) bar:1991 at: 1214 fontsize:S text: 1214 shift:(-10,5) bar:2001 at: 1191 fontsize:S text: 1191 shift:(-10,5) bar:2011 at: 1212 fontsize:S text: 1212 shift:(-10,5) bar:2021 at: 1170 fontsize:S text: 1170 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Համայնքի վարչակազմ == *Հեռախոս։0131 80141 == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} ongif1wojion6q8rm0sl7gywupxcqr2 0 514275 8475884 8167466 2022-07-27T12:56:33Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = կոմունա | հայերեն անվանում = Մոնլեալե | բնօրինակ անվանում = Montaldo Bormida | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 41|lat_sec = 01 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 35|lon_sec = 20 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 280 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ալեսանդրիա (գավառ){{!}}Ալեսանդրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = քաղաքապետ | ղեկավար = Giuseppe Alberto Rinaldi | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 6 | կենտրոնի բարձրություն = 184 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 672 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 121 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = +2 | հեռախոսային կոդ = 0143 | փոստային ինդեքս = 15010 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 06104 | Վիքիպահեստում = Giuseppe Alberto Rinaldi | կայք = }} '''Մոնտալդո Բորմիդա''' ({{lang-it|Montaldo Bormida}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Ալեսանդրիա (գավառ)|Ալեսանդրիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Alessandria)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 7|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 672 մարդ ([[2008]])։ Բնակչության խտությունը՝ 121 մարդ/կմ²։ Տարածքը կազմում է 6 կմ²։ Փոստային ինդեքս՝ 15010։ Հեռախոսային կոդ՝ 0143։ == Ժողովրդագրություն == Բնակչության աճը։ <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1225 bar:1871 from:0 till: 1278 bar:1881 from:0 till: 1591 bar:1901 from:0 till: 1630 bar:1911 from:0 till: 1670 bar:1921 from:0 till: 1614 bar:1931 from:0 till: 1336 bar:1936 from:0 till: 1242 bar:1951 from:0 till: 1098 bar:1961 from:0 till: 970 bar:1971 from:0 till: 843 bar:1981 from:0 till: 726 bar:1991 from:0 till: 663 bar:2001 from:0 till: 690 PlotData= bar:1861 at: 1225 fontsize:S text: 1.225 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1278 fontsize:S text: 1.278 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1591 fontsize:S text: 1.591 shift:(-10,5) bar:1901 at: 1630 fontsize:S text: 1.630 shift:(-10,5) bar:1911 at: 1670 fontsize:S text: 1.670 shift:(-10,5) bar:1921 at: 1614 fontsize:S text: 1.614 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1336 fontsize:S text: 1.336 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1242 fontsize:S text: 1.242 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1098 fontsize:S text: 1.098 shift:(-10,5) bar:1961 at: 970 fontsize:S text: 970 shift:(-10,5) bar:1971 at: 843 fontsize:S text: 843 shift:(-10,5) bar:1981 at: 726 fontsize:S text: 726 shift:(-10,5) bar:1991 at: 663 fontsize:S text: 663 shift:(-10,5) bar:2001 at: 690 fontsize:S text: 690 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:ISTAT </timeline> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/en/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ] {{Արտաքին հղումներ}} {{Ալեսանդրիայի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] 70v9gpcm9yby2nm6tq08wqbhjth1yt5 0 517058 8475996 6502537 2022-07-27T16:58:55Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Լակերեն''', լակ ժողովրդի լեզուն։ Պատկանում է [[իբերակովկասյան լեզվաընտանիք]]ի դաղստանյան խմբին։ Խոսվում է [[Դաղստան]]ի առանձին շրջաններում։ Ունի 5 հիմնական բարբառ, որոնցից կումուխյանը ընկած է գրական Լակերենի հիմքում։ Բաղաձայնական համակարգը հարուստ է։ Գոյականն ունի հոլովի (մոտ 40), թվի (հոգնակիի մոտ 40 ցուցիչ), դասի (4) կարգեր։ Բայական կարգերում առկա են դիմային ու դասային ցուցիչներ։ Նախադասությանը հատուկ է էրգատիվ կառուցվածք։ Այբուբենը մինչև [[1928|1928 թ.]]-ը՝ [[արաբագիր]], [[1928]]-[[1938|1938 թ.]]-ը՝ [[լատինագիր]], ապա՝ [[ռուսագիր]]։ == Գիրը == Մինչ 1928 թվականը լակերենն օգտագործում էր արաբերենի այբուբենի նմանողությամբ այբուբեն, 1928-1938 թվականներին՝ լատիներենի, իսկ 1938 թվականից լեզվում գործածվում է ռուսերենի այբուբենի հիման վրա ստեղծված այբուբենը։ {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[А]] а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кк кк | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Сс сс | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тт тт |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хх хх | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хьхь хьхь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХӀ хӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Цц цц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦI цІ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чч чч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧӀ чӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=476}} {{Ռուսաստանի պետական լեզուներ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կովկասի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռնող լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] n7mom662pkkjjhe9n9r6mongb47yaei 0 519543 8476329 7624818 2022-07-28T11:41:31Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Այլ|Արագվա (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Գյուղ | հայերեն անվանում = Արագվա | բնօրինակ անվանում = არაგვა | ենթարկում = | երկիր = Վրաստան | պատկեր = GEO-SJ-AK.svg | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = COA of Akhalkalaki.svg | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = Flag of Akhalkalaki Municipality.svg | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |CoordScale = |լայնք = 41.4874 |երկայնք = 43.4926 | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մխարե | երկրամաս = Սամցխե-Ջավախք | երկրամասը աղյուսակում = Սամցխե-Ջավախք | շրջանի տեսակ = Համայնք (վարչական միավոր){{!}}Մունիցիպալիտետ | շրջան = Ախալքալաքի մունիցիպալիտետ | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = Գյուղապետ | ղեկավար = Ղազարոս Ունանյան | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = | կենտրոնի բարձրություն = | կլիմա = | լեզու = [[հայերեն]], [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 861<ref name="აღწერა 2014"/> | մարդահամարի թվական = 2014 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = [[Հայեր]] 99,1 % | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +4 | DST = | հեռախոսային կոդ = | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = | կայք = }} '''Արագվա''' կամ '''Արագովա'''/'''Արակովա''' ({{lang-ka|არაგვა}}), [[գյուղ]] [[Վրաստան]]ի [[Ախալքալաքի մունիցիպալիտետ]]ում, [[Ախալքալաք]]–[[Բակարիանի]] խճուղու վրա, շրջկենտրոնից 12 կմ հյուսիս։ Գյուղը հիմնադրել են [[Էրզրում]]ից, [[Արդահան]]ից, [[Բաբերդ]]ից և նրանց շրջակա գյուղերից գաղթած հայերը [[1829]]-[[1830]]-ական թվականներին։ Գյուղը հիշատակվում է նաև այլ անվանումներով՝ Արագուա, Արակովա, Արագովա, Արագվա և այլն։ [[2014]] թվականի տվյալներով գյուղի բնակչությունը կազմում է 861 մարդ<ref name="აღწერა 2014">{{cite web |url=http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=2152&lang=geo |title=მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა 2014 |date=ნოემბერი 2014 |publisher=საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური |accessdate=7 ნოემბერი, 2016}}</ref>, [[հայեր]]։ Գյուղում կա հայկական [[եկեղեցի]]՝ Սուրբ Գևորգը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * ''მ. ბერიძე,'' ჯავახეთის ძეგლთა მდგომარეობა (სამეცნიერო ექსპედიციის ანგარიში, 1979 წ.). ჯავახეთი. ისტორია და თანამედროვეობა. ახალციხე. 2002 წ. გვ. 335-404. {{Ախալքալաքի մունիցիպալիտետ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=685}} [[Կատեգորիա:Վրաստանի գյուղեր]] 9bssguiqw38xh05ol64enho0oogznyt 0 521232 8476003 7795705 2022-07-27T17:05:05Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki '''Խուզդուլ''' (''Khuzdul'' կամ ''Khuzdûl'', թարգմանաբար՝ «թզուկային»), [[Ջոն Ռոնալդ Ռուել Տոլկին|Ջոն Ռ. Ռ. Տոլկինի]] [[Միջերկիր|Միջերկրի]] մասին ստեղծագործություններում թզուկների լեզուն։ Տոլկինի ստեղծած արհեստական լեզուներից մեկը՝ [[քվենյա]]յի ու [[սև բարբառ]]ի հետ միասին։ == Խուզդուլն Արդայի պատմության մեջ == [[Պատկեր:Balin.jpg|250px|մինի|Բալինի գերեզմանի գրությունը՝ միակ հայտնի օգրությունը խուզդուլով՝ «Balin Fundinul uzbad Khazaddûmu»՝ «Բալին, Ֆունտինի որդի, Մորիայի տիրակալ»]] «Սիլմարիլիոն» գրքում նկարագրված լեգենդի համաձայն, խուզդուլը հորինել է Աուլեն՝ վալարներից մեկը։ Աուլեն քարից թզուկներ է ստեղծում ու նրանց սովորեցնում իրենց համար ստեղծված լեզուն<ref>(Սիլմարիլիոն, 2 գլուխ)</ref>։ Դա տեղի է ունեցել դեռ այն բանից առաջ, երբ թզուկները քնեցին, մինչև կգար իրենց արթնանալու ժամանակը։ Եվ այն բանից առաջ երբ Միջերկիր եկան Էրուի երեխաները՝ մարդիկ ու էլֆերը։ Այնպես որ, կարելի է ասել, որ Խուզդուլը [[Միջերկիր|Միջերկրի]] ամենահին լեզուն է (չհաշված [[Վալարին]]ն ու, հավանաբար, [[Էնթերի լեզու]]ն)։ === Լեզվական փոփոխություններ === Նրանք արթնացումից հետո այդ լեզուն (ինչպես բոլոր լեզուներն ու ամեն ինչն Արդայում) ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար փոխվեց, ու արդեն տարբեր հատվածներում ապրող թզուկների լեզուները որոշ տարբերություներ ունեին։ Բայց փոփոխություններն այնքան դանդաղ էին ընթանում ու տարբերություններն այնքան փոքր էին, որ անգամ երրորդ էպոսում տարբեր տարածաշրջանների թզուկները հասկանում էին միմյանց։ Խուզդուկը հազվադեպ ու դժվարությամբ սովորում էին նաև այլ ռասաներ։ Հավանաբար պատճառն այն էր, որ թզուկների լեզուն շատ բարդ էր ու դժվարարտասանելի։ === Լեզվի գաղտնիությունը === Իրենք՝ թզուկները, այնքան էլ հակված չէին ուրիշներին իրենց լեզուն սովորեցնելու։ Նրանց լեզուն «գաղտնիք էր, որը նրանք ինքնակամ չէին ասում անգամ իրենց ընկերներին»<ref>(LotR, прил. F)</ref>։ Թզուկների անձնանուններն այնպիսին են, ինչպիսին մենք տեսնում ենք Տոլկինի ստեղծագործություններում, այսինքն, մարդկային լեզվով։ Իրենց գաղտնի «ներքին» անունները թզուկները չեն ասում ոչ մեկի։ Այդ անունները չեն գրում անգամ գերեզմանաքարերի վրա։ Մատանիների տիրակալում ու Տոլկինի այլ ստեղծագործություններում խուզդուլը հիմնականում օգտագործվում է տեղանուններում։ Խուզդուլով ասված քիչ թվող արտահայտություններից է Գիմլիի մարտական ճիչը, Հորնբուրգի պաշարման ժամանակ. Բարուկ Խազադ. Խազադ աի-մենու! ({{lang-en|Baruk Khazad! Khazad ai-menu!}})՝ «Թզուկների կացինները։ Թզուկները (գալիս են) ձեր վրա»։ ==== Բացառություն ==== Սակայն, առաջին դարաշրջանում, երբ Հադորի Տան Մարդիկ եկան Բելերիանդ և հանդիպեցին Երկարամորուք ցեղի թզուկների, երկու ժողովուրդների միջև ընկերություն առաջացավ, քանի որ Մարդիկ, լինելով հմուտ հեծյալներ, կարող էին թզուկներին իրենց օգնությունը տրամադրել [[Օրկեր (Միջերկիր)|Օրկեր]]ի դեմ պայքարում։ Եվ թզուկները մարդկանց ծանոթացրին իրենց լեզվի հետ, բայց Մարդիկ խուզդուլը դժվար համարեցին ու դանդաղ յուրացրեցին ոչ ավելի, քան առանձին բառեր, որոնց մի մասը ժամանակի ընթացքում փոփոխվելով մտավ նրանց լեզու<ref>Late Writings|303</ref>։ Կարծիք կա, որ Խուզդուլը Մարդկանց սկզբնական լեզվի՝ Թալիսկայի կառուցվածքի վրա մեծ ազդեցություն է թողել։ == Խուզդուլի ստեղծման պատմությունը == Տոլկինը գրում է, որ Խուզդուլը «ստեղծվել է կառուցվածքի փոքր միավորներով ու շատ փոքր բառարանով»<ref>Late Writings|300</ref>։ Դա անկասկած տեղի է ունեցել 30-ական թվականներին։ Խուզդուլ լեզվի Khazaddûm և Gabilgathol բառերը ի հայտ են գալիս «Սիլմարիլիոնի» վաղ շրջանի հատվածներում<ref>Valinor and Middle-Earth before the Lord of the Rings|274</ref>։ Ակնհայտ է, որ դրա համար որպես հիմք են ծառայել սեմական լեզուները։ Սակայն, Տոլկինը լեզվի մասին մանրամասն նյութեր չի թողել, այնպես որ, այն ինչ հայտնի է ընդամենը մի քանի արտահայտություն է։ Մենք գիտենք մի քանի անուն, անվանում, գրությունը Բալինի գերեզմանին՝«Balin Fundinul uzbad Khazaddûmu» — «Բալին, Ֆունդինի որդի, Մորիայի տիրակալ» և Գիմլիի մարտական կոչը. «''Baruk Khazâd! Khazâd ai-mênu!''» — «Թզուկների կացիննե՛ր։ Թզուկները (հարձակվում են) ձեր վրա»։ Կա վարկած, որի համաձայն [[Ջոն Ռոնալդ Ռուել Տոլկին|Տոլկին]]ի սևագրություններում կա խուզդուլի ամբողջական քերականությունը, սակայն դա չի հրապարակվել և այժմ գտնվում է տոլկինական ամսագրերից մեկի մոտ։ Արդայի լեզուներն ուսումնասիրողներից շատերը հետաքրքրվել են խուզդուլով, բայց նրանցից ոչ մեկը լրջորեն չի զբաղվել դրա վերակառուցմամբ ու քերականության ամբողջացմամբ։ Այդ իսկ պատճառով խուզդուլ սովորեցնող դասագրքի կազմումն առայժմ հնարավոր չէ։ === Խուզդուլի կառուցվածքը === [[Պատկեր:Cirth.png|250px|մինի|ձախից|Այս տեսքն ունեն Անհերտասի ռունագրերը, որոնք օգտագործում էին թզուկները խուզդուլով գրելու համար]] Խուզդուլ լեզվի հայտնի բառերում կան հետևյալ համաձայնությունները. երկու պայթական ասպիրանտներ՝ kh և th, այսինքն, «կ» и «տ» ներշնչմամբ։ Խուզդուլում կան նաև неаспирированные բաղաձայներ, որոնք նման են հայերեն «կ»-ին և «տ»-ին, բայց, ի տարբերություն հայերենի ու անգլերենի k-ն ու t-ն ինքնուրույն ֆոնեմներ են, որոնք պետք է տարբերել kh-ից ու th-ից։ Խուզդուլում հանդիպում են նաև ձայնեղ պայթականներ՝ b, d, g, խուլ սպիրանտներ՝ f, sh և s, ձայնեղ սպիրանտներ՝ z և gh, կողային՝ l, վիբրանտ՝ r, քթային՝ n, m, կիսաձայներ՝ w և y, կկորդային՝ h և կոկորդային պայթական `։ Կարճ ձայնավորները ձևավորում են դասական համակարգը հինգ ձայներից՝ a, i, e, o, u: Կան նաև երկար ձայնավորներ՝ â, ê, î, û, ô: Կա երկձայն ai: Նաև կան а և е ձայնավորների կրճատված տարբերակներ, որոնք նշանակվում են ə: Բացի այդ, դատելով Անհերտաս Մորիայի ռունագրերի աղյուսակից, խուզդոլում կան նաև այլ հնչյուններ։ Բաղաձայներ՝ j, ch, v, mb, hw, dh, nj, ng, kw, gw, ghw, ngw, nw, rh, lh, nd, ps, ts, կարճ ձայնավորներ՝ ö, ü: Նաև, հավանաբար, կա oi և այլ երկհնչյուններ, որոնք կիսաձայներ w-ի ու y-ի նման են։ Կան նաև +h սիմվոլը, որն առանձին ռունագիր ունի, որը հավանաբար նշանակում է խլացում բաղաձայների մոտ։ === Նմանությունը սեմական լեզուներին === Խուզդուլի հիմնական կառուցվածքը նման է սեմական լեզուներին։ Արմատները, որոնցից կազմվում են բառերը, ինքնուրույն արտասանվող բառեր չեն, այլ կազմված են միայն բաղաձայներից։ Գոյականները, բայերը, ածականները և այլն կազմվում են բաղաձայների արանքում համապատասխան ձայնավորները տեղադրելով (''Khuzd(ul)'' — ''Khazâd'' — ''Khizd(in)'' հավանական ''Kh-Z-D'' արմատից), իսկ երբեմն բաղաձայներից մեկի կրկնակեցմամբ։ Խուզդուլում, ինչպես և սեմական լեզուներում, արմատը հիմանականում կազմված է երեք բաղաձայնից։ Որոշ այդպիսի արմատներ հիշատակվում են TI:174-ում և RS:466-ում։ B-R-Z՝ կարմիր, B-N-D՝ գագաթ, K-B-L՝ արծաթ, N-R-G՝ սև։ Երկու բաղաձայնից կազմված արմատի օրինակ է Z-N-ն՝ «մուգ, գորշ, մշուշոտ»<ref>The Mines of Moria|466</ref>։ Հնարավոր են մի բաղաձայնից կազմված արմատներ (-L-) Ul՝«գետակներ», բառում, (-Y-) aya՝ "վրա" բառում։ Բառաձևավորման մեջ օգտագործում են նար ածանցներ ու վերջավորություններ։ ai՝ («վրա»), -ul (ածականի վերջավորություն), -ûn (հավանաբար, որոշակի մասնիկ), -în (ածականների հոգնակի թիվը ցույց տվող մասնիկ), -u (ցույց է տալիս սեռական հոլովը) և այլն։ Հնարավոր են բառարմատների փոփոխություններ (M-B-R-ը Barazinbar բառում)։ == Գրությունը == Գրելու համար թզուկները հիմնականում օգտագործել են ռունագրեր, որոնք հորինել է էլֆ Դաերոնը՝ Անհերտաս (նաև Կիրտ) (չնայած Տոլկինի մոտ հանդիպում է արտահայտություն, որ ռունագրերը ստեղծել են իրենք՝ թզուկները, բայց հավանաբար դա վերաբերում է Լուսնային ռունագրերին, որոնք հանդիպում են «Հոբիթում»)։ == Արտաքին հղումներ == * [http://www.uib.no/people/hnohf/khuzdul.htm Khuzdul — the secret tongue of the Dwarves]{{ref-en}} * [http://www.tolkien.ru/drauger/khuzdul.htm Кхуздул — тайный язык Гномов]{{ref-ru}} * [http://khuzdul.ucoz.ru/ Железное взгорье — всё о кхуздуле]{{ref-ru}} * [http://chroniqueschantdefer.free.fr/ Chroniques chant de fer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180930171201/http://chroniqueschantdefer.free.fr/ |date=2018-09-30 }}{{ref-fr}} * [http://www.ilfossodihelm.it/id_nav8.asp?id_nav=8&id_sottonav=107&id_cont=408 Il fosso di Helm]{{ref-it}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Միջերկր‏‎ի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] hsla42tlb0assyvtn8qav8dxd9xdlfj 0 522108 8476039 7090318 2022-07-27T17:52:49Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = tomato |անվանում = Աո |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Հնդկաստան}} |շրջաններ = Նագալենդ |լեզվակիրների թիվ = 232 000<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=njo Ethnologue]</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Եվրասիայի լեզուներ |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = njo |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Աո''', տիբեթ-բիրտական լեզու, որով խոսում են աո ժողովուրդները, որոնք ապրում են [[Հնդկաստան]]ի Նագալենդ նահանգում։ Ethnologue-ը տեղեկացնում է, որ [[2001]] թվականի տվյալներով այդ լեզուն կրում է 232 000 մարդ։ == Բարբառներ == Առանձնացնում են երեք հիմնական բարբառ՝ չունգլի, մոնգսեն և չանգկի։ Չունգլին ամենատարված և հեղինակավոր բարբառն է, դասավանդվում է տարածաշրջանի դպրոցներում։ Չանգկին տարածված է ընդամենը չանկգիի երեք գյուղերում։ Ջապուն և Լոնգջեմդանգը այդքան էլ հայտնի չեն։ Այդ լեզուների շատ կրողներ, իրենց բարբառների հետ միասին, տիրապետում են նաև այլ բարբառների։ Հիմնականում Չունգլին, քիչ՝ Մոնսենը։ Իրար հասկանալը կախված է բարբառից, գրեթե Աոյի բոլոր գյուղերը ունեն իրենց լեզվային առանձնահատկությունները։ == Գրագրություն == [[1880]]-ական թվականներին միսսիոներները հիմք դրեցին լատինատառ գրագրությանը, որը չի արտահայտում արտասանությունը։ [[1964]] թվականին հրատարակվեց [[Աստվածաշունչ]]ը, գրված՝ տվյալ ուղղագրությամբ։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 49pv0lqjb2s37xkbnsjueu3jcg39qxu 0 522116 8475987 7310123 2022-07-27T16:53:42Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = |անվանում = Անդակի |ինքնանվանում = Andaki |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Անդակի, Կոլումբիա |շրջաններ = Սուասայի հովիտ, Ֆրագուա հովիտ |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = ana |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անդակի լեզու''' (Aguanunga, Andaki, Andaqui, Churuba, Jirara), մահացած, արդեն անօգտագործելի Պաեսյան լեզու, որի միջոցով հաղորդակցվում էի ադակի կոչվող ժողովուրդը։ Նրանք ապրում էին [[Սուասա]] հովտի [[Ուիլա]], [[Գրագուա]] [[հովիտ|հովտի]] [[Կաուկա]] ([[դեպարտամենտ]]) ինչպես նաև Կաուկա գետի վերին հոսանքում, [[Կոլումբիա]]յում՝ [[Կակետա]] դեպարտամենտի լեռնային շրջաններում։ == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/ana Անդակի] [[Ethnologue]]ում {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կոլումբիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} ezngkigvfusx08qujdlcjln9oxy57nk 0 522119 8475991 7310129 2022-07-27T16:55:54Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Անդոա |ինքնանվանում = Andoa, Gae, Gaye, Semigae, Shimigae |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Պերու}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անդոա''', [[Սապարո լեզվաընտանիք]]ի մահացած [[լեզու]]ներից է, որով խոսել են ադոացիները, ովքեր ապրել են [[Պերու]]ի Պաստաս գետի ափին։ Անդաոացիները միանում են կեչուների հետ և սկսում են խոսել հարազատ լեզվով կամ պաստասական բարբառով, կամ էլ [[իսպաներեն]]ով։ Անդոայի վերջին կրողը մահացել է [[1993]] թվականին։ == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/anb Андоа] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Պերուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] {{Անավարտ}} b5uzvmu4mhmotcvmehhfc7j0jaa10tq 0 522125 8475978 7087130 2022-07-27T16:38:36Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Nilo-Saharan |անվանում = Ամդանգ լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 41 100<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=amj Ethnologue]</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Աֆրիկայի լեզուներ]] [[Աֆրիկական ընտանիք]] |դասակարգում = |գրեր = [[լատինատառ]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = amj |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ամդանգ լեզու''' (նաև ''միմի'', ''բիլտինե'', ''անդանգտիա'' և այլն) — այն երկու ֆուրսիան [[լեզու]]ներից մեկը, կապված է նիլո–սահարյան միկրոընտանիքի հետ։ Տարածված է գլխավորապես [[Վադի Ֆերա]] շրջանում, դեպի արևելք [[Չադ]]ում և հետո նրան պատկանող [[Բատխա]] և [[Վադայ]] շրջանում։ Լեզվակիրների թիվը [[2000 թվական]]ին հասնում էր [[41 100]] մարդու։ Շատ լեզվակիրներ բացի Չադից խոսում են [[արաբերեն]]։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Չադի լեզուներ]] {{Անավարտ}} lj4jugbrrd7nxmh4r5vnxxdr55orj78 0 522128 8476040 7310323 2022-07-27T17:53:29Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = skyblue |անվանում = Աուրա |ինքնանվանում = Aurá |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Բրազիլիա |շրջաններ = Մարանյան, Պարա |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = [[Տուպի լեզուներ]] ::[[Տուպի-գուարանի լեզուներ]] :::Վայամպի լեզուներ ::::'''Աուրա''' |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = - |ISO2 = - |ISO3 = aux |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Աուրա լեզու''' (Aurá, Auré, Aurê), մեռած հնդկացիական [[լեզու]], պատկանում է վայամպի լեզուների խմբի տուպի գուարանի ենթաընտանիքի տուպի լեզվաընտանիքին, այս լեզվով խոսել են 2 հնդկացիական ցեղեր [[Մարանյան]] նահանգում։ Երկուսն էլ ապրում էին խաղաղ իրար հետ, բայց տեղափոխվեցին [[Պարա]] [[նահանգ]], որը գտնվում էր [[Բրազիլիա]]յում։ == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/aux Աուրա]-ն Ethnologue-ում == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդկական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] {{Անավարտ}} f2rbzqbq2ozky784d60boqgvtv0c9ei 0 522129 8475989 6506800 2022-07-27T16:54:54Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Անդիերեն |ինքնանվանում = Гъагъодраб мицlи |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Ռուսաստան |շրջաններ = Հարավային Դաղստան |լեզվակիրների թիվ = 11800 մարդ (2010 թվականի մարդահամար)<ref name=e19>{{e18|Andi}}</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Եվրասիայի լեզուներ |դասակարգում = Կովկասյան լեզուներ ::Հյուսիսկովկասյան լեզուներ :::Ավար-անդիական լեզուներ ::::Անդիական լեզուներ |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = ani |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անդիերեն''', '''անդի լեզու''', անդիների լեզուն։ Լայն տարածում ունի [[Դաղստան]]ի [[Բոտլիխսկ]]ի շրջանի գյուղերում։ Անդիերեն խոսողների թիվը 2010 թվականի տվյալներով կազմում է 11800 մարդ (2010 թվականի մարդահամար)։ Պատկանում է ավարական լեզուների անդիական ենթախմբին<ref name=":0">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|12}}</ref>, որն ունի վերին անդիերեն (գյուղ [[Անդի]]<ref name="Redbook">[http://www.eki.ee/books/redbook/akhvakhs.shtml The peoples of the Red Book: Akhvakhs]</ref>, [[Գագատլի]], [[Ռիկվանի]], [[Զիլո]] և այլն) և ստորին անդիերեն (գյուղ [[Մունի]] և [[Կվանխիդատլ]]) բարբառներ<ref name=Alekseev,M.E.> {{cite web |title=Andijskij Yazyk |url=http://www.philology.ru/linguistics4/alekseev-99b.htm}}</ref>։ Բաբառները տարբերվում են հնչյունաբանությամբ և ձևաբանությամբ (օրինակ՝ ստորին անդիերենում, ինչպես և մյուս անդիական լեզուներում, գործում է եռադաս համակարգ)։ Անդիերենում կա անվանական դասերի հնգանդամ համակարգ, իսկ Ռիկվանի գյուղի բարբառում՝ վեցանդամ։ Անդի գյուղի բարբառում տարբերություն է նկատվում արական և իգական սեռերի խոսակցականի մեջ։ Օրինակ՝ ար. «дин»՝ «ես», «мин»՝ «դու», «гьекIа»՝ «մարդ», իգ. համապատասխանաբար «ден», «мен», «гьекIва»։ Փորձեր են կատարվում ստեղծել գրեր՝ ռուսական գրի հիման վրա։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} === Գրականություն === * Իլ. Ցերցվաձե - [[Անդիերեն լեզու]] (վրացերեն, 1965) * Մ. Ե. Ալեքսեև - Անդիերեն լեզու (1999) * Սերգեյ Ստարոստին - [[1539 անդիերեն բառերի ստուգաբանություն]] == Արտաքին հղումներ == * [http://www.omniglot.com/writing/andi.htm Письменность и алфавит андийского языка] на сайте ''Omniglot'' {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Անդական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Դաղստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կովկասյան մեռնող լեզուներ]] 2sqiscwrz94v81nkksejq8t2ws3nr9y 0 522132 8475977 7087078 2022-07-27T16:38:13Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = deepskyblue |անվանում = Ամավակա |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Պերու]], [[Բրազիլիա]] |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 330-250 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Հարավային Ամերիկայի լեզուներ |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = 639-1 |ISO2 = 639-2 |ISO3 = 639-3 |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ամավակա''', Հարավային Ամերիկայի հնդկական լեզուներից մեկը։ Պատկանում է պանո-տականսկյան լեզվաընտանիքի պանոանյան լեզուներին։ Օգտագործողների թիվը կազմում է մոտ 330 մարդ<ref>[http://www.ethnologue.com/language/amc Էթնոլոգիա]</ref>, որոնցից 110-ն ապրում են Պերուի արևելքում, մոտ 220-ը՝ Բրազիլիայում։ Մոտ 20 մարդ ամավակայից բացի խոսում են մի քանի լեզուներով։ Ավելի մոտ լեզուներ են [[կաշինահույա]]ն և [[շիպոբո-կոնիբո]]ն։ Այս լեզուն կրողների մեծամասնությունը տիրապետում է իսպաներենին։ Դրությունը հաստատուն չէ, լեզվին տիրապետողների թիվը գնալով փոքրանում է։ Ունի քերականություն, բառարան և Աստվածաշնչի թարգմանություն։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Պերուի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} sw49p6jnyalikf510el75zl5uzgq1m5 0 522134 8476026 5087573 2022-07-27T17:41:25Z Slava Sahakyan70 65321 Slava Sahakyan70 տեղափոխեց էջը «[[Ավադխի]]»-ից «[[Ավադհի]]» wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = mediumseagreen |անվանում = Ավադխի |ինքնանվանում = अवधी avadhī |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Հնդկաստան]], [[Ֆիջի]] |շրջաններ = Ավադխ (նահանգ՝ Ուտար-Պրադեշ), ինչպես նաև Մադխյա-Պրադեշ , Բիխար նահանգներում, [[Դելի]]ում, [[Նեպալ]]ում |լեզվակիրների թիվ = 38 261 000 մարդ<ref>Ethnologue Ավադխի</ref>, շուրջ 561 000 մարդ՝ [[Նեպալ]]ում |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիա]]յի լեզուներ |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] : [[Հնդարիական լեզուներ|Հնդարիական ընտանիք]] :: Կենտրոնական ենթախումբ ::: [[Արևելյան Հինդի]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = ավդ 012 |ISO1 = |ISO2 = awa |ISO3 = awa |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ավադխի''' ([[դևանագարի]]՝ अवधी, այլ անվանումներ՝ ''Կոսալի, Բայսվարի, Պուրբի''), [[հնդարիական լեզուներ|հնդարիական լեզու]], [[հինդի]]ի ստանդարտացումից հետո համարվում է վերջին բարբառը։ Այս լեզվով խոսողները ապրում են [[Ավադխ]] շրջանի՝ Ուտար-Պրադեշ, ինչպես նաև Բիխար նահանգներում, Մադխյա-Պրադեշում, [[Դելի]]ում և [[Նեպալ]]ի որոշ մարզերում։ Ավադխի խոսում են Արևելյան Հինդիի [[բնակչություն|բնակիչների]] 2/3-ը<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=|страницы=40}}</ref>։ Ավադխին ուժեղ ազդել է Ֆիջիական Հինդիի ձևավորմանը։ Գրերի համար օգտագործվում են [[դևանագարի]] և շեղակիր կայտխի։ [[16-րդ դար|16]]-[[17-րդ դար|17]]-րդ դարերում ավադխի գրականության մեջ ստեղծվել է հարուստ պոեզիա, ինչպես նաև Տուլսիդայի «Րամաչարիտամանասա», Մելիք Մուհամեդ Ջայասիի «Պադմավատ» և Մաուլանա Դաուդի «Չանդայան» պոեմները։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=212}} * {{ռուսերեն գիրք|автор=Липеровский В.П.|заглавие=Очерк грамматики современного авадхи|место=М.|издательство=Восточная литература РАН|год=1995|страниц=253}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] c13wynbskale001z6v0zo5aqkg3lreb 8476031 8476026 2022-07-27T17:42:24Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = mediumseagreen |անվանում = Ավադհի |ինքնանվանում = अवधी avadhī |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Հնդկաստան]], [[Ֆիջի]] |շրջաններ = Ավադխ (նահանգ՝ Ուտար-Պրադեշ), ինչպես նաև Մադխյա-Պրադեշ , Բիխար նահանգներում, [[Դելի]]ում, [[Նեպալ]]ում |լեզվակիրների թիվ = 38 261 000 մարդ<ref>Ethnologue Ավադխի</ref>, շուրջ 561 000 մարդ՝ [[Նեպալ]]ում |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիա]]յի լեզուներ |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] : [[Հնդարիական լեզուներ|Հնդարիական ընտանիք]] :: Կենտրոնական ենթախումբ ::: [[Արևելյան Հինդի]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = ավդ 012 |ISO1 = |ISO2 = awa |ISO3 = awa |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ավադհի''' ([[դևանագարի]]՝ अवधी, այլ անվանումներ՝ ''Կոսալի, Բայսվարի, Պուրբի''), [[հնդարիական լեզուներ|հնդարիական լեզու]], [[հինդի]]ի ստանդարտացումից հետո համարվում է վերջին բարբառը։ Այս լեզվով խոսողները ապրում են [[Ավադխ]] շրջանի՝ Ուտար-Պրադեշ, ինչպես նաև Բիխար նահանգներում, Մադխյա-Պրադեշում, [[Դելի]]ում և [[Նեպալ]]ի որոշ մարզերում։ Ավադխի խոսում են Արևելյան Հինդիի [[բնակչություն|բնակիչների]] 2/3-ը<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=|страницы=40}}</ref>։ Ավադխին ուժեղ ազդել է Ֆիջիական Հինդիի ձևավորմանը։ Գրերի համար օգտագործվում են [[դևանագարի]] և շեղակիր կայտխի։ [[16-րդ դար|16]]-[[17-րդ դար|17]]-րդ դարերում ավադխի գրականության մեջ ստեղծվել է հարուստ պոեզիա, ինչպես նաև Տուլսիդայի «Րամաչարիտամանասա», Մելիք Մուհամեդ Ջայասիի «Պադմավատ» և Մաուլանա Դաուդի «Չանդայան» պոեմները։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=212}} * {{ռուսերեն գիրք|автор=Липеровский В.П.|заглавие=Очерк грамматики современного авадхи|место=М.|издательство=Восточная литература РАН|год=1995|страниц=253}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] 8uba4u6unjsmtpxoua943zjimr1nntj 8476034 8476031 2022-07-27T17:48:11Z Slava Sahakyan70 65321 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = mediumseagreen |անվանում = Ավադհի |ինքնանվանում = अवधी avadhī |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Հնդկաստան]], [[Ֆիջի]] |շրջաններ = Ավադխ (նահանգ՝ Ուտար-Պրադեշ), ինչպես նաև Մադխյա-Պրադեշ , Բիխար նահանգներում, [[Դելի]]ում, [[Նեպալ]]ում |լեզվակիրների թիվ = 38 261 000 մարդ<ref>Ethnologue Ավադխի</ref>, շուրջ 561 000 մարդ՝ [[Նեպալ]]ում |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիա]]յի լեզուներ |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] : [[Հնդարիական լեզուներ|Հնդարիական ընտանիք]] :: Կենտրոնական ենթախումբ ::: [[Արևելյան Հինդի]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = ավդ 012 |ISO1 = |ISO2 = awa |ISO3 = awa |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ավադհի''' ([[դևանագարի]]՝ अवधी, այլ անվանումներ՝ ''Կոսալի, Բայսվարի, Պուրբի''), [[հնդարիական լեզուներ|հնդարիական լեզու]], [[հինդի]]ի ստանդարտացումից հետո համարվում է վերջինիս բարբառը։ Այս լեզվով խոսողները ապրում են Ութար Պրադեշ նահանգի [[Ավադհ]] մարզում, ինչպես նաև Բիհար, ՄադհյաՊրադեշ նահանգներում, [[Դելի]]ում և [[Նեպալ]]ի որոշ մարզերում։ Ավադհի խոսում են Արևելյան Հինդիի [[բնակչություն|բնակիչների]] 2/3-ը<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=|страницы=40}}</ref>։ Ավադխին ուժեղ ազդել է Ֆիջիական Հինդիի ձևավորմանը։ Գրերի համար օգտագործվում են [[դևանագարի]] և շեղակիր կայտխի։ [[16-րդ դար|16]]-[[17-րդ դար|17]]-րդ դարերում ավադխի գրականության մեջ ստեղծվել է հարուստ պոեզիա, ինչպես նաև Տուլսիդայի «Րամաչարիտամանասա», Մելիք Մուհամեդ Ջայասիի «Պադմավատ» և Մաուլանա Դաուդի «Չանդայան» պոեմները։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=212}} * {{ռուսերեն գիրք|автор=Липеровский В.П.|заглавие=Очерк грамматики современного авадхи|место=М.|издательство=Восточная литература РАН|год=1995|страниц=253}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] ipb4ladqhj3ozcy71fi74zoo5ddo3on 8476035 8476034 2022-07-27T17:50:04Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = mediumseagreen |անվանում = Ավադհի |ինքնանվանում = अवधी avadhī |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Հնդկաստան]], [[Ֆիջի]] |շրջաններ = Ավադխ (նահանգ՝ Ուտար-Պրադեշ), ինչպես նաև Մադխյա-Պրադեշ , Բիխար նահանգներում, [[Դելի]]ում, [[Նեպալ]]ում |լեզվակիրների թիվ = 38 261 000 մարդ<ref>Ethnologue Ավադխի</ref>, շուրջ 561 000 մարդ՝ [[Նեպալ]]ում |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիա]]յի լեզուներ |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] : [[Հնդարիական լեզուներ|Հնդարիական ընտանիք]] :: Կենտրոնական ենթախումբ ::: [[Արևելյան Հինդի]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = ավդ 012 |ISO1 = |ISO2 = awa |ISO3 = awa |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ավադհի''' ([[դևանագարի]]՝ अवधी, այլ անվանումներ՝ ''Կոսալի, Բայսվարի, Պուրբի''), [[հնդարիական լեզուներ|հնդարիական լեզու]], [[հինդի]]ի ստանդարտացումից հետո համարվում է վերջինիս բարբառը։ Այս լեզվով խոսողները ապրում են [[Հնդկաստան]]ի [[Ուտար Պրադեշ|Ութար Պրադեշ]] նահանգի [[Ավադհ]] մարզում, ինչպես նաև [[Բիհար]], [[Մադհյա Պրադեշ]] նահանգներում, [[Դելի]]ում և [[Նեպալ]]ի որոշ մարզերում։ Ավադհի խոսում են Արևելյան Հինդիի [[բնակչություն|բնակիչների]] 2/3-ը<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=|страницы=40}}</ref>։ Ավադխին ուժեղ ազդել է Ֆիջիական Հինդիի ձևավորմանը։ Գրերի համար օգտագործվում են [[դևանագարի]] և շեղակիր կայտխի։ [[16-րդ դար|16]]-[[17-րդ դար|17]]-րդ դարերում ավադխի գրականության մեջ ստեղծվել է հարուստ պոեզիա, ինչպես նաև Տուլսիդայի «Րամաչարիտամանասա», Մելիք Մուհամեդ Ջայասիի «Պադմավատ» և Մաուլանա Դաուդի «Չանդայան» պոեմները։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{ռուսերեն գիրք|автор=Зограф Г.А.|заглавие=Языки Южной Азии|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страниц=212}} * {{ռուսերեն գիրք|автор=Липеровский В.П.|заглавие=Очерк грамматики современного авадхи|место=М.|издательство=Восточная литература РАН|год=1995|страниц=253}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] cpb277cv7kbk7uj14jthwwql0ten66l 0 522136 8475994 7413506 2022-07-27T16:57:48Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Austronesian |անվանում = Անուս |ինքնանվանում = anus, korur |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = Հայերեն V-VI դարերի ձեռագիր մագաղաթ |երկրներ = Ինդոնեզիա |շրջաններ = Պապուա |լեզվակիրների թիվ = 320 մարդ |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = Ավստրոնեզիական լեզվաընտանիք |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = auq |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անուս''' (կորուր), [[Օկիանիա]]յի լեզու, որի բնակչությունը կազմում է 320 մարդ (2005 թվականի տվյալներ), որի մեծամասնությունը ապրում է [[Ջայպուրա]] ծովածոցի կղզիներից մեկում, [[Տոր գետ]]ից արևելք ինդոնեզական նահանգ [[Պապուա]]յում ([[Նոր Գվինեա]]յի արևմտյան մասում)։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == # {{cite encyclopedia|encyclopedia=Ethnologue|edition=15|year=2005|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=auq|title=Anus language}} # {{cite web|title=Anus language|work=SIL International|url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=auq|accessdate=նոյեմբերի 18, 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/66KcZhDvc?url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=auq|archivedate=2012-03-21|dead-url=no}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ինդոնեզիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռնող լեզուներ]] {{lang-stub}} {{Անավարտ}} 6txq1pte8f0b1g1u3knofzr4yq1g8nt 0 522163 8476044 7310341 2022-07-27T17:56:12Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Ապալաի |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Բրազիլիա}} |շրջաններ = Պարա |լեզվակիրների թիվ = 450 (1993) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = apy |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ապալաի''' (''Apalaí, Apalay, Aparai''), կարիբյան լեզու, որով խոսում են ապալաի (ապարաի) ժողովուրդները, ովքեր ապրում են 20 գյուղերում, հիմնականում [[Պարու Լեսե]] գետի վրա, այլ մարգինալ խմբերի հետ՝ Ժառ և Սիտար գետերում, [[Բրազիլիա]]յի Պարա նահանգում։ Կարող են խոսել նաև վայանա լեզվով։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/ Ապալաի] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կարիբյան լեզուներ]] {{Անավարտ}} pl5waszrdi3k1gctovzb2v8c48f35f2 0 522165 8476043 7589585 2022-07-27T17:55:28Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Աչի |ինքնանվանում = Achi' |երկրներ = {{դրոշավորում|Գվատեմալա}} |լեզվակիրների թիվ = մոտ 85 500 մարդ (1990–2000) |դասակարգում = [[Մայա լեզվաընտանիք]] :Կիչե-մամյան ենթախումբ ::Կիչեյան ճյուղ |գրեր = [[լատինական այբուբեն]] |ISO2 = myn |ISO3 = acr }} '''Աչի''' ({{lang-es|Achí}}), [[մայա լեզո]]ւ, սերտ կապված է [[Կիչե (լեզու)|Կիչե լեզվի]] հետ։ Տարածված է [[Գվատեմալա]]յի Բախա-Վերապաս դեպարտամենտում։ Ունի երկու [[բարբառ]]՝ կուբուլյան աչի (մոտ 48 հազար մարդ Կուբուլկո շրջանում, Ռաբինալ քաղաքից արևմուտք) և ռաբինալյան աչի (մոտ 37 հազար մարդ Ռաբինալ շրջանում<ref>Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005) [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acc Կուբուլյան աչի] & [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acr Ռաբինալյան աչի], accessed January 07, 2009</ref>)։ Նախակոլումբիան [[գրականություն|գրականության]] գլուխգործոցներից է Ռաբինալյան Աչին՝ թատերական աշխատանք գրված աչի լեզվով։ == 1 - 10 թվերը աչի լեզվով == * 1։ Jun * 2։ Queb' * 3։ Oxib' * 4։ Cajib' * 5։ Jo’ob' * 6։ waqib' * 7։ wuqub' * 8։ Waxakib' * 9։ B’elejeb' * 10։ lajuj == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://globalrecordings.net/ru/language/2098 Կուբուլյան աչի] * [http://globalrecordings.net/ru/language/448 Ռաբինալյան աչի] * [https://www.bible.com/ru/bible/517/jhn.1.acrnnt Աչիերեն Նոր կտակարան] * [http://gsn.civiblog.org/blog/_archives/2006/12/29/2604101.html Աչի լեզվի այբուբեն] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080515221920/http://gsn.civiblog.org/blog/_archives/2006/12/29/2604101.html |date=2008-05-15 }} * [http://www.language-archives.org/language/acr OLAC նյութեր աչիերենի մասին] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գվատեմալայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կցական լեզուներ]] {{Անավարտ}} opfo83fja0fy7l1egmwb7d1np4fgoub 0 522169 8475939 7085770 2022-07-27T16:13:20Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Niger-Congo |անվանում = Ալումու տեսու |ինքնանվանում = Alumu-Tesu |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Նիգերիա}} |շրջաններ = Նասարավա |լեզվակիրների թիվ = 7000 (1999) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = լատինիցա |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ալումու տեսու''' (Alumu, Alumu-Akpondu, Alumu-Tesu, Arum-Cesu, Arum-Chessu, Arum-Tesu), նիգերա-կոնգոլեզյան [[լեզու]], որով խոսում են Ակվանգայի տեղական ինքնակառավարման ոլորտներում և միայն Նասարավայի Վամբայի շրջանում։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/aab Алуму-тесу] на [[Ethnologue]] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Նիգերիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 46790n684mmpwwvaprsit02o1kokp0p 0 522185 8476045 7090525 2022-07-27T17:56:43Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրականություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = |անվանում =Ապենցելի բարբառ |ինքնանվանում = Appenzellisch |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Շվեյցարիա]] |շրջաններ = [[Ապպենցել-Աուսսերեդոն]] և [[Ապպենցելլ-Իններրոդեն]] |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Լեզուներ Եվրասիայում |դասակարգում = Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ապենցելի բարբառ''' ({{lang-de|Appenzellisch}}), գերմանական բարբառ, տարածված է շվեյցարական Ապպենցելլերլանդ տարածքում, (ծայրամասային կանտոնների մոտ է [[Ապպենցել-Աուսսերեդոն]] և [[Ապպենցելլ-Իններրոդեն]])։ Պատկանում է Ամելանի արևելյան խմբի բարբառներին։ == Գրականություն == * Werner König, Renate Schrambke. Die Sprachatlanten des schwäbisch-alemannischen Raumes. Baden-Württemberg, Bayerisch-Schwaben, Elsass, Liechtenstein, Schweiz, Vorarlberg. — Bühl, 1999. * Atlas der Schweiz, Wabern 1965-1978, Tafel 27/27a. {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գերմանիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Գերմաներեն]] {{Անավարտ}} hw8d2vam2975y47rr0qowlx7iz3fy29 0 522207 8475993 6429063 2022-07-27T16:57:08Z Slava Sahakyan70 65321 /* Կոնսոնանտիզմ */ wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = |անվանում = Անկաշի կեչուա |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Պերու |շրջաններ = Անկաշ, Ուանուկո |լեզվակիրների թիվ = 1 միլիոն |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անկաշի կեչուա''' ({{lang-es|quechua ancashino }}), այս [[լեզու]]ն, համարվում է [[կեչուական]] [[լեզվաընտանիք]]ի հիմնական լեզուն։ Ըստ որոշ տարաձայնությունների փոխադարձաբար հասկանալի են այդ բարբառները։ Խոսացողների ընդհանուր թիվը, մոտ 1 միլիոն։ == Տարածվածություն == Անկաշի կեչուան տարածված է Անկաշ դեպարտամենտի մեծ շրջանում, գլխավորապես բարձրալեռ շրջաններում, նույնպես այնպիսի [[նահանգ]]ներում, ինչպիսիք են՝ [[Մարանյո]]ն, [[Ուանկայբամբան]], [[Ուամալիես]]ը, և նաև [[դեպարտամենտ]] [[Ուանուկո]]յում։ Մեկ անգամ շատ [[իզոգլոսսներ]] անկաշի կետչուան համեմատեցին կեչուական [[բարբառ]]ների հետ, [[Ուանուկո]]յում, [[հարավային]] Ակաշայում և [[Կաղատամբո]]յում նահանգում։ == Ֆոնոլոգիա == '''Վոկալիզմ''' [[Անկաշի կեչուան]] լինում է երեք ձայնավոր, կարճ հնչյուններ և երեք ձայնավոր, երկար հնչյուններ։ {| class="wikitable" |+ <big>[[Ձայնավորներ]]</big> ! | class="bright" | [[ճակատային ձայնավորներ|ճակատային]] | class="bright" | [[ձայնավոր միջին ձև|միջին]] | class="bright" | [[հետային ձայնավոր|հետային]] |- | align="left" class="bright" | [[բարձր ձայնավոր|բարձր]] | {{IPA2|i}}ː | | {{IPA2|u}}ː |- | align="left" class="bright" | [[հանգիստ ձայնավոր բարձր ձև|հանգիստ բարձր]] | {{IPA2|ɪ}} | | {{IPA2|ʊ}} |- | align="left" class="bright" | [[հանգիստ ձայնավոր ցածր ձև|հանգիստ ցածր]] | | {{IPA2|ɐ}} | |- | align="left" class="bright" | [[ցածր ձայնավորներ|ցածր]] | {{IPA2|a}}ː | | |} Ալոֆոններ /ե/ և /օ/ (համապատասխանաբար /ɪ/ и /ʊ/ պատկերներով), արտահայտվում է с /q/ ձևերով։ Կալյեխոն դե Ուայլասում, այդպես է և որոշ շրջակա շրջաններում հանդիպում են վառ մոնոֆտոնգիզացիաներ։ Բացի դրանից, այս տարածքում երկար ձայնավորները կարող են ծագել երկարացման արդյունքում։ {| class= wikitable | style="background:white; border-top:white 1px solid; border-left:white 1px solid;" | ! Սեգմենտ ! Մոնոֆտոնգիզացիա ! colspan=2 | Պրիմեր ! Թարգմանություն |- ! rowspan=2 | {{IPA|ɐ}} | {{IPA|/ɐj/}} | {{IPA|[eː]}} | {{IPA|/'''ɐj'''w'''ɐj'''/}} | {{IPA|['''eː'''w'''eː''']}} | գնալ |- | {{IPA|/ɐw/}} | {{IPA|[oː]}} | {{IPA|/j'''ɐw'''/}} | {{IPA|[j'''oː''']}} | եյ |- ! rowspan=2 | {{IPA|ɪ}} | {{IPA|/ɪj/}} | {{IPA|[iː]}} *(բոլոր բարբառներով) | {{IPA|/pʊr'''ɪj'''/}} | {{IPA|[pʊɾ'''iː''']}} | գնալ |- | {{IPA|/ɪː/}} | {{IPA|[eː]}} | {{IPA|/pʊr'''iː'''/}} | {{IPA|[pʊɾ'''eː''']}} | [ես] գնում եմ |- ! rowspan=2 | {{IPA|ʊ}} | {{IPA|/ʊj/}} | {{IPA|[iː]}} | {{IPA|/tiːp'''ʊj'''/}} | {{IPA|[tiːp'''iː''']}} | կռվել (սրտում) |- | {{IPA|/ʊː/}} | {{IPA|[oː]}} | {{IPA|/ʊɾk'''ʊː'''/}} | {{IPA|[ʊɾk'''oː''']}} | իմ լոբը |} === Կոնսոնանտիզմ === {| class="wikitable" {|class="standard" {{phontable}} ! ! ! [[փափուկ ձայնավորներ|փափուկ]] ! [[ալվեոլային ձայնավորներ|ալվեոլային]] ! [[Պոստալվեոլյարական]] ! [[ռետրոֆլեքսային ձայնավորներ|Ռետրոֆլեքսային]] ! [[քիմքային ձայնավորներ|քիմքային]] ! [[ետնաքիմքայինծ ետնալեզվային ձայնավորներ|ետնաքիմքային ետնալեզվային]] ! [[Ուվուլյար ձյնավորներ|Ուվուլյար]] ! [[Գլոտալ ձայնավոր|Գլոտալ]] |----- ! colspan=2 align="right"| [[կոշտ ձայնավորներ|կոշտ]] | {{IPA2|p}} | {{IPA2|t}} | | | | {{IPA2|k}} | {{IPA2|q}} | |----- ! colspan=2 align="right"|[[Աֆֆրիկատներ]] | | {{IPA2|ʦ}} | {{IPA2|t͡ʃ}} | {{IPA2|ʈʂ}} | | || | |----- ! rowspan = 2| [[Ֆրիկատիվ ձայնավորներ|Ֆրիկատիվ]] | align="right" | խուլ | | {{IPA2|s}} | {{IPA2|ʃ}} | | | | {{IPA2|χ}} | {{IPA2|h}} |----- | align="right" | հնչեղ | | | | | | | {{IPA2|ʁ}} | |----- ! colspan=2 align="right"| [[քթային ձայնավորներ|քթային]] | {{IPA2|m}} | {{IPA2|n}} | | | {{IPA2|ɲ}} | | | |----- ! colspan=2 align="right" | Կենտրոնական [[ապպռոքսիմանտներ]] | {{IPA2|w}} | {{IPA2|ɾ}} | | | {{IPA2|j}} | | | |----- ! colspan=2 align="right" | [[կողային ձայնավորներ|կողային]] [[ապռոքսիմանտներ]] | |{{IPA2|l}} | | | {{IPA2|ʎ}} | | | |} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Պերուի լեզուներ]] 6hl9vg4di3p8p3vkdgkzfwlz0wfdyxz 0 522232 8476049 7090893 2022-07-27T18:03:56Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Uralic |անվանում = Ասաներեն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Ռուսաստան]] |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Եվրասիայի լեզուներ |դասակարգում = Ենիսեյան ընտանիք |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = - |ISO2 = - |ISO3 = xss |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ասաներեն''', ներկայումս մեռած լեզու [[ենիսեյան լեզվաընտանիք]]ից, հնարավոր է, կոտական լեզվի բարբառ է։ Մահացել է [[XVIII դար|XVIII]] դարին։ Տարածված է եղել [[Կրասնոյարսկ]]ից հարավ, [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյից]] և Կանից արևելք։ {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] {{Անավարտ}} kuczzt69mfd0v3fmd8b9mp3n2frp7an 0 522242 8476046 7310351 2022-07-27T17:57:56Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Ապիակա |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Բրազիլիա}} |շրջաններ = Մագու Գրոսու |լեզվակիրների թիվ = 1 (2009) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = api |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ապիական լեզու'''(''Apiacá, Apiaká, Apiake''), գրեթե անհետացող հնդկացիական լեզու, որը տուպի-գուարանի լեզուների խմբին է պատկանում, որով խոսում են ապիական ժողովուրդներ, որոնք ապրում են Նատու Գրոսու նահանգում ([[Բրազիլիա]]յի Մանտու Գրոսու սահմանի մոտ, Սան Մանոելի մոտակայքում գտնվող [[Տարաժոս]] գետի շրջակայք )։ Ներկայումս այդ տարածքի ժողովուրդը խոսում է [[պորտուգալերեն]]։ == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/api Ապիակա] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} b8q9vxwap4xquzymuz244lxnkmpixfn 8476047 8476046 2022-07-27T17:58:17Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Ապիակա |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Բրազիլիա}} |շրջաններ = Մագու Գրոսու |լեզվակիրների թիվ = 1 (2009) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = api |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ապիական լեզու'''(''Apiacá, Apiaká, Apiake''), գրեթե անհետացող հնդկացիական լեզու, որը տուպի-գուարանի լեզուների խմբին է պատկանում, որով խոսում են ապիական ժողովուրդներ, որոնք ապրում են Նատու Գրոսու նահանգում ([[Բրազիլիա]]յի Մանտու Գրոսու սահմանի մոտ, Սան Մանոելի մոտակայքում գտնվող [[Տարաժոս]] գետի շրջակայք )։ Ներկայումս այդ տարածքի ժողովուրդը խոսում է [[պորտուգալերեն]]։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/api Ապիակա] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} mmex8kmzhcsh8v60mni8ubwvt9tqzho 0 522269 8476052 7310774 2022-07-27T18:05:09Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = |անվանում = Ասմատ |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Ինդոնեզիա]] |շրջաններ = [[Գվինեա|Արևմտյան Նոր Գվինեա]] |լեզվակիրների թիվ = 20 000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = տրանսնորգվինեական լեզուներ ասմատ կամորո լեզուներ |գրեր = [[լատիներեն]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ասմատ''', պապուասկական բարբառ, որով խոսում են ասմատ [[ազգ]]ը, Արևմտյան [[Գվինեա|Նոր Գվինեա]] [[կղզի|կղզում]]՝ Ինդոնեզիայում։ Հիմնական բարբառները, որոնք կարելի է համարել առանձին լեզուներ՝ * '''Կասուարինյան''', հայտնի է նաև կավեինագ։ * '''Կենտրոնական''', հայտնի է ջաս-յաս կամ մանովյան * '''Հյուսիսային''', նաև հայտնի է կենոկ * '''Յաոսակոր''' Նրանցից մի շարք [[լեզու]]ներ մոտ են ասմատ լեզվին։ Համանման ձևով, չիտակ լեզուն մոտ է ասմատին։ == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/asc Асмат (побережье Касуарина)] * [http://www.ethnologue.com/language/nks Северный асмат] * [http://www.ethnologue.com/language/tml Тамним-читак] * [http://www.ethnologue.com/language/cns Центральный асмат] * [http://www.ethnologue.com/language/asy Яосакор-асмат] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ինդոնեզիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Պապուասյան լեզուներ]] {{Անավարտ}} 29krceq2gb6ihv41x1i86z74bwkvls5 0 522273 8475976 7309974 2022-07-27T16:37:46Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = yellowgreen |անվանում = Ամամի լեզու |ինքնանվանում = 島口/シマユムタ Shimayumuta |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Ճապոնիա}} |շրջաններ = [[Կոգոսիմա]], [[Օկինավա (պրոֆեկտուրա)|Օկինավա]] |լեզվակիրների թիվ = 30 000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Ճապոնակառյուկյուական լեզուներ]] :[[Ռյուկյուական լեզուներ|Ռյուկյուական ճյուղ]] ::Հյուսիսառյուկյուական խումբ |գրեր = [[ճապոնական գիր]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = 639-1 |ISO2 = 639-2 |ISO3 = 639-3 |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ամամի լեզու''' ({{lang-jp|奄美方言}}), ամամի-օկինավյան 2 լեզուներից մեկը։ Խոսողների թիվը կազմում է մոտ 30 000։ Տարածված է Րյուկյու կղզու հյուսիսային մասում՝ Ամամի կղզիներում։ Նման է օկինավյան լեզվին։ Ամամի լեզվի բարբառները բաժանվում են երկու խմբի. * հյուսիս-ամամի ** հյուսիս-օսիմյան բարբառ՝ Օսիմա կղզու հյուսիս ** չինական բարբառ՝ Կիկայ կղզի * հարավ-ամամի ** հարավ-ամամի բարբառ՝ Օսիմա կղզու հարավ ** տոկունօսիմյան՝ Տոկունսիմա կղզի Օկինաէրաբուսական և Յորիի բարբառները, որ հիմնականում ներառվում են ամամի լեզուների մեջ վարչական սահմանների պատճառով, լեզվապես ավելի մոտ են օկանավյան լեզվին։ === Բաղաձայններ === {| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;" |- | ! Շրթունքային բաղաձայններ ! Ատամային բաղաձայններ ! Ալվեոլային բաղաձայններ ! պոստալվեոլային բաղաձայններ ! Քիմքային բաղաձայններ ! ենթաքիմքային ենթալեզվային բաղաձայններ ! Ձայնաճեղքային բաղաձայններ ! Չեզոք |- ! style="text-align: left;" | Ճեղքային բաղաձայններ и <br />Աֆրիկատներ | {{IPA|p}} {{IPA|pj}} &nbsp;&nbsp; {{IPA|b}} {{IPA|bj}} | | {{IPA|t}} &nbsp;&nbsp; {{IPA|d}} | {{IPA|tʃ}} {{IPA|tʃj}} | | {{IPA|k}} {{IPA|kj}} {{IPA|kw}} &nbsp;&nbsp; {{IPA|ɡ}} {{IPA|ɡj}} {{IPA|ɡw}} | {{IPA|ʔ}} {{IPA|ʔj}} {{IPA|ʔw}} | rowspan="3" | {{IPA|Q}} |- ! style="text-align: left;" | Միահարված բաղաձայններ | | | | {{IPA|ɺ̠}} {{IPA|ɺ̠j}} | | | |- ! style="text-align: left;" | Շփական բաղաձայններ | | {{IPA|θ}} | {{IPA|s}} {{IPA|sj}} &nbsp;&nbsp; {{IPA|z}} {{IPA|zj}} | | {{IPA|çj}} | {{IPA|x}} {{IPA|xj}} | {{IPA|h}} {{IPA|hj}} {{IPA|hw}} |- ! style="text-align: left;" | Քթային բաղաձայններ | {{IPA|m}} {{IPA|mj}} {{IPA|ʔm}} | | {{IPA|n}} {{IPA|nj}} {{IPA|ʔn}} {{IPA|ʔnj}} | | | | | {{IPA|N}} |- ! style="text-align: left;" | Մոտավոր բաղաձայններ | | | | | {{IPA|j}} | {{IPA|w̜}} | |} == Ձայնավորներ == {|class="standard" ! rowspan=2 | &nbsp; ! colspan=3 | &nbsp;Կարճեր&nbsp; ! colspan=3 | &nbsp;Երկարներ&nbsp; |- ! &nbsp;Առաջային&nbsp; ! &nbsp;Կենտրոնական&nbsp; ! &nbsp;Հետնային&nbsp; ! &nbsp;Առաջնային&nbsp; ! &nbsp;Կենտրոնական&nbsp; ! &nbsp;Հետնային&nbsp; |- | &nbsp;'''Վերին բարձրացում'''&nbsp; | align=center | {{IPA|i}} | align=center | {{IPA|ɨ}} | align=center | {{IPA|u}} | align=center | {{IPA|iː}} | align=center | {{IPA|ɨː}} | align=center | {{IPA|uː}} |- | &nbsp;'''Միջին բարձրացում'''&nbsp; | align=center | {{IPA|e}} | align=center | {{IPA|ɘ}} | align=center | {{IPA|o}} | align=center | {{IPA|eː}} | align=center | {{IPA|ɘː}} | align=center | {{IPA|oː}} |- | &nbsp;'''Ստորին բարձրացում'''&nbsp; | | align=center | {{IPA|a}} | | | align=center | {{IPA|aː}} | |} == Արտաքին հղումներ == * Ամամի լեզվի [http://www.ethnologue.com/language/ryn Հյուսիսային] և [http://www.ethnologue.com/language/ams հարավային] մակբայեր * [http://www.ethnologue.com/language/kzg Կիկայ] * [http://www.ethnologue.com/language/tkn Տոկունոսիմա] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ճապոնիայի լեզուներ]] 9evsdzz2k3rwsfc03fn8o7xxn8mri7o 0 522341 8475995 8164412 2022-07-27T16:58:24Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրականություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = pink |անվանում = Անուտա |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Սողոմոնյան կղզիներ |շրջաններ = Անուտա |լեզվակիրների թիվ = 270 (1999) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = aud |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անուտա'''(''te taranga paka-Anuta''), առաջին պոլոնեզյան լեզուներից։ Վերաբերում է յադերո-պոլոնեզյան լեզուներին։ Անուտա լեզուն, [[Սողոմոնյան կղզիներ]]ի առաջին լեզուներից է։ Կից լեզուներից է Տիմոտոպիան, որը տարածված է Տիկտոպա կղզու մոտակայքում։ == Գրականություն == * Feinberg, Richard. 1977. The Anutan Language Reconsidered։ Lexicon and Grammar of a Polynesian Outlier. Two Volumes. HRAFlex Books. New Haven։ Human Relations Area Files Press. {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Սողոմոնյան Կղզիների լեզուներ]] {{Անավարտ}} s4g8kjtvwkwx4dmfsgorrjynvg42p0l 0 522351 8476037 8475705 2022-07-27T17:51:51Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = goldenrod |անվանում = Աշկուն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Աֆղանստան |շրջաններ = Կմարդ Կումար |լեզվակիրների թիվ = 1200 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Եվրասիական երկրներ Հնդեվրոպական ընտանիք Հնդկական ճյուղ Նուրիստական լեզուներ |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Աշկուն''', [[Աֆղանստան]]ի նուրիստական լեզուներից մեկը։ Այս լեզվով խոսում են աշկունա, սանու և գրամասան ցեղեըր, որոնք ապրում են Ասադաբայից հյուսիս-արևմուտք՝ Կունար մարզում։ Լեզվով խոսում է 1200 մարդ։ Մտնում է նուրիստական խմբի, հնդկական ճյուղի, հնդեվրոպական ընտանիքի մեջ։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Աֆղանստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հնդիրանական լեզուներ]] {{Անավարտ}} df47j0wd6mew79bl804y0v0y9ziaavc 0 522358 8476016 8226582 2022-07-27T17:29:22Z Slava Sahakyan70 65321 Slava Sahakyan70 տեղափոխեց էջը «[[Անտիլյան ֆրաս-կրեոլական լեզու]]»-ից «[[Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու]]» wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Անտիլյան ֆրաս-կրեոլական լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{DMA}} <br /> {{GRD}} <br /> {{VCT}} <br /> {{LCA}} <br /> {{TTO}} |շրջաններ = Փոքր Անտիլյան կղզիներ |լեզվակիրների թիվ =848,000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անտիլյան ֆրաս-կրեոլական լեզու''' կամ '''փոքրանտիլյան կրոելյան լեզու''', այն սերտորեն կապվում է ֆրանս-կրեոլյան բարբառի հետ, որը տարածված է Փոքր Անտիլյան կղզիներում։ Տրվում է երկու անուն. * գվադելուպ-մարտինյան * գվադելուպյան բարբառ * մարտինյան բարբառ * դոմինկսկո-սենտալյուսիիսկյան * դոմինիկյան բարբառ * սենտալյուսիիսկյան բարբառ * տրինիդադյան ֆրանս-կրեոլյան բարբառ == Գրականություն == * Baptista, Marlyse. (2005). Lesser Antillean French Creole. In Strazny, Philipp (ed.) Encyclopedia of linguistics (pp.&nbsp;615–617). Oxon, Routledge. ISBN 1-57958-391-1 == Արտաքին հղումներ == * [http://creoles.free.fr/Cours/ Introduction à la langue et à la culture créoles des Petites Antilles] * [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm Les créoles des petites Antilles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110918015023/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm |date=2011-09-18 }} (carte) [[Կատեգորիա:Փոքր Անտիլյան կղզիներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] {{Անավարտ}} rxenb5zoran5yo8lmzzv9l2fjtdkakq 8476020 8476016 2022-07-27T17:31:13Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{DMA}} <br /> {{GRD}} <br /> {{VCT}} <br /> {{LCA}} <br /> {{TTO}} |շրջաններ = Փոքր Անտիլյան կղզիներ |լեզվակիրների թիվ =848,000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու''' կամ '''փոքրանթիլյան կրեոլյան լեզու''', այն սերտորեն կապվում է ֆրանս-կրեոլյան բարբառի հետ, որը տարածված է Փոքր Անթիլյան կղզիներում։ Տրվում է երկու անուն. * գվադելուպ-մարտինյան * գվադելուպյան բարբառ * մարտինյան բարբառ * դոմինկսկո-սենտալյուսիիսկյան * դոմինիկյան բարբառ * սենտալյուսիիսկյան բարբառ * տրինիդադյան ֆրանս-կրեոլյան բարբառ == Գրականություն == * Baptista, Marlyse. (2005). Lesser Antillean French Creole. In Strazny, Philipp (ed.) Encyclopedia of linguistics (pp.&nbsp;615–617). Oxon, Routledge. ISBN 1-57958-391-1 == Արտաքին հղումներ == * [http://creoles.free.fr/Cours/ Introduction à la langue et à la culture créoles des Petites Antilles] * [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm Les créoles des petites Antilles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110918015023/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm |date=2011-09-18 }} (carte) {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Փոքր Անտիլյան կղզիներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 6xorm8d0dtc98acayk38yglrv6fu7mw 8476021 8476020 2022-07-27T17:35:31Z Slava Sahakyan70 65321 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{DMA}} <br /> {{GRD}} <br /> {{VCT}} <br /> {{LCA}} <br /> {{TTO}} |շրջաններ = Փոքր Անտիլյան կղզիներ |լեզվակիրների թիվ =848,000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու''' կամ '''փոքրանթիլյան կրեոլյան լեզու''', այն սերտորեն կապվում է ֆրանս-կրեոլյան բարբառի հետ, որը տարածված է Փոքր Անթիլյան կղզիներում։ Առանձնացվում են երկու խոսվածք. * գվադելուպա-մարտինիկյան * գվադելուպյան բարբառ * մարտինիկյան բարբառ * դոմինիկա-սենթլյուիսական * դոմինիկյան բարբառ * սենթլյուիսյան բարբառ * տրինիդադյան ֆրանս-կրեոլյան բարբառ == Գրականություն == * Baptista, Marlyse. (2005). Lesser Antillean French Creole. In Strazny, Philipp (ed.) Encyclopedia of linguistics (pp.&nbsp;615–617). Oxon, Routledge. ISBN 1-57958-391-1 == Արտաքին հղումներ == * [http://creoles.free.fr/Cours/ Introduction à la langue et à la culture créoles des Petites Antilles] * [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm Les créoles des petites Antilles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110918015023/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm |date=2011-09-18 }} (carte) {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Փոքր Անտիլյան կղզիներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] {{Անավարտ}} qbv6qvrl8r222wip2s4bfcvn4qcdf36 8476023 8476021 2022-07-27T17:38:24Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{DMA}} <br /> {{GRD}} <br /> {{VCT}} <br /> {{LCA}} <br /> {{TTO}} |շրջաններ = Փոքր Անտիլյան կղզիներ |լեզվակիրների թիվ =848,000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու''' կամ '''փոքրանթիլյան կրեոլյան լեզու''', այն սերտորեն կապվում է ֆրանս-կրեոլյան բարբառի հետ, որը տարածված է Փոքր Անթիլյան կղզիներում։ Առանձնացվում են երկու խոսվածք. '''գվադելուպա-մարտինիկյան''' * գվադելուպյան բարբառ * մարտինիկյան բարբառ * դոմինիկա-սենթլյուսիական * դոմինիկյան բարբառ * սենթլյուսիական բարբառ * տրինիդադյան ֆրանս-կրեոլյան բարբառ == Գրականություն == * Baptista, Marlyse. (2005). Lesser Antillean French Creole. In Strazny, Philipp (ed.) Encyclopedia of linguistics (pp.&nbsp;615–617). Oxon, Routledge. ISBN 1-57958-391-1 == Արտաքին հղումներ == * [http://creoles.free.fr/Cours/ Introduction à la langue et à la culture créoles des Petites Antilles] * [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm Les créoles des petites Antilles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110918015023/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm |date=2011-09-18 }} (carte) {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Փոքր Անտիլյան կղզիներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] {{Անավարտ}} e5ckgoj8x0i5uteb3fmdaggb67pqnn4 8476024 8476023 2022-07-27T17:39:46Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = lightblue |անվանում = Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{DMA}} <br /> {{GRD}} <br /> {{VCT}} <br /> {{LCA}} <br /> {{TTO}} |շրջաններ = Փոքր Անտիլյան կղզիներ |լեզվակիրների թիվ =848,000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու''' կամ '''փոքրանթիլյան կրեոլյան լեզու''', այն սերտորեն կապվում է ֆրանս-կրեոլյան բարբառի հետ, որը տարածված է Փոքր Անթիլյան կղզիներում։ Առանձնացվում են երկու խոսվածք. '''գվադելուպա-մարտինիկյան''' * գվադելուպյան բարբառ * մարտինիկյան բարբառ '''դոմինիկա-սենթլյուսիական''' * դոմինիկյան բարբառ * սենթլյուսիական բարբառ * տրինիդադյան ֆրանս-կրեոլյան բարբառ == Գրականություն == * Baptista, Marlyse. (2005). Lesser Antillean French Creole. In Strazny, Philipp (ed.) Encyclopedia of linguistics (pp.&nbsp;615–617). Oxon, Routledge. ISBN 1-57958-391-1 == Արտաքին հղումներ == * [http://creoles.free.fr/Cours/ Introduction à la langue et à la culture créoles des Petites Antilles] * [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm Les créoles des petites Antilles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110918015023/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/carte_creoles.htm |date=2011-09-18 }} (carte) {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Փոքր Անտիլյան կղզիներ]] [[Կատեգորիա:Տրինիդադ և Տոբագոյի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 7f6uy5m4lbwvkmg8dz17r769if2skv0 0 522369 8475990 7088289 2022-07-27T16:55:22Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = orchid |անվանում = Անդիո |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Ինդոնեզիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 1700 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անդիո'''<ref name="классификация">{{cite web|url=http://linguodiversity.narod.ru/Links/Ausnes/ausnecl.htm|title=Классификация австронезийских языков с ссылками на соответствующие интернет-ресурсы|quote=цит. по [[Бурлак С. А.]], [[Старостин, Сергей Анатольевич|Старостин С. А]]. [[Москва|М.]], 2005. сс. 343-351|publisher=В защиту языкового разнообразия|accessdate=2014 թ․ հունվարի 19}}</ref> ({{lang-id|Bahasa Andio}}), առաջին ավստրոնեզյան լեզուներից է, տարածված է [[Սուլավես կղզի|Սուլավես կղզում]]՝ Կենտրոնական Սուլավեսի (Ինդոնեզիա) պրովինցիայում։ Ethnologue-ի տվյալներով լեզվակիրների թիվը 1,7 հազար մարդ է, ըստ [[1991]] թվականի տվյալների։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ինդոնեզիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} psz0sapp23rjn05pdg9iz8ttjih939l 0 522394 8475982 7088141 2022-07-27T16:40:33Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = mediumseagreen |անվանում = Անգելն |ինքնանվանում = Angeliter Platt |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ ={{դրոշավորում|Գերմանիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Անգելնի բարբառ'''({{lang-de|Angelner Platt}} ''Angeliter Platt''), գերմանական լեզվի բարբառներից, տարածված է Շլեզվիգում։ Պատկանում է ցածրգերմաներեն լեզվի շլեզբիգյան բարբառին։ Անգելն շրջանում տարածված է անգելնի բարբառը։ == Գրականություն == * ''Willy Sanders''։ Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch։ sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen, Göttingen։ Vandenhoeck & Ruprecht, 1982. == Արտաքին հղումներ == * [http://www.rostra.dk/dansk/dansprog.htm Hans Christophersen. Det danske sprog i Sydslesvig] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գերմաներեն]] [[Կատեգորիա:Գերմանիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} nxl1myyq79w91q0arxcg5jrjs4f1o3p 0 522405 8476038 7090314 2022-07-27T17:52:23Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = darkseagreen |անվանում = Աշտիներեն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Դաղստան |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 2000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Աշտիներեն''', աշտինների լեզուն, դվարգանյան լեզուներիից մեկը։ Շատերը տեաղփոխվել են Ռուսաստանի եվրոպական հատվածի հարավային քաղաքներ։ Լեզվակիրների թիվը մոտավորապես 2000 է։ Տարածված են [[Դաղստան]]ի Աշտի գյուղում։ {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 72vugu9a8j15bs6wu8nnpxgc3v3r9la 0 522407 8476041 7310328 2022-07-27T17:54:09Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = skyblue |անվանում = Աչագուա |ինքնանվանում = Achagua |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = [[Կոլումբիա]], |շրջաններ = Մետա |լեզվակիրների թիվ = 250 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիա]]յի լեզուներ |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] :[[Արավական լեզուներ]] ::Հյուսիս-արավական լեզուներ :::[[Բարձր-ամազոնյան լեզուներ]] ::::Պիապիկո :::::'''Աչագուա''' |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = aca |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Աչագուա''' (Achagua, Achawa, Ajagua, Xagua), վտանգի տակ գտնվող [[Հնդկաստան|հնդկական]] լեզու, որը կազմում է արավական լեզվաընտանիքի մի մաս։ Այս լեզվով է խոսում Աչագուա ազգը, ովքեր ապրում են Ումապոյում՝ Մետա գետի աջ աջին՝ Պուերտո-Գայտան և Պուերտո-Լոպես գետերի միջև։ Լեզվով խոսում են շուրջ [[250]] մարդ, որոնց մեծ մասը խոսում է նաև պիապոկո և [[իսպաներեն]] լեզուներով։ «Պոնարես» [[լեզու]]ն, հնարավոր է, հնում եղել է պիապոկո կամ աչագուա։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/language/aca Աչագուա] [[Ethnologue]] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կոլումբիայի լեզուներ]] {{Անավարտ}} 6nva92jltgp5le1wm0oownstg0ryl5k 0 522651 8476051 5698019 2022-07-27T18:04:38Z Slava Sahakyan70 65321 /* Աղբյուրներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = American |անվանում = Ասինիբոյն |ինքնանվանում = Nakʰóda |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}}, {{դրոշավորում|Կանադա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 200-250 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = Հյուսիսային Ամերիկա երկրներ |դասակարգում = [[Սիուանյան լեզուներ]] :[[Դակոտական լեզվաընտանիք]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = - |ISO2 = sio |ISO3 = asb |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ասինիբոյն''' (հոհե, նակոտա {{lang-en|Assiniboine}}, {{lang-en|Hohe, Nakota, Nakoda, Nakona}}), Մեծ Հարթավայրերի [[սիունական լեզվաընտանիք]]ի դակոտական երեք լեզուներից մեկը, որով խոսում են համարյա 200 մարդ ասինիբոյն ցեղից։ Կրողների մեծամասնությունը ծերերն են։ Asiniibwaan օջիբովյան բառ է, որը թարգմանաբար նշանակում է «քարե սիու»։ Սիու և ստոնի լեզուների հետ ասինիբոյնը կազմում է դակոտական լեզուների բարեկամական խումբ, չնայած որ նրանց միջև փոխըմբռնումը մեծ չէ։ Ստոնի և սիու լեզվի հետ գտնվելով նույն մակարդակի վրա, ասինոբոյնը իրենից ներկայացնում է դակոտական լեզուների n–տեսակը․ սրա ինքնանվանումը՝ n — Nakʰóta, ունի անլաուտա, ի տարբերություն սիուի մյուս երկու բարբառներից՝ դակոտա (Dakʰóta) և լակոտա (Lakʰóta)։ == Հնչունաբանություն == {| class="wikitable" ! colspan="2"| ! [[Շրթնային բաղաձայններ|Շրթնային]] ! [[Ալվեոլային բաղաձայններ|Ալվեոլային]] ! [[Հետալվեոլային բաղաձայններ|Հետալվեոլային]] ! [[Ետնալեզվային]] ! [[Կոկորդային բաղաձայններ|Կոկորդային]] |- ! rowspan="3"|[[Պայթական բաղաձայներ|Պայթական]] ! <small>[[Շնչեղ բաղաձայներ|Շնչեղ]]</small> | align="center"|{{IPA|pʰ}} | align="center"|{{IPA|tʰ}} | align="center"|{{IPA|tʃʰ}} | align="center"|{{IPA|kʰ}} | |- !<small> [[Աբրուպտիվային բաղաձայններ|Աբրուպտիվային]]</small> | align="center"|{{IPA|pʼ}} | align="center"|{{IPA|tʼ}} | align="center"|{{IPA|tʃʼ}} | align="center"|{{IPA|kʼ}} | align="center"|{{IPA|ʔ}} |- ! <small>[[Ձայնեղ հնչյուններ|Ձայնեղներ]]</small> | align="center"|{{IPA|b}} | align="center"|{{IPA|d}} | align="center"|{{IPA|dʒ}} | align="center"|{{IPA|ɡ}} | |- ! rowspan="3"|[[Շփական հնչյուններ|Շփական]] !<small> [[Խուլ բաղաձայններ|Խուլեր]]</small> | | align="center"|{{IPA|s}} | align="center"|{{IPA|ʃ}} | align="center"|{{IPA|x}} | align="center"|{{IPA|h}} |- ! <small> [[Աբրուպտիվային բաղաձայններ|Աբրուպտիվային]]</small> | | align="center"|{{IPA|sʼ}} | align="center"|{{IPA|ʃʼ}} | align="center"|{{IPA|xʼ}} | |- ! <small>[[Ձայնեղ բաղաձայններ|Ձայնեղներ]]</small> | | align="center"|{{IPA|z}} | align="center"|{{IPA|ʒ}} | align="center"|{{IPA|ɣ}} | |- ! colspan="2"|[[Ռնգային բաղաձայններ|Ռնգային]] | align="center"|{{IPA|m}} | align="center"|{{IPA|n}} | | | |- ! colspan="2"|[[Ձայնորդներ]] | align="center"|{{IPA|w}} | | align="center"|{{IPA|j}} | | |} == Աղբյուրներ == * [http://www.languagegeek.com/siouan/nakoda_assiniboine.html Language Geek:Assiniboine] * [http://www.native-languages.org/assiniboine.htm Native Languages: Assiniboine] * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=asb Ethnologue Report of Assiniboine] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կանադայի լեզուներ]] sb733os9pq95mct1bc24r79cctxpnqr 1 525241 8476018 2747344 2022-07-27T17:29:23Z Slava Sahakyan70 65321 Slava Sahakyan70 տեղափոխեց էջը «[[Քննարկում:Անտիլյան ֆրաս-կրեոլական լեզու]]»-ից «[[Քննարկում:Անթիլյան ֆրանս-կրեոլական լեզու]]» wikitext text/x-wiki {{ՁՎՃ2015}} j926x86zivvtflcxl09117yj2e46u8v 1 525361 8476028 2747530 2022-07-27T17:41:25Z Slava Sahakyan70 65321 Slava Sahakyan70 տեղափոխեց էջը «[[Քննարկում:Ավադխի]]»-ից «[[Քննարկում:Ավադհի]]» wikitext text/x-wiki {{ՁՎՃ2015}} j926x86zivvtflcxl09117yj2e46u8v 0 526741 8476083 8385143 2022-07-27T19:02:27Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = կոմունա | հայերեն անվանում = Կաստիլիոնե Տինելա | բնօրինակ անվանում = Castiglione Tinella | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = Panorama di Castiglione 2010-09-30.jpg | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 44|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 11|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 280 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Կունեո (գավառ){{!}}Կունեո | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = քաղաքապետ | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 12 | կենտրոնի բարձրություն = 408 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 842 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 70 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = +2 | հեռախոսային կոդ = +39 0141 | փոստային ինդեքս = 12053 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 04056 | Վիքիպահեստում = Castiglione Tinella | կայք = http://www.comunecastiglionetinella.it/ }} '''Կաստիլիոնե Տինելա''' ({{lang-es|Castiglione Tinella}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յում, [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Կունեո (գավառ)|Կունեո]] գավառում։ Բնակչությունը կազմում է 842 մարդ ([[2008]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը 70 մարդ/կմ²։ Տարածքը՝ 12 կմ²։ Փոստային ինդեքս՝ 12053։ Հեռախոսային կոդ՝ 0141։ Բնակավայրի հովանավորն է համարվում Լուիդժի Գոնզագան։ Տոնը նշվում է հունիսի 21-ին: == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները. <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2500 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1262 bar:1871 from:0 till: 1506 bar:1881 from:0 till: 1668 bar:1901 from:0 till: 2056 bar:1911 from:0 till: 2105 bar:1921 from:0 till: 2103 bar:1931 from:0 till: 1896 bar:1936 from:0 till: 1783 bar:1951 from:0 till: 1552 bar:1961 from:0 till: 1284 bar:1971 from:0 till: 1078 bar:1981 from:0 till: 996 bar:1991 from:0 till: 949 bar:2001 from:0 till: 877 PlotData= bar:1861 at: 1262 fontsize:S text: 1.262 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1506 fontsize:S text: 1.506 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1668 fontsize:S text: 1.668 shift:(-10,5) bar:1901 at: 2056 fontsize:S text: 2.056 shift:(-10,5) bar:1911 at: 2105 fontsize:S text: 2.105 shift:(-10,5) bar:1921 at: 2103 fontsize:S text: 2.103 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1896 fontsize:S text: 1.896 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1783 fontsize:S text: 1.783 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1552 fontsize:S text: 1.552 shift:(-10,5) bar:1961 at: 1284 fontsize:S text: 1.284 shift:(-10,5) bar:1971 at: 1078 fontsize:S text: 1.078 shift:(-10,5) bar:1981 at: 996 fontsize:S text: 996 shift:(-10,5) bar:1991 at: 949 fontsize:S text: 949 shift:(-10,5) bar:2001 at: 877 fontsize:S text: 877 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text: ISTAT </timeline> == Արտաքին հղումներ == * [http://www.comunecastiglionetinella.it Պաշտոնական կայք {{ref-it}}] * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} {{Կունեոյի գավառ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] mdda619myq409ovpd3gs0la6lutgg6y 8476142 8476083 2022-07-28T00:01:21Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = կոմունա | հայերեն անվանում = Կաստիլիոնե Տինելա | բնօրինակ անվանում = Castiglione Tinella | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = Panorama di Castiglione 2010-09-30.jpg | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 44|lat_min = 44|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 11|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 280 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Կունեո (գավառ){{!}}Կունեո | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = քաղաքապետ | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 12 | կենտրոնի բարձրություն = 408 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 842 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 70 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = +2 | հեռախոսային կոդ = +39 0141 | փոստային ինդեքս = 12053 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 04056 | Վիքիպահեստում = Castiglione Tinella | կայք = http://www.comunecastiglionetinella.it/ }} '''Կաստիլիոնե Տինելա''' ({{lang-es|Castiglione Tinella}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յում, [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Կունեո (գավառ)|Կունեո]] գավառում։ Բնակչությունը կազմում է 842 մարդ ([[2008]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը 70 մարդ/կմ²։ Տարածքը՝ 12 կմ²։ Փոստային ինդեքս՝ 12053։ Հեռախոսային կոդ՝ 0141։ Բնակավայրի հովանավորն է համարվում Լուիդժի Գոնզագան։ Տոնը նշվում է հունիսի 21-ին։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները. <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2500 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1262 bar:1871 from:0 till: 1506 bar:1881 from:0 till: 1668 bar:1901 from:0 till: 2056 bar:1911 from:0 till: 2105 bar:1921 from:0 till: 2103 bar:1931 from:0 till: 1896 bar:1936 from:0 till: 1783 bar:1951 from:0 till: 1552 bar:1961 from:0 till: 1284 bar:1971 from:0 till: 1078 bar:1981 from:0 till: 996 bar:1991 from:0 till: 949 bar:2001 from:0 till: 877 PlotData= bar:1861 at: 1262 fontsize:S text: 1.262 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1506 fontsize:S text: 1.506 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1668 fontsize:S text: 1.668 shift:(-10,5) bar:1901 at: 2056 fontsize:S text: 2.056 shift:(-10,5) bar:1911 at: 2105 fontsize:S text: 2.105 shift:(-10,5) bar:1921 at: 2103 fontsize:S text: 2.103 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1896 fontsize:S text: 1.896 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1783 fontsize:S text: 1.783 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1552 fontsize:S text: 1.552 shift:(-10,5) bar:1961 at: 1284 fontsize:S text: 1.284 shift:(-10,5) bar:1971 at: 1078 fontsize:S text: 1.078 shift:(-10,5) bar:1981 at: 996 fontsize:S text: 996 shift:(-10,5) bar:1991 at: 949 fontsize:S text: 949 shift:(-10,5) bar:2001 at: 877 fontsize:S text: 877 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text: ISTAT </timeline> == Արտաքին հղումներ == * [http://www.comunecastiglionetinella.it Պաշտոնական կայք {{ref-it}}] * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} {{Կունեոյի գավառ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] 8qzbgbr5tkf0mithpocyy8fa8cw6ix2 0 531619 8476058 6765663 2022-07-27T18:08:43Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Կիպրական արաբերեն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{GRE}} <br />{{CYP}} <br />{{SYR}} |շրջաններ = [[Կորմակիտիս]], հարավային քաղաքային շրջաններ |լեզվակիրների թիվ = 1000-1300 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Սեմա-քամյան լեզվաընտանիք]] |գրեր = [[Հունական այբուբեն]] [[Լատինական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = 157 |ISO1 = 639-3 |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Կիպրական արաբերեն''' [[Սեմա-քամյան լեզվաընտանիք]]ին պատկանող լեզու։ Կիպրական արաբերեն խոսում են Մարոնիտները՝ Կիպրոսում, նրանց թիվը անցնում է 1000-ից։ Կիպրական արաբերեն մինչ 1974 թվականը տարածված էր միայն Կորմակիտիս գյուղում, սակայն թուրքական ներխուժումների հետևանքով մարոնիտները լքեցին գյուղը և հաստատվեցին քաղաքներում, դրա հետ էլ կիպրական արաբերենը տարածվեց քաղաքներում։ Կիպրական արաբերեն ճանաչված փոքրմասնության լեզու է լեզու է [[Կիպրոս]]ում։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Արաբերեն]] [[Կատեգորիա:Կիպրոսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռնող լեզուներ]] {{Անավարտ}} 09c1m05wh3imn0v10ci9bnt3e8t0u2u 0 532603 8476239 8186385 2022-07-28T08:01:04Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = Bosconero - stazione ferroviaria - ETR Y 530.jpg | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 45|lat_min = 16|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 7|lon_min = 46|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 280 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Պիեմոնտ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Թուրին (գավառ){{!}}Թուրին | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = քաղաքապետ | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 18 | կենտրոնի բարձրություն = | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 3061 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն =271 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = կա | հեռախոսային կոդ = 10080 | փոստային ինդեքս = 011 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = Bosconero | կայք = http://www.bosconerocanavese.it/ }} '''Բոսկոներո ''' ({{lang-it|'''Bosconero'''}}), [[Կոմունա (Իտալիա)|կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Պիեմոնտ]] մարզի [[Թուրին (գավառ)|Թուրին]] գավառում։ Բնակչությունը՝ 3.061 մարդ ([[2008]] թվականի տվյալներով)։ Բնակչության խտությունը՝ 271 մարդ/կմ²։ Տարածքը՝ 18 կմ²։ Փոստային ինդեքս՝ 10080։ Հեռախոսային կոդ՝ 011։ Բնակավայրի հովանավորն է համարվում սուրբ [[Հովհաննես Մկրտիչ]]ը։ Տոնը նշվում է [[հունիսի 24]]-ին: == Ժողովրդագրություն == Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները. <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:3000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 1818 bar:1871 from:0 till: 1926 bar:1881 from:0 till: 2000 bar:1901 from:0 till: 1957 bar:1911 from:0 till: 1888 bar:1921 from:0 till: 1769 bar:1931 from:0 till: 1743 bar:1936 from:0 till: 1520 bar:1951 from:0 till: 1690 bar:1961 from:0 till: 1627 bar:1971 from:0 till: 1758 bar:1981 from:0 till: 2536 bar:1991 from:0 till: 2811 bar:2001 from:0 till: 2927 PlotData= bar:1861 at: 1818 fontsize:S text: 1.818 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1926 fontsize:S text: 1.926 shift:(-10,5) bar:1881 at: 2000 fontsize:S text: 2.000 shift:(-10,5) bar:1901 at: 1957 fontsize:S text: 1.957 shift:(-10,5) bar:1911 at: 1888 fontsize:S text: 1.888 shift:(-10,5) bar:1921 at: 1769 fontsize:S text: 1.769 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1743 fontsize:S text: 1.743 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1520 fontsize:S text: 1.520 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1690 fontsize:S text: 1.690 shift:(-10,5) bar:1961 at: 1627 fontsize:S text: 1.627 shift:(-10,5) bar:1971 at: 1758 fontsize:S text: 1.758 shift:(-10,5) bar:1981 at: 2536 fontsize:S text: 2.536 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2811 fontsize:S text: 2.811 shift:(-10,5) bar:2001 at: 2927 fontsize:S text: 2.927 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT </timeline> == Կոմունայի վարչակազմ == * Գլխավոր կայք։ http://www.bosconerocanavese.it/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140208235248/http://www.bosconerocanavese.it/ |date=2014-02-08 }} == Արտաքին ղհումներ == * http://www.bosconerocanavese.it/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140208235248/http://www.bosconerocanavese.it/ |date=2014-02-08 }} * [http://www.istat.it/ Ազգալին ինստիտուտի վիճակագրություն{{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{Թուրինի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] othlhj2xi1eoemfcmyq0b6in8jzf8m2 0 539370 8475988 6506802 2022-07-27T16:54:07Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Լազերեն |ինքնանվանում = Lazuri nena, ლაზური ნენა |մատենագիր_նմուշ = Mcita murutsxi.jpg |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = «Մչիթա Մուրուցխի» թերթ, նոյեմբերի 7, 1929 (ոչ միասնական այբուբեն) |երկրներ = {{դրոշավորում|Թուրքիա}}<br />{{դրոշավորում|Վրաստան}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 130,000<ref>[http://www.sorosoro.org/en/laz Laz]. {{en}}</ref> |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Քարթվելական լեզուներ|Քարթվելական ընտանիք]] |գրեր = [[լատինական այբուբեն]], [[վրացական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = լազ 365 |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = lzz |քարտեզ = Kartvelian languages.svg |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = Լազերենի տարածվածության քարտեզ |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Լազերեն''' (Ճաներեն, ինքնանվանում՝ Lazuri nena, ლაზური ნენა), [[Իբերակովկասյան լեզուներ|իբերակովկասյան լեզվաընտանիքի]] քարթվելական խմբի լեզու։ [[Մեգրելերեն]]ի հետ դիտվում է որպես [[զաներեն]]ի բարբառ, գիր չունի։ Այժմ խոսվում է [[Թուրքիա]]յում (սևծովյան ափամերձ շրջաններում) և [[Վրաստան]]ին առնչվող սահմանամերձ որոշ վայրերում։ Հնչյունական համակարգում առկա է 5 [[ձայնավոր]], 32 [[բաղաձայն]], քերականական համակարգում՝ 7 [[հոլով]], մոտ 14 եղանակա-ժամանակային ձև։ Բառապաշարում կան ծավալուն [[թուրքաբանություն]]ներ, ինչպես նաև վրացական և հունական [[փոխառություն]]ներ։ == Այբուբեն == {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƣ ƣ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Unicode|Z̡ z̡}} | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӡ ӡ |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀՍՀ|հատոր=7|էջ=66}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Քարթվելական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Վրաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Թուրքիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կովկասյան մեռնող լեզուներ]] 0vqh6l4a2ekchw1jwjzzlnnpn7h5heb 0 546267 8476080 8223776 2022-07-27T18:56:25Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki '''Ալբանիայի մշակույթ՝''' տարիների ընթացքում [[Ալբանիա]]ն եղել է տարբեր տիրակալների, սոցիալական համակարգերի ազդեցության ներքո, ինչն իր ազդեցությունն է թողել ալբանական մշակույթի վրա, սակայն ալբանացիները կարողացել են պահպանել իրենց մշակութային ինքնությունը։ Ալբանիայի մշակույթը մարդկային գործունեության և սիմվոլիզմի օրինակ է, որն ասոցացվում է Ալբանիայի և նրա ժողովրդի հետ։ Այն ձևավորվել է նրա աշխարհագրությամբ և խորիմաստ պատմությամբ։ [[Պատկեր:Kole Idromeno, Dasma Shkodrane.jpg|մինի]] [[Պատկեր:Ceremonia e Marrjes se Nuses - Valbonë.JPG|մինի]] Հնուց ի վեր Ալբանիայում տարածված են եղել արհեստները, որոնցից ամենահատկանշականն արծաթի գեղարվեստական մշակումն է։ Զարգացած է նաև գորգագործությունը։ Երկրում պահպանվել են թուրքական խոհանոցի սովորույթները, մսից պատրաստված ճաշատեսակներ՝ կծու սոուսով։ Ընդունված է արևելյան սուրճը։ Պահպանվում է ազգային տարազը, որի հիմնական գույներն են սպիտակը, սևն ու կարմիրը։ == Կրթություն == Ալբանիայի կրթական համակարգը աշխարհիկ է։ Չափահաս մարդկանց գրագիտության տոկոսը 96% է<ref>"Albania - Statistics". UNICEF. Retrieved 2012-09-17</ref>։ Տարրական կրթությունը պարտադիր է (1-9-րդ դասարաններ), բայց շատ սովորողներ շարունակում են դասընթացը մինչև միջնակարգ կրթություն (10-12-րդ դասարաններ)։ Սովորողները պետք է քննություն հանձնեն 9-րդ և 12-րդ դասարաններում։ Դասերն սկսվում են սեպտեմբերին և ավարտվում մայիսի կամ հունիսի վերջին։ Կան հանրային կամ մասնավոր համալսարաններ ամբողջ երկրով մեկ և առցանց համալսարաններ՝ նույնպես` տարբեր մասնաճյուղերով։ == Մամուլ, ռադիո, հեռուստատեսություն == [[1967]] թվականին [[Ալբանիա]]յում հրատարակվում էր ավելի քան 50 կենտրոնական թերթ, հանդես։ Կարևորագույն թերթերն են՝ «Զերի ի պոպուլիտ» («Zëri i popullit», [[1942]] թվականից)՝ Ալբանիայի աշխատանքի կուսակցության Կենտկոմի օրգանը,. «Բաշկիմի» («Bashkimi», 1943 թվականից)՝ դեմոկրատական ճակատի օրգանը, «Պունա» («Puna», 1945- թվականից)՝ Ալբանիայի արհմիությունների կենտրոնական խորհրդի օրգանը, «Զերի ի ռինիսե» («Zëri i rinisë», 1952 թվականից)՝ Ալբանիայի Աշխատավոր երիտասարդության միության օրգանը։ Հանդեսներից են՝ «Ռուգա է պարտիսե» («Rruga e partisë», 1954 թվականից)՝ ԱԱԿ Կենտկոմի օրգանը, «Շկիպտարյա Է ռե» («Shqiptarja e re», 1943 թվականից)՝ Ալբանացի կանանց միության օրգանը, «Հոստենի» («Hosteni», 1945 թվականից)՝ Ալբանիայի Լրագրողների միության օրգանը, «Նենդորի» («Nendori», 1954 թվականից)՝ Ալբանիայի Գրողների և արվեստի աշխատողների միության օրգանը։ Ալբանական հեռագրական գործակալությունը հիմնադրվել է 1944 թվականին։ Գործում է «Ալբանիայի ռադիոհաղորդումներ և հեռուստատեսություն» պետական կազմակերպությունը։ == Գրականություն == Ալբաներեն առաջին գրավոր հուշարձանը Պ. Էնգելիի «Մկրտության բանաձև»-ն է (1462)։ 1555 թվականին հրատարակվել է ալբաներեն առաջին գիրքը (Գ. Բուզուկու, «Մեշարի»)։ Ալբանիայի նոր գրականության հիմնադիրներից է Ֆրաշերին («Սկանդերբեգի պատմությունը», 1898)։ Թուրքերի դեմ հայրենասիրական գաղափարների քարոզներով հանդես են եկել բանագետ Տ. Միտկոն, հրապարակախոս Ս. Ֆրաշերին, ռեալիստ բանաստեղծներ Ա. Չայուպին, Ն. Միեդան, արձակագիր Մ. Գրամենոն։ 1930–ական թվականներին Ալբանիայի գրականության մեջ մուտք են գործել սոցիալական մոտիվները։ Երկրի ազատագրումից հետո Ալբանիայի գրականության հիմնական թեման շարունակել է մնալ ժողովրդական պատերազմը իտալա–գերմանական ֆաշիստների դեմ (Ֆ. Գյաթա, «Երգ պարտիզան Բենկոյի մասին», 1950, Դ. Շուտերիչի, «Ազատարարները», 1952–1955)։ 1950–1960-ական թվականների վերջերին ստեղծվում են Ալբանիայի պատմության տարբեր դեպքեր նկարագրող գրքեր (Վ. Կոկոնայի «Կյանքի ալիքներում», 1961, Չու. Զոձայի «Մեռյալ գետը», 1965 թ. վեպերը և այլն)։ == Ճարտարապետություն == Ալբանիայի ճարտարապետական հնագույն հուշարձանները վերաբերում են մ.թ.ա. 1 հազարամյակին (խոշոր անմշակ քարերով շարված իլլիրիական ամրություններ)։ Անտիկ շրջանից (սկսած մ.թ.ա. 7-րդ դարից) պահպանվել են պաշտպանական կառույցների, հասարակական և բնակելի տների հետքեր՝ հունական գաղութների (Բուտրինտ, Դուրես) և հռոմեական քաղաքների (էլբասան) տեղում։ Իսլամի տարածմանը զուգընթաց (15–17-րդ դարեր) Ալբանիայի քաղաքներում երևան են գալիս պալատներ, ծածկած շուկաներ, մզկիթներ։ Մինչև 20-րդ դարի կեսերը Ալբանիայի քաղաքներում գերակշռում էին երկհարկանի քարե տները՝ կղմինդրե ծածկով։ ժամանակակից կառույցները 3–5 հարկանի տներ են պատշգամբներով Ալբանիայի ճարտարապետությունը ամենակարևոր վկայությունն է նրա պատմության, մշակույթի և ինքնության։ Այն վաղնջական ծագում ունի և հարստացել է հնագիտական պեղումների շնորհիվ։ Այն պահել է բնական հատկությունները և հարստացել է [[Հռոմ]]ի, [[Հին Հունաստան]]ի, [[Բյուզանդիա]]յի, [[Վենետիկ]]ի, Օսմանյան և Արևմտյան տարրերով։ Նոր ժամանակներում ալբանական ճարտարապետությունը ծաղկում է երկուստեք՝ երկրում և արտասահմանում։ Վերջին տարիներին նույնպես նկատվում է մի քանի ընկերությունների ի հայտ գալը, որոնք համագործակցում են թե' Ալբանիայի հետ, թե' միջազգայնորեն։ == Կերպարվեստ == Ալբանիայի տարածքում պահպանվել են [[բրոնզի դար]]ի գեղարվեստական մշակույթի նմուշներ, անտիկ քանդակներ, [[Խճանկարչություն|խճանկարներ]], [[Խեցեգործություն|խեցեղեն]]։ Միջնադարյան գեղանկարչության բարձրարվեստ գործերից են՝ Օնուֆրի Նեոկաստրացու, նրա որդի Նիկոլայի ([[16-րդ դար]]), Դավիթ Սելենիցացու ([[18-րդ դար]]) [[որմնանկար]]ները, Կոստանդին Շպատարակուի, եղբայրներ Աթանաս և Կոստանդին Կորչացիների ([[18-րդ դար]]) [[սրբապատկեր]]ները։ Աշխարհիկ գեղանկարչությունն սկզբնավորվել է [[19-րդ դար]]ում (Կ. Իդրոմենի, Ն. Մարտինի)։ Ալբանիայի [[20-րդ դար]]ի կերպարվեստագետներից են՝ գեղանկարիչներ Ս. Զեգան, Ա. Ռոտան, Վ. Միոն, Ն. Զայմին, Ս. Կացելին, [[Քանդակագործություն|քանդակագործներ]] Օ. Պասկալին, Յա. Պաչոն, Բ. Հոշին, Ա. Մանոն և ուրիշներ։ == Երաժշտություն == Ալբանիայի ժողովրդական երաժշտությանը բնորոշ է տեղական ոճերի բազմազանությունը։ Պրոֆեսիոնալ երաժշտական մշակույթը սկսել է զարգանալ 1944 թվականից։ Ալբանական առաջին օպերան («Մրիկա», բեմադրվել է 1954) գրել է Պ. Յակովան, իսկ առաջին բալետը («Հալիլ և Հայրիա», բեմադրվել է 1963)՝ Տ. Դային։ Հայտնի երաժիշտներից են՝ կոմպոզիտորներ Ք. Կոնոն, Դ. Լեկին, Կ. Տրակոն, Զ. Զադեին, դիրիժոր Մ. Կրանայան։ Տիրանայում գործում են՝ ֆիլհարմոնիա (1950), [[Ալբանիայի օպերայի և բալետի ազգային թատրոն|օպերայի և բալետի թատրոն]] (1956), սիմֆոնիկ և փողային նվագախմբեր, երգչախմբեր, անսամբլներ։ == Թատրոն == Ալբանիայում թատերասերների տված առաջին ներկայացումը տեղի է ունեցել 1874 թվականին։ Ալբանական դրամատուրգիայի հիմնադիրն է Ս. Ֆրաշերին («Հավատարմության երդում», 1880)։ Թուրքական լծի դեմ ուղղված հայրենասիրական պիեսներ են գրել նաև Ա. Չայուպին, Ֆ. Պոստոլին և ուրիշներ։ Ալբանական առաջին պրոֆեսիոնալ թատրոնը կազմավորվել է 1944 թվականին, Տիրանայում (այժմ՝ ժողովրդական թատրոն)։ Պրոֆեսիոնալ թատրոններ են բացվել նաև [[Շկոդեր]] (1949), [[Կորչա]] (1950), [[Դուրրաս]] (1953) քաղաքներում։ Բեմադրվել են ալբանացի դրամատուրգների (Ս. Պիտարկա, Բ. Լևնյա, Ֆ. Պաչրամի, Ի. Ուրուչի և ուրիշներ) գործերը, համաշխարհային դասական և ժամանակակից պիեսներ։ == Կինո == Փաստագրական կինոժապավեններ նկարահանվել են 1946 թվականից։ «Նոր Ալբանիա» կինոստուդիան կառուցվել է [[Տիրանա]]յում, 1952 թվականին։ Խորհրդային կինոգործիչների հետ համատեղ նկարահանվել է «Ալբանիայի մեծ զորավար Սկանդերբեգը» (1954, ռեժիսոր՝ [[Սերգեյ Յուտկևիչ|Ս. Ի. Յուտկևիչ]], գլխավոր դերերից մեկում՝ [[Վահրամ Փափազյան (դերասան)|Վահրամ Փափազյան]])։ == Հանդերձանք == Ալբանական ավանդական հագուստեղենը ներառում է հագուստի 200 տեսակ [[Ալբանիա]]յում և ալբանացիներով բնակեցված տարածքում։ Ալբանացիների զգեստները հաճախ զարդարված են խորհրդանշական հին ծագում ունեցող տարրերով՝ նման արևի, ասեղի, լուսինների, աստղերի և օձերի<ref>Leyla Belkaid (2013), "Albania", in Jill Condra, Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing Around the World I, ABC-CLIO, p. 16, ISBN 978-0-313-37636-8</ref>։ Ալբանիայի գրեթե ամեն շրջան ունի սեփական ավանդական հանդերձանքը կանացի հագուստի՝ բերելով յուրահատուկ գունագեղ մանրամասներ։ Ավանդական ալբանական հագուստեղենը, պարերը և [[ֆոլկլոր]]ը ցուցադրվել է մի քանի փառատոներում՝ ներառյալ Գջիոքեստրի Ազգային ֆոլկլորի փառատոնը Գջիոքեստրում։ Սոֆրա Դարանդեն՝ ամեն հունիսին Բայրամ Գուրիում, Օդա Դեբրանեն՝ Պեշկոպիում, Լոգու Բջեշկեվեն ամեն օգոստոսին [[Կելմենտ]]ում։ Չամ Պարի փառատոնը [[Սարանդա]]յում և ուրիշ փառատոներ ալբանական տարբեր քաղաքներում։ Այսօվա ալբանական հագուստեղենը նույնն է, ինչ որ եվրոպական մյուս քաղաքներինը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/12472/Albania ''Albania'', Encyclopædia Britannica Online] {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=146}} [[Կատեգորիա:Ալբանիայի մշակույթ]] pxp2gaioayg800ibnmclkdol664rcdg 0 548569 8476280 8193331 2022-07-28T08:45:26Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = [[Կոմունա (Իտալիա)|Կոմունա]] | հայերեն անվանում = Լոգրատո | բնօրինակ անվանում = Lograto | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 45|lat_min = 29|lat_sec =00 |lon_dir = E|lon_deg = 10|lon_min = 03|lon_sec =00 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Լոմբարդիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Բրեշիա (գավառ){{!}}Բրեշիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 12,1 | կենտրոնի բարձրություն = 110 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 2907 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 240,25 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ = (+39) 030 | փոստային ինդեքս = 25030 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = Istat 017091 | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = | կայք = comune.lograto.bs.it }} '''Լոգրատո ''' ({{lang-it|Lograto}}), կոմունա [[Իտալիա]]յում, տեղակայված է [[Լոմբարդիա]] մարզի [[Բրեշիա (գավառ)|Բրեշիա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web |url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html |title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia: Brescia |date= |accessdate=2017 հունիսի 28 |archive-date=2019-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html |dead-url=yes }}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 2907 մարդ, խտությունը՝ 240,25 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 12,1 կմ² տարածք։ Փոստային ինդեքս՝ 25030։ Հեռախոսային կոդ՝ 030։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ== * [http://www.comune.lograto.bs.it/ Բնակավայրի պաշտոնական կայք {{ref-it}}] {{Արտաքին հղումներ}} {{Բրեշիայի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] bsg0nac620kqf78vorh08sv81czs50s 0 550401 8475873 8129764 2022-07-27T12:01:37Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Տարադրամ |Անվանում = Ադրբեջանական մանաթ |Բնագիր անվանում = Azərbaycan manatı |Պատկեր = 1 manat - 2020 - obv.jpg |Պատկեր2 = |Նկարագրում = 1 մանաթ (2020 թվական) |Նկարագրում2 = |ISO = AZN |Երկիր = {{դրոշավորում|Ադրբեջան}} |Պաշտ_օգտագործողներ = {{դրոշավորում|Ադրբեջան}} |Ոչ պաշտ_օգտագործողներ = |Կազմված_է = Գապիկ (1⁄100) |Հարաբերակցություն = |Սիմվոլ = • man. • ман.• ման |Նշանակություն = |Հապավում = |Մետաղադրամներ = 1, 3, 5, 10, 20, 50 Գապիկ |Թղթադրամներ = 1, 5, 10, 20, 50, 100, 200 մանաթ |Կուրս_USD = 1,70 |Տարադրամ_USD = |Կուրս_EUR = 2,01 |Տարադրամ_EUR = |Կուրս_AMD = |Տարադրամ_AMD = |Կուրս_GBP = 2,37 |Տարադրամ_GBP = |Կուրս_RUB = 0,01867 |Տարադրամ_RUB = |Թվական = 2015 |Կենտրոնական բանկ = [[Ադրբեջանի հանրապետության կենտրոնական բանկ|ԱՀ ԿԲ]] |Բանկի_կայք = www.cbar.az |Տպող = |Տպողի_կայք = |Դրամահատարան = |Դրամահատարանի_կայք = }} [[Պատկեր:Azerbaijani qapiks.jpg|մինի|379x379փքս|Համեմատական չափեր]] '''Մանաթ''' ({{lang-az|manat}}), [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանի Հանրապետության]] պաշտոնական դրամական միավոր։ Հավասար է 100 [[Գապիկ]] ({{lang-az|qəpik}})։ Տարադրամի նշանը՝ [[ISO 4217]] '''AZN'''։ Ադրբեջանական մանաթը գործածության մեջ է դրվել 1992 թվականի օգոստոսի 15-ին։ Սկզբնական շրջանում օգտագործվում էր [[խորհրդային ռուբլի|խորհրդային ռուբլու]] և Ռուսական բանկի 1992-1993 թվականների տոմսերի հետ զուգահեռ՝ ''1 մանաթ = 10 ռուբլի'' հարաբերակցությամբ։ 1993 թվականի նոյեմբերի 22-ին սկսվեց խորհրդային ու ռուսական ռուբլիների գործածությունից հանելու պրոցեսը, իսկ 1994 թվականի հունվարի 1-ին մանաթը միակ օրինական դրամական միջոցն էր։ 2006 թվականի հունվարի 1-ին [[դենոմինացիա]] կատարվեց 5000։1 հարաբերակցությամբ։ Ավելի վաղ թողարկված դրամանիշերը գործածության մեջ մնացին մինչև 2007 թվականի հունվարի 1-ը։ Ժամանակակից մանաթը կիրառվում է 6 մետաղադրամների ու 6 թղթադրամների տեսքով։ * Մետաղադրամներ՝ 1, 3, 5, 10, 20, 50 գապիկ, копейка բառի աղավաղված տարբերակը (թողարկվել են 2006 թվականին։ * Թղթադրամներ՝ 1, 5, 10, 20, 50, 100, 200 մանաթ, монета բառի աղավաղված տարբերակը։ Թղթադրամների դիզայնով զբաղվել է ավստրիացի դրամների դիզայներ Ռոբերտ Կալինան, ով նաև ժամանակակից եվրոյի թղթադրամների դիզայներն է։ Մետաղադրամները ևս որոշակի նմանություն ունեն եվրոյի հետ։ Ադրբեջանի հանրապետության կենտրոնական բանկի պատվերով թղթադրամների մի մասը տպագրում է De La Rue<ref>{{cite web|url=http://www.baku.ru/pubs/ai/7026_ru.php|title=НБА заказал 'De La Rue' печатание манатов|archiveurl=https://www.webcitation.org/65IvGgAXg?url=http://www.baku.ru/pubs/ai/7026_ru.php|archivedate=2012-02-08|accessdate=2015-03-30|dead-url=no}}</ref> ընկերությունը։ == Մետաղադրամներ == {{հիմնական|Գապիկ}} === 1992—1993 թվականների թողարկում === Բոլոր մետաղադրամների եզրերը հարթ են։ 1992 թվականին թողարկված բրոնզե և նիկելե 5, 20 և 50 գապիկները գործածության մեջ չեն դրվել։ Դրանք վաճառվել են որպես հուշանվերներ։ {|class="wikitable" style="font-size: 90%" ! | Պատկեր ! | Անվանական գին ! | Մետաղ<br />(ծածկույթ) ! | Տրամագիշ,<br />մմ ! | հաստություն,<br />մմ ! | Քաշ,<br />գ ! | Թողարկման<br />թվական |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik05.jpg|100px]] |rowspan="2" | <big>5 գապիկ</big> | [[բրոնզ]] | 17 | 1,35 | 2,35 | 1992 |- | [[Պատկեր:AZ-1993qapik05.jpg|100px]] | [[ալյումին]] | 16,5 | 1,5 | 0,85 | 1993 |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik10.jpg|100px]] | <big>10 գապիկ</big> | [[ալյումին]] | 19 | 1,6 | 0,98 | 1992 |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik20.jpg|100px]] |rowspan="3" | <big>20 գապիկ</big> | [[բրոնզ]] | 19,5 | 1,45 | 3,2 |rowspan="2" | 1992 |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik20al.jpg|100px]] |rowspan="2" | [[ալյումին]] |rowspan="2" | 20 |rowspan="2" | 1,5 |rowspan="2" | 1,12 |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik20al.jpg|100px]] | 1993 |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik50.jpg|100px]] |rowspan="3" | <big>50 գապիկ</big> | [[նիկել]] | 23 | 1,5 | 5,1 |rowspan="2" | 1992 |- | [[Պատկեր:AZ-1992qapik50al.jpg|100px]] |rowspan="2" | [[ալյումին]] |rowspan="2" | 23 |rowspan="2" | 1,6 |rowspan="2" | 1,51 |- | [[Պատկեր:AZ-1993qapik50.jpg|100px]] | 1993 |+ |} === 2006 թվականի թողարկում === [[Պատկեր:Az2.jpg|thumb|500px|Համեմատական չափեր]] {|class="wikitable" style="font-size: 90%" ! | Նկարը ! | Անվանական գինը<br />(գապիկ) ! | Մետաղը<br />(ծածկույթ) ! | Տրամագիծը,<br />մմ ! | Հաստ.<br />մ ! | Քաշը,<br />գ ! | Եզրը |- | [[Պատկեր:AZ-2006qapik01.jpg|150px]] | <big>1</big> |rowspan="3"| [[պողպատ]],<br /> երեսպատված՝ [[Պղինձ|պղնձով]] | 16,25 | 1,9 | 2,8 | հարթ |- | [[Պատկեր:AZ-2006qapik03.jpg|150px]] | <big>3</big> | 18 | 2,15 | 3,45 | կտրվածքով |- | [[Պատկեր:AZ-2006qapik05.jpg|150px]] | <big>5</big> | 19,75 | 2,2 | 4,85 | մակաշերտավոր |- | [[Պատկեր:AZ-2006qapik10.jpg|150px]] | <big>10</big> |rowspan="2"| պողպատ,<br /> երեսպատված՝ [[արույր]]ով | 22,25 | 1,95 | 5,25 | հարթ՝ <br />7 փոսերով |- | [[Պատկեր:AZ-2006qapik20.jpg|150px]] | <big>20</big> | 24,25 | 2,1 | 6,6 | ընդհատ<br />մակաշերտերով |- | [[Պատկեր:AZ-2006qapik50.jpg|150px]] | <big>50</big> | օղակ՝ պողպատ<br />կենտրոն՝ պողպատ,<br /> երեսպատված՝ արույրով | 25,5 | 2,2 | 7,7 | մաշկաշերտավոր,<br />''Azerbaycan''<br />''Respublikası''<br /> գրվածքվ |+ |} == Թղթադրամներ == === 1992—2001 թվականների թղթադրամներ === Թողարկման թվականը նշված է միայն 2001 թվականի 1000, 10 հազար և 50 հազար մանաթանոցներիի վրա։ Մյուսների վրա թվականը նշված չէ, սակայն 1992—1993 թվականների թղթադրամների սերիան նշված է ''X/N'', այն դեպքում, երբ 1999 թվականի թղթադրամինը ''XX'' է։ Թղթադրամները գործածության մեջ են եղել մինչև 2007 թվականի հունվարի 1-ը։ {|class="wikitable" style="font-size: 90%" !colspan=2| Նկարը !!rowspan=2| Անվանական գինը<br />(մանաթ) !!rowspan=2| Չափերը<br />(մմ) !!rowspan=2| Հիմնական հույները !!colspan=2| Նկարագրությունը!!rowspan=2| Տպագրման<br />թվականը |- ! Դիմերես !! Դարձերես !! Դիմերես !! Դարձերես |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP11-1Manat-(1992) f-1.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP11-1Manat-(1992) b-1.jpg|125px]] |rowspan=2| <big>1</big> |rowspan=2| 125×63 | կանաչ<br />վարդագույն |rowspan=2| [[Կույսի աշտարակ]] | գրառում<br />«AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» | [[1992]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1 manat 1993, Azerbaijan (obverse).jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP14-1Manat-(1993) b-1.jpg|125px]] | կապույտ<br />դեղին | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառում<br />և անվանական գնի նիշը<br />«BİR manat» | [[1993]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP15-5Manat-(1993)-donatedfr f.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:5 manat 1993, Azerbaijan (reverse).jpg|125px]] | <big>5</big> | 125×63 | շագանակագույն<br />մանուշակագույն | [[Կույսի աշտարակ]] | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառում<br />և անվանական գնի նիշը<br />«BEŞ manat» | [[1993]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP12-10Manat-(1992) f-donated.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP12-10Manat-(1992) b-donated.jpg|125px]] |rowspan=2| <big>10</big> |rowspan=2| 125×63 | շագանակագույն<br />մանուշակագույն |rowspan=2| [[Կույսի աշտարակ]] | գրառում<br />«AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» | [[1992]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP16-10Manat-(1993) f-1.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP16-10Manat-(1993) b-1.jpg|125px]] | կապույտ<br />կանաչ | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառում<br />և անվանական գնի նիշը<br />«ON manat» | [[1993]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP17a-50Manat-(1993) f-1.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP17a-50Manat-(1993) b-1.jpg|125px]] | <big>50</big> | 125×63 | կարմիր<br />մոխրագույն | [[Կույսի աշտարակ]] | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառում<br />և անվանական գնի նիշը<br />«ƏLLİ manat» | [[1993]]<br />[[1999]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP18a-100Manat-(1993) f-1.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP18a-100Manat-(1993) b-1.jpg|125px]] | <big>100</big> | 125×63 | կարմիր<br />երկնագույն | [[Կույսի աշտարակ]] | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառում<br />և անվանական գնի նիշը<br />«YÜZ manat» | [[1993]]<br />[[1999]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP13b-250Manat-(1992) f-1.jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP13b-250Manat-(1992) b-1.jpg|125px]] | <big>250</big> | 125×63 | կապույտ<br />կանաչ | [[Կույսի աշտարակ]] | գրառում<br />«AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» | [[1992]]<br />[[1999]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[00 manat 1993, Azerbaijan (obverse).jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP19b-500Manat-(1993) b-1.jpg|125px]] | <big>500</big> | 125×63 | շագանակագույն<br />երկնագույն<br />դեղին | [[Նիզամի Գյանջևի]]ի նկարը | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառում<br />և անվանական գնի նիշը<br />«BEŞ YÜZ manat» | [[1993]]<br />[[1999]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1000 manat 1993, Azerbaijan (obverse).jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP20a-1000Manat-(1993) b-1.jpg|125px]] |rowspan=2| <big>1000</big> |rowspan=2| 125×63 | շագանակագույն<br />երկնագույն<br />վարդագույն | [[Մամեդ Էմին Ռասուլզադե]]ի նկարը | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառումը<br />և անվանական գնի նիշը<br />«min 1000 manat» | [[1993]]<br />[[1999]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1000 manat 2001, Azerbaijan (obverse).jpg|125px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1000 manat 2001, Azerbaijan (reverse).jpg|125px]] | կապույտ | նավթահանքի տեսարան | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառումը<br />և անվանական գնի նիշը<br />«MİN 1000 manat» | [[2001]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP21b-10000Manat-(1994) f-1.jpg|130px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP21b-10000Manat-(1994) b-1.jpg|130px]] | <big>10 000</big> | 130×65 | շագանակագույն | [[Շիրվանշահերի ապարանքներ]] | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառումը<br />և անվանական գնի նիշը<br />«ON MİN 10 000 manat» | [[1994]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP22-50000Manat-1995-donatedir f.jpg|132px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:AzerbaijanP22-50000Manat-1995-donatedir b.jpg|132px]] | <big>50 000</big> | 132×66 | կանաչ | [[Մոմինա խաթունի դամբարանը]] | «AZƏRBAYCAN MİLLİ BANKI» գրառումը<br />և անվանական գնի նիշը<br />«ƏLLİ MİN 50 000 manat» | [[1995]] |- |colspan="9"|<small>Նկարի մասշտաբը՝ 1,0 փիքսել մեկ միլիմետրին</small> |+ |} === 2005 թվականի թղթադրամներ === 2005 թվականին 2006 թվականի դենոմինացիայի նախապատրաստական աշխատանքների շրջանակներում թողարկվեց թղթադրամների նոր սերիա՝ «Ադրբեջանական սեփականություն», որը պարունակում էր 1, 5, 10, 20, 50 և 100 մանաթ անվանական գնրով թղթադրամներ։ {|class="wikitable" style="font-size: 90%" !colspan=11|[[2005 թվական]]ի սերիա |- !colspan=2| Պատկերը!!rowspan="2"| Գին<br />(մանաթ) !!rowspan=2| Չափ<br />(մմ) !!rowspan=2| Հիմնական գույնը !!colspan=4| Նկարագրությունը |- ! Դիմերես !! Դարձերես !! Նշանակությունը!! Դիմերես !! Դարձերես !! Ջրանիշ |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1 manat obv.jpg|120px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1 manat rev.jpg|120px]] |<big>1</big> | 120×70 | մոխրագույն | Թղթադրամը խորհրդանշում է Ադրբեջանի ժամանակակից մշակույթը | [[Ադրբեջանական երաժշտական գործիքներ|Ադրբեջանական ժողովրդական երաժշտական գործիքներ]] [[Ադրբեջանական գորգ|ազգային գորգի]] ֆոնին | Ադրբեջանի քարտեզը ազգային [[շեբեկե]] պատուհան-վիտրաժի ֆոնի վրա |rowspan=6| Անվանական գինն ու դիզայնի էլեմենտներ |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:5 manat obv.jpg|127px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:5 manat rev.jpg|127px]] |<big>5</big> | 127×70 | նարնջագույն | Թղթադրամը խորհրդանշում է Ադրբեջանի արժեքավոր ներդրումը համաշխարհային գրականության մեջ | [[Նիզամի Գյանջևիի անվան ադրբեջանական գրականության թանգարան]]ի շինության ճակատային մաս, Ադրբեջանի գրքեր, Ադրբեջանի օրհներգի մի մասը և ժամանակակից [[Ադրբեջաներենի այբուբեն]]ի տառեր | Ադրբեջանի քարտեզը [[Գոբուստան]]ի ժայռապատկերների ֆոնի վրա, ինչպես նաև տեքստ [[Հին թյուրքական ռունական գիր|հին թյուրքական այբուբենով]] |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:10 manat obv.jpg|134px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:10 manat rev.jpg|134px]] |<big>10</big> |134×70 | երկնագույն | Թղթադրամը խորհրդանշում է Ադրբեջանի պետական ավանդույթները | Հին [[Բաքու]]ն, [[Շիրվանշահերի ապարանքներ]]ն ու [[Կույսի աշտարակ]]ը [[Իչարի Շահար (Բաքվի թաղամաս)|Իչարի Շահար]] հին քաղաքի ֆոնի վրա | Ադրբեջանի քարտեզը ազգային գորգերի ֆոնի վրա |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:20 manat obv.jpg|141px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:20 manat rev.jpg|141px]] |<big>20</big> |141×70 | կանաչ | Թղթադրամը խորհրդանշում է Ադրբեջանի ընթացիկ արտաքին քաղաքականության հիմանակն նպատակը | Տղամարդկայինության խորհրդանիշեր՝ [[թուր]], սաղավարտ և [[Վահան (զինատեսակ)|վահան]], ինչպես նաև [[կովկասյան օֆրիս]] | Ադրբեջանի քարտեզն ազգային զարդանկարների ֆոնի վրա |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:50-manat front.jpg|148px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:50-manat.jpg|148px]] |<big>50</big> |148×70 | դեղին | Թղթադրամը խորհրդանշում է կրթությունն ու պետության ապագան | Երիտասարդություն, աստիճաններ (որպես առաջընթացի խորհրդանիշ), Արև (որպես ուժի ու լույսի խպորհրդանիշ), ինչպես նաև քիմիական ու մաթեմատիկական նշաններ (որպես գիտոթւյն նշան) (բենզոլի բանաձևը նշված է այնպօես, ինչպես այն ընդունված էր XIX դարում)։ |rowspan=2| Ադրբեջանի դրոշը ազգային գորգերի զարդանախշերի ֆոնի վրա |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:100 manat obv.jpg|155px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:100 manat rev.jpg|155px]] |<big>100</big> | 155×70 | մանուշակագույն | Թղթադրամը խորհրդանշում է Ադրբեջանի տնտեսական զարգացումն ու ծաղկող ժողովրդի կարգավիճակը | |- |colspan="9"|<small>Նկարների մասշտաբը՝ 1,0 փիքսել մեկ միլիմետրին</small> |+ |} === 2005 թվականի թղթադրամներ (2009 թվականի փոփոխված տարբերակներ) === * 2009 թվականին Ադրբեջանի ազգային բանկը փոխեց 1 և 5 մանաթանոց թղթադրամների վրայի գրվածքները. «Azərbaycan Mərkəzi Bankı» («Ադրբեջանի կենտրոնական բանկ»)՝ նախկին «Azərbaycan Milli Bankı»-ի («Ադրբեջանի Ազգային բանկ») փոխարեն։ * 2011 թվականին Ադրբեջանի ֆինանսների նախարարը հայտարարեց, որ արդեն պատրաստ են քննարկել 2 և 3 մանաթանոց թղթադրամների հատելու առաջարկը<ref>[http://www.trend.az/capital/business/1958468.html Ադրբեջանում առաջարկում են թողարկել փոքր անվանական գնով թղթադրամներ՝ Trend]</ref> {|class="wikitable" style="font-size: 90%" !colspan=11|[[2009 թվականի]] սերիա |- !colspan="2"| Պատկեր !!rowspan="2"| Անվանական գին<br />(մանաթ) !!rowspan="2"| Չափեր,<br />(մմ) !!rowspan="2"| Հիմնական գույն !!colspan="4"| Նկարագրություն |- ! Դիմերես !! Դարձերես !! Նշանակությունը !! Դիմերես !! Դարձերես !! Ջրանիշ |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1manat09a.jpg|120px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:1manat09b.jpg|120px]] |<big>1</big> |120×70 |մոխրագույն |թղթադրամը խորհրդանշում է ժամանակակից ադրբեջանական մշակույթը |Ադրբեջանական ժողովրդական գործիքներ |Ադրբեջանի քարտեզը ազգային գորգերի նախշերի վրա |rowspan="2"|անվանական գինն ու դիզային էլեմենտներ |- |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:5manat09a.jpg|127px]] |align="center" bgcolor="#000000"| [[Պատկեր:5manat09b.jpg|127px]] |<big>5</big> |127×70 |նարնջագույն |թղթադրամը խորհրդանշում է Ադրբեջանի ներդրումը համաշխարհային գրականության մեջ |[[Նիզամի Գյանջևիի անվան ադրբեջանական գրականության թանգարան]]ի շինության ճակատային մաս, Ադրբեջանի գրքեր, Ադրբեջանի օրհներգի մի մասը և ժամանակակից [[Ադրբեջաներենի այբուբեն]]ի տառեր |Ադրբեջանի քարտեզը [[Գոբուստան]]ի ժայռապատկերների ֆոնի վրա, ինչպես նաև տեքստ [[Հին թյուրքական ռունական գիր|հին թյուրքական այբուբենով]] |- |colspan="9"|<small>Նկարների մասշտաբը՝ 1,0 փիքսել մեկ միլիմետրին</small> |+ |} == Տես նաև == * [[Թուրքմենստանի մանաթ]] * [[Ադրբեջանի հանրապետության Կենտրոնական բանկ]] * [[Ադրբեջանական հուշամետաղադրամներ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.fox-notes.ru/img_sng/sng_azerbaidjan.htm Ադրբեջանական մանաթի թղթադրամների կատալոգ՝ Fox-notes.ru] * [http://www.landmoneys.ru/europe_azerbaijan_manat.html Դրամական միավորի նկարագրություն՝ Landmoneys.ru] * [https://www.cbar.az/ Ադրբեջանի Կենտրոնական բանկը] {{ref-az}} {{ref-en}} * [http://ciscoins.net/cis/enazerbaijan.htm Ադրբեջանական մանաթի մետաղադրամներ — ԱՊհ և Բալթյան երկրների մետաղադրամներ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190706070712/http://www.ciscoins.net/cis/enazerbaijan.htm |date=2019-07-06 }} {{ref-en}} {{ref-es}} {{ref-ru}} * [http://www.bis-ans-ende-der-welt.net/Aserbaidschan-B-En.htm Ադրբեջանական մանաթ (Թղթադրամներ)] {{ref-en}} {{ref-de}} {{ref-fr}} [[Կատեգորիա:Ադրբեջանի դրամական միավորներ]] [[Կատեգորիա:Ադրբեջանի տնտեսություն]] [[Կատեգորիա:Դրամական միավորներ]] [[Կատեգորիա:Դրամագիտություն]] [[Կատեգորիա:Տարադրամներ]] [[Կատեգորիա:Թղթադրամներ]] [[Կատեգորիա:Եվրոպական արժույթներ]] mruj4pz2g7iqsdxodx8guane7k6mzef 0 550904 8476172 7903034 2022-07-28T05:25:04Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Թանգարան | քարտեզ2 = - }} '''Բրեստի երկաթուղային թանգարան''' ({{lang-be|Брэсцкі чыгуначны музей}}) առաջին բացօթյա երկաթուղային թանգարանը Բրեստում, [[Բելառուս]]։ Բացվել է [[2002]] թվականի [[մայիսի 15]]-ին։ Ընդհանուր մակերեսը կազմում է 29000 մ²։ Երեք ցուցադրական ճանապարհների երկարությունը կազմում է 1200 մետր<ref name="увв">http://www.sottovoce.ru/travels/2005/brest-railroad/ Музей Железнодорожной Техники (г.Брест)</ref>։ [[2008]] թվականի տվյալներով թանգարանում առկա են երկաթգծային տեխնիկայի 68 նմուշներ։ Թանգարանը գտնվում է Բրեստի ամրոցի հարևանությամբ։ Այստեղ ցուցադրված են պատմական տարբեր լոկոմոտիվներ։ Այստեղ իրականցվում են ֆիլմերի նկարահանումներ և փառատոներ։ == Տվյալներ == Թանգարանի հավաքածուն բաղկացած է 56 միավորներից՝ * Steam engines : E^U : E^M : E^R : E : FD20 : SO17 : Su : L : L^V : P36 "Victory" : 9P (tank-engine) : T^E * 2 կռունկյներ : PK-6 : PK-CUMZ * Ռետրո ուղևորատար վագոն * դիզելա-էլեկտրիկ շարժիչ : Te1 (Freight) : Te3 (Freight) : Te7 (Passenger version of Te3) : 2Te109 (Freight) : M62 (Freight-passenger) : Tep60 (Passenger) : ChME2 (Shunting) : Tem15 (Shunting) : Tem-2A (Shunting) : Tu-2 (Narrow gauge freight-passenger) * ԴԻզել-հիդրավլիկ շարժիչ TGK-1 (Shunting) * DMU DR1 * Rail bus AS1A (տեսչական նպատակների համար) * Snowplough SDPM == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * {{cite web |url=http://www.rw.by/en/index.php?option=com_content&view=article&id=199:2010-03-05-08-51-36&catid=36:2009-12-01-16-51-23&Itemid=116 |title=Brest Museum of Rail Equipment |publisher=Belarusian Railway |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 3 }}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} * [http://www.brest.rw.by/social_sphere/kul_turno_sportivnij_centr/brest_museum/ Official web page (Russian)] * {{cite book|title=Belarus: The Bradt Travel Guide|first=Nigel|last=Roberts|publisher=Bradt Travel Guides|date=2011|edition=2nd|isbn=978-1-84162-340-5|page=163|url=https://books.google.am/books?id=AHHpbnUNiW4C&pg=PA163}} * {{cite web| url=http://www.sottovoce.ru/travels/2005/brest-railroad/ | title=Музей Железнодорожной Техники (г.Брест) (22.07.05 г.) | publisher=sottovoce.ru |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 3}} * [http://vandrouka.by/2012/brestskiy-muzey-zheleznodorozhnoy-tehniki/ Вандроўка ў Берасьцейскі чыгуначны музэй] * [http://rebenok.by/inf/features/~id=17125 Музей чыгуначнай тэхнікі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151012071323/http://rebenok.by/inf/features/~id=17125 |date=2015-10-12 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՎՊԵ}} [[Կատեգորիա:Բելառուսի թանգարաններ]] [[Կատեգորիա:Երկաթուղային թանգարաններ]] o2ogea6x1ptpzyn4be04ueav7ew3p91 0 552234 8476328 8194289 2022-07-28T11:40:43Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = 46040 | բնօրինակ անվանում = Casalmoro | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = Casalmoro Madonna del Dosso.jpg | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 45|lat_min = 16|lat_sec =00 |lon_dir = E|lon_deg = 9|lon_min = 24|lon_sec =00 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Լոմբարդիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Մանտուա (գավառ){{!}}Մանտուա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք =13 | կենտրոնի բարձրություն = 10 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 2049 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 158 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ = +39 0376 | փոստային ինդեքս = 46040 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT 26813 | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = Casalmoro | կայք =http://www.comune.casalmoro.mn.it/ }} '''Կազալմորո ''' ({{lang-it|Casalmoro}}), քաղաք Իտալիայում, գտնվում է [[Լոմբարդիա]] մարզի [[Մանտուա (գավառ)|Մանտուա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Mantova)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 6|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 2049 մարդ ([[2004]] թվականի տվյալներով)։ Խտությունը կազմում է 158 մարդ/կմ²։ Տարածքը գրավում է 13 կմ²։ Էլեկտրոնային փոստ՝ 46040։ Հեռախոսային կոդ՝ 0376։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ== * [http://www.comune.casalmoro.mn.it/ Գլխավոր կայք {{ref-it}}] {{Արտաքին հղումներ}} {{Մանտուայի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] hi5vzjbsw4ud9u513l3egcmuf8iw5gy 0 553521 8476176 8115099 2022-07-28T05:31:48Z 2600:8800:301F:D000:CD5:C595:CBC5:19D3 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ ռեժիսոր}} '''Տիգրան Խզմալյան''' ({{ԱԾ}}), հայ ռեժիսոր, սցենարիստ։ [[Նախախորհրդարան]], [[Հիմնադիր խորհրդարան]], «100ամյակը առանց ռեժիմի» և «Միացում» շարժումների նախկին անդամ, [[Հայաստանի եվրոպական կուսակցություն|Հայաստանի եվրոպական կուսակցության]] համանախագահ։ == Կենսագրություն == Սովորել ու դասավանդել է [[Երևանի պետական համալսարան]]ի ռուսական բանասիրական ֆակուլտետում։ 1991 թ. ավարտել է Մոսկվայի կինոբեմադրիչների ու սցենարիստների բարձրագույն կուրսերը։ 1992-1994 թթ. [[Արցախյան պատերազմ]]ի տարիներին աշխատել է [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ում` որպես [[Ա1+|«Ա1»]] և «Վեստի» ընկերությունների հեռուստալրագրող։ 1994-1996 թթ. աշխատել է ԱՄՆ-ի հայկական համագումարում՝ որպես քաղաքական վերլուծաբան։ 1996-1997 թթ. եղել է [[ՄԱԿ|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] Հայաստանի գրասենյակի հասարակական տեղեկատվության բաժնի փոխտնօրենը։ 1997-2005 թթ. գլխավորել է հեռուստաֆիլմերի «Երևան» կինոստուդիան, մինչև դրա լուծարումը<ref>[https://avproduction.am/?ln=am&page=person&id=664 Տիգրան Խզմալյանի կենսագրությունը AV Production կայքում]</ref>։ == Ֆիլմեր == Հեղինակել է 3 խաղարկային ու 17 վավերագրական ֆիլմ՝ * «[[Դաս (ֆիլմ)|Դաս]]», 1992 * «Սև և սպիտակ», 1996 * «Ֆուտբոլ 1973», 1998 * «Թագավորի մահը», 1998 * «Պյերլեկինո կամ օդից թեթև», 2000 * «Թավշյա հեղափոխություն # 88», 2001 * «Մի անգամ Հայաստանում», 2001 * «33 րոպե Փելեշյանի մասին», 2003 * «Lovember», 2004 * «Արմին Վեգներ` ցեղասպանության լուսանկարիչ», 2005, * «Օպերա», 2008 * «Սարդարապատ deja vu», 2008 * «Երևանի գլխավոր գաղտիքը», 2009 * «Քրիստոսի կենդանագիր պատկերը», 2009 * «Տիգրանակերտ», 2010 * «Դեպի Արարատ», 2010 * «Հայոց թագուհիներ», 2014 == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/film/2136107.stm The amazing vanishing movie by BBC News] * [http://www.cinemed.tm.fr/cgi-bin/film/film.cgi?sec=00885&ssec=01530&festi=50&uk=oui&mod=proguk&lemenu=2 30th Montpellier Mediterranean Film Festival] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303172404/http://www.cinemed.tm.fr/cgi-bin/film/film.cgi?sec=00885&ssec=01530&festi=50&uk=oui&mod=proguk&lemenu=2 |date=2016-03-03 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Խզմալյան, Տիգրան}} [[Կատեգորիա:Հայ ռեժիսորներ]] [[Կատեգորիա:Հիմնադիր խորհրդարան]] [[Կատեգորիա:ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Հայ իրավապաշտպաններ]] [[Կատեգորիա:Հայաստանի եվրոպական կուսակցության անդամներ]] [[Կատեգորիա:Հայ սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:Հայ կինոռեժիսորներ]] roe95e9dsov6k3dr79ie2j6yeclmv25 0 553755 8476060 6786214 2022-07-27T18:09:25Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Կիպրական հունարեն |ինքնանվանում = κυπριακή ελληνική |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{CYP}} |շրջաններ = [[Կիպրոսի Հանրապետություն]] |լեզվակիրների թիվ = 700,000 (2011) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] [[Եվրոպայի լեզուներ]] |դասակարգում = :[[Հնդեվրոպական լեզուներ]] ::[[Հունարեն]] :::[[Ատտիկեական հունարեն]]-[[Իոնիական հունարեն]] Կիպրական հունարեն |գրեր = [[Հունական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = Կիպրոսում |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = 639-3 |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Կիպրական հունարեն''' ({{lang-el|κυπριακή ελληνική}}), [[հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ին պատկանող լեզու։ Այս լեզուն ժամանակակից հունարենի ճյուղերից մեկն է։ Կիպրական հունարեն խոսում են հույն կիպրացիները՝ [[Կիպրոս]]ում, 2011 թվականի տվյալների նրանց թիվը անցնում է 700,000-ից։ {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հունարեն]] [[Կատեգորիա:Կիպրոսի լեզուներ]] {{Անավարտ}} b8f81leokzstipk0rjxcxn8ucbh7s9b 0 556426 8476320 8370893 2022-07-28T11:24:08Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գետ |Անվանում = Պերդնյայա Կրասնայա |Բնագիր անվանում = Передняя Красная |Պատկեր = |Պատկերի չափ = |Նկարագրում = |Քարտեզ = |Քարտեզի լայնություն = |Քարտեզի նկարագրում = |Երկարություն = 10 |Ավազանի տարածք = |Ավազան = |Ջրի ծախս = |Չափման վայր = |Ակունք = |Ակունքի տեղակայում = |Ակունքի բարձրություն = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Գետաբերան = Պալամիշ |Գետաբերանի տեղակայում = 12 կմ ձախ ափին |Գետաբերանի բարձրություն = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Գետի թեքություն = |Երկիր = {{Դրոշավորում|Ռուսաստան}} |Երկրամաս = [[Կոմի Հանրապետություն]] |Վիքիպահեստ = }} '''Պերդնյայա Կրասնայա''' ({{Lang-ru|Передняя Красная}}), գետ [[Ռուսաստան]]ում, հոսում է Արխանգելսկի մարզում։ [[Գետաբերան]]ը տեղակայված է Պալամիշ գետի աջ ափին՝ 12 կմ հեռավորության վրա։ Գետի [[երկարություն]]ը 10 կմ է։ == Ջրային գրանցամատյանի տվյալներ == Ռուսաստանի ջրային գրանցամատյանի տվյալների համաձայն՝ պատկանում է Դվինսկո Պեչարսկի ավազանային շրջանին, գետի ջրատնտեսային տեղամասը՝ հյուսիսային Դվինա գետն է, գետի ենթաավազանը Վիչեգդա և Վագա գետերն են։ Գետի գետային ավազանը Հյուսիսային Դվինան գետն է՝ մինչև հյուսիսային Դվինի միախառնման կետը։ Գետավազանը՝ Հյուսիսային Դվինա։ Տվյալներն ըստ ջրային ռեսուրսների ֆեդերատիվ տեսչության<ref name='МПР России'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=159977|title=Государственный водный реестр РФ: Передняя Красная|archiveurl=https://www.webcitation.org/69Eh7EdyR?url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=159977|archivedate=2012-07-18|accessdate=2016-08-14|dead-url=no}}</ref>. * ''Ջրային օբյեկտի, պետական ջրային գրանցման կոդը'' - '''03020200212103000024389''' * ''Հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների կոդը'' - '''103002438''' * ''Ավազանի կոդը'' - '''03.02.02.002''' * ''Հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների հատորի համարը'' - '''03''' * ''Թողարկումն ըստ հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների'' - '''0''' == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.mnr.gov.ru/ ՌԴ ջրային ռեսուրսների էկոլոգիան] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150526193507/http://www.mnr.gov.ru/ |date=2015-05-26 }} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գետեր]] [[Կատեգորիա:Կոմի Հանրապետության գետեր]] [[Կատեգորիա:Դվինսկո Պեչարսկի ավազանային շրջանի գետեր]] kd63f9fx9780vwtxl59ju77mgdumy7r 0 556766 8475898 8415223 2022-07-27T14:21:52Z 23artashes 2675 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Շախմատիստ | անուն = Գայոզ Նիգալիձե | բնօրինակ = გაიოზ ნიგალიძე | պատկեր = Gaioz Nigalidze 2013.jpg | նկարագրում = 2013 թվականին | պետություն = {{GEO}} | Ծննդյան ամսաթիվ = {{ԾԱՏ|1989|4|24}} | ծննդավայր = | Մահվան ամսաթիվ = | մահվան վայր = | բնակություն = | կոչում = {{Շախմատային կոչումներ| գմ = 2014-2015 (զրկվել է կոչումից)| մվ = 2009}} | առավելագույն վարկանիշ = 2566 <small>(2015, հունվար)</small> | ներկայիս վարկանիշ = | պարգև և մրցանակ = | ՖԻԴԵ համար = 13603078 | կայք = }} '''Գայոզ Նիգալիձե''' ({{lang-ka|გაიოზ ნიგალიძე}}, ծնվ.՝ [[1989]], [[ապրիլի 24]]), վրացի [[շախմատ]]իստ, [[գրոսմայստեր]] ([[2014]], 2015 թվականին զրկվել է կոչումից)։ [[Վրաստան]]ի կրկնակի չեմպիոն (2013, 2014)<ref>{{Cite web |url=http://chess-news.ru/node/14675 |title=Միջազգային վարպետ Գայոզ Նիգալիձեն կրկին դարձել է Վրաստանի չեմպիոն՝ առաջ անցնելով ութ գրոսմայստերներից |accessdate=2015-04-14 |archive-date=2014-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140828025659/http://chess-news.ru/node/14675 |dead-url=yes }}</ref>։ [[2015]] թվականի ապրիլին [[Դուբայ]]ի 17-րդ բաց մրցաշարի 6-րդ խաղափուլում Նիգալիձեի մրցակիցը [[Տիգրան Լ. Պետրոսյան]]ն էր։ Պարտիայի ընթացքում վրացի գրոսմայստերը քայլն անելուց հետո հաճախ էր գնում զուգարան, ինչը հարուցեց հայ գրոսմայստերի կասկածը։ Նա այդ մասին տեղեկացրեց մրցավարին, որը զուգարանում հայտնաբերեց հեռախոս, որի էկրանին ''Պետրոսյան - Նիգալիձե'' պարտիան էր։ Համաձայն կանոնակարգի՝ վրացի շախմատիստին պարտիայի ընթացքում սարքերից օգտվելու համար սպառնում էր 3 տարվա որակազրկում։ 2015 թվականի դեկտեմբերին [[ՖԻԴԵ]]-ի էթիկայի հանձնաժողովը նրան որակազրկել է մինչև 2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ը և զրկել է գրոսմայստերի կոչումից<ref>[http://www.fide.com/component/content/article/1-fide-news/9305-fide-ethics-commission-judgement-in-case-of-gaioz-nigalidze.html FIDE Ethics Commission Judgement in case of Gaioz Nigalidze]</ref>, սակայն մինչ այդ նրա ստացած [[միջազգային վարպետ]]ի կոչումը պահպանվել է։ Ըստ Տիգրանի՝ Նիգալիձեի վարքագիծն իրեն կասկածելի է թվացել դեռևս համատեղ նախորդ մրցաշարում (Ալ-Աին, դեկտեմբեր, 2014), որում Նիգալիձեն դարձել է հաղթող։ Սակայն այն ժամանակ Պետրոսյանն ապացույցներ չի ունեցել<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/sport/2015/04/150413_chess_player_caught_cheating Շախմատիստին վռնդեցին մրցաշարից՝ հեռախոսից օգտվելու համար]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.armsport.am/hy/news/2015/04/13/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B6-%D4%BC-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/602959 |title=Տիգրան Լ. Պետրոսյանի դեմ խաղում վրացի գրոսմայստերն օգտվել է հեռախոսից |accessdate=2022-01-05 |archive-date=2016-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515155425/http://www.armsport.am/hy/news/2015/04/13/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B6-%D4%BC-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/602959 |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://chess-news.ru/node/18608 |title=Վրաստանի կրկնակի չեմպիոնը բռնվել է չիթերությամբ զբաղվելիս |accessdate=2015-04-14 |archive-date=2015-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150414041348/http://chess-news.ru/node/18608 |dead-url=yes }}</ref><ref>[http://lenta.ru/news/2015/04/13/chess/ Վրացի գրոսմայստերին որակազրկեցին՝ հեռախոսից օգտվելու համար]</ref><ref>[https://www.azatutyun.am/a/26953016.html Վրաստանի շախմատի չեմպիոնը որակազրկվել է սմարթֆոն օգտագործելու համար]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://ratings.fide.com/card.phtml?event=13603078 Գայոզ Նիգալիձեի անձնական քարտը ՖԻԴԵ-ի կայքում] {{ref-en}} * [http://www.chessgames.com/perl/chessplayer?pid=111010 Գայոզ Նիգալիձեի պարտիաները] {{ref-en}} * [http://www.365chess.com/players/Gaioz_Nigalidze Գայոզ Նիգալիձեի անձնական քարտը] 365chess.com կայքում {{DEFAULTSORT:Նիգալիձե, Գայոզ}} [[Կատեգորիա:Վրացի շախմատիստներ]] [[Կատեգորիա:Վրացի գրոսմայստերներ]] [[Կատեգորիա:Խարդախներ]] kn9x53pzr0jfytrmswmivhifcf2vnj1 8475920 8475898 2022-07-27T15:25:00Z 23artashes 2675 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Շախմատիստ | անուն = Գայոզ Նիգալիձե | բնօրինակ = გაიოზ ნიგალიძე | պատկեր = Gaioz Nigalidze 2013.jpg | նկարագրում = 2013 թվականին | պետություն = {{GEO}} | Ծննդյան ամսաթիվ = {{ԾԱՏ|1989|4|24}} | ծննդավայր = | Մահվան ամսաթիվ = | մահվան վայր = | բնակություն = | կոչում = {{Շախմատային կոչումներ| գմ = 2014-2015 (զրկվել է կոչումից)| մվ = 2009}} | առավելագույն վարկանիշ = 2566 <small>(2015, հունվար)</small> | ներկայիս վարկանիշ = | պարգև և մրցանակ = | ՖԻԴԵ համար = 13603078 | կայք = }} '''Գայոզ Նիգալիձե''' ({{lang-ka|გაიოზ ნიგალიძე}}, {{ԱԾ}}), վրացի [[շախմատ]]իստ, [[միջազգային վարպետ]] (2009) (2014 թվականին ստացել է [[գրոսմայստեր]]ի կոչում, սակայն 2015 թվականին զրկվել է կոչումից)։ [[Վրաստան]]ի կրկնակի չեմպիոն (2013, 2014)<ref>{{Cite web |url=http://chess-news.ru/node/14675 |title=Միջազգային վարպետ Գայոզ Նիգալիձեն կրկին դարձել է Վրաստանի չեմպիոն՝ առաջ անցնելով ութ գրոսմայստերներից |accessdate=2015-04-14 |archive-date=2014-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140828025659/http://chess-news.ru/node/14675 |dead-url=yes }}</ref>։ [[2015]] թվականի ապրիլին [[Դուբայ]]ի 17-րդ բաց մրցաշարի 6-րդ խաղափուլում Նիգալիձեի մրցակիցը [[Տիգրան Լ. Պետրոսյան]]ն էր։ Պարտիայի ընթացքում վրացի գրոսմայստերը քայլն անելուց հետո հաճախ էր գնում զուգարան, ինչը հարուցեց հայ գրոսմայստերի կասկածը։ Նա այդ մասին տեղեկացրեց մրցավարին, որը զուգարանում հայտնաբերեց հեռախոս, որի էկրանին ''Պետրոսյան - Նիգալիձե'' պարտիան էր։ Համաձայն կանոնակարգի՝ վրացի շախմատիստին պարտիայի ընթացքում սարքերից օգտվելու համար սպառնում էր 3 տարվա որակազրկում։ 2015 թվականի դեկտեմբերին [[ՖԻԴԵ]]-ի էթիկայի հանձնաժողովը նրան որակազրկել է մինչև 2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ը և զրկել է գրոսմայստերի կոչումից<ref>[http://www.fide.com/component/content/article/1-fide-news/9305-fide-ethics-commission-judgement-in-case-of-gaioz-nigalidze.html FIDE Ethics Commission Judgement in case of Gaioz Nigalidze]</ref>, սակայն մինչ այդ նրա ստացած [[միջազգային վարպետ]]ի կոչումը պահպանվել է։ Ըստ Տիգրանի՝ Նիգալիձեի վարքագիծն իրեն կասկածելի է թվացել դեռևս համատեղ նախորդ մրցաշարում (Ալ-Աին, դեկտեմբեր, 2014), որում Նիգալիձեն դարձել է հաղթող։ Սակայն այն ժամանակ Պետրոսյանն ապացույցներ չի ունեցել<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/sport/2015/04/150413_chess_player_caught_cheating Շախմատիստին վռնդեցին մրցաշարից՝ հեռախոսից օգտվելու համար]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.armsport.am/hy/news/2015/04/13/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B6-%D4%BC-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/602959 |title=Տիգրան Լ. Պետրոսյանի դեմ խաղում վրացի գրոսմայստերն օգտվել է հեռախոսից |accessdate=2022-01-05 |archive-date=2016-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515155425/http://www.armsport.am/hy/news/2015/04/13/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B6-%D4%BC-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/602959 |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://chess-news.ru/node/18608 |title=Վրաստանի կրկնակի չեմպիոնը բռնվել է չիթերությամբ զբաղվելիս |accessdate=2015-04-14 |archive-date=2015-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150414041348/http://chess-news.ru/node/18608 |dead-url=yes }}</ref><ref>[http://lenta.ru/news/2015/04/13/chess/ Վրացի գրոսմայստերին որակազրկեցին՝ հեռախոսից օգտվելու համար]</ref><ref>[https://www.azatutyun.am/a/26953016.html Վրաստանի շախմատի չեմպիոնը որակազրկվել է սմարթֆոն օգտագործելու համար]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://ratings.fide.com/card.phtml?event=13603078 Գայոզ Նիգալիձեի անձնական քարտը ՖԻԴԵ-ի կայքում] {{ref-en}} * [http://www.chessgames.com/perl/chessplayer?pid=111010 Գայոզ Նիգալիձեի պարտիաները] {{ref-en}} * [http://www.365chess.com/players/Gaioz_Nigalidze Գայոզ Նիգալիձեի անձնական քարտը] 365chess.com կայքում {{DEFAULTSORT:Նիգալիձե, Գայոզ}} [[Կատեգորիա:Վրացի շախմատիստներ]] [[Կատեգորիա:Վրացի գրոսմայստերներ]] [[Կատեգորիա:Խարդախներ]] kp6v63eycgd7aba0aa9lkseymxrfh81 8475921 8475920 2022-07-27T15:26:13Z 23artashes 2675 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Շախմատիստ | անուն = Գայոզ Նիգալիձե | բնօրինակ = გაიოზ ნიგალიძე | պատկեր = Gaioz Nigalidze 2013.jpg | նկարագրում = 2013 թվականին | պետություն = {{GEO}} | Ծննդյան ամսաթիվ = {{ԾԱՏ|1989|4|24}} | ծննդավայր = | Մահվան ամսաթիվ = | մահվան վայր = | բնակություն = | կոչում = {{Շախմատային կոչումներ| գմ = 2014-2015 (զրկվել է կոչումից)| մվ = 2009}} | առավելագույն վարկանիշ = 2566 <small>(2015, հունվար)</small> | ներկայիս վարկանիշ = | պարգև և մրցանակ = | ՖԻԴԵ համար = 13603078 | կայք = }} '''Գայոզ Նիգալիձե''' ({{lang-ka|გაიოზ ნიგალიძე}}, {{ԱԾ}}), վրացի [[շախմատ]]իստ, [[միջազգային վարպետ]] (2009)։ 2014 թվականին ստացել է [[գրոսմայստեր]]ի կոչում, սակայն 2015 թվականին զրկվել է այդ կոչումից։ [[Վրաստան]]ի կրկնակի չեմպիոն (2013, 2014)<ref>{{Cite web |url=http://chess-news.ru/node/14675 |title=Միջազգային վարպետ Գայոզ Նիգալիձեն կրկին դարձել է Վրաստանի չեմպիոն՝ առաջ անցնելով ութ գրոսմայստերներից |accessdate=2015-04-14 |archive-date=2014-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140828025659/http://chess-news.ru/node/14675 |dead-url=yes }}</ref>։ [[2015]] թվականի ապրիլին [[Դուբայ]]ի 17-րդ բաց մրցաշարի 6-րդ խաղափուլում Նիգալիձեի մրցակիցը [[Տիգրան Լ. Պետրոսյան]]ն էր։ Պարտիայի ընթացքում վրացի գրոսմայստերը քայլն անելուց հետո հաճախ էր գնում զուգարան, ինչը հարուցեց հայ գրոսմայստերի կասկածը։ Նա այդ մասին տեղեկացրեց մրցավարին, որը զուգարանում հայտնաբերեց հեռախոս, որի էկրանին ''Պետրոսյան - Նիգալիձե'' պարտիան էր։ Համաձայն կանոնակարգի՝ վրացի շախմատիստին պարտիայի ընթացքում սարքերից օգտվելու համար սպառնում էր 3 տարվա որակազրկում։ 2015 թվականի դեկտեմբերին [[ՖԻԴԵ]]-ի էթիկայի հանձնաժողովը նրան որակազրկել է մինչև 2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ը և զրկել է գրոսմայստերի կոչումից<ref>[http://www.fide.com/component/content/article/1-fide-news/9305-fide-ethics-commission-judgement-in-case-of-gaioz-nigalidze.html FIDE Ethics Commission Judgement in case of Gaioz Nigalidze]</ref>, սակայն մինչ այդ նրա ստացած [[միջազգային վարպետ]]ի կոչումը պահպանվել է։ 2019 թվականի մայիսից կրկին մասնակցում է մրցաշարերին։ Ըստ Տիգրանի՝ Նիգալիձեի վարքագիծն իրեն կասկածելի է թվացել դեռևս համատեղ նախորդ մրցաշարում (Ալ-Աին, դեկտեմբեր, 2014), որում Նիգալիձեն դարձել է հաղթող։ Սակայն այն ժամանակ Պետրոսյանն ապացույցներ չի ունեցել<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/sport/2015/04/150413_chess_player_caught_cheating Շախմատիստին վռնդեցին մրցաշարից՝ հեռախոսից օգտվելու համար]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.armsport.am/hy/news/2015/04/13/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B6-%D4%BC-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/602959 |title=Տիգրան Լ. Պետրոսյանի դեմ խաղում վրացի գրոսմայստերն օգտվել է հեռախոսից |accessdate=2022-01-05 |archive-date=2016-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515155425/http://www.armsport.am/hy/news/2015/04/13/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B6-%D4%BC-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6/602959 |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://chess-news.ru/node/18608 |title=Վրաստանի կրկնակի չեմպիոնը բռնվել է չիթերությամբ զբաղվելիս |accessdate=2015-04-14 |archive-date=2015-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150414041348/http://chess-news.ru/node/18608 |dead-url=yes }}</ref><ref>[http://lenta.ru/news/2015/04/13/chess/ Վրացի գրոսմայստերին որակազրկեցին՝ հեռախոսից օգտվելու համար]</ref><ref>[https://www.azatutyun.am/a/26953016.html Վրաստանի շախմատի չեմպիոնը որակազրկվել է սմարթֆոն օգտագործելու համար]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://ratings.fide.com/card.phtml?event=13603078 Գայոզ Նիգալիձեի անձնական քարտը ՖԻԴԵ-ի կայքում] {{ref-en}} * [http://www.chessgames.com/perl/chessplayer?pid=111010 Գայոզ Նիգալիձեի պարտիաները] {{ref-en}} * [http://www.365chess.com/players/Gaioz_Nigalidze Գայոզ Նիգալիձեի անձնական քարտը] 365chess.com կայքում {{DEFAULTSORT:Նիգալիձե, Գայոզ}} [[Կատեգորիա:Վրացի շախմատիստներ]] [[Կատեգորիա:Վրացի գրոսմայստերներ]] [[Կատեգորիա:Խարդախներ]] e9iyv4is51byvenxx8s52z5ywrx9tt0 0 558967 8476315 8393168 2022-07-28T10:57:03Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 0 sources and tagging 3 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Գրեցանա | բնօրինակ անվանում = ''Grezzana'' | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 45|lat_min = 31|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 11|lon_min = 1|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Վենետո | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Վերոնա (գավառ){{!}}Վերոնա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 52,01 | կենտրոնի բարձրություն = 169 | կլիմա = | լեզու = իտալերեն | բնակչություն = 10&nbsp;525 | մարդահամարի թվական = [[2004]] | խտություն = 193 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ = (+39) 045 | փոստային ինդեքս = 37023 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 023038 | Վիքիպահեստում = Grezzana | կայք = http://www.comune.grezzana.vr.it/ }} '''Գրեցանա''' ({{lang-it|''Grezzana''}}), կոմունա Իտալիայում՝ [[Վենետո]] մարզի [[Վերոնա (գավառ)|Վերոնա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web |url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html |title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Verona) |date= |accessdate=2017 հունիսի 30 |archive-date=2019-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html |dead-url=yes }}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 10&nbsp;525մարդ։ Խտությունը կազմում է 193 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 52,01 կմ² տարածք։ Սահմանակից է [[Բոսկո Կիեզանուովա]], [[Չերո Վերոնեզե|Չեռո Վերոնեզե]], [[Էրբեցո]], [[Նեգրար]], [[Ռովերե Վերոնեզե]], [[Սանտ Աննա դ’Ալֆաեդո|Սանտ'Աննա դ'Ալֆաեդո]], [[Վերոնա]] համայնքներին<ref>citar web|url=http://demo.istat.it/pop2011/index.html|título=Statistiche{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} demografiche ISTAT|autor=|data=|publicado=Dato istat|acessodata=|língua2=it</ref><ref>citar web|url=http://demo.istat.it/bil2010/index.html|título=Popolazione{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} residente al 31 dicembre 2010|autor=|data=|publicado=Dato istat|acessodata=|língua2=it</ref><ref name=¨ISTAT¨>citar web|url=http://dati.istat.it/Index.aspx|título=[[Istituto{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} Nazionale di Statistica]]|autor=|data=|publicado=Statistiche I.Stat|acessodata=|língua2=it</ref>։ Փոստային ինդեքս՝ 37023։ Հեռախոսային կոդ՝ 045։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները. <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:600 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:12000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 0 bar:1871 from:0 till: 4089 bar:1881 from:0 till: 4451 bar:1901 from:0 till: 5393 bar:1911 from:0 till: 6243 bar:1921 from:0 till: 6339 bar:1931 from:0 till: 6203 bar:1936 from:0 till: 5975 bar:1951 from:0 till: 6462 bar:1961 from:0 till: 6425 bar:1971 from:0 till: 8164 bar:1981 from:0 till: 8794 bar:1991 from:0 till: 9360 bar:2001 from:0 till: 10045 PlotData= bar:1861 at: 0 fontsize:S text: n.d. shift:(-8,5) bar:1871 at: 4089 fontsize:S text: 4.089 shift:(-10,5) bar:1881 at: 4451 fontsize:S text: 4.451 shift:(-10,5) bar:1901 at: 5393 fontsize:S text: 5.393 shift:(-10,5) bar:1911 at: 6243 fontsize:S text: 6.243 shift:(-10,5) bar:1921 at: 6339 fontsize:S text: 6.339 shift:(-10,5) bar:1931 at: 6203 fontsize:S text: 6.203 shift:(-10,5) bar:1936 at: 5975 fontsize:S text: 5.975 shift:(-10,5) bar:1951 at: 6462 fontsize:S text: 6.462 shift:(-10,5) bar:1961 at: 6425 fontsize:S text: 6.425 shift:(-10,5) bar:1971 at: 8164 fontsize:S text: 8.164 shift:(-10,5) bar:1981 at: 8794 fontsize:S text: 8.794 shift:(-10,5) bar:1991 at: 9360 fontsize:S text: 9.360 shift:(-10,5) bar:2001 at: 10045 fontsize:S text: 10.045 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:"Zdroj: ISTAT" </timeline> == Արտաքին հղումներ== * [http://www.comune.grezzana.vr.it/ Պաշտոնական կայք {{ref-it}}] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Վերոնայի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] qnm8j4knyn1ci370u4x3dvav1899hhw 0 560503 8476070 8183099 2022-07-27T18:28:08Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Ամարո | բնօրինակ անվանում = Amaro | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 45|lat_min = 54|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 12|lon_min = 32|lon_sec =0 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Ֆրիուլի Վենետիկ Ջուլիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ուդինե (գավառ){{!}}Ուդինե | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք =33 | կենտրոնի բարձրություն =296 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =801 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 24 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ =+39 0433 | փոստային ինդեքս =33020 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր =030002 | Վիքիպահեստում = Amaro | կայք =http://www.comune.Amaro.pn.it/ }} '''Ամարո''' ({{lang-it|Amaro}}), կոմունա [[Իտալիա]]յում։ Գտնվում է [[Ֆրիուլի Վենետիկ Ջուլիա]] մարզի [[Ուդինե (գավառ)|Ուդինե]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Udine)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 20|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչության թվաքանակը՝ 296 մարդ՝ ըստ [[2008]] թվականի մարդահամարի տվյալների, բնակչության խտությունը՝ 24 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 33 կմ² տարածք։ Փոստային ինդեքս՝ 33020։ Հեռախոսային կոդ՝ 0433։ Կոմունայի հովանավորն է [[Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի |Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի հրաշագործ]]ը: Տոնը նշվում է [[դեկտեմբերի 6]]-ին: == Ժողովրդագրություն == Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 bar:2011 text:2011 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 0 bar:1871 from:0 till: 1010 bar:1881 from:0 till: 1066 bar:1901 from:0 till: 1266 bar:1911 from:0 till: 1567 bar:1921 from:0 till: 1427 bar:1931 from:0 till: 1291 bar:1936 from:0 till: 1067 bar:1951 from:0 till: 1199 bar:1961 from:0 till: 960 bar:1971 from:0 till: 831 bar:1981 from:0 till: 824 bar:1991 from:0 till: 752 bar:2001 from:0 till: 751 bar:2011 from:0 till: 841 PlotData= bar:1861 at: 0 fontsize:S text: n.d. shift:(-8,5) bar:1871 at: 1010 fontsize:S text: 1010 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1066 fontsize:S text: 1066 shift:(-10,5) bar:1901 at: 1266 fontsize:S text: 1266 shift:(-10,5) bar:1911 at: 1567 fontsize:S text: 1567 shift:(-10,5) bar:1921 at: 1427 fontsize:S text: 1427 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1291 fontsize:S text: 1291 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1067 fontsize:S text: 1067 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1199 fontsize:S text: 1199 shift:(-10,5) bar:1961 at: 960 fontsize:S text: 960 shift:(-10,5) bar:1971 at: 831 fontsize:S text: 831 shift:(-10,5) bar:1981 at: 824 fontsize:S text: 824 shift:(-10,5) bar:1991 at: 752 fontsize:S text: 752 shift:(-10,5) bar:2001 at: 751 fontsize:S text: 751 shift:(-10,5) bar:2011 at: 841 fontsize:S text: 841 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Կապի տվյալներ == * Հեռախոս՝ 0433 94056 * Էլեկտրոնային փոստ՝ sindaco@com-amaro.regione.fvg.it == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Ազգային վիճակագրության ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ուդինեի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] 0vmm5kwmyazea2cn92bd3ujult2dqxm 8476143 8476070 2022-07-28T00:01:51Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Ամարո | բնօրինակ անվանում = Amaro | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 45|lat_min = 54|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 12|lon_min = 32|lon_sec =0 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Ֆրիուլի Վենետիկ Ջուլիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ուդինե (գավառ){{!}}Ուդինե | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք =33 | կենտրոնի բարձրություն =296 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն =801 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 24 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ =+39 0433 | փոստային ինդեքս =33020 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր =030002 | Վիքիպահեստում = Amaro | կայք =http://www.comune.Amaro.pn.it/ }} '''Ամարո''' ({{lang-it|Amaro}}), կոմունա [[Իտալիա]]յում։ Գտնվում է [[Ֆրիուլի Վենետիկ Ջուլիա]] մարզի [[Ուդինե (գավառ)|Ուդինե]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Udine)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 20|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ Բնակչության թվաքանակը՝ 296 մարդ՝ ըստ [[2008]] թվականի մարդահամարի տվյալների, բնակչության խտությունը՝ 24 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 33 կմ² տարածք։ Փոստային ինդեքս՝ 33020։ Հեռախոսային կոդ՝ 0433։ Կոմունայի հովանավորն է [[Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի |Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի հրաշագործ]]ը։ Տոնը նշվում է [[դեկտեմբերի 6]]-ին։ == Ժողովրդագրություն == Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 bar:2011 text:2011 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 0 bar:1871 from:0 till: 1010 bar:1881 from:0 till: 1066 bar:1901 from:0 till: 1266 bar:1911 from:0 till: 1567 bar:1921 from:0 till: 1427 bar:1931 from:0 till: 1291 bar:1936 from:0 till: 1067 bar:1951 from:0 till: 1199 bar:1961 from:0 till: 960 bar:1971 from:0 till: 831 bar:1981 from:0 till: 824 bar:1991 from:0 till: 752 bar:2001 from:0 till: 751 bar:2011 from:0 till: 841 PlotData= bar:1861 at: 0 fontsize:S text: n.d. shift:(-8,5) bar:1871 at: 1010 fontsize:S text: 1010 shift:(-10,5) bar:1881 at: 1066 fontsize:S text: 1066 shift:(-10,5) bar:1901 at: 1266 fontsize:S text: 1266 shift:(-10,5) bar:1911 at: 1567 fontsize:S text: 1567 shift:(-10,5) bar:1921 at: 1427 fontsize:S text: 1427 shift:(-10,5) bar:1931 at: 1291 fontsize:S text: 1291 shift:(-10,5) bar:1936 at: 1067 fontsize:S text: 1067 shift:(-10,5) bar:1951 at: 1199 fontsize:S text: 1199 shift:(-10,5) bar:1961 at: 960 fontsize:S text: 960 shift:(-10,5) bar:1971 at: 831 fontsize:S text: 831 shift:(-10,5) bar:1981 at: 824 fontsize:S text: 824 shift:(-10,5) bar:1991 at: 752 fontsize:S text: 752 shift:(-10,5) bar:2001 at: 751 fontsize:S text: 751 shift:(-10,5) bar:2011 at: 841 fontsize:S text: 841 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT-ի տվյալների </timeline> == Կապի տվյալներ == * Հեռախոս՝ 0433 94056 * Էլեկտրոնային փոստ՝ sindaco@com-amaro.regione.fvg.it == Արտաքին հղումներ == * [http://www.istat.it/ Ազգային վիճակագրության ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ուդինեի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] cwa9hl0ulzb96dxfbxwx12jjgx862em 0 560819 8476247 7759675 2022-07-28T08:11:52Z A.arpi.a 23940 /* Սյուժե */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Մուլտֆիլմ |պատկեր = Գանձերի մոլորակը.jpg }} '''Գանձերի մոլորակը''' ({{lang-en|Treasure Planet}}), ամերիկյան գիտաֆանտաստիկ մուլտֆիլմ՝ արտադրված Walt Disney Animation Studios ընկերության և թողարկված [[Walt Disney Pictures]] ընկերության կողմից՝ [[2002]] թ-ի նոյեմբերի 27-ին։ Walt Disney Animated Classics սերիաների շարքի 43-րդ մուլտֆիլմն է։ Մուլտֆիլմը [[Ռոբերտ Լուիս Սթիվենսոն]]ի «Գանձերի կղզին» արկածային նովելի գիտաֆանտաստիկ ադապտացիան է և համարվում է միակ մուլտֆիլմը, որ միաժամանակ թողարկվել է և՛ սովորական, և՛ [[IMAX]] կինոթատրոններում<ref name="bigbang">{{cite web | last = Murray | first = Rebecca | title = John Rzeznik Sets Sail for "Treasure Planet" | date = նոյեմբերի 19, 2002 |publisher=About.com | url =http://movies.about.com/library/weekly/aatreasureplanetsoundtrack.htm | accessdate = 2007-08-11}}</ref><ref>{{Cite news | last =Diorio | first =Carl | title =Big Bang for Disney's 'Planet' | newspaper =Daily Variety | page =51 | date =հունվարի 25, 2002 | postscript = }}</ref>։ Ֆիլմում օգտագործվել է նոր տեխնիկա՝ ավանդական, ձեռքով նկարված 2D անիմացիոն համակարգչային 3D անիմացիայի հետ միասին։ Մուլտֆիլմի սցենարիստները, պրոդյուսերներն ու ռեժիսորներն են եղել Ռոն Քլեմենց և Զոն Մասքեր, ովքեր զարգացրել են մուլտֆիլմի հիմանական գաղափարը, ինչպես նաև [[Ջրահարսը (մուլտֆիլմ, 1989)|Ջրահարսի]]։ Այն նաև համարվում է [[1987]] թ-ի իտալական «Գանձերի կղզին տիեզերքում» փոքրիկ սերիաների շարքի նոր տարբերակը։ «Գանձերի մոլորակը»-ի հերոսների դերերում են [[Ջոզեֆ Գորդոն-Լևիթ]]ը, Բրայան Մյուրեյը, Էմմա Թոմսոնը, Դեվիդ Հայդ Պիրսը, Մարտին Շորթը, Մայքլ Ուինքոթը, Լորի Մետքալֆը և Ռոսքո Լի Բրաունը։ Երաժշտությունը գրել է Զեյմս Նյուտոն Հովարդը, իսկ երեգերը գրել և կատարել է Զոն Րեզնիկը։ Չնայած մուլտֆիլմի ստացած բարձր վարկանիշին, այն շատ քիչ է վաստակել տոմսարկղերից $140 միլիոն բյուջեով ֆիլմի համար. [[ԱՄՆ]]-ից և [[Կանադա]]յից $38 միլիոն, իսկ ամբողջ աշխարհում $110 միլիոն<ref name="bomojo">{{cite web |title=Treasure Planet 2002 |date=December 6, 2002 |website=[[Box Office Mojo]] |url=https://boxofficemojo.com/movies/?id=treasureplanet.htm |accessdate=August 10, 2007 | archive-url =https://web.archive.org/web/20190629125803/https://www.boxofficemojo.com/movies/?id=treasureplanet.htm | archive-date =June 29, 2019 | url-status =live}}</ref>։ Մուլտֆիլմը 2002 թվականին ներկայացվել է Օսկարի և հաղթել [[Օսկար լավագույն անիմացիոն լիամետրաժ ֆիլմի համար|լավագույն անիմացիոն լիամետրաժ ֆիլմ]] անվանակարգում։ == Սյուժե == Ֆիլմը սկսվում է մտացածին Գանձերի մոլորակի մասին լեգենդից, որը ստեղծվել է տիեզերքի հենց կենտրոնում հայտնի նավապետ Նաթանիել Ֆլինտի կողմից, ով կողոպտում էր առեւտրական նավերը` բեռնված Արկտուրյան արեգակնային բյուրեղներով։ Նա հիշվում է նրանով, որ կարող էր հայտնվել եւ հարձակվել անհայտ տեղերից և անհետանալ առանց հետքի։ Նա «հազար աշխարհների հարստություն» անունով գանձերը թաքցրեց այս մոլորակում։ Այս լեգենդը գլխավոր հերոսի` մանուկ Զիմի սիրված պատմություններից մեկն է։ Զիմը երազում է մասնակցել հետաքրքիր արկածների և գտնել գաղտնի Գանձերի մոլորակը։ 12 տարի անց Ջիմը դեռեւս երազում է տիեզերքի եւ թռիչքների մասին, սակայն այժմ այն ​​հանգեցնում է հաճախակի ձերբակալությունների` անօրինական թռիչքների պատճառով եւ իր մոր հետ տարաձայնությունների, ով ուժասպառ աշխատում է ընտանեկան տաղավարում։ Ջիմի եւ նրա մոր միջեւ մեկ հերթական վեճից հետո, Զիմը նստած հյուրանոցի տանիքին պատահաբար ականատես է լինում խոշորագույն աստղագնացի վթարին եւ փրկում է մահացու վիրավոր այլմոլորակային ծովահեն Բիլլի Բոնսին, ով նման էր սալամանդրին։ Վերջինս նրան տալիս է գաղտնաբառով կողպեքով զարդատուփ եւ, մահանում է, զգուշացնելով կիբորգ-ծովահենի մասին, ումից պետք է զգուշանալ։ Զարդատուփի մեջ կլոր կապոց է, որի մեջ փաթեթավորված է մի գնդակ։ Կես կես րոպե անց ծովհանները հարձակվեցին հյուրանոցի վրա։ Հերոսներին հաջողվում է փրկվել, բայց «Բենբոունը» այրվում է ամբողջությամբ։ Ընտանիքի ընկեր բժիշկ Դելբերտ Դոպլերի տանը Ջիմը կարողանում է անհայտ ձեւով բացել գնդակը, եւ նրանց առջև հայտվնում է տիեզերքի հոլոգրաֆիկ քարտեզը` ցույց տալով Գանձերի մոլորակի ճանապարհը։ Ջիմը եւ Դոպլերը համոզում եմ տիկին Հոքինսին թույլ տալ նրանց գնալ մոլորակը որոնելու։ Ի վերջո, Դոպլերին հաջողվում է, եւ նա ստեղծում է արշավախումբ։ Ժամանելով տիեզերական նավահանգիստ, Ջիմը եւ բժիշկ Դոպլերը գտնում են իրենց նավը` «Սթիվենսոնի ժառանգությունը», որտեղ նրանք հանդիպում են կապիտան Ամելիա Սմոլլետին եւ նրա ավագ սպա, պարոն Արրոյին։ Ամելիան հստակեցնում է, որ նա ոգեւորված չէ Դոպլերի վարձաց թիմից, եւ որ նավի վրա ամեն մեկը պետք է որոշակի աշխատանք կատարի։ Ջիմին Ամելիան կցում է կիբորգ Ջոն Սիլվերին։ Սա կասկած է հարուցվում Ջիմի կողմից. նա փորձում է պարզել, թե արդյոք Ջոնը կապված է ծովահենների հետ, բայց աստիճանաբար այս կասկածներն անհետանում են, իսկ Զոնի ընտանի կենդանու, դեղնագույն այլմոլորակային Մորֆի հետ դառնում են ընկերներ։ Ճամփորդության ընթացքում Ջիմը եւ Սիլվերը մտերմանում են, եւ պարզվում է Զիմի անցյալից ինչ-որ բան. նրա հայրը` Լիլենդ Հոքինսը, զինվոր է եղել եւ շատ հազվադեպ էր լինում տանը, և երեւում է, որ շատ կապված չի եղել իր որդու հետ։ Իսկ երբ Զիմը 12 տարեկան էր, պարոն Հոքինսը նորից մեկնեց, բայց երբեք էլ չվերադարձավ։ Սիլվերը դարձավ Ջիմի երկրորդ հայրը։ Նավը մոտենում է Պելուցիտ աստղին, որը վերածվում էր գերնորի։ Ավելի ուշ պարզվում է, որ այն վերափոխվում է սեւ փոսի։ Կապիտանը հրամայում է Զիմին ամրացնել փրկարարական պարանները, սակայն կիսասարդ-կիսախեցգետին Սկրուպը կտրում է պարոն Արրոյի պարանը, ով սկսել էր գլխի ընկնել թիմի իրական էության մասին։ Վերջինս կորում է սև փոսում։ Բոլորը, բացի Դոպլերից և Սիլվերից, մեղադրում են Զիմին։ Փորձելով ոգևորել Զիմին` Սիլվերը խրոխտ ասում է, որ Զիմն ունի մեծ ապագա, և ուղղություն վերցնելով, նա չպետք է բաց թողնի ղեկը, և մի օր Զիմը կդառնա հպարտության և հիացմունքի օրինակ շրջապողների համար։ Սիլվերը հույս ունի, որ այդ օրը նա հպարտությամբ կնայի Զիմին։ Բայց մի օր Զիմը Մորֆի հետ լսում է անձնակազմի խոսակցությունը։ Նա հասկանում է, որ ամբողջ անձնակազմը ծովահեններ են, իսկ Սիլվերը նրանց առաջնորդն է։ Այդ մասին Զիմը հայտնում է նավապետին։ Ջիմը, Դոպլերը, Ամելիան եւ Մորֆը փախչում են եւ հասնում են Գանձերի մոլորակին, որտեղ Ջիմը հանդիպում է մի փոքր խենթ ռոբոտի` Բ.Է.Ն. անունով` կապիտան Ֆլինտի նախկին շտուրմանին։ Նա օգնում է նրանց, բայց ի վերջո, խորամանկ Սիլվերը անձնակազմի հետ գերի է վերցնում վիրավոր Ամելիային եւ բժիշկ Դոպլերին և շանտաժի միջոցով ստիպում է Ջիմին բացել քարտեզը եւ ցույց տալ նրանց դեպի գանձերը տանող ճանապարհը։ Ծովահենները գտնում են գանձերը, բայց պատահաբար ակտիվացնում են նենգ կապիտանի ծուղակը, որից հետո ականներով լցված մոլորակը սկսում է պայթել։ Ջիմը հազիվ է փրկվում մահից, բայց Սիլվերը հաղթահարում է գանձերի հանդիպ մղումը. տղայի հանդպե նրա սերը գերադասում է, եւ նա փրկում է Ջիմին, գցելով գանձերը։ Ի վերջո, բոլորը կարողանում են փախչել, Ջիմի շնորհիվ, ով ակտիվացրեց տիեզերքի անվտանգ մասի համար պորտալը։ Ամելիան և Դոպլերը գովում են Ջիմին, Բ.Է.Ն.-ն երջանկությունից լացում է, իսկ Սիլվերը եւ Մորֆը անաղմուկ գնում են դեպի փրկարար նավակները` փախչելու համար։ Ջիմը բռնացնում է նրանց, բայց բաց է թողնում իր կամքով։ Կիբորգը հրավիրում է նրան միանալ նրանց, բայց Ջիմը հրաժարվում է եւ բացատրում, որ հին ծովահենը սովորեցրեց իրեն գնալ իր ընթացքով, այլ ոչ թե հոսքի հունով։ Այնուհետեւ Սիլվերը թողնում է իր ընկերոջը Մորֆին եւ մի քանի գանձեր վերականգնելու համար «Բենբոու» հյուրանոցը, որից հետո նա թռչում է օդանավակով։ Որոշ ժամանակ անց հյուրանոցը վերաբացվում է` վերակառուցված եւ նույնիսկ թարմացված։ Այս խնջույքին գալիս են նորապսակները Դոպլերը եւ Ամելիան իրենց չորս զավակների հետ, Բ.Է.Ն., ով վերապատրաստվել է նավիգատորից խոհարարի, եւ Ջիմին, ով արդեն Թագավորական Աստղային նավատորմի ակադեմիայի կուրսանտ է։ Պարերը սկսվում են, եւ բոլորն անհոգ զվարճանում են, իսկ Ջիմը պատուհանից նայում է երկինք և տեսնում է Սիլվերի` աչքով անող պատկերակը։ Հին ծովահենը կատարեց իր խոստումը. նա հպարտությամբ նայում էր Զիմին` անգամ աշխարհի ծայրից։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Ուոլթ Դիսնեյի լիամետրաժ անիմացիոն ֆիլմեր}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Արկածային մուլտֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Ընտանեկան մուլտֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Անգլերեն ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Գրական ստեղծագործությունների էկրանավորումներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկյան ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Walt Disney Pictures ֆիլմեր]] 53mcazpobb39tdf5lhzeh3a5qg5vioe 0 561756 8475968 4802024 2022-07-27T16:32:53Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Bantu |անվանում = Զեմբա |ինքնանվանում = Dhimba |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Անգոլա}}, <br />{{դրոշավորում|Նամիբիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 30,000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Աֆրիկայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Նիգեր-Կոնգոյական լեզուներ|Նիգեր-Կոնգոյական լեզվաընտանիք]] |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ |ISO1 = dhm |ISO2 = zemb |ISO3 = zemb |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Զեմբա լեզուն''' (Dhimba) պատկանում է [[Նիգեր-Կոնգոյական լեզուներ]]ի ընտանիքի բանտու լեզվախմբին։ Զեմբա լեզվով խոսում են շուրջ 30,000 մարդ։ Լեզուն օգտագործվում է [[Անգոլա]] (18,000) և [[Նամիբիա]] (4,000) աֆրիկական երկրներում։ Լեզուն նման է [[Հերերո լեզու|Հերերո լեզվին]], և հաճա այս լեզուները նույնացվում են կամ զեմբան համարվում է հերերո լեզվի տարատեսակ։ {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Նամիբիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Անգոլայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հերերո]] {{Անավարտ}} d5363kh094x5g26vijbm5ue5a8xo1y2 0 563144 8476243 4855826 2022-07-28T08:08:12Z A.arpi.a 23940 /* «Ֆիզիկա 11», Էդիթ Պրինտ */ wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} '''Կոնդենսատորների միացում'''ը կատարվում է երկու եղանակով՝ զուգահեռ և հաջորդական։ Իրար միացնելով մի քանի [[կոնդենսատոր]]` կարելի է ստեղծել [[մարտկոց]], որը համարժեք կլինի մեկ կոնդենսատորի։ Կախված միացման ձևից` կարելի է ստանալ տարբեր [[Ունակություն|ունակությամբ]] մարտկոցներ։ == Հաջորդական միացում == Կոնդենսատորների [[լիցք]]ը նույնն է, երբ [[Հաջորդական միացում|միացումը հաջորդական]] է։ Իրոք, C<sub>1</sub> ունակությամբ կոնդենսատորի ներքևի շրջադիրը և C<sub>2</sub> ունակությամբ կոնդենսատորի վերևի շրջադիրը, միացված լինելով հաղորդալարով, ունեն միևնույն φ′ պոտենցիալը։ Այդ շրջադիրները, շրջապատված լինելով [[մեկուսիչ]] միջավայրով, կազմում են լիցքավորված հաղորդիչների [[փակ համակարգ]]։ Ուստի՝ նշված շրջադիրների ընդհանուր լիցքը զրո է. մեկի բացասական և մյուսի դրական լիցքերը մոդուլով նույնն են։ Հետևաբար՝ C<sub>1</sub> և C<sub>2</sub> ունակություններով կոնդենսատորներն ունեն նույն q լիցքը։ գրելով հետևյալ ակնհայտ հավասարությունը՝ φ<sub>1</sub>-φ<sub>2</sub>=(φ<sub>1</sub>-φ′)+(φ′-φ<sub>2</sub>), և նկատի ունենալով, որ (φ<sub>1</sub>-φ<sub>2</sub>)/q=1/C, որտեղ C-ն համարժեք կոնդենսատորի ունակությունն է, իսկ (φ<sub>1</sub>-φ′)/q=1/C<sub>1</sub>, (φ′-φ<sub>2</sub>)/q=1/C<sub>2</sub>, կստանանք՝ 1/C=1/C<sub>1</sub>+1/C<sub>2</sub>։ Այստեղից՝ C=C<sub>1</sub>C<sub>2</sub>/(C<sub>1</sub>+C<sub>2</sub>), որը կարող ենք ընդհանրացնել կամայական թվով կոնդենսատորների համար։ == Զուգահեռ միացում == Կոնդենսատորների [[զուգահեռ միացում|զուգահեռ միացման]] դեպքում երկու կոնդենսատորների վերևի շրջադիրները միացվում են φ<sub>1</sub> պոտենցիալ ունեցող կետին, իսկ ներքևի շրջադիրները՝ φ<sub>2</sub> պոտենցիալ ունեցող կետին։ Հետևաբար երկու կոնդենսատորների վերևի և ներքևի շրջադիրների միջև [[պոտենցիալների տարբերություն]]ը (յուրաքանչյուր կոնդենսատորի [[լարում]]ը) նույնն է։ Նշանակելով համարժեք կոնդենսատորի լարումը U-ով, առանձին կոնդենսատորներինը՝ U<sub>1</sub>-ով և U<sub>2</sub>-ով, կարող ենք գրել՝ U<sub>1</sub>=U<sub>2</sub>=U=φ<sub>1</sub>-φ<sub>2</sub>։ Հասկանալի է, որ այս դեպքում մարտկոցի՝ համարժեք կոնդենսատորի ընդհանուր լիցքն առանձին կոնդենսատորների լիցքերի գումարն է՝ q=q<sub>1</sub>+q<sub>2</sub>։ Այս հավասարության մեջ տեղադրելով q=CU, q<sub>1</sub>=C<sub>1</sub>U, q<sub>2</sub>=C<sub>2</sub>U, կստանանք համարժեք կոնդենսատորի ունակությունը՝ C=C<sub>1</sub>+C<sub>2</sub>, որը կարելի է ընդհանրացնել կամայական թվով կոնդենսատորների համար։ [[Կատեգորիա:Էլեկտրոնիկա]] dyyyg5u0xn3l6jtszagfgzrx2tw90gg 0 563737 8476151 8475672 2022-07-28T00:05:31Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Պորտո Աձուրո | բնօրինակ անվանում = {{lang-it|Porto Azzurro}} | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 43|lat_min = 46|lat_sec =00 |lon_dir = E|lon_deg = 10|lon_min = 24|lon_sec =00 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 320 | երկրամասի քարտեզի չափ = 320 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Տոսկանա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Լիվոռնո (գավառ) {{!}}Լիվոռնո | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 13 | կենտրոնի բարձրություն = | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 3452 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 265 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = կա | հեռախոսային կոդ =+39 0565 | փոստային ինդեքս = 57036 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[ISTAT]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 049013 | Վիքիպահեստում = Porto Azzurro | կայք = }} '''Պորտո Աձուրո''' ({{lang-it|Porto Azzurro}}), [[Կոմունա (Իտալիա)|կոմունա]] [[Իտալիա]]յի [[Տոսկանա]] մարզի [[Լիվոռնո (գավառ)|Լիվոռնո]] [[գավառ]]ում։ [[Բնակչություն]]ը կազմում է 3452 [[մարդ]] ([[2008]] թվականի տվյալներով)։ [[Բնակչության խտություն]]ը՝ 265 մարդ/կմ²։ Տարածքը՝ 13 [[կմ²]]։ [[Փոստային ինդեքս]]՝ 57036։ [[Հեռախոսային կոդ]]՝ 0565։ Կոմունայի հովանավորն է [[Հակոբոս առաքյալ|Սուրբ Հակոբոս Զեբեդյան առաքյալ]]ը։ Տոնը նշվում է [[հուլիսի 25]]-ին։ == Ժողովրդագրություն== Բնակչության աճը։ <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:3500 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 2421 bar:1871 from:0 till: 2444 bar:1881 from:0 till: 2786 bar:1901 from:0 till: 2352 bar:1911 from:0 till: 2544 bar:1921 from:0 till: 2555 bar:1931 from:0 till: 2369 bar:1936 from:0 till: 2429 bar:1951 from:0 till: 3078 bar:1961 from:0 till: 3006 bar:1971 from:0 till: 2929 bar:1981 from:0 till: 3073 bar:1991 from:0 till: 3111 bar:2001 from:0 till: 3220 PlotData= bar:1861 at: 2421 fontsize:S text: 2.421 shift:(-8,5) bar:1871 at: 2444 fontsize:S text: 2.444 shift:(-10,5) bar:1881 at: 2786 fontsize:S text: 2.786 shift:(-10,5) bar:1901 at: 2352 fontsize:S text: 2.352 shift:(-10,5) bar:1911 at: 2544 fontsize:S text: 2.544 shift:(-10,5) bar:1921 at: 2555 fontsize:S text: 2.555 shift:(-10,5) bar:1931 at: 2369 fontsize:S text: 2.369 shift:(-10,5) bar:1936 at: 2429 fontsize:S text: 2.429 shift:(-10,5) bar:1951 at: 3078 fontsize:S text: 3.078 shift:(-10,5) bar:1961 at: 3006 fontsize:S text: 3.006 shift:(-10,5) bar:1971 at: 2929 fontsize:S text: 2.929 shift:(-10,5) bar:1981 at: 3073 fontsize:S text: 3.073 shift:(-10,5) bar:1991 at: 3111 fontsize:S text: 3.111 shift:(-10,5) bar:2001 at: 3220 fontsize:S text: 3.220 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Ըստ ISTAT </timeline> == Կոմունային վարչակազմ == * Հեռախոսահամար։ 0565 921611 == Արտաքին հղումներ== * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} {{Լիվոռնոյի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] hbi3tzz4gcb9msnxs6ghxzzih1c3q27 0 568764 8475966 8279290 2022-07-27T16:30:17Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Դրավիդյան լեզուներ''', ինքնուրույն լեզվաընտանիք։ Խոսվում է գլխավորապես [[Հնդկաստան]]ում, մասամբ նաև այլ երկրներում։ Խոսողների թիվը շուրջ 130 միլիոն է (1967)։ Դրավիդյան լեզուներից առավել տարածված են՝ [[թամիլերեն]]ը, [[մալայալամ]]ը, [[Կաննադա (լեզու)|կաննադա]]ն, [[Տելուգու (լեզու)|տելուգու]]ն, որոնք Հնդկաստանում համարվում են պաշտոնական գրական լեզուներ։ Թամիլերենը (խոսողների թիվը՝ 30 մլն) գրավոր աղբյուրներով հայտնի է մ․ թ․ ա. III դարից։ == Լեզվաընտանիքի խմբերը == Լեզվաընտանիքի հիմնական խմբերն են՝ հվ․ (թամիլերեն, մալայալամ, կոտա, թողա, կաննադա, թելուգու), որն ունի երկու ենթախումբ (դրավիդա և անդհրա), կենտրոնական (կոլամի, փարջա, գոնդի), նույնպես ունի երկու ենթախումբ (կոլամի-գաղաբա և գոնդի-կուվի), հս-արլ․ (կուրուխ, մալտո), հս-արմ․ (բրահուի)։ == Կառուցվածք == Հնչյունական համակարգում տարբերակում են երկար և կարճ ձայնավորներ, երկբարբառներ, առկա են ներդարձիկ (ռետրոֆլեքսային) բաղաձայններ։ Կառուցվածքով կցական լեզուներ են։ Տիրապետում է վերջնամասնիկավորումը։ Բնիկ բառերը գերազանցապես միավանկ են, ունեն եզակի և հոգնակի թիվ։ Դրավիդյան լեզուներում կան հոլովներ, մեծ մասում նաև՝ սեռ։ Որոշ լեզուներ առանձնացնում են բառերի անձ և ոչ-անձ նշանակողների դասեր։ Անձ նշանակողները կա՛մ արական են, կա՛մ իգական, ոչ-անձ նշանակողները կազմում են չեզոքների խումբը։ Բայն ունի սահմանական, հրամայական, ըղձական, ենթադրական, պայմանական եղանակներ։ Առկա են նաև դերբայական ուրույն ձևեր, ինքնատիպ բառաքերականական խմբեր։ Շարահյուսության մեջ տիրապետում են վերլուծական կառույցները։ Այբուբենը հնդկագիր է (հին հնդկական վանկագրի ձևափոխությունը)։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=453}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Լեզվաընտանիքներ]] [[Կատեգորիա:Կցական լեզուներ]] dmadi7fhkiodhllrk5xfmaz08oxwhof 0 569980 8476246 8234709 2022-07-28T08:10:49Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ռուս կիթառահարներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երաժիշտ | բնօրինակ_անուն = Николай Носков | պատկեր = Николай Носков в 2009 (2).jpg | գույն = solo_singer | ծննդավայր = Գժատսկ, [[Սմոլենսկի մարզ]], [[ՌԴ]] | երկիր = [[ԽՍՀՄ]] <br /> [[Ռուսաստանի Դաշնություն]] | ժանրեր = [[պրոգ-ռոք]], [[նոր ալիք]], [[հարդ ռոք]], [[գլեմ մետալ]], [[փոփ]], [[փսիխոդելիական ռոք]], [[ռոմանս]], [[Փոփ]]-[[Ֆոլկ]] | կապված է = Москва, [[Поющие сердца]], [[Gorky Park]] | կայք = {{URL|nnoskov.ru}} }} '''Նիկոլայ Իվանի Նոսկով''' ({{lang-ru|Николай Иванович Носков}}, {{ԱԾ}}), [[ռուս]] երաժիշտ, երգիչ, երգահան։ == Կենսագրություն == Նիկոլայ Նոսկովը ծնվել է 1956 թ. հունվարի 12-ին [[Սմոլենսկի մարզ]]ի Գժատսկ քաղաքում (այժմ՝ Գագարին) հասարակ աշխատողների ընտանիքում։ Հայրը՝ Իվան Ալեքսանդրի Նոսկովը, աշխատել է մսի կոմբինատում։ Մայրը՝ Եկատերինա Կոնստանտինի Նոսկովան, կթվորուհի էր, աշխատում էր շինարարությունում։ Բացի Նիկոլայից՝ ընտանիքում ևս չորս երեխա կար։ Երբ Նիկոլայը դարձավ ութ տարեկան, ընտանիքը տեղափոխվեց Չերեպովեց քաղաք։ Մանկուց մասնակցել է ինքնագործ խմբերի։ 14 տարեկանում ստացել է իր առաջին մրցանակը որպես լավագույն երգիչ Հյուսիս-արևմտյան շրջանի փառատոնում։ Պրոֆեսիոնալ երաժշտական կրթություն չունի։ Ինքնուրույն սովորել է նվագել [[դաշնամուր]], [[կիթառ]] և [[հարվածային գործիքներ]], [[ԽՍՀՄ]]-ի զինված ուժերում ծառայելու տարիներին նվագել է նաև [[շեփոր]]<ref>[http://persona.rin.ru/view/f/0/15651/noskov-nikolaj-ivanovich Նոսկով Նիկոլայ Իվանովիչ, ֆոտո, կենսագրություն]</ref>։ Նիկոլայ Նոսկովը մասնակցել է ռուս և արտասահմանյան բազում երաժիշտների և երգահանների նախագծերի, որոնց թվում են [[Ալեքսանդր Զացեպին]]ը և Էդուարդ Արտեմևը։ 1981 թվականից սկսած՝ Նոսկովը հանդես է եկել «Մոսկվա» անսամբլում, որի հետ 1982 թ. որպես խմբի առաջատար վոկալիստ և կիթառահար Դավիդ Տուխմանովի հետ ձայնագրել է «НЛО» ձայնասկավառակը։ 1984 թվականի գարնանից Նիկոլայ Նոսկովը Վիկտոր Վեկշտեյնի գլխավորությամբ աշխատել է որպես «Поющие сердца» խմբի հիմնական մենակատար։ 1985 թվականին փորձ է կատարել՝ դառնալու «Արիա» խմբի մենակատարը։ 1987 թվականին մի քանի երգ է կատարել «Մեռած նավերի կղզին» ֆիլմի համար։ 1987 թվականից աշխատել է «Gorky Park» խմբում որպես երգահան և վոկալիստ։ Ռոք աստղերի՝ [[Ջոն Բոն Ջովի]]ի և Կլաուս Մայնեի ([[Scorpions]]) հետ 1989 և 1990 թվականներին դուետներ է ձայնագրել։ [[Պատկեր:Николай Носков в 2009 (1).jpg|thumb|228px|left|Նիկոլայ Նոսկովը Սեվերոդվինսկի համերգասրահում, [[2009]] ]] Նիկոլայ Նոսկովի «Bang» երգը հիթ-շքերթների առաջին տեղն էր գրավում [[ԱՄՆ]]-ի ռադիոկայաններում։ Իսկ [[Սկանդինավիա]]յում այն ճանաչեցին տարվա երգ։ Այդ երգի տեսահոլովակը [[MTV]]-ի չարթերում հասել է մինչև երրորդ հորիզոնական։ «Gorky Park» ձայնասկավառակը 1989 թվականին զբաղեցրել է 81-րդ հորիզոնականը «[[Billboard]]» ամսագրի 200 ամենահայտնի ձայնասկավառակների ցանկում, իսկ [[Դանիա]]յում ըստ վաճառքի քանակի՝ ճանաչվել է Ոսկե ձայնասկավառակ։ 90-ականների սկզբում Նոսկովը լքել է «Gorky Park»-ը, իսկ 1993 թվականին սկսել է մենակատարի կարիերան՝ ստեղծելով «Նիկոլայ» խումբը։ Վերջինիս հետ միասին 1994 թվականին ձայնագրել է «Mother Russia» ձայնասկավառակը անգլերենով, որը, սակայն, ճանաչում չի ստացել ո՛չ Ռուսաստանում, ոչ՛ արտասահմանում։ 1996 թվականին սկսվեց նրա համագործակցությունը պրոդյուսեր Իոսիֆ Պրիգոժինի հետ։ Համագործակցությունը տևեց չորս տարի։ Այն թույլ տվեց Նիկոլայ Նոսկովին վերադառնալ երաժշտական բարձունքներին։ 2002 թվականին հիմնել է «Дикий мёд» էթնիկ երաժշտության աջակցության բարեգործական ֆոնդը։ Երեք համերգային ծրագրեր, որտեղ Նոսկովը հանդես է եկել որպես ռեժիսոր, ներկայացվել են [[Կրեմլ|Կրեմլի պետական պալատում]] («Дышу тишиной», «Ра-Дуга», «По пояс в небе»)։ 2011 թվականին կատարել է բանաստեղծ Նիկոլայ Դոբրոնրավովի և երգահան Ալեքսանդրա Պախմուտովայի «Мелодия» երգը «Հանրապետության գանձերը» հաղորդման ժամանակ։ Երգը հաղորդման ժամանակ գրավել է առաջին հորիզոնականը։ Նույն թվականին ավարտել է իր նոր «Оно того стоит» ձայնասկավառակի աշխատանքները։ Ձայնասկավառակն առաջինն էր երգահանի համար վերջին հինգ տարիների ընթացքում։ Նոսկովը դա բացատրում էր նրանով, որ չի ցանկանում թողարկել նոր երգեր, քանի որ չի սիրում շտապել<ref>{{cite web|url=http://www.intermedia.ru/news/228501?page=1|title=Հինգ տարի աշխատելով ձայնասկավառակի վրա՝ Նիկոլայ Նոսկովը գտնում է, որ «Նա դրան արժե»|work=Intermedia.ru|author=|language=ru|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/69zhpNjkg?url=http://www.intermedia.ru/news/228501?page=1|archivedate=2012-08-17|dead-url=yes}}</ref>։ 2012 թվականին Նոսկովը ձայնագրեց «Без названия» ձայնասկավառակը։ Ձայնագրությունը տեղի է ունեցել [[Գերմանիա]]յում Հորսթ Շնեբելի ստուդիայում։ Նիկոլայ Նոսկովի ամենահայտնի հիթերն են՝ «Дай мне шанс», «Снег», «Это здорово», «Паранойя», «Я тебя люблю», «Я немодный»<ref>[http://www.nnoskov.ru/index.php?option=com_content&view=section&id=7&Itemid=41 Արվեստ]</ref>, «А на меньшее я не согласен»: Ամուսնացած է։ Ունի դուստր։ == Սկավառակագրություն == '''Մոսկվա անսամբլ''' * 1982՝ [[НЛО (ձայնասկավառակ)|Н. Л. О. (N.L.O.)]] '''[[Gorky Park]]''' * 1989՝ [[Gorky Park]] '''Նիոկլայ խումբը''' * 1994՝ Mother Russia '''Միայնակ կարիերան''' * 1998՝ Блажь (Այլ անվանում՝ Я тебя люблю) * 1999՝ Паранойя (Այլ անվանում՝ Стекла и бетон) * 2000՝ Дышу тишиной * 2001՝ Лучшие песни с симфоническим оркестром (Այլ անվանում՝ Live) * 2002՝ СБОРНИК՝ Лучшие песни (Այլ անվանում՝ Best) * 2003՝ СБОРНИК՝ Океан любви * 2006՝ [[Ժամանակ առ ժամանակ երկնքում|По пояс в небе]] * 2011՝ Оно того стоит * 2012՝ Без названия (Այլ անվանում՝ Мёд) Նիկոլայ Նոսկովի համահեղինակը բանաստեղծ Ալեքսեյ Չուլանսկին է («Дай мне шанс», «Снег», «Мой друг», «Солнце» և շատ այլ երգերի բառերի հեղինակ)։ == Մրցանակներ == * [[1992]]՝ «Պրոֆի» * [[1996]]՝ «[[Ոսկե գրամոֆոն]]» մրցանակը «Я не модный» երգի համար։ * [[1998]]՝ «[[Ոսկե գրամոֆոն]]» մրցանակը «Я тебя люблю» երգի համար։ * [[1999]]՝ «[[Օվացիա]]» մրցանակը «Տարվա մենակատար» անվանակարգում հաղթելու համար։ * [[1999]]՝ «[[Ոսկե գրամոֆոն]]» մրցանակը «Паранойя» երգի համար։ * [[1999]]՝ ՌԴ ՆԳՆ-ի շքանշանը «Կովկասում ծառայության համար»։ * [[1999]]՝ ՌԴ Պաշտպանության նախարարության շքանշանը «Մարտական միության ամրապնդման համար»։ * [[1999]]՝ Պուշկինիստների միության շքանշանը «Ռուսական գրականության կողմնակից լինելու համար»։ * [[2000]]՝ «[[Ոսկե գրամոֆոն]]» մրցանակը «Это здорово» երգի համար։ * [[2009]]՝ ՌԴ Ազգային անվտանգության ծառայության մրցանակը «Երաժշտարվեստ» անվանակարգում հաղթելու համար, «Павшим друзьям» երգը կատարելու համար։ * [[2015]]՝ «[[Ոսկե գրամոֆոն]]» մրցանակը «Это здорово» երգի համար։ * [[2018]]՝ [[Ռուսաստանի Դաշնության վաստակավոր արտիստ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://nnoskov.ru/ Նիկոլայ Նոսկովի պաշտոնական կայքը]։ * [http://muslib.ru/b5363/Николай+Носков/ Նիկոլայ Նոսկովը Muslib.ru կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403012641/http://muslib.ru/b5363/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9+%D0%9D%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2 |date=2017-04-03 }}։ * {{facebook|NoskovNikolay|Նիկոլայ Նոսկովի}} * [http://www.station.ru/community/blogs/noskov/default.aspx Նիկոլայ Նոսկովի բլոգը station.ru կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120320072853/http://www.station.ru/community/blogs/noskov/default.aspx |date=2012-03-20 }} {{DEFAULTSORT:Նոսկով, Նիկոլայ}} [[Կատեգորիա:Ռուս երաժիշտներ]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Դաշնության վաստակավոր արտիստներ]] [[Կատեգորիա:«Ոսկե գրամաֆոն» մրցանակի դափնեկիրներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս երգիչներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս կոմպոզիտորներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս գրողներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս կիթառահարներ]] fh5du3hs006ii5m4tcco7kvcqpvjxd3 0 571105 8476042 7090435 2022-07-27T17:54:40Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} '''Աչեհերեն''' (Bahsa Acèh), մալայա-պոլինեզական լեզու։ Խոսվում է հիմնականում [[Ինդոնեզիա]]յի [[Սումատրա]] կղզում՝ [[Աչեհ]]ում։ Լեզվակիրների քանակը անցնում է 3,5 միլիոնը ([[2000]] թ.)։ Աչեհերեն խոսում են հիմնականում ''Աչեհներ''ը։ [[Պատկեր:IndonesiaAceh.png|մինի|400px|աջից|Աչեհ շրջանը]] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ավստրոնեզյան լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] {{Անավարտ}} iv1rih3oxp1pcsd7tfckp4gj2g7ltx6 0 571131 8475952 7811956 2022-07-27T16:19:25Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} [[Պատկեր:Percentage of breton speakers in the breton countries in 2004.png|thumb|350px|Բրետոներենի տարածվածությունը Բրետան երկրամասում]] '''Բրետոներեն''' (ինքնանվանումը՝ Brezhoneg), լեզու, որով խոսում են [[բրետոնացիներ]]ը։ Լեզվակիրների քանակը կազմում է 270 000՝ [[1999]] թվականի տվյալներով։ Գրելաձևը լատինատառ է։ Պատկանում է [[հնդեվրոպական լեզուներ]]ի [[կելտական լեզուներ]] բրիտական խմբին։ Խոսվում է Ֆրանսիայի հյուսիսարևմտյան մասում (Բրետանի հարավում)։ Գրավոր հուշարձաններ կան 8-11-րդ դարերից<ref>Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստայան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան, Ե., 1975, էջ 69։</ref>։ == Գրություն == Գրությունը հիմնված է [[լատինական այբուբեն]]ի վրա, առաջին հերթին՝ [[ֆրանսերեն]]ի, և հնչյունների մի մասն ընդհանուր է ֆրանսերեն նշանակության հետ. {| border="1" style="text-align: center; vertical-align: middle;" |- | A || B || CH || C’H || D || E || F || G || H || I || J || K || L || M || N || O | P || R || S || T || U || V || W || Y || Z |- | a || b || ch || c’h || d || e || f || g || h || i || j || k || l || m || n || o | p || r || s || t || u || v || w || y || z |} [[Դիգրաֆ]] ''c’h'' նշանակում է {{IPA|[x]}}, իսկ ''ch''՝ {{IPA|[ʃ]}}։ Դիգրաֆ ''zh'', կախված բարբառներից, կարդացվում է ''z'' կամ ''h''։ Հին բրետոնական այբուբենն էր՝ A B K D E F G GW H CH C'H I Y J L M N O P R S T U V W Z։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կելտական լեզուներ]] {{Անավարտ}} 159709zafcv0uxe4d74iffoby8w3pib 0 572217 8476323 8411873 2022-07-28T11:28:15Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 0 sources and tagging 3 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Բնակավայր}} '''Գրումո Նևանո''' ({{lang-it|Grumo Nevano}}), [[քաղաք]] [[Իտալիա]]յում՝ [[Կամպանիա]] մարզի [[Նեապոլ (գավառ)|Նեապոլ]]ի գավառում։ Սահմանակից է [[Արցանո]], [[Կազանդրինո]], [[Ֆրատամաջորե]], [[Սանտ Անտիմո|Սանտ'Անտիմո]], [[Սանտ Արպինո|Սանտ'Արպինո]] համայնքներին<ref>citar web|url=http://demo.istat.it/pop2011/index.html|título=Statistiche{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} demografiche ISTAT|autor=|data=|publicado=Dato istat|acessodata=|língua2=it</ref><ref>citar web|url=http://demo.istat.it/bil2010/index.html|título=Popolazione{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} residente al 31 dicembre 2010|autor=|data=|publicado=Dato istat|acessodata=|língua2=it</ref><ref name=¨ISTAT¨>citar web|url=http://dati.istat.it/Index.aspx|título=[[Istituto{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} Nazionale di Statistica]]|autor=|data=|publicado=Statistiche I.Stat|acessodata=|língua2=it</ref>։ Բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի տվյալներով եղել է 18.076<ref name="dem1">{{cite web |url=http://www.demo.istat.it/bil2014/index.html |title = Демографічний баланс 2014 року та населення на 31 грудня |publisher=[[ISTAT]] |accessdate=25 грудня 2014}}{{ref-it}}</ref>: [[Բնակչության խտություն]]ը կազմում է 9442 մարդ/կմ²։ Համայնքն զբաղեցնում է 2 [[կմ²]] տարածք։ Փոստային ինդեքս՝ 80028, հեռախոսային կոդ՝ 081: == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները. <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:20000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till:4181 bar:1871 from:0 till:4736 bar:1881 from:0 till:5023 bar:1901 from:0 till:5481 bar:1911 from:0 till:5885 bar:1921 from:0 till:6362 bar:1931 from:0 till:7420 bar:1936 from:0 till:8146 bar:1951 from:0 till:10011 bar:1961 from:0 till:11810 bar:1971 from:0 till:15246 bar:1981 from:0 till:19409 bar:1991 from:0 till:19524 bar:2001 from:0 till:18644 PlotData= bar:1861 at: 4181 fontsize:S text:4.181 shift:(-8,5) bar:1871 at: 4736 fontsize:S text:4.736 shift:(-10,5) bar:1881 at: 5023 fontsize:S text:5.023 shift:(-10,5) bar:1901 at: 5481 fontsize:S text:5.481 shift:(-10,5) bar:1911 at: 5885 fontsize:S text:5.885 shift:(-10,5) bar:1921 at: 6362 fontsize:S text:6.362 shift:(-10,5) bar:1931 at: 7420 fontsize:S text:7.420 shift:(-10,5) bar:1936 at: 8146 fontsize:S text:8.146 shift:(-10,5) bar:1951 at: 10011 fontsize:S text:10.011 shift:(-10,5) bar:1961 at: 11810 fontsize:S text:11.810 shift:(-10,5) bar:1971 at: 15246 fontsize:S text:15.246 shift:(-10,5) bar:1981 at: 19409 fontsize:S text:19.409 shift:(-10,5) bar:1991 at: 19524 fontsize:S text:19.524 shift:(-10,5) bar:2001 at: 18644 fontsize:S text:18.644 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:"Quelle: ISTAT" </timeline> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.comune.grumo-nevano.na.it/ Բնակավայրի պաշտոնական կայք {{ref-it}}] {{Արտաքին հղումներ}} {{Նեապոլի գավառ}} {{ՎՊԵ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] 2ak81qbrt3gtb0tamsgr88dtqlziocq 0 572683 8476076 8195530 2022-07-27T18:37:44Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Կոնկա դեյ Մարինի | բնօրինակ անվանում = Conca dei Marini | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 40|lat_min = 37|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 14|lon_min = 34|lon_sec =0 | CoordAddon = | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Կամպանիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Սալեռնո (գավառ){{!}}Սալեռնո | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 1 | կենտրոնի բարձրություն = 400 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 743 | մարդահամարի թվական = 2008 | խտություն = 743 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST =կա | հեռախոսային կոդ = 089 | փոստային ինդեքս = 84010 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = ISTAT | թվային իդենտիֆիկատոր = 065044 | Վիքիպահեստում = Conca dei Marini | կայք =http://www.concadeimarini.org/ }} '''Կոնկա դեյ Մարինի''' ({{lang-it| Conca dei Marini}}), կոմունա [[Իտալիա]]յում։ Գտնվում է [[Կամպանիա]] մարզում՝ [[Սալեռնո (գավառ)|Սալեռնո]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web |url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html |title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia: Salerno |date= |accessdate=2017 հունիսի 27 |archive-date=2019-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html |dead-url=yes }}</ref>։ Բնակչությունը կազմում է 743 մարդ, բնակչության խտությունը կազմում է 743 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 1 կմ² մակերես։ [[Փոստային ինդեքս]]՝ 84010, [[հեռախոսային կոդ]]՝ (+39) 089։ Կոմունայի հովանավոր սրբերն են՝ [[Հովհաննես Մկրտիչ]]ը, տոնը նշվում է [[հունիսի 24]]-ին և [[Անտոնիո Պադովացի]]ն, տոնը նշվում է [[հունիսի 13]]-ին։ == Բնակչություն== <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:1500 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till:1180 bar:1871 from:0 till:1086 bar:1881 from:0 till:983 bar:1901 from:0 till:732 bar:1911 from:0 till:710 bar:1921 from:0 till:664 bar:1931 from:0 till:672 bar:1936 from:0 till:702 bar:1951 from:0 till:758 bar:1961 from:0 till:735 bar:1971 from:0 till:726 bar:1981 from:0 till:694 bar:1991 from:0 till:670 bar:2001 from:0 till:697 PlotData= bar:1861 at: 1180 fontsize:S text:1.180 shift:(-8,5) bar:1871 at: 1086 fontsize:S text:1.086 shift:(-10,5) bar:1881 at: 983 fontsize:S text:983 shift:(-10,5) bar:1901 at: 732 fontsize:S text:732 shift:(-10,5) bar:1911 at: 710 fontsize:S text:710 shift:(-10,5) bar:1921 at: 664 fontsize:S text:664 shift:(-10,5) bar:1931 at: 672 fontsize:S text:672 shift:(-10,5) bar:1936 at: 702 fontsize:S text:702 shift:(-10,5) bar:1951 at: 758 fontsize:S text:758 shift:(-10,5) bar:1961 at: 735 fontsize:S text:735 shift:(-10,5) bar:1971 at: 726 fontsize:S text:726 shift:(-10,5) bar:1981 at: 694 fontsize:S text:694 shift:(-10,5) bar:1991 at: 670 fontsize:S text:670 shift:(-10,5) bar:2001 at: 697 fontsize:S text:697 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:ISTAT </timeline> == Կապի տվյալներ== * Հեռախոս՝ 089 831301 (fax 089 831516) * Էլեկտրոնային փոստ՝ info@comune.concadeimarini.sa.it * Պաշտոնական կայք՝ http://www.concadeimarini.org/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120902014611/http://www.concadeimarini.org/ |date=2012-09-02 }} == Արտաքին հղումներ== * http://www.concadeimarini.org/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120902014611/http://www.concadeimarini.org/ |date=2012-09-02 }} * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Սալերնոյի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] fyg9pzxqzboz5skwuv386zygatjfdnd 0 574423 8475892 7677330 2022-07-27T13:15:58Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գետ |Անվանում = Տորլով |Բնագիր անվանում = Торлов |Պատկեր = |Պատկերի չափ = |Նկարագրում = |Քարտեզ = |Քարտեզի լայնություն = |Քարտեզի նկարագրում = |Երկարություն = 21 |Ավազանի տարածք = |Ավազան = Սպիտակ ծով |Ջրի ծախս = |Չափման վայր = |Ակունք = Սորոկա |Ակունքի տեղակայում = 3,7 կմ՝ ձախ ափին |Ակունքի բարձրություն = |Գետաբերան = |Գետաբերանի տեղակայում = |Գետաբերանի բարձրություն = |Գետի թեքություն = |Երկիր ={{դրոշ|Ռուսաստան}}[[Ռուսաստան]] |Երկրամաս = [[Կարելական ինքնավար հանրապետություն]] |Վիքիպահեստ = }} '''Տորլով''' ({{Lang-ru|Торлов}}), գետ [[Ռուսաստան]]ում, հոսում է [[Կարելական ինքնավար հանրապետություն]]ում։ [[Գետաբերան]]ը տեղակայված է Սորոկա գետի ձախ ափին՝ 3,7 կմ հեռավորության վրա։ Գետի [[երկարություն]]ը 21 կմ է։ == Ջրային գրանցամատյանի տվյալներ == Ռուսաստանի ջրային գրանցամատյանի տվյալների համաձայն՝ պատկանում է Բարենցի Սպիտակ ծովի ավազանային շրջանին, գետի ջրատնտեսային տեղամասը՝ Ստորին Վիգ գետի ակունքն է մինչև Վիգոզերսկի հիդրոհանգույց, այդ թվում Պյաոզերո, Տոպոզերո լճեր, գետի ենթաավազանը բացակայում է։ Գետի գետային ավազանը Կոլսկի թերակղզին և Կարելիի, թափվում է Սպիտակ ծով։ Տվյալներն ըստ ջրային ռեսուրսների ֆեդերատիվ տեսչության<ref name='МПР России'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=157029|title=Государственный водный реестр РФ: Торлов|archiveurl=https://www.webcitation.org/699s0tC6q?url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=157029|archivedate=2012-07-14|accessdate=2015-05-27|dead-url=yes}}</ref>. * ''Ջրային օբյեկտի, պետական ջրային գրանցման կոդը'' - '''02020001312102000005027''' * ''Հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների կոդը'' - '''102000502''' * ''Ավազանի կոդը'' - '''02.02.00.013''' * ''Հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների հատորի համարը'' - '''02''' * ''Թողարկումն ըստ հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների'' - '''0''' == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.mnr.gov.ru/ ՌԴ ջրային ռեսուրսների էկոլոգիան] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գետեր]] 5vj293zk92j5uudj2y3y0umx8ya7sh5 0 574456 8475890 7105862 2022-07-27T13:09:09Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}}{{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ | հայերեն անուն = | բնօրինակ անուն = | պատկեր = | պատկերի լայնություն = 220px | նկարագրություն = | տիտղոս = [[Սպեր]]ի իշխան<br />[[Թագադիր ասպետություն|թագադիր ասպետ]] | կարգ = | կարգ-ին = | անվան տակ = | դրոշ = | կառավարման սկիզբ = | կառավարման ավարտ = | կառավարման ժամանակ = մահացել է 505 թվականին<br />[[Մարզպանական Հայաստան]] | նախորդող = [[Սահակ Բ Բագրատունի|Սահակ Բ]] | հաջորդող = [[Վարազ-Տիրոց Ա Բագրատունի|Վարազ-Տիրոց Ա]] | տիտղոս_2 = | կարգ_2 = | կարգ-ին_2 = | անվան տակ_2 = | դրոշ_2 = | կառավարման սկիզբ_2 = | կառավարման ավարտ_2 = <!--կամ՝ --> | կառավարման ժամանակ_2 = | նախորդող_2 = | հաջորդող_2 = | ազգություն = | ծննդյան օր = | ծննդավայր = | վախճանի օր = | վախճանի վայր = | դինաստիա = | հայր = | մայր = | ամուսին = | զավակներ = | դավանանք = | կուսակցություն = | գործունեություն = | կրթություն = | մասնագիտություն = | գիտական աստիճան = | պարգևներ = | կայք = | ինքնագիր = | Վիքիպահեստ = }} '''Սանպդիատ Բագրատունի''', հայ իշխան 5-րդ դարի վերջին՝ [[Բագրատունիներ]]ի տոհմից։ Հավանաբար եղել է [[Սահակ Բ Բագրատունի|Սահակ Բ Բագրատունու]] որդին։ Իշխանական կալվածն է եղել [[Բարձր Հայք]]ի [[Սպեր]] գավառը։ Ավանդաբար շարունակում էր կրել [[Թագադիր ասպետություն|թագադիր ասպետի]] տիտղոսը։ Մահացել է 505 թվականին։ Համարվում է [[Վարազ-Տիրոց Ա Բագրատունի|Վարազ-Տիրոց Ա Բագրատունու]] հայրը։ Այլ տեղեկություններ չեն պահպանվել։ == Տես նաև == * [[Բագրատունիների տոհմածառ]] == Գրականություն == * Cyrille Toumanoff, Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle ։ Tables généalogiques et chronologiques, Rome,‎ 1990, p.&nbsp;122. {{Տեղեկաքարտ Հաջորդականություն2 | Նախորդող = [[Սահակ Բ Բագրատունի]] | Հաջորդող = [[Վարազ-Տիրոց Ա Բագրատունի]] | Ցուցակ = Սպերի իշխան<br />Սանպդիատ Բագրատունի | Տարիներ = 5-րդ դարի վերջ | bcolor = | color1 = #FF0000 | color2 = #819FF7 | color3 = #FE642E }} [[Կատեգորիա:Բագրատունիներ]] [[Կատեգորիա:Սպերի իշխաններ]] mpejowegxti2uzc8xbhpb6frjesm0i8 0 578986 8476229 7675085 2022-07-28T07:47:29Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{այլ կիրառումներ|Տալիցա (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Գետ |Անվանում = Տալիցա |Բնագիր անվանում = Талица |Պատկեր = |Պատկերի չափ = |Նկարագրում = |Քարտեզ = |Քարտեզի լայնություն = |Քարտեզի նկարագրում = |Երկարություն = 11 |Ավազանի տարածք = |Ավազան = Կասպից ծով |Ջրի ծախս = |Չափման վայր = |Ակունք = Սոլոնայա |Ակունքի տեղակայում = 3,6 կմ՝ աջ ափին |Ակունքի բարձրություն = |Գետաբերան = |Գետաբերանի տեղակայում = |Գետաբերանի բարձրություն = |Գետի թեքություն = |Երկիր ={{դրոշ|Ռուսաստան}}[[Ռուսաստան]] |Երկրամաս = [[Նագորսկի շրջան]] [[Կիրովի մարզ]] |Վիքիպահեստ = }} '''Տալիցա''' ({{Lang-ru|Талица}}), գետ [[Ռուսաստան]]ում, հոսում է [[Նագորսկի շրջան]]ում, [[Կիրովի մարզ]]ում։ [[Գետաբերան]]ը տեղակայված է Սոլոնայա գետի աջ ափին՝ 3,6 կմ հեռավորության վրա։ Գետի [[երկարություն]]ը 11 կմ է։ Գետի [[ակունք]]ը գտնվում է ճահճուտներում, Նագորսկ քաղաքից 12 կմ [[հյուսիս]]-[[արևելք]]։ == Ջրային գրանցամատյանի տվյալներ == Ռուսաստանի ջրային գրանցամատյանի տվյալների համաձայն՝ պատկանում է Կամսկի ավազանային շրջանին, գետի ջրատնտեսային տեղամասը՝ Վյատկա, գետի ենթաավազանը՝ Վյատկա։ Գետի ավազանը՝ Կամա։ Տվյալներն ըստ ջրային ռեսուրսների ֆեդերատիվ տեսչության<ref name='МПР России'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183768|title=Государственный водный реестр РФ: Талица|archiveurl=https://www.webcitation.org/69FjY817u?url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=183881|archivedate=2012-07-18|accessdate=2015-06-07|dead-url=no}}</ref>. * ''Ջրային օբյեկտի, պետական ջրային գրանցման կոդը'' - '''10010300212111100030610''' * ''Հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների կոդը'' - '''111103061''' * ''Ավազանի կոդը'' - '''10.01.03.002''' * ''Հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների հատորի համարը'' - '''11''' * ''Թողարկումն ըստ հիդրոլոգիական ուսումնասիրությունների'' - '''1''' == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.mnr.gov.ru/ ՌԴ ջրային ռեսուրսների էկոլոգիան] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի գետեր]] tdhjjplfuq0ls7vcsfxwlwbz6hxyk9v 0 579236 8476152 8475668 2022-07-28T00:05:41Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Դիպինիանո | բնօրինակ անվանում = Dipignano | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 39|lat_min = 14|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 16|lon_min = 15|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Կալաբրիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Կոզենցա (գավառ){{!}}Կոզենցա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք =23 | կենտրոնի բարձրություն =723 | կլիմա = | լեզու = [[Իտալերեն]] | բնակչություն = 4364 | մարդահամարի թվական = 2008 | խտություն = 189 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ = (+39) 0984 | փոստային ինդեքս = 87045 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[ISTAT]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 078049 | Վիքիպահեստում = Dipignano | կայք =http://dipignano.asmenet.it }} '''Դիպինիանո''' ({{lang-it|Dipignano}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յում, [[Կալաբրիա]] մարզում՝ [[Կոզենցա (գավառ)|Կոզենցա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Cosenza)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 3|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ [[Բնակչություն]]ը կազմում է 4364 [[մարդ]], [[բնակչության խտություն]]ը կազմում է 189 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 23 [[կմ²]] [[մակերես]] տարածք։ [[Փոստային ինդեքս]]ն է՝ 87045։ [[Հեռախոսային կոդ]]ը՝ (+39) 0984։ Կոմունայի հովանավորն է [[Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի]]ն։ Տոնը նշվում է [[դեկտեմբերի 6]]-ին, ինչպես նաև սուրբ նահատակ Լավերիուսը, որը հարգված է Լաուրինյանո շրջանում։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.6) ImageSize = width:455 height:373 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:5000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till:3286 bar:1871 from:0 till:3315 bar:1881 from:0 till:3285 bar:1901 from:0 till:3755 bar:1911 from:0 till:4530 bar:1921 from:0 till:4072 bar:1931 from:0 till:4312 bar:1936 from:0 till:4177 bar:1951 from:0 till:4346 bar:1961 from:0 till:3924 bar:1971 from:0 till:3156 bar:1981 from:0 till:3347 bar:1991 from:0 till:3865 bar:2001 from:0 till:4192 PlotData= bar:1861 at: 3286 fontsize:S text:3.286 shift:(-8,5) bar:1871 at: 3315 fontsize:S text:3.315 shift:(-10,5) bar:1881 at: 3285 fontsize:S text:3.285 shift:(-10,5) bar:1901 at: 3755 fontsize:S text:3.755 shift:(-10,5) bar:1911 at: 4530 fontsize:S text:4.530 shift:(-10,5) bar:1921 at: 4072 fontsize:S text:4.072 shift:(-10,5) bar:1931 at: 4312 fontsize:S text:4.312 shift:(-10,5) bar:1936 at: 4177 fontsize:S text:4.177 shift:(-10,5) bar:1951 at: 4346 fontsize:S text:4.346 shift:(-10,5) bar:1961 at: 3924 fontsize:S text:3.924 shift:(-10,5) bar:1971 at: 3156 fontsize:S text:3.156 shift:(-10,5) bar:1981 at: 3347 fontsize:S text:3.347 shift:(-10,5) bar:1991 at: 3865 fontsize:S text:3.865 shift:(-10,5) bar:2001 at: 4192 fontsize:S text:4.192 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:ISTAT </timeline> == Կապի տվյալներ == * Հեռախոս՝ 0984 621006 * Էլեկտրոնային փոստ՝ sindaco@comunedidipignano.it * Պաշտոնական կայք՝ http://dipignano.asmenet.it == Արտաքին հղումներ== * [http://dipignano.asmenet.it Բնակավայրի պաշտոնական կայք {{ref-it}}] * [http://www.istat.it/ Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ {{ref-it}}] * http://www.istat.it/english/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Կոզենցայի գավառ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] ec9dcz6f30aifekx4o6uzw7hl3kc12v 0 579605 8476078 8382017 2022-07-27T18:44:43Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Ֆրանկավիլլա Մարիտիմա | բնօրինակ անվանում = Francavilla Marittimaieta | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 39|lat_min = 56|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 15|lon_min = 49|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Կալաբրիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Կոզենցա (գավառ){{!}}Կոզենցա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 32.88 | կենտրոնի բարձրություն =273 | կլիմա = | լեզու = [[Իտալերեն]] | բնակչություն = 3110 | մարդահամարի թվական = 2008 | խտություն = 97 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ = 00981 | փոստային ինդեքս = 87072 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[ISTAT]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 078056 | Վիքիպահեստում = Francavilla Marittima | կայք = }} '''Ֆրանկավիլլա Մարիտիմա''' ({{lang-it|Francavilla Marittima}}), [[կոմունա]] [[Իտալիա]]յում, [[Կալաբրիա]] մարզում՝ [[Կոզենցա (գավառ)|Կոզենցա]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|title=Bilancio demografico Anno 2016 Gennaio Provincia (search key: Cosenza)|date=|accessdate=2017 հուլիսի 3|archive-date=2019-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311225842/http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index02.html|dead-url=yes}}</ref>։ [[Բնակչություն]]ը կազմում է 3110 [[մարդ]], [[բնակչության խտություն]]ը կազմում է 97 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 32.88 [[կմ²]] [[մակերես]] տարածք։ [[Փոստային ինդեքս]]ն է՝ 87072։ [[Հեռախոսային կոդ]]ը՝ 00981։ Կոմունայի հովանավորն է Կաետան Տիենսկին։ Տոնը նշվում է ամեն տարի [[օգոստոսի 7]]-ին։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Կոզենցայի գավառ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի բնակավայրեր]] me718lkx79afpv17oisa66y2ksel4p9 0 580310 8476322 8370644 2022-07-28T11:26:40Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 0 sources and tagging 3 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Կոմունա | հայերեն անվանում = Գրոտերիա | բնօրինակ անվանում = Grotteria | ենթարկում = | երկիր = Իտալիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir = N|lat_deg = 38|lat_min = 22|lat_sec =0 |lon_dir = E|lon_deg = 16|lon_min = 16|lon_sec =0 |CoordAddon = |CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Կալաբրիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Ռեջիո Կալաբրիա (գավառ){{!}}Ռեջիո Կալաբրիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 37 | կենտրոնի բարձրություն = 300 | կլիմա = | լեզու = [[Իտալերեն]] | բնակչություն = 3611 | մարդահամարի թվական = | խտություն = 98 | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = Կա | հեռախոսային կոդ = 0964 | փոստային ինդեքս = 89043 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[ISTAT]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 080040 | Վիքիպահեստում = Grotteria | կայք = }} '''Գրոտերիա''' ({{lang-it|Grotteria}}) քաղաք [[Իտալիա]]յում՝ [[Կալաբրիա]] մարզի [[Ռեջիո Կալաբրիա (գավառ)|Ռեջիո Կալաբրիա]] գավառում, երկրի մայրաքաղաք [[Հռոմ]]ից մոտավորապես 510, [[Կատանձարո]]յից՝ 70, [[Ռեջո դի Կալաբրիա]] քաղաքից՝ 60 կիլոմետր հեռավորության վրա<ref>Фізичні відстані та напрямки розраховані за координатами муніципалітетів</ref>։ Սահմանակից է [[Ֆաբրիցիա]], [[Գալատրո]], [[Ջոյոզա Յոնիկա]], [[Մամոլա]], [[Մարինա դի Ջոյոզա Յոնիկա]], [[Մարտոնե]], [[Սան Ջովաննի դի Ջերաչե]], [[Սիդեռնո]] համայնքներին<ref>citar web|url=http://demo.istat.it/pop2011/index.html|título=Statistiche{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} demografiche ISTAT|autor=|data=|publicado=Dato istat|acessodata=|língua2=it</ref><ref>citar web|url=http://demo.istat.it/bil2010/index.html|título=Popolazione{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} residente al 31 dicembre 2010|autor=|data=|publicado=Dato istat|acessodata=|língua2=it</ref><ref name=¨ISTAT¨>citar web|url=http://dati.istat.it/Index.aspx|título=[[Istituto{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} Nazionale di Statistica]]|autor=|data=|publicado=Statistiche I.Stat|acessodata=|língua2=it</ref>։ Բնակչության թվաքանակը [[2014 թվական]]ի տվյալներով եղել է 3163<ref name="dem1">{{cite web |url=http://www.demo.istat.it/bil2014/index.html |title = Демографічний баланс 2014 року та населення на 31 грудня |publisher=[[ISTAT]] |accessdate=25 грудня 2014}}{{ref-it}}</ref>, բնակչության խտությունը կազմում է 98 մարդ/կմ²։ Զբաղեցնում է 37 կմ² մակերես տարածք։ Փոստային ինդեքսն է՝ 89043։ Հեռախոսային կոդը՝ 0964։ == Ժողովրդագրություն == '''Բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները.''' <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:500 height:400 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:10000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:4987 bar:1871 from: 0 till:5277 bar:1881 from: 0 till:5611 bar:1901 from: 0 till:6385 bar:1911 from: 0 till:6997 bar:1921 from: 0 till:7196 bar:1931 from: 0 till:7840 bar:1936 from: 0 till:8321 bar:1951 from: 0 till:9242 bar:1961 from: 0 till:7891 bar:1971 from: 0 till:5946 bar:1981 from: 0 till:5020 bar:1991 from: 0 till:4096 bar:2001 from: 0 till:3611 PlotData= bar:1861 at:4987 fontsize:XS text: 4,987 shift:(-8,5) bar:1871 at:5277 fontsize:XS text: 5,277 shift:(-8,5) bar:1881 at:5611 fontsize:XS text: 5,611 shift:(-8,5) bar:1901 at:6385 fontsize:XS text: 6,385 shift:(-8,5) bar:1911 at:6997 fontsize:XS text: 6,997 shift:(-8,5) bar:1921 at:7196 fontsize:XS text: 7,196 shift:(-8,5) bar:1931 at:7840 fontsize:XS text: 7,840 shift:(-8,5) bar:1936 at:8321 fontsize:XS text: 8,321 shift:(-8,5) bar:1951 at:9242 fontsize:XS text: 9,242 shift:(-8,5) bar:1961 at:7891 fontsize:XS text: 7,891 shift:(-8,5) bar:1971 at:5946 fontsize:XS text: 5,946 shift:(-8,5) bar:1981 at:5020 fontsize:XS text: 5,020 shift:(-8,5) bar:1991 at:4096 fontsize:XS text: 4,096 shift:(-8,5) bar:2001 at:3611 fontsize:XS text: 3,611 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Data from ISTAT </timeline> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.grotteriacomune.com/ Գրոտերիայի պաշտոնական կայքէջը] (իտալերեն) {{Արտաքին հղումներ}} {{Ռեջիո Կալաբրիայի գավառ}} [[Կատեգորիա:Իտալիայի քաղաքիներ]] {{Geo-stub}} 5jm6oh6jwhflit1jzlo2u6cwir2550w 0 588589 8476216 7811617 2022-07-28T07:31:08Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երաժշտական գործիք}} [[Պատկեր:Naval Militia Bugler NGM-v31-p346.jpg|250px|աջից]] '''Բյուգելհոռն''' ([[Գերմաներեն|գերմ]]․ Bugelhorn [[Ֆրանսերեն|ֆրանս]]․ կամ [[Անգլերեն|անգլ]]․ bugle - ազդափողակ և [[Գերմաներեն|գերմ]]․ horn - փող), տարբեր ձայնածավալի ամբուշյուրային (մունդշտուկավոր) փողային գործիքների ընտանիք, որ առաջացել է հետևակային ազդափողակի կատարելագործմամբ։ Կիրառվում է փողային նվագախմբերում։ Բարելավված մենզուրայով (պատրաստել է [[բելգիացի]] [[վարպետ]] Սաքսը [[1845]] թվականին) կոչվում է սաքսհոռն։ {{Musical-instrument-stub}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=459}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Փողային երաժշտական գործիքներ]] profcfcrh9wn5ae69bffizeelr44lb6 0 593498 8476217 8250609 2022-07-28T07:31:56Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki '''Ակտիվ հզորություն''', ակնթարթային հզորության միջին արժեքը փոփոխական հոսանքի մեկ պարբերության ընթացքում։ Չափվում է [[վատտմետր]]ով։ Սինուսոիդալ հոսանքի ակտիվ հզորությունը կախված է Ս լարման և I հոսանքի գործող արժեքներից և դրանց փուլերի տեղաշարժման φ անկյունից՝ P=UIcosφ։ Ակտիվ հզորությունը կարելի է արտահայտել նաև P I<sup>2</sup>r Ս<sup>2</sup>g տեսքով (r – ակտիվ դիմադրություն, g–ակտիվ հաղորդականություն)։ Շղթայի S թվացող հզորության հետ ակտիվ հզորությունը կապված է P=Scosφ առնչությամբ։ {{Էլեկտրականություն-անավարտ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=231}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Էլեկտրատեխնիկա]] [[Կատեգորիա:Ֆիզիկական մեծություններ]] ssmtrnq63j0turpkv8gfgw825rusm7e 0 595133 8475973 7741967 2022-07-27T16:36:00Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki '''Ավար-անդի-դիդոյական լեզուներ''', իբերո-կովկասյան [[լեզվաընտանիք]]ի դաղստանյան ճյուղի խումբ, ընդգրկում է [[ավարերեն]]ը, [[Անդիական լեզուներ|անդիական]] (անդիերեն, [[բոտլիխերեն]], [[գոդոբերիներեն]], [[ճամալիներեն]], [[բագվալիներեն]], [[տինիներեն]], [[կարատիներեն]], [[ախվախերեն]]) և [[դիդոյական լեզուներ]]ը, որոնք ծագումնաբանորեն ազգակից են և ունեն հնչյունաբանական, ձևաբանական, [[բառապաշար]]ային որոշակի ընդհանրություններ։ Գիր ունի միայն ավարերենը, որը գրական [[լեզու]] է նաև անդի-դիդոյական ժողովուրդների համար։ Բնորոշ հատկանիշներից են՝ հարուստ բաղաձայնական համակարգը (լեզվակային, կողքային, կոկորդային պայթական բաղաձայններ և այլն), անվանական դասեր, հոլովների բազմազանություն, նախադասության էրգատիվ կառուցվածք, բայի դիմային փոփոխության բացակայություն, բայի կերպի թույլ զարգացում և այլն<ref name=":0">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|12}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=607}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Կատեգորիա չկա}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] {{Անավարտ}} tf115xorxo9wwf5se4lywk8lna2fj4e 0 598941 8475992 7734699 2022-07-27T16:56:22Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Անդոկե''', [[Կոլումբիա]]յի [[հնդկական լեզուներ]]ից մեկը։ Տարածված է հարավային մասերում, Ամասոնայի նահանգում։ Ըստ ''Ethnologue'' աղբյուրի, խոսացողների թիվը կազմում է մոտավորապես 370 մարդ, նրանցից 50-ը՝ մոնոլինգներ են։ Ըստ [[2000]] թվականի վիճակագրական տվյալների 610 օգտագործողների։ 80%-ից ավելի շատ [[մարդիկ]] ազատ օգտագործում են [[իսպաներեն]]ը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} {{Անավարտ}} [[Կատեգորիա:Կոլումբիայի լեզուներ]] ccoxibprmpxkhmzptw0oivwfdz13un5 0 616215 8475972 7728456 2022-07-27T16:35:23Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = ախվախերեն |ինքնանվանում = АшвалІи мицІцІи |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Ռուսաստան}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = [[կիրիլիցա]] |պաշտոնական լեզու = {{դրոշավորում|Դաղստան}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Ախվախերեն''' (ինքնանվանում՝ aшвaлъи мицIи), [[իբերակովկասյան լեզվաընտանիք]]ի դաղստանյան ճյուղի [[ավար-անդիդոյան ենթաճյուղ]]ի լեզու։ Ախվախ ժողովրդի լեզուն<ref>{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|4}}</ref>։ Առօրյա հաղորդակցության միջոց է [[Ռուսաստանի Դաշնություն|Ռուսաստանի Դաշնության]] [[Դաղստան]]ի Հանրապետության արևմուտքում գտնվող Ախվախի և Շամիլի շրջանների մի քանի գյուղերում, ինչպես նաև [[Ադրբեջան]]ի Զաքաթալայի շրջանի Ախվախ-Դերե գյուղում։ Լեզվաբանների գնահատականով Ռուսաստանում լեզվակիրների թիվը 6,5 հազար է, Ադրբեջանում՝ 2 հազար (2000 թվականի մարդահամարի տվյալներով Ռուսաստանում ախվախերեն խոսողների թիվը 210 էր)։ Ախվախերենն ունի 2 [[խոսվածք]]՝ հյուսիսային և հարավային։ Ախվախ-Դերեի հաղորդակցության միջոցը ցունտա-ախվախյան [[բարբառ]]ն է։ Խոսվածքների տարբերություններն այնքան նշանակալից են, որ կրողները միմյանց չեն հասկանում և միմյանց հետ հաղորդակցվում են [[ավարերեն]]։ Մինչև 21-րդ դարը գիր չուներ։ 2000-ական թվականների սկզբներին ռուսական գրի՝ [[կիրիլիցա]]յի հիման վրա սեփական գիր է ստեղծվել։ 2006 թվականից ախվախերեն տպագրվում է «Աշվեդո» թերթը։ == Գրականություն == * Алексеев М. Е. Ахвахский язык // Языки народов России. Красная книга. — М.: Academia, 2002.— ISBN 5-87444-149-2. — էջ 37—40: * Богуславская О. Ю. Ахвахский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия. Т. 1. — М.: Наука, 2001. — ISBN 5-02-022647-5. — էջ 129—136: * Магомедбекова З. М. Ахвахский язык: Грамматический анализ, тексты, словарь. — Թբիլիսի։ Мецниереба, 1967. == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Իբերակովկասյան լեզվաընտանիք]] [[Կատեգորիա:Կովկասյան մեռնող լեզուներ]] 4mlip0qbv1fdnnbghixl7fnujxyhc4g 0 617765 8475957 7761823 2022-07-27T16:24:52Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Գինուխերեն |ինքնանվանում = гьинузас мец |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{Դրոշավորում|Ռուսաստան}}<br />{{Դրոշավորում|Դաղստան}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = իբերակովկասյան լեզվաընտանիք |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = gin |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Գինուխերեն''', իբերակովկասյան ընտանիքի դաղստանյան լեզուների ավարական խմբի դիդոյական (ցեզյան) ենթախմբի լեզու։ Խոսում են [[Ռուսաստանի Դաշնություն|Ռուսաստանի Դաշնության]] [[Դաղստանի Հանրապետություն|Դաղստանի Հանրապետության]] Գենուխ գյուղում և հանրապետության այլ վայրերում, այդ թվում՝ մայրաքաղաք [[Մախաչկալա]]յում<ref>http://www.ethnologue.com/language/gin</ref><ref>Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. М.: Институт языкознания, 2006</ref>։ Խոսողների թիվը մոտ 600 է։ [[2010]] թվականի մարդահամարի ժամանակ գինուխերենը մայրենի լեզու է նշել ընդամենը 5 մարդ, այնինչ 2002 թվականի մարդահամարի ժամանակ 548 մարդ էր<ref>Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года</ref>։ Այս վերջին տվյալը մոտ է լեզվաբանների գնահատմանը։ [[2010]] թվականի մարդահամարի տվյալը թերևս սխալ է կամ գինուխերեն խոսողներին հաշվառել են ավարերեն խոսողների հետ։ Գինուխերենի մասին առաջին տվյալները [[1916]] թվականին հավաքել է ազգագրագետ Ա. Կ. Սերժպուտովսկին։ Ծագումնաբանորեն առավել մոտ է ցեզերենին։ Բարբառային տարբերակում չունի։ Անգիր է։ Գինուխցիների մեջ տարածված են ավարերենը և [[ռուսերեն]]ը։ == Գրականություն == * Հ.Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագուլյան, Հայկ. ՍՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի հրատարակչություն, Երևան, 1975, էջ 73։ * Forker, Diana. A Grammar of Hinuq. Mouton Grammar Library [MGL] 63. DE GRUYTER Mouton, 2013. - 827 pages. ISBN 978-3-11-030397- == Ծանոթագրություններ == {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Իբերակովկասյան լեզվաընտանիք]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռնող լեզուներ]] mjkx40269sewx0mzjpfi5yccoen24lt 8475958 8475957 2022-07-27T16:25:18Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Caucasian |անվանում = Գինուխերեն |ինքնանվանում = гьинузас мец |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{Դրոշավորում|Ռուսաստան}}<br />{{Դրոշավորում|Դաղստան}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = իբերակովկասյան լեզվաընտանիք |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = gin |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Գինուխերեն''', իբերակովկասյան ընտանիքի դաղստանյան լեզուների ավարական խմբի դիդոյական (ցեզյան) ենթախմբի լեզու։ Խոսում են [[Ռուսաստանի Դաշնություն|Ռուսաստանի Դաշնության]] [[Դաղստանի Հանրապետություն|Դաղստանի Հանրապետության]] Գենուխ գյուղում և հանրապետության այլ վայրերում, այդ թվում՝ մայրաքաղաք [[Մախաչկալա]]յում<ref>http://www.ethnologue.com/language/gin</ref><ref>Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. М.: Институт языкознания, 2006</ref>։ Խոսողների թիվը մոտ 600 է։ [[2010]] թվականի մարդահամարի ժամանակ գինուխերենը մայրենի լեզու է նշել ընդամենը 5 մարդ, այնինչ 2002 թվականի մարդահամարի ժամանակ 548 մարդ էր<ref>Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года</ref>։ Այս վերջին տվյալը մոտ է լեզվաբանների գնահատմանը։ [[2010]] թվականի մարդահամարի տվյալը թերևս սխալ է կամ գինուխերեն խոսողներին հաշվառել են ավարերեն խոսողների հետ։ Գինուխերենի մասին առաջին տվյալները [[1916]] թվականին հավաքել է ազգագրագետ Ա. Կ. Սերժպուտովսկին։ Ծագումնաբանորեն առավել մոտ է ցեզերենին։ Բարբառային տարբերակում չունի։ Անգիր է։ Գինուխցիների մեջ տարածված են ավարերենը և [[ռուսերեն]]ը։ == Գրականություն == * Հ.Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագուլյան, Հայկ. ՍՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի հրատարակչություն, Երևան, 1975, էջ 73։ * Forker, Diana. A Grammar of Hinuq. Mouton Grammar Library [MGL] 63. DE GRUYTER Mouton, 2013. - 827 pages. ISBN 978-3-11-030397- == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Իբերակովկասյան լեզվաընտանիք]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռնող լեզուներ]] rrx3jxogny42vml06nb44crbd2whc2z 0 626890 8476306 7870537 2022-07-28T10:33:33Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki '''Տեքստային խմբագրիչը''' առանձին համակարգչային ծրագիր է կամ ծրագրախմբի բաժին է (օրինակ՝ ինտեգրած միջավայրի գործարկման սկզբնական կոդի խմբագրիչ կամ բրաուզերի մուտքի պատուհան), նախատեսված տեքստային տվյալների ստեղծման և փոփոխման համար ընդհանրապես և տեքստային ֆայլերի՝ մասնավորապես։ Տեքստային խմբագրիչները թույլատրում են տեքս ներմուծել, խմբագրել, ձևավորել, պահպանել ու տպել։ Տեքստը իմաստով ու շարահյուսորեն կապակցված ասույթ է։ [[Պատկեր:Gedit hello world.png|մինի|Gedit տեքստային խմբագրիչի պատուհանը]] Տեքստային խմբագրիչը նախատեսված է ինտերակտիվ ռեժիմում տեքստային ֆայլերի հետ աշխատանքի համար։ Դրանք թույլ են տալիս դիտել տեքստային ֆայլերի բովանդակությունը, կատարել բազմապիսի գործողություններ՝ տեղադրում, հեռացում, տեքստի պատճենում, ենթատեքստային որոնում և փոխարինում, տողերի դասակարգում, նշանների կոդերի դիտում, կոդավորման վերափոխում, տպում և այլն։ Հաճախ ինտերակտիվ տեքստային խմբագրիչները պարունակում են լրացուցիչ գործառույթներ, որոնք ուղղված են խմբագրման գործողությունների ավտոմատացմանը (ստեղների սեղմման հաջորդականությունից սկսած մինչև ներդրված լիարժեք [[ծրագրավորման լեզուներ]]) կամ տեքստային տվյալները արտածում են հատուկ կերպով (օրինակ՝ շարահյուսության նշագրում)։ Շատ տեքստային խմբագրիչներ հանդիսանում են սկզբնական կոդի խմբագրիչներ, այսինքն ուղղված են տարբեր համակարգչային լեզուների ծրագրերի տեքստերի հետ աշխատանքին։ == Տեքստային խմբագրիչների տեսակները == Տողային տեքստային խմբագրիչը ( {{lang-en|''line editor''}}) տեքստի հետ աշխատում է որպես համարակալված տողերի հաջորդականություն, կատարելով գործողություններ նշված տողերի տեքստի հետ. Այդպիսի խմբագրիչի օրինակ է MS-DOS-i կազմում գտնվող edlin-ը։ Ենթատեքստային խմբագրիչը ({{lang-en|''context editor''}}), որի օրինակ կարող է հանդիսանալ ECCE ({{lang-en|Edinburgh Compatible Context Editor}}), կատարում է գործողություններ տեքստի հետ ընթացիկ դիրքից։ Էկրանային տեքստային խմբագրիչը թույլ է տալիս օգտագործողին տեքստում տեղափոխել նշիչը ստեղների կամ մուտքային այլ սարքերի օգնությամբ։ == Տեքստային պրոցեսորներ== Տեքստային պրոցեսորներն ձևավորում և ձևաչափում են տեքստը, ներդնում են նրանցում կողմնակի օբյեկտներ (տառատեսակներ, աղյուսակներ, բանաձևեր, գրաֆիկներ և այլն) և բնորոշվում են WYSIWYG-ռեժիմների առկայությամբ։ Քանի որ տեքստային ձևաչափում նախատեսված չէ տեքստի ձևավորման մասին տեղեկության պահպանման համար, տեքստային պրոցեսորներն աշխատում են կամ ֆայլերի հետ, որոնցում տեքստերը ներկայացվում են [[HTML]]-ի նման ինչ-որ լեզվի շրջանակներում, կամ սեփական երկուական ձևաչափի ֆայլերով։Տեքստային պրոցեսորները սովորական տեքստային խմբագրիչների համեմատ առավել լայն հնարավորություններ են տրամադրում քերականության ստուգման միջոցներ,աղյուսակների և ցուցակների ներկառուցում և այլն։ == Տես նաև == *[[Տեքստային խմբագրիչների ցանկ]] == Գրականություն == * Каймин В. А. 1.4. Редактирование текстов на ЭВМ // Информатика: учебник. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ИНФРА-М, 2001. — 272 с. — («Высшее образование»). — ISBN 5-16-000612-5. * Воройский Ф. С. Информатика. Новый систематизированный толковый словарь-справочник. — 3-е изд. — М.: ФИЗМАТЛИТ, 2003. — 760 с. — (Введение в современные информационные и телекоммуникационные технологии в терминах и фактах). — ISBN 5-9221-0426-8. * Кочергин В. И. Англо-русский толковый научно-технический словарь по системному анализу, программированию, электронике и электроприводу. — Томск: ОАО «НПЦ «Полюс», 2008. — Т. 1. — 652 с. — (В 2-х т.). — ISBN 5-7511-1937-1. [[Կատեգորիա:Համակարգչային ծրագրեր| ]] gh8pg6bp44q9wy90zd5ulkkop9j1ikn 8476307 8476306 2022-07-28T10:34:16Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}}'''Տեքստային խմբագրիչը''' առանձին համակարգչային ծրագիր է կամ ծրագրախմբի բաժին է (օրինակ՝ ինտեգրած միջավայրի գործարկման սկզբնական կոդի խմբագրիչ կամ բրաուզերի մուտքի պատուհան), նախատեսված տեքստային տվյալների ստեղծման և փոփոխման համար ընդհանրապես և տեքստային ֆայլերի՝ մասնավորապես։ Տեքստային խմբագրիչները թույլատրում են տեքս ներմուծել, խմբագրել, ձևավորել, պահպանել ու տպել։ Տեքստը իմաստով ու շարահյուսորեն կապակցված ասույթ է։ [[Պատկեր:Gedit hello world.png|մինի|Gedit տեքստային խմբագրիչի պատուհանը]] Տեքստային խմբագրիչը նախատեսված է ինտերակտիվ ռեժիմում տեքստային ֆայլերի հետ աշխատանքի համար։ Դրանք թույլ են տալիս դիտել տեքստային ֆայլերի բովանդակությունը, կատարել բազմապիսի գործողություններ՝ տեղադրում, հեռացում, տեքստի պատճենում, ենթատեքստային որոնում և փոխարինում, տողերի դասակարգում, նշանների կոդերի դիտում, կոդավորման վերափոխում, տպում և այլն։ Հաճախ ինտերակտիվ տեքստային խմբագրիչները պարունակում են լրացուցիչ գործառույթներ, որոնք ուղղված են խմբագրման գործողությունների ավտոմատացմանը (ստեղների սեղմման հաջորդականությունից սկսած մինչև ներդրված լիարժեք [[ծրագրավորման լեզուներ]]) կամ տեքստային տվյալները արտածում են հատուկ կերպով (օրինակ՝ շարահյուսության նշագրում)։ Շատ տեքստային խմբագրիչներ հանդիսանում են սկզբնական կոդի խմբագրիչներ, այսինքն ուղղված են տարբեր համակարգչային լեզուների ծրագրերի տեքստերի հետ աշխատանքին։ == Տեքստային խմբագրիչների տեսակները == Տողային տեքստային խմբագրիչը ( {{lang-en|''line editor''}}) տեքստի հետ աշխատում է որպես համարակալված տողերի հաջորդականություն, կատարելով գործողություններ նշված տողերի տեքստի հետ. Այդպիսի խմբագրիչի օրինակ է MS-DOS-i կազմում գտնվող edlin-ը։ Ենթատեքստային խմբագրիչը ({{lang-en|''context editor''}}), որի օրինակ կարող է հանդիսանալ ECCE ({{lang-en|Edinburgh Compatible Context Editor}}), կատարում է գործողություններ տեքստի հետ ընթացիկ դիրքից։ Էկրանային տեքստային խմբագրիչը թույլ է տալիս օգտագործողին տեքստում տեղափոխել նշիչը ստեղների կամ մուտքային այլ սարքերի օգնությամբ։ == Տեքստային պրոցեսորներ== Տեքստային պրոցեսորներն ձևավորում և ձևաչափում են տեքստը, ներդնում են նրանցում կողմնակի օբյեկտներ (տառատեսակներ, աղյուսակներ, բանաձևեր, գրաֆիկներ և այլն) և բնորոշվում են WYSIWYG-ռեժիմների առկայությամբ։ Քանի որ տեքստային ձևաչափում նախատեսված չէ տեքստի ձևավորման մասին տեղեկության պահպանման համար, տեքստային պրոցեսորներն աշխատում են կամ ֆայլերի հետ, որոնցում տեքստերը ներկայացվում են [[HTML]]-ի նման ինչ-որ լեզվի շրջանակներում, կամ սեփական երկուական ձևաչափի ֆայլերով։Տեքստային պրոցեսորները սովորական տեքստային խմբագրիչների համեմատ առավել լայն հնարավորություններ են տրամադրում քերականության ստուգման միջոցներ,աղյուսակների և ցուցակների ներկառուցում և այլն։ == Տես նաև == *[[Տեքստային խմբագրիչների ցանկ]] == Գրականություն == * Каймин В. А. 1.4. Редактирование текстов на ЭВМ // Информатика: учебник. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ИНФРА-М, 2001. — 272 с. — («Высшее образование»). — ISBN 5-16-000612-5. * Воройский Ф. С. Информатика. Новый систематизированный толковый словарь-справочник. — 3-е изд. — М.: ФИЗМАТЛИТ, 2003. — 760 с. — (Введение в современные информационные и телекоммуникационные технологии в терминах и фактах). — ISBN 5-9221-0426-8. * Кочергин В. И. Англо-русский толковый научно-технический словарь по системному анализу, программированию, электронике и электроприводу. — Томск: ОАО «НПЦ «Полюс», 2008. — Т. 1. — 652 с. — (В 2-х т.). — ISBN 5-7511-1937-1. [[Կատեգորիա:Համակարգչային ծրագրեր| ]] 0wev44diefrjz522vv75mr6xs39gvy7 0 627316 8476333 7656170 2022-07-28T11:53:07Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{վիքիֆիկացում}}{{Անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Գիրք |անուն = Մինչև ես կընկնեմ |բնօրինակ անուն = Before I fall |պատկեր = |նկարագրում = |ենթավերնագիր = |հեղինակ = Լորեն Օլիվեր |անվանվել է = |տեսակ = |ժանր = վեպ |թեմա = |կազմված է = |մասն է = |բնօրինակ լեզու = անգլերեն |լեզու = անգլերեն և ռուսերեն |կերպար = |ստեղծման տարեթիվ = 2010 թ. |նկարագրում է = |ներկայացված է = |էջեր = 448 |շարք = |նախորդ = |հաջորդ = |հրատարակումներ կամ թարգմանություններ = |խմբագիր = |նկարազարդող = |կազմի հեղինակ = |հրատարակում = |երկիր = |հրատարակման վայր = |հրատարակիչ = |հրատարակված է = |հրատարակման տարեթիվ = |առաջնախաղի տարեթիվ = |թարգմանիչ հայերեն = |հրատարակում հայերեն = |թարգմանիչ = |սցենարի հեղինակ = |գմսհ = |ԴՏՀ = |ԳՄԴ = |oclc = |թվային տարբերակ = |պարգևներ = |լիցենզիա = |կայք = |վիքիդարան = |վիքիքաղվածք = |վիքիպահեստ = }} '''''Մինչև ես կընկնեմ''''', [[վեպ]], որը գրվել է ամերիուհի գրող Լորեն Օլիվերի կողմից։ Նրա դեբյուտային վեպը, որը հրատարակվել է 2010 թվականին, միանգամից հայտնվել է բեստսելլերների ցանկում։ Վեպը հիմնականում կենտրոնացած է 16-17 տարեկան դեռահասների վրա։ === Հերոսներ === Սամանտա Էմիլի Կինգստոն(Սեմ, Սեմյուել)- 17տարեկան, գլխավոր հերոսուհի։ Սուրբ Վալենտինի օրը ընկերուհիների հետ ավտովթարի է ենթարկվել։ Նա ողջ է մնում, սակայն ստիպված է լինում կրկին և կրկին(7անգամ) վերապրել այդ ողբերգական օրը, մինչև նա չի գիտակցում իր սխալները և չի ուղղում դրանք։ <br />Լինդսի - Սեմի ընկերուհին, <br />Էլոդի - Սեմի ընկերուհին, ակնոց է կրում։ Ընկերական շրջապատի ամենահանգիստն է։ <br />Էլլի - Սեմի ևս մեկ ընկերուհին։9-րդ դասարանում մանրանկարներով զարդարված ճենապակե կովեր էր հավաքում։ <br />Ռոբ - Սեմի ընկերը։ Դպրոցի ամենահայտնի տղաներից մեկը։ <br />Քենթ - Սեմի մանկության ընկերը։ Ողջ կյանքում սիրահարված է եղել Սեմին։ <br />Ջուլիետ Սիխա - գեղեցիկ և համեստ աղջիկ։ Դառնում է Լինդսիի, Էլլիի, Էլոդիի և Սեմի ծիծաղի առարկան։ Բոլորը նրան խելագար են անվանում։ Իրենց վերաբերմունքով նրանք Ջուլիետային ինքնասպանության են դրդում։ {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Վեպեր]] [[Կատեգորիա:Անգլերեն վեպեր]] [[Կատեգորիա:Էկրանավորված ամերիկյան վեպեր]] [[Կատեգորիա:Անգլերեն գրքեր]] [[Կատեգորիա:Անգլերեն գրականություն]] oygwafb2wvszoh93jues6yyu0v0xhbp 0 631431 8475941 7666453 2022-07-27T16:14:17Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Բանտու (այլ կիրառումներ)}} '''Բանտու''', լեզվաընտանիք։ Բանտու լեզվաընտանիքն [[Աֆրիկա]] [[մայրցամաք]]ի ամենամեծ լեզվաընտանիքն է, որը տարածված է Աֆրիկայի կենտրոնական և հարավային մասերում։ Այս լեզվաընտանիքին են պատկանում հյուսիսարևմտյան խումբը (բուբե, լունդու, բենգա, ֆանգ և այլն), հյուսիսային խումբը (կոնջո, գանդա կամ լուգանդա, ռունդի, կամբա և այլն), [[Կոնգո (գետ)|Կոնգո]] գետավազանի խումբ (կոնգո, նդոնգո, պոտո, նգալա կամ լինգալա և այլն), կենտրոնական խումբ (լուբա, բեմբա, տոնգո և այլն), արևելյան խումբ (նյամվեզի, շամբալա, սվահիլի և այլն), հարավարևմտյան խումբ (զուլու, սոտո, շոնա, վենդա և այլն), արևմտյան խումբ (մբունդու, նդոնգա, լունդա և այլն)։ Ուրույն դիրք է գրավում սվահիլի լեզուն ([[Տանզանիա]]յում և հարակից վայրերում), որը Հասարակածային Աֆրիկայի արևելյան մասի մի քանի երկրների բնակչության միջցեղային լեզուն է։ Հնչյունական համակարգը հատկանշվում է երաժշտական (տոնային) շեշտի առկայությամբ, որ ունի իմաստատարբերիչ նշանակություն։ Բանտու լեզուների մեծ մասում կա 5-7 ձայնավոր։ {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=182}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Աֆրիկյան լեզուներ]] 1prik3nlcibgcjgvn1rmo30kxv683fb 0 636690 8475899 7454512 2022-07-27T14:22:21Z 2402:800:6313:9F98:7DFE:9915:4A82:7888 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երգ | անվանում = [[Happy New Yeark]] | բնագիր անուն = | կազմ = | կազմի չափ = | կատարող = [[ABBA]] | այլ կատարողներ = | ալբոմ = Super Trouper | թողարկված = 1980, 1999 | ֆորմատ = 7" սինգլ, CD | ձայնագրված = 1980 թվականի ապրիլի 9<ref name="aw">{{cite web|url=http://abba-world.net/songs/titles/hny1.htm|title=Happy New Year|description=տեղեկություն երգի մասին|lang=en|accessdate=2010-06-09|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101119230948/http://abba-world.net/songs/titles/hny1.htm|archivedate=2010-11-19|dead-url=yes}}</ref> | ժանր = եվրոփոփ, փոփ | տևողություն = 4:23 | հեղինակ = | լեյբլ = [[Epic Records|Epic]] | պրոդյուսեր = Բորն Ուլվեուս<br /> Բեննի Անդերսոն | ISWC = | տրեկեր = | նախորդ = [[Super Trouper (երգ)|Super Trouper]] | նախորդ_համար = 1980 | տրեկ_համար = 1980 | հաջորդ = Lay All Your Love on Me | հաջորդ_համար = 1981 | այլ = }} «'''Happy New Year'''» ({{lang-en|Շնորհավոր Նոր տարի}}), շվեդական [[ABBA]] խմբի երգը՝ [[1980 թվական]]ին թողարկված ''[[Super Trouper]]'' ալբոմից։ Երգի աշխատանքային անունն ավելի զվարճալի է՝ «Հայրի՛կ, չհարբես Սուրբ ծնունդին» ({{lang-en|«Daddy Don’t Get Drunk on Christmas Day»}}<ref name="aw" /><ref>[http://www.abbaannual.com/1980.htm 1980 թվականը խմբի պատմության մեջ]{{ref-en}}</ref>։) Երգը դարձել է հանրահայտ, և Նոր տարվա նախօրեին այն հաճախ կարելի լսել ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, թեև երգի տեքստը բնավ տոնական մոտիվներ չունի. մասնավորապես նրանում կան հետևյալ տողերը<ref>{{cite web|url=http://lyrics.wikia.com/index.php?title=Gracenote:ABBA:Happy_New_Year|title=Gracenote:ABBA:Happy New Year - LyricWiki - Music lyrics from songs and albums|description=текст песни|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMjxRaN?url=http://lyrics.wikia.com/index.php?title=Gracenote:ABBA:Happy_New_Year|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref>․ <center><poem>May we all have our hopes, our will to try If we don’t we might as well lay down and die You and I.</poem></center> == Թողարկում == Երգն առաջին անգամ թողարկվել է ''Super Trouper'' աբոմում 1980 թվականի [[նոյեմբերի 3|նոյեմբերի 3-ին]]<ref name="aw" />։ 1980 թվականին երգը՝ որպես սինգլ, թողարկվել է որոշ երկրներում<ref>Օրինակ, {{cite web|url=http://www.discogs.com/ABBA-Happy-New-Year/release/2103203|title=ABBA - Happy New Year|description=Տեղեկություն երգի մասին ԱՄՆ-ում|lang=en|accessdate=2010-06-09}}</ref>։ Երկրորդ անգամ սինգլը թողարկվեց 1999 թվականին<ref>{{cite web|url=http://www.discogs.com/ABBA-Happy-New-Year/release/2184227|title=ABBA - Happy New Year|description=տեղեկություն նիդեռլանդական թողարկման մասին|lang=en|accessdate=2010-06-09}}</ref><ref>{{cite web|url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/sweden.html|title=Sweden|description=chart positions|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMkXtvG?url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/sweden.html|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref>։ «Felicidad»-ն երգի իսպանական տարբերակն է, որը ձայնագրվել է 1980 թվականի հոկտեմբերին<ref>{{cite web|url=http://abba-world.net/songs/titles/felic.htm|title=Felicidad|description=տեղեկություններ երգի մասին|lang=en|accessdate=2010-06-09|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101119231445/http://abba-world.net/songs/titles/felic.htm|archivedate=2010-11-19|dead-url=yes}}</ref> և աննշան է տարբերվում երգի անգլալեզու տարբերակից։ Երգը թողարկվել է որպես սինգլ<ref>{{cite web|url=http://www.abba4therecord.com/detail.php?recordID=780|title=«Felicidad»|description=обложка сингла|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMl92NB?url=http://www.abba4therecord.com/detail.php?recordID=780|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref> «Super Trouper» երգի հետ միասին Բ կողմում և ընդգրկվել է արգենտինական հիթ-շերթների լավագույն հնգյակում<ref>{{cite web|url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/argentina.html|title=Argentina|description=chart positions|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMlpR6m?url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/argentina.html|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref>։ «Felicidad»-ը առաջին անգամ CD տարբերակով թողարկվել է միայն [[1994 թվական]]ին բանաքաղության միջոցով, թողարկված [[Polydor Records]] լեյբլի կողմից ''[[Más ABBA Oro]]'' անվամբ։ == Քավեր-տարբերակներ == === A*Teens-ի տարբերակ === {{Տեղեկաքարտ Երաժշտական սինգլ |անվանում = Happy New Year |շապիկ = HappynewyearATeens.jpg |կատարող = [[A*Teens]] |ալբոմ = |Ա կողմ = |Բ կողմ = |թողարկված = {{start date|1999|12|10}} |ֆորմատ = [[CD]] |ձայնագրված = 2014 |ժանր = [[Փոփ երաժշտություն|Փոփ]] |երգահան = |տևողություն = |լեյբլ = [[Universal Records]] |պրոդյուսեր = Անդրեաս Ռիքսթարնդ<br /> Բյորն Սթիգսսոն |երգի հեղինակ = Բեննի Անդերսոն<br /> Բորն Ուլվեուս |չարթեր = |ակնարկներ = |նախորդ = Gimme! Gimme! Gimme! |նախորդ_տարեթիվ = 1999 |տարեթիվ = 1999 |հաջորդ = [[Dancing Queen]] |հաջորդ_տարեթիվ = 2000 |ավելի = }} «Happy New Year» երգը շվեդական [[A*Teens]] խմբի չորրորդ սինգլն է, որը թողարկվել է 1999 թվականի վերջին։ Դա ABBA խմբի երգերի վերջին քավեր տարբերակն էր, որ ձայնագրվել էր A*Teens խմբի կողմից, ինչպես նաև առաջին երգն է, որի ձայնագրմանը նշանակալի մասնակցություն են ունեցել խմբի տղամարդիկ։ Շվեդիայում սինգլը դարձել է «ոսկե»<ref>[http://www.ifpi.se/wp-content/uploads/ar-1999.pdf ifpi.se, 1999 թվականի սերտիֆիկատներ (1999 թվականի դեկտեմբերի 21)]</ref>։ Երգի տեքստում [[1989 թվական]]ի (''In the end of eighty-nine…'') բառերը փոխարինվել են 1999-ով։ «Happy New Year»-ը դարձել է A*Teens խմբի միակ միջազգային սինգլը, որի հիման վրա նկարահանվել է գովազդային տեսահոլովակ, ոչ թե լիարժեք տեսահոլովակ։ ==== Երգերի ցանկ ==== '''Շվեդական մաքսի սինգլ'''<ref>[http://www.discogs.com/ATeens-Happy-New-Year/release/1216449 Happy New Year] Discogs-ում</ref> # Happy New Year (Radio Version) - 4:24 # Happy New Year (Extended Version) - 6:52 # Mamma Mia (The Bold & The Beautiful Glamourmix Edit) - 3:46 # Super Trouper (W. I. P.) - 6:10 ==== Հիթ-շքերթներ ==== {| class="wikitable" !align="left"|Երկիր !align="left"|Հորիզոնական |- |[[Ֆինլանդիա]]<ref name="Շվեյցարիա">[http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=A%2ATeens&titel=Happy+New+Year&cat=s Սինգլը շվեդական հիթ շքերթներում]</ref> |12 |- |[[Շվեդիա]]<ref name="Շվեյցարիա" /> |4 |} === Այլ տարբերակներ === Երգի ռուս-անգլերեն տարբերակը ձայնագրվել է Մարինա Կապուրոյի կողմից<ref>{{YouTube|Ph3VX1fQ6dU|Марина Капуро - Happy New Year}}</ref>։ Երգը կատարել է նաև ֆինն երգչուհի [[Տարյա Տուրունեն]]ը իր [[Henkäys ikuisuudesta]] սուրբծննդյան ալբոմում։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} j6yzze4yzdjs20jjv170p57relw5v7p 8475900 8475899 2022-07-27T14:22:42Z Daniuu 95572 [[Special:Contributions/2402:800:6313:9F98:7DFE:9915:4A82:7888|2402:800:6313:9F98:7DFE:9915:4A82:7888]] ([[User talk:2402:800:6313:9F98:7DFE:9915:4A82:7888|քննարկում]]) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] մասնակցի վերջին տարբերակին։ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երգ | անվանում = Happy New Year | բնագիր անուն = | կազմ = | կազմի չափ = | կատարող = [[ABBA]] | այլ կատարողներ = | ալբոմ = Super Trouper | թողարկված = 1980, 1999 | ֆորմատ = 7" սինգլ, CD | ձայնագրված = 1980 թվականի ապրիլի 9<ref name="aw">{{cite web|url=http://abba-world.net/songs/titles/hny1.htm|title=Happy New Year|description=տեղեկություն երգի մասին|lang=en|accessdate=2010-06-09|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101119230948/http://abba-world.net/songs/titles/hny1.htm|archivedate=2010-11-19|dead-url=yes}}</ref> | ժանր = եվրոփոփ, փոփ | տևողություն = 4:23 | հեղինակ = | լեյբլ = [[Epic Records|Epic]] | պրոդյուսեր = Բորն Ուլվեուս<br /> Բեննի Անդերսոն | ISWC = | տրեկեր = | նախորդ = [[Super Trouper (երգ)|Super Trouper]] | նախորդ_համար = 1980 | տրեկ_համար = 1980 | հաջորդ = Lay All Your Love on Me | հաջորդ_համար = 1981 | այլ = }} «'''Happy New Year'''» ({{lang-en|Շնորհավոր Նոր տարի}}), շվեդական [[ABBA]] խմբի երգը՝ [[1980 թվական]]ին թողարկված ''[[Super Trouper]]'' ալբոմից։ Երգի աշխատանքային անունն ավելի զվարճալի է՝ «Հայրի՛կ, չհարբես Սուրբ ծնունդին» ({{lang-en|«Daddy Don’t Get Drunk on Christmas Day»}}<ref name="aw" /><ref>[http://www.abbaannual.com/1980.htm 1980 թվականը խմբի պատմության մեջ]{{ref-en}}</ref>։) Երգը դարձել է հանրահայտ, և Նոր տարվա նախօրեին այն հաճախ կարելի լսել ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, թեև երգի տեքստը բնավ տոնական մոտիվներ չունի. մասնավորապես նրանում կան հետևյալ տողերը<ref>{{cite web|url=http://lyrics.wikia.com/index.php?title=Gracenote:ABBA:Happy_New_Year|title=Gracenote:ABBA:Happy New Year - LyricWiki - Music lyrics from songs and albums|description=текст песни|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMjxRaN?url=http://lyrics.wikia.com/index.php?title=Gracenote:ABBA:Happy_New_Year|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref>․ <center><poem>May we all have our hopes, our will to try If we don’t we might as well lay down and die You and I.</poem></center> == Թողարկում == Երգն առաջին անգամ թողարկվել է ''Super Trouper'' աբոմում 1980 թվականի [[նոյեմբերի 3|նոյեմբերի 3-ին]]<ref name="aw" />։ 1980 թվականին երգը՝ որպես սինգլ, թողարկվել է որոշ երկրներում<ref>Օրինակ, {{cite web|url=http://www.discogs.com/ABBA-Happy-New-Year/release/2103203|title=ABBA - Happy New Year|description=Տեղեկություն երգի մասին ԱՄՆ-ում|lang=en|accessdate=2010-06-09}}</ref>։ Երկրորդ անգամ սինգլը թողարկվեց 1999 թվականին<ref>{{cite web|url=http://www.discogs.com/ABBA-Happy-New-Year/release/2184227|title=ABBA - Happy New Year|description=տեղեկություն նիդեռլանդական թողարկման մասին|lang=en|accessdate=2010-06-09}}</ref><ref>{{cite web|url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/sweden.html|title=Sweden|description=chart positions|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMkXtvG?url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/sweden.html|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref>։ «Felicidad»-ն երգի իսպանական տարբերակն է, որը ձայնագրվել է 1980 թվականի հոկտեմբերին<ref>{{cite web|url=http://abba-world.net/songs/titles/felic.htm|title=Felicidad|description=տեղեկություններ երգի մասին|lang=en|accessdate=2010-06-09|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101119231445/http://abba-world.net/songs/titles/felic.htm|archivedate=2010-11-19|dead-url=yes}}</ref> և աննշան է տարբերվում երգի անգլալեզու տարբերակից։ Երգը թողարկվել է որպես սինգլ<ref>{{cite web|url=http://www.abba4therecord.com/detail.php?recordID=780|title=«Felicidad»|description=обложка сингла|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMl92NB?url=http://www.abba4therecord.com/detail.php?recordID=780|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref> «Super Trouper» երգի հետ միասին Բ կողմում և ընդգրկվել է արգենտինական հիթ-շերթների լավագույն հնգյակում<ref>{{cite web|url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/argentina.html|title=Argentina|description=chart positions|lang=en|accessdate=2010-06-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/66hMlpR6m?url=http://home.zipworld.com.au/~callisto/argentina.html|archivedate=2012-04-05|dead-url=yes}}</ref>։ «Felicidad»-ը առաջին անգամ CD տարբերակով թողարկվել է միայն [[1994 թվական]]ին բանաքաղության միջոցով, թողարկված [[Polydor Records]] լեյբլի կողմից ''[[Más ABBA Oro]]'' անվամբ։ == Քավեր-տարբերակներ == === A*Teens-ի տարբերակ === {{Տեղեկաքարտ Երաժշտական սինգլ |անվանում = Happy New Year |շապիկ = HappynewyearATeens.jpg |կատարող = [[A*Teens]] |ալբոմ = |Ա կողմ = |Բ կողմ = |թողարկված = {{start date|1999|12|10}} |ֆորմատ = [[CD]] |ձայնագրված = 2014 |ժանր = [[Փոփ երաժշտություն|Փոփ]] |երգահան = |տևողություն = |լեյբլ = [[Universal Records]] |պրոդյուսեր = Անդրեաս Ռիքսթարնդ<br /> Բյորն Սթիգսսոն |երգի հեղինակ = Բեննի Անդերսոն<br /> Բորն Ուլվեուս |չարթեր = |ակնարկներ = |նախորդ = Gimme! Gimme! Gimme! |նախորդ_տարեթիվ = 1999 |տարեթիվ = 1999 |հաջորդ = [[Dancing Queen]] |հաջորդ_տարեթիվ = 2000 |ավելի = }} «Happy New Year» երգը շվեդական [[A*Teens]] խմբի չորրորդ սինգլն է, որը թողարկվել է 1999 թվականի վերջին։ Դա ABBA խմբի երգերի վերջին քավեր տարբերակն էր, որ ձայնագրվել էր A*Teens խմբի կողմից, ինչպես նաև առաջին երգն է, որի ձայնագրմանը նշանակալի մասնակցություն են ունեցել խմբի տղամարդիկ։ Շվեդիայում սինգլը դարձել է «ոսկե»<ref>[http://www.ifpi.se/wp-content/uploads/ar-1999.pdf ifpi.se, 1999 թվականի սերտիֆիկատներ (1999 թվականի դեկտեմբերի 21)]</ref>։ Երգի տեքստում [[1989 թվական]]ի (''In the end of eighty-nine…'') բառերը փոխարինվել են 1999-ով։ «Happy New Year»-ը դարձել է A*Teens խմբի միակ միջազգային սինգլը, որի հիման վրա նկարահանվել է գովազդային տեսահոլովակ, ոչ թե լիարժեք տեսահոլովակ։ ==== Երգերի ցանկ ==== '''Շվեդական մաքսի սինգլ'''<ref>[http://www.discogs.com/ATeens-Happy-New-Year/release/1216449 Happy New Year] Discogs-ում</ref> # Happy New Year (Radio Version) - 4:24 # Happy New Year (Extended Version) - 6:52 # Mamma Mia (The Bold & The Beautiful Glamourmix Edit) - 3:46 # Super Trouper (W. I. P.) - 6:10 ==== Հիթ-շքերթներ ==== {| class="wikitable" !align="left"|Երկիր !align="left"|Հորիզոնական |- |[[Ֆինլանդիա]]<ref name="Շվեյցարիա">[http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=A%2ATeens&titel=Happy+New+Year&cat=s Սինգլը շվեդական հիթ շքերթներում]</ref> |12 |- |[[Շվեդիա]]<ref name="Շվեյցարիա" /> |4 |} === Այլ տարբերակներ === Երգի ռուս-անգլերեն տարբերակը ձայնագրվել է Մարինա Կապուրոյի կողմից<ref>{{YouTube|Ph3VX1fQ6dU|Марина Капуро - Happy New Year}}</ref>։ Երգը կատարել է նաև ֆինն երգչուհի [[Տարյա Տուրունեն]]ը իր [[Henkäys ikuisuudesta]] սուրբծննդյան ալբոմում։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} pcu9ekq21d77unf250umz0a0j7f01up 0 662781 8476122 8456596 2022-07-27T20:37:05Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ երաժիշտ | բնօրինակ_անուն =Юрий Шатунов | Background = solo_singer }} '''Յուրի Վասիլևիչ Շատունով''' ({{lang-ru|Юрий Васильевич Шатунов}}, {{ԱԾ}}), [[ռուս]] երգիչ, «Լասկովի մայ» խմբի մենակատար ([[1986]]-[[1991]])։ == Կենսագրություն == Ծնվել է 1973 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Բաշկիրիայի ԻԽՍՀ-ի Կումերտաու քաղաքում՝ Վասիլի Դմիտրիևիչ Կլիմենկոյի (ծնված 1950 թվականին) և Վերա Գավրիլովնա Շատունավայի (հունվարի 27, 1955 - նոյեմբերի 7, 1984)։ Հայրն ու մայրն ամուսնացել էին, երբ համապատասխանաբար 23 և 18 տարեկան էին։ Հոր վերաբերմունքը որդու նկատմամբ սառն էր, այդ պատճառով էլ Յուրին կրում էր մոր ազգանունը, իսկ վաղ մանկությունը (մինչը 4 տարեկանը) անցկացրել է Պյատկի գյուղում՝ մորական տատի ու պապի՝ Եկատերինա Իվանովնա Շատունովնայի (դեկտեմբերի 5, 1924 - նոյեմբերի 26, 2002) և Գավրիլ Եգորովիչ Շատունովի (հունիսի 4, 1923 - հունվարի 20, 1976) մոտ<ref>[http://shatunov.com/articles/biographia.html Յուրի Շատունովի կենսագրությունը shatunov.com կայքում]</ref><ref name="kp.ru">[http://kp.ru/daily/24076.5/312551/ Յուրի Շատունովը որբացավ ծնողների կենդանության պայմաններում // KP.RU — Уфа]</ref>։ Երբ տղան 3 տարեկան էր, ծնողներն ամուսնալուծվեցին, իսկ 1977 թվականին նա մոր հետ տեղափոխվեց [[Սավելևկա (գյուղ, Կույուրգազինսկի շրջան)|Սավելևկա]] գյուղ։ Որոշ ժամանակ անց մայրն ամուսնացավ երկրորդ անգամ։ Սակայն խորթ հայրը ալկոհոլի հետ կապված խնդիրներ ուներ, և Յուրին հաճախ էր տանից փախչում ազգականների, առավել հաճախ տատիկի և պապիկի մոտ։ [[1980]] թվականին Շատունովն սկսեց սովորել Հին Օտրադա գյուղի դպրոցում, բայց սրացող հիվանդության պատճառով 1984 թվականի սեպտեմբերից (այդ ժամանակ Յուրին դարձավ 11 տարեկան) մայրը որդուն տեղափոխեց Կումերտաու քաղաքի թիվ 2 դպրոց-ինտերնատ։ Երկու ամիս անց՝ 1984 թվականի նոյեմբերի 7-ին Վերա Շատունովան մահացավ սրտի անբավարարությունից։ Հայրը հետաքրքրություն չէր ցուցաբերում որդու նկատմամբ, և Յուրիին դաստիարակության վերցրեց մորաքույրը՝ Նինա Գավրիլովնան (Տյուլգան գյուղում)։ Սակայն այնտեղ էլ Յուրին սկսեց փախչել տնից և 1984 թվականի նոյեմբերից մինչև 1985 թվականի հոկտեմբերը թափառել է [[Բաշկիրիա]]յում և [[Օրենբուրգի մարզ]]ում։ [[1985]] թվականի նոյեմբերին Օրենբուրգում կազմակերպվեց հանձնաժողով, որտեղ էլ որոշվեց Շատունովի հետագա ճակատագիրը։ Այնտեղ Յուրին հանդիպեց [[Ակբուլակ]] գյուղի մանկատան տնօրեն Վալենտինա Նիկոլաևնա Տազեկենովային։ Կարեկցելով դեռահասին՝ նա ազդեց հանձնաժողովի որոշման վրա, և Յուրիին տեղափոխեցին նրա ղեկավարած մանկատուն։ 1986 թվականի հոկտեմբերին Տազեկենովային նշանակեցին [[Օրենբուրգ]] քաղաքի թիվ 2 դպրոց-ինտերնատի տնօրեն, Յուրին գնաց նրա հետ։ Օրենբուրգի ինտերնատում նա ծանոթացավ գեղարվեստական ինքնագործունեության խմբակի ղեկավար [[Սերգեյ Կուզնեցով|Սերգեյ Բորիսովիչ Կուզնեցովի]] հետ, և սկսվեց «Լասկովի մայ» խմբի պատմությունը։ === «Լասկովի մայ» === [[1986]] թվականի հոկտեմբերին Յուրին ծանոթացավ երաժշտական խմբակի ղեկավար Սերգեյ Կուզնեցովի հետ, որն այդ ժամանակ իր երգի համար կատարող էր փնտրում։ Արդեն հոկտեմբերին Սերգեյ Կուզնեցովը նրա համար գրում է առաջին՝ «Вечер холодной зимы» և երկրորդ՝ «Метель в чужом городе» երգերը, և սկսվում են փորձերը։ Այդպես ձևավորվեց «Լասկովի մայ» խմբի առաջին կազմը, որում, բացի Կուզնեցովից և Շատունովից, ընդգրկված էին [[Վյաչեսլավ Պոնոմարև]]ը (բաս-կիթառ) և [[Սերգեյ Սերկով]]ը։ 1986-1988 թվականներին խումբը հաջողությամբ ելույթ է ունենում ինտերնատի դիսկոտեկներում և տեղի «Օրբիտա» մշակույթի պալատում։ Այդ ժամանակ ստեղծվեցին «Լասկովի մայ» խմբի հիմնական հիթերը՝ «Белые розы», «Лето», «Пусть будет ночь», «Седая ночь», «Ну, что же ты», «Тающий снег»: [[1988]] թվականին Մանկական արվեստի տանը Կուզնեցովը ձայնագրում է «Լասկովի մայ» խմբի առաջին ալբոմը և նույն օրը ձայնագրությունները տանում երկաթուղային կայարանի կրպակ<ref>[http://kuziaart.ru/official/istoria.html Ս. Կուզնեցով։ Իմ պատմությունը]</ref>։ Այդ նույն 1988 թվականին [[Անդրեյ Ռազին]]ը, որն այդ ժամանակ ԽՍՀՄ մշակույթի նախարարության «Միռաժ» խմբի մենեջերն էր, գնացքում պատահաբար լսեց «Լասկովի մայ» խմբի երգի ձայնագրությունը։ Նա միանգամից ցանկացավ գտնել այդ երգը կատարող տղային։ Առաջին իսկ կայարանում Ռազինն իջավ գնացքից և գնաց հակառակ ուղղությամբ<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=w9U5taf71VE&list=PLC04B9D781E9DDEC6 Почем нынче ласковые? : док. фильм]</ref>։ Մի քանի օր հետո Ռազինը ժամանեց Օրենբուրգ, բայց Շատունովին այնտեղ չգտավ. նա փախել էր։ Այդ պատճառով էլ Մոսկվա մեկնեցին Սերգեյ Կուզնեցովն ու Կոնստանտին Պախոմովը։ Կուզնեցովը Յուրի Շատունովին Մոսկվա տարավ սեպտեմբերին, և իր գործունեությունն սկսեց նոր «Լասկովի մայ» խումբը։ Յուրիին, ինչպես և խմբի մյուս անդամներին, Օրենբուրգի ինտերնատից տեղափոխեցին Մոսկվայի թիվ 24 ինտերնատ, որտեղ նրանք ապրում էին, և սկզբնական շրջանում այնտեղ էր գտնվում ստուդիան։ [[1989]] թվականին Սերգեյ Կուզնեցովը Կոնստանտին Պախոմովի հետ լքեց խումբը, իսկ խմբի ղեկավար դարձավ Անդրեյ Ռազինը։ «Լասկովի մայ» խումբը մեծ ճանաչում ուներ ինչպես երիտասարդ լսարանի, այնպես էլ տարեցների շրջանում, և ճանաչված էր ոչ միայն կանանց, այլ նաև տղամարդկանց կողմից։ Օրական համերգների թիվը հասնում էր 8-ի, իսկ ամսական ունենում էին ավելի քան 40 համերգ։ Խումբն իր գոյության ընթացքում ունեցել է 10-ից ավելի մենակատարներ։ Խումբը լուծարվեց [[1992]] թվականին՝ Յուրի Շատունովի կողմից խումբը լքելուց անմիջապես հետո։ === «Լասկովի մայ» խմբից հետո, 1992-2010 === «Լասկովի մայ» խմբից հեռանալուց հետո Յուրի Շատունովը մեկնեց [[Գերմանիա]], որտեղ ստացավ [[հնչյունային օպերատոր]]ի կրթություն։ Այդ ժամանակ նա աշխատում էր հիմնականում ստուդիայում՝ չտալով մենահամերգներ<ref>[http://www.aif.ru/culture/person/13915 Юрий Шатунов: «В фильме „Ласковый май“ про меня правды нет» | Персона | Культура | Аргументы и Факты]</ref>։ Արտիստի պրոդյուսերը դարձավ [[Արկադի Կուդրյաշով]]ը, որի հետ Շատունովը ծանոթ էր երկար տարիներ։ [[1992]] թվականին ձայնագրվեց Շատունովի անհատական առաջին ալբոմը՝ «Вот и кончился май» խորհրդանշական անունով, սակայն ալբոմը հետագայում անվանվեց «Знаешь»։ [[Պատկեր:Shatunov.jpg|մինի|ձախից|«20-րդ [[կինոտավր]]» կինոփառատոնում «Լասկովի մայ» ֆիլմի ցուցադրության ժամանակ, [[2009]] թվականի [[հունիսի 11]]]] 1992 թվականին Յուրին [[Ալլա Պուգաչովա]]յի կողմից հրավեր ստացավ մասնակցելու նրա «Սուրբծննդյան հանդիպումներ» համերգ-փառատոնին։ Յուրին համաձայնվեց և դեկտեմբերի վերջին առաջին անգամ բեմ բարձրացավ որպես մենակատար՝ կատարելով նոր՝ «Звёздная ночь» երգը։ [[1994]] թվականի գարնանը Ռուսաստանի ձայնագրության ամենամեծ ստուդիաներից մեկը՝ PolyGram Russia ընկերությունը, Յուրի Շատունովին համագործակցելու առաջարկ արեց։ Բանակցությունները տեղի ունեցան արագ, և մի քանի օրից արտիստը պայմանագիր կնքեց [[Բորիս Զոսիմով]]ի հետ։ Նկարահանվեց «Звёздная ночь», ապա «И упав на колени» երգերի տեսահոլովակըները։ Տեսահոլովակի պրեմիերան կայացավ 1994 թվականի ամռան վերջին-աշնան սկզբին։ Նկարահանվեց նաև երրորդ տեսահոլովակը՝ «Чужая боль», սակայն վնասված ժապավենի պատճառով եթերում չհայտնվեց։ 1994 թվականի սեպտեմբերին տեղի ունեցավ Շատունովի նոր՝ «Ты помнишь» ալբոմի շնորհանդեսը։ [[1996]] թվականին Շատունովը թողարկեց «Искусственное дыхание» ռեմիքսների ալբոմը։ [[1999]] թվականին [[Իրկուտսկ]]ում՝ Բորիս Ռոժանսկու ստուդիայում, Յուրի Շատունովը ձայնագրում է մի քանի բոլորովին նոր երգեր (դեմո տարբերակներ) («Не плачь», «Последний снег», «Ночной вокзал», «Случайная встреча», «Отзвенело лето», «А ночь темна», «Слезы твои», «Просто мечты», «Июльский дождь»), որոնց գոյության մասին նրա երկրպագուների մեծ մասն անգամ չէր կասկածում։ Բանն այն էր, որ տվյալ ստեղծագործությունները թողարկվել էին միայն Գերմանիայում «Ласковый май 2000. Ты это еще не слышал!» «ծովահենային» սկավառակի միջոցով։ Երգերի հեղինակը Կոնստանտին Գուբինն էր։ [[2001]] թվականին թողարկվեց «Вспомни май» ալբոմը, որտեղ գլխավոր հիթը «Забудь» երգն էր։ [[Պատկեր:Шатунов Юрий.jpg|մինի|Յուրի Շատունովը «80-ականների դիսկոտեկա» 8-րդ փառատոնի ժամանակ, 2009 թվականի նոյեմբեր]] [[2002]] թվականին Յուրին «Седая ночь» հիթի համար ստանում է «Տարվա երգ-2002» մրցանակ։ [[2009]] թվականի [[սեպտեմբերի 18|սեպտեմբերի 18-ին]] Յուրի Շատունովը «Լասկովի մայ» գեղարվեստական ֆիլմին աջակցելու նպատակով մեկնեց Մեծ շրջագայության Ռուսաստանի քաղաքներ։ === 2010 թվականից հետո=== Յուրի Շատունովը մասնակցել է «Միասին երջանիկ են» սերիալի նկարահանումներին, որի նոր եթերաշրջանն սկսվել է [[փետրվարի 1|փետրվարի 1-ին]] [[ՏՆՏ]] հեռուստաալիքով։ Երգիչը խաղում էր ինքն իր դերը․ ըստ սյուժեի՝ Գենան նրան պատմում է մահացու հիվանդ քրոջ մասին, որին կարող է փրկել միայն իր մանկության կուռքի հետ հանդիպումը։ «90-ականների աստղերի ժամանումը սերիալի դերասանների համար նկարահանման հրապարակում զվարճանալու ևս մեկ առիթ հանդիսացավ։ Այսպես, [[Յուլիա Զախարովա]]ն (սերիալում՝ Ելենա Պոլենո) ամեն դուբլում «կուռքին» տեսնելիս այնպես էր ճղճղում, որ Յուրին սարսափից մոռացավ տեքստը։ Բայց երբ վերջապես նրան հաջողվեց արտասանել իր վերջնաբառը, նա հանգստացավ և հաճույքով միացավ ստեղծագործական գործընթացին՝ իմպրովիզացիաներ անելով և դերասանների հետ ծիծաղելով հաջող քայլերի համար»<ref>[http://www.siapress.ru/life/?n=2682 Յուրի Շատունովը նկարահանվել է «Միասին երջանիկ են» սերիալում]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ [[2010]] թվականի [[մարտի 1|մարտի 1-ին]] «Մոնոլիտ» ընկերությունը «Ռետրո FM» ռադիոկայանի տեղեկատվական աջակցությամբ թողարկեց CD 1988-1989 թվականների օրիգինալ ձայնագրություններով և Յուրի Շատունովի այդ ժամանակվա օրիգինալ լուսանկարներով։ Բոլոր ձայնագրություններն առաջին անգամ թվայնացվել և պաշտոնապես թողարկվել են թվային ձևաչափով<ref>[http://shatunov.com/audio/diskografiya/god-1988.html Выход диска]</ref>։ «Детство» հիթի համար ստացավ «Տարվա երգ-2009» մրցանակ։ 2011 թվականի աշնանը երգչի պաշտոնական կայքում հայտնվեցին նոր տրեկներ, որոնցից են՝ «От белых роз», «Тет-а-тет» և «Глупые снежинки» վերաձայնագրված տարբերակը։ Կայքում տեղադրվեց նաև «От белых роз» երգի տեսահոլոովակը, որում ներկայացվում էին երգչի երկրպագուների նկարները, ինչպես նաև նրա համերգներից և տեսահոլովակներից հատվածներ։ Այդ թվականին «Седая ночь» հիթի համար կրկին ստացավ «Տարվա երգ-2012» մրցանակ։ [[2012]] թվականին թողարկվեց «Я верю…» ալբոմը։ Ստեղծվեց shatunov.com պաշտոնական կայքը։ Սկսվեց հյուրախաղային մեծ շրջագայությունը նոր՝ «Я верю…» ալբոմի աջակցության համար։ 2013 թվականին թողարկեց «А лето цвета…» և «Тет-а-тет» տեսահոլովակները։ Շարունակեց հյուրախաղերը «Я верю…» ալբոմի աջակցության համար։ «А лето цвета…» երգի համար ստացավ «Տարվա երգ-2013» մրցանակ։ 2014 թվականին Յուրի Շատունովը սկսեց նոր ալբոմի երգերի ձայնագրությունը։ 2015 թվականի օգոստոսին երգչի պաշտոնական կայքում հայտնվեց «Звезда» երգը, որի հեղինակը Սերգեյ Կուզնեցովն է։ 2015 թվականի փետրվարի 23-ին «Звуковая дорожка» մրցանակաների հանձնման հոբելյանական արարողության ժամանակ Յուրի Շատունովն ստացավ մրցանակ ռուսական շոու-բիզնեսի զարգացման գործում ունեցած ներդրման համար։ === Մահ=== 2022 թվականի հունիսի 23-ին հայտնի է դարձել, որ Շատունովը մահացել է [[Սրտային անբավարարություն|սրտի սուր անբավարարությունից]]<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/news/2022/06/23/umer-pevets-yuriy-shatunov|title=Умер певец Юрий Шатунов|date=2022-06-23|publisher=Meduza|access-date=2022-06-23|archive-date=2022-06-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220623093655/https://meduza.io/news/2022/06/23/umer-pevets-yuriy-shatunov|deadlink=no}}</ref> ([[սրտամկանի ինֆարկտ]]<ref name="novayagazeta">{{cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2022/06/23/umer-solist-gruppy-laskovyi-mai-iurii-shatunov-news|title=Умер солист группы «Ласковый май» Юрий Шатунов|publisher=Новая газета|date=2022-06-23|access-date=2022-06-23|archive-date=2022-06-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220623093656/https://novayagazeta.eu/articles/2022/06/23/umer-solist-gruppy-laskovyi-mai-iurii-shatunov-news|deadlink=no}}</ref>․ երգչի վիճակի կրիտիկական վատթարացումը տեղի է ունեցել Դոմոդեդովո քաղաքի հիվանդանոց հասնելու ճանապարհին<ref>{{Cite web |url=https://www.kommersant.ru/doc/5424159?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop |title=Умер солист «Ласкового мая» Юрий Шатунов |access-date=2022-06-23 |archive-date=2022-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220623093655/https://www.kommersant.ru/doc/5424159 |deadlink=no }}</ref>։ == Ընտանիք և անձնական կյանք == * Մայրը՝ Վերա Գավրիլովնա Շատունովա (հունվարի 27, 1955 - նոյեմբերի 71984)<ref>[http://lmclub2.narod.ru/v-gruppa06.htm Фан-клуб группы «Ласковый май»]</ref>։ * Հայրը՝ Վասիլի Դմիտրիևիչ Կլիմենկո, ծնվել է 1950 թվականին, բնակվում է Կումերտաու քաղաքում։ Վերա Գավրիլովնա Շատունովայից բաժանվելուց հետո կազմել է նոր ընտանիք, ունի տղա և աղջիկ<ref name="kp.ru" />։ * Կինը՝ Սվետլանա Գեորգիևնա Շատունովա, մասնագիտությամբ իրավաբան է։ Ծանոթացել են [[2000]] թվականի դեկտեմբերին, [[2007]] թվականի [[հունվարի 12|հունվարի 12-ին]] [[Գերմանիա]]յում կայացել է նրանց հարսանիքը<ref>[http://shatunov.com/articles/biographia.html Официальная биография]</ref>։ * Որդին՝ Դենիս Յուրևիչ Շատունով (ծնված՝ [[սեպտեմբերի 5]], [[2006]])<ref>[http://www.segodnya.ua/interview/14132254.html Յուրի Շատունով — Ընտանիքի մասին]</ref>։ Կնքվել է [[2007]] թվականի [[սեպտեմբերի 8|սեպտեմբերի 8-ին]] [[Սոչի]]ի կենտրոնում գտնվող Սուրբ Անդրեյի եկեղեցում։ Կնքահայրը Անդրեյ Ռազինն է, իսկ կնքամայրը՝ Սվետլանա Շատունովայի ավագ քույր Գալինան<ref>{{Cite web |url=http://shatynov.artist.ua/ |title=Юрий Шатунов — биография, фото, видео, творчество |accessdate=2016-01-28 |archive-date=2011-11-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111126003156/http://shatynov.artist.ua/ |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://vecherka.su/katalogizdaniy?id=13859 |title=Андрей Разин стал крестным — Издательский дом Вечерний Челябинск |accessdate=2016-01-28 |archive-date=2012-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120107233852/http://vecherka.su/katalogizdaniy?id=13859 |dead-url=yes }}</ref><ref>[http://www.newsmusic.ru/news_3_7070.htm Շատունովի որդու կնքահայրը Անդրեյ Ռազինն է — Շոուբիզնեսի նորություններ]</ref>։ * Դուստրը՝ Էստելլա Յուրևնա Շատունովա (ծնված՝ [[մարտի 13]], [[2013]], Բադ-Համբուրգ, Գերմանիա)<ref>{{cite web|url=http://heat.ru/news/108310|title=Նորություն - Յուրի Շատունովն աղջիկ է ունեցել|accessdate=2013-03-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/6F9ctlGGe?url=http://heat.ru/news/108310|archivedate=2013-03-16|dead-url=yes}}</ref>։ * Տատիկը՝ Եկատերինա Իվանովնա Շատունովա (դեկտեմբերի 5, 1924 - նոյեմբերի 26, 2002)։ * Պապիկը՝ Գավրիլա Եգորովիչ Շատունով (հունիսի 4, 1923 - հունվարի 20, 1976)։ * Մորաքույրը՝ Նինա Գավրիլովնա Դոլգուշինա (Շատունովա, փետրվարի 3, 1948 - փետրվարի 4, 2014), բնակվել է [[Կույուրգազինսկի շրջան]]ի Հին Օտրադա գյուղում։ Այդ գյուղում անցել է Յուրի Շատունովի մանկությունը (մինչև մանկատուն ու ինտերնատ տեղափոխվելը)։ == Հետաքրքրություններ == Զբաղվում է [[հոկեյ]]ով, դայվինգով, [[համակարգչային խաղ]]երով (Յուրի Շատունովը դարձել է Բոլիդներով համակարգչային մրցարշավի Ռուսաստանի չեմպիոն)<ref>{{Cite web |url=http://www.navse100.in.ua/news/other/20071211021937.html |title=Гонки Шатунова {{!}} Navse100.com |accessdate=2016-01-29 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304185912/http://navse100.in.ua/news/other/20071211021937.html |dead-url=yes }}</ref>։ Օգնում է մանկատներին՝ ցուցաբերելով նյութական օգնություն և տալով բարեգործական համերգներ։ == Սկավառակագրություն == [[Պատկեր:Юрий Шатунов (6498917405).jpg|մինի]] === Ալբոմներ === * 1987 — «Первый альбом» * 1988 — «Ласковый май» * 1994 — «Ты помнишь...» * 2001 — «Вспомни май» * 2002 — «Седая ночь» * 2002 — «Падают листья» * 2004 — «Если хочешь… Не бойся» * 2006 — «Запиши мой голос» * 2012 — «Я верю...» === Չհրատարակված === * 1992 — «Знаешь» * 2000 — «Дневник» === Հավաքածուներ և ռեմիքսներ === * 1995 — «Белые розы» (վերահրատարակվել է 1996 և 2000 թվականներին) * 1995 — «Розовый вечер» (վերահրատարակվել է 1996 և 2000 թվականներին) * 1996 — «Искусственное дыхание — 10 хитов в ремиксах» * 2002 — «Золотой альбом» * 2003 — «Белые розы 2003» * 2003 — «Розовый вечер вновь» * 2010 — «Ласковый май — оригинальные записи 1988—1989 гг.» == Հիթեր == {{col-begin}} {{col-3}} * «Белые розы» * «Розовый вечер» * «Тающий снег» * «Седая ночь» * «Лето» * «Взрослые» {{col-3}} * «Ты просто был» * «Звездная ночь» * «И упав на колени» * «Детство» * «Мама» * «Забудь» {{col-2}} * «Запиши мой голос на кассету» * «После выпускного» * «Майский вечер» * «От белых роз» * «А лето цвета…» * «Тет-а-тет» {{col-end}} == Տեսահոլովակներ == {{col-begin}} {{col-2}} * 1988 — «Тающий снег» * 1989 — «Белые розы» * 1989 — «Розовый вечер» * 1989 — «Лето» * 1990 — «Ты просто был» * 1991 — «Закрой за мною дверь» * 1991 — «Все напрасно» * 1994 — «Звездная ночь» * 1994 — «И упав на колени» * 2001 — «Забудь» * 2002 — «Детство» * 2002 — «Седая ночь» {{col-2}} * 2002 — «Забудь» (ռեմիքս 2002) * 2003 — «Падают листья» * 2004 — «Не бойся» * 2006 — «Запиши мой голос на кассету» * 2008 — «Майский вечер» * 2011 — «От белых роз» * 2012 — «А лето цвета…» * 2013 — «Тет-а-тет» * 2014 — «Я верю» * 2014 — «Грезы» * 2014 — «Поезда» * 2015 — «Одноклассники» * 2015 — «И я под гитару»{{col-end}} == Ֆիլմագրություն == {{ՖիլմումՎերև}} {{Ֆիլմում|1990||Почём нынче ласковые|Յուրի Շատունով}} {{Սերիալում|2010||Երջանիկ են միասին |Счастливы вместе|Յուրի Շատունով}} {{ՖիլմումՆերքև}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == {{Վիքիպահեստ|Category:Yuri Shatunov}} * [http://shatunov.com/english Shatunov.com]- Յուրի Շատունովի պաշտոնական կայքը * [http://shatunov.com/articles/pressa/1988-yurkiny-gastroli.html Крючков П. Юркины гастроли] : [первая ст. о гр. «Ласковый май» и Ю. Шатунове] // Комсом. правда, 1988․ * [http://www.tert.am/am/news/2012/09/23/shatunov/591989 Յուրի Շատունովը գաղտնի երկրպագուից 150.000 եվրո արժողությամբ ավտոմեքենա է նվեր ստացել] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220211193105/https://www.tert.am/am/news/2012/09/23/shatunov/591989 |date=2022-02-11 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Շատունով, Յուրի}} [[Կատեգորիա:Ռուս երգիչներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային երաժիշտներ]] [[Կատեգորիա:21-րդ դարի երգիչներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս կոմպոզիտորներ]] 3w2poyl5q3zdxwh6r6ci44i9ozil8mp 0 663127 8476123 8463035 2022-07-27T20:37:16Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բժիշկ | անուն = Ալբերտ Անդրանիկի Վանյան | բնագիր անուն = | պատկեր = | պատկերի լայնություն = 240px | նկարագրություն = | ծննդյան անուն = | ծնվել է ={{ԾԱՏ|1932|1|29}} | ծննդավայր = [[Երևան]] | վախճանվել է = | վախճանի վայր = | մահվան պատճառը = | ազգություն = [[հայ]] | քաղաքացիություն = {{Դրոշավորում|Հայաստան}} | կրթություն = [[Երևանի բժշկական ինստիտուտ]] | մասնագիտություն = բժիշկ, մանկական վիրաբույժ | կոչում = Պրոֆեսոր | մասնագիտացում = | հայտնի աշակերտներ = | ակտիվ տարիներ = | գործատու = | աշխատավայր = «Սուրբ Աստվածամայր» բժշկական կենտրոն | պաշտոն = վիրաբուժական կլինիկայի ղեկավար | ընկերություն = | գիտաշխատող = | ամուսին = | զավակներ = | ծնողներ = | պարգևներ = | ծանոթագրություն = | ստորագրություն = | կայք = | վիքիպահեստ = }} '''Ալբերտ Անդրանիկի Վանյան''' ({{ԱԾ}}), հայ [[բժիշկ]], մանկական վիրաբույժ։ Բժշկական գիտությունների դոկտոր ([[1974]]), [[պրոֆեսոր]] ([[1975]])։ == Կենսագրություն == [[1957]] թվականին ավարտել է [[Երևանի բժշկական ինստիտուտ]]ը։ [[1965]] թվականից աշխատում է Երևանի բժշկական ինստիտուտի մանկական վիրաբուժության ամբիոնում, 1975-1995 թվականներին եղել է վիրաբուժության ամբիոնի վարիչ, 1995 թվականից պրոֆեսոր<ref>{{cite book|author=|title=Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր առաջին, Երևան, 2005}}</ref>։ 2012 թվականին Երևանի «Սուրբ Աստվածամայր» բժշկական կենտրոնի մանկական կրծքային վիրաբուժության բաժանմունքը կոչվել է Հայաստանում մանկական վիրաբուժության դպրոցի հիմնադիրներից մեկի' բժշկական կենտրոնի վիրաբուժական կլինիկայի ղեկավար, պրոֆեսոր Ալբերտ Վանյանի անունով<ref>[http://media-inform.com/am/topic.php?id=15283 Տարոն Մարգարյանը մասնակցել է մանկական կրծքային վիրաբուժության բաժանմունքի վերաբացմանը]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ == Ստեղծագործություններ և ճանաչում == Աշխատանքները վերաբերում են երեխաների սուր շնչառական վիրաբուժական հիվանդությունների անհետաձգելի ախտորոշման և բուժման խնդիրներին։ ՀՀ-ում առաջինն է (աշխատակիցների հետ) իրականցրել երեխաների մի շարք եզակի ու բարդ վիրահատություններ, մշակել ու գործնականում ներդրել բրոնխադիտման, կերակրափողադիտման, փայծաղադրունքագրության (սպլենոպորտոգրաֆիա) և այլ եղանակներ։ == Պարգևներ == * [[Մխիթար Հերացու մեդալ|ՀՀ Մխիթար Հերացու մեդալ]], 2000 == Մեջբերումներ Ալբերտ Վանյանից == {{քաղվածք|Երեխան դալար ճյուղ է, և եթե նրան ճիշտ ժամանակին չդրեցիր պարարտ հողի մեջ, նա ճիշտ չի «աճի»։ Մանկական վիրաբուժության առանձնահատկությունն էլ այն է, որ ծառի դալար ճյուղի հետ գործ ունես, ուստի պետք է արժանի լինել երեխա բուժելու։ Ամեն օր կյանքը մեր առջև դնում է նորանոր խնդիրներ, և այդ նորանոր խնդիրներին նորանոր լուծումներ ու նորանոր մոտեցումներ են անհրաժեշտ։ Ես շատ ուրախ եմ, որ իմ սկզբունքը, աշխատաոճը ուժերիս ներածին չափ կարողացել եմ սերմանել իմ աշակերտների մեջ։ Վստահաբար կարող եմ ասել, որ այդ ամենը կրկնակի վերադարձվում է<ref>[http://sourbastvatsamayr.com/hy/page.php?id=28 «Սուրբ Աստվածամայր» ԲԿ-ն 2007 թվականի հունվարի 29-ին տոնում էր կենտրոնի մանկաբույժ, ԵՊԲՀ-ի մանկական վիրաբուժության և մանկաբուժության ամբիոնի պրոֆեսոր Ալբերտ Վանյանի 75-ամյա տարեդարձը]</ref>։|}} == Երկեր == Клиника, диагностика и лечение стафилококковой деструкции легких у детей. Казань, 1974 (համահեղինակ)։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{DEFAULTSORT:Վանյան, Ալբերտ}} [[Կատեգորիա:Հայ բժիշկներ]] [[Կատեգորիա:Հայ վիրաբույժներ]] [[Կատեգորիա:1932 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Հունվարի 29 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Գյումրի քաղաքում ծնվածներ]] [[Կատեգորիա:Բժշկական գիտությունների դոկտորներ]] [[Կատեգորիա:Հայ պրոֆեսորներ]] [[Կատեգորիա:Երևանի պետական բժշկական համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Մխիթար Հերացու մեդալակիրներ]] 653sotrp9esxj4exh24u31yav2jmv8f 0 670724 8475881 6790756 2022-07-27T12:39:18Z A.arpi.a 23940 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = համայնք | հայերեն անվանում = Օյերբախ | բնօրինակ անվանում = Euerbach | ենթարկում = | երկիր = Գերմանիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = Wappen Euerbach.svg | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=4 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=7 |lon_sec=0 | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Երկրամաս | երկրամաս = Բավարիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Շրջան (վարչական միավոր){{!}}Շրջան | շրջան = Շվայնֆուրտ (շրջան){{!}}Շվայնֆուրտ | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = Արթուր Արնոլդ | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 17,40 | կենտրոնի բարձրություն = 238 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 2965 | մարդահամարի թվական =2010 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = կա | հեռախոսային կոդ = 09726 | փոստային ինդեքս = 97502 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = SW | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = 09 6 78 128 | Վիքիպահեստում = Euerbach | կայք =http://www.euerbach.de/ }} '''Օյերբախ''' ({{lang-de|Euerbach}}), համայնք [[Գերմանիա]]յում՝ [[Բավարիա]] երկրամասի [[Շվանդորֆ (շրջան)|Շվանդորֆ]] շրջանում։ Ենթարկվում է [[Ստորին Ֆրանկոնիա]]յի վարչական շրջանին։ Բնակչությունը [[2010]] թվականի [[Դեկտեմբերի 31|դեկտեմբերի 31-ի]] տվյալներով կազմում է 2965 մարդ<ref>[https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-009r&sachmerkmal=QUASTI&sachschluessel=SQUART04&startjahr=2010&endjahr=2010 Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung — Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende)]</ref>: Զբաղեցնում է՝ 17,40 կմ² տարածք։ Պաշտոնական կոդ 09 6 78 128։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ== * [http://www.euerbach.de/ Պաշտոնական կայք] {{Շվայնֆուրտի շրջան}} {{Արտաքին հղումներ}} 94a8kg67nw2igaupeu03qqy84y1ke5c 8476146 8475881 2022-07-28T00:03:21Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = համայնք | հայերեն անվանում = Օյերբախ | բնօրինակ անվանում = Euerbach | ենթարկում = | երկիր = Գերմանիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = Wappen Euerbach.svg | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=4 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=7 |lon_sec=0 | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Երկրամաս | երկրամաս = Բավարիա | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Շրջան (վարչական միավոր){{!}}Շրջան | շրջան = Շվայնֆուրտ (շրջան){{!}}Շվայնֆուրտ | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = Արթուր Արնոլդ | հիմնադրման թվական = | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = | տարածք = 17,40 | կենտրոնի բարձրություն = 238 | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 2965 | մարդահամարի թվական =2010 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = կա | հեռախոսային կոդ = 09726 | փոստային ինդեքս = 97502 | փոստային ինդեքսներ = | ավտոմոբիլային կոդ = SW | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = 09 6 78 128 | Վիքիպահեստում = Euerbach | կայք =http://www.euerbach.de/ }} '''Օյերբախ''' ({{lang-de|Euerbach}}), համայնք [[Գերմանիա]]յում՝ [[Բավարիա]] երկրամասի [[Շվանդորֆ (շրջան)|Շվանդորֆ]] շրջանում։ Ենթարկվում է [[Ստորին Ֆրանկոնիա]]յի վարչական շրջանին։ Բնակչությունը [[2010]] թվականի [[Դեկտեմբերի 31|դեկտեմբերի 31-ի]] տվյալներով կազմում է 2965 մարդ<ref>[https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-009r&sachmerkmal=QUASTI&sachschluessel=SQUART04&startjahr=2010&endjahr=2010 Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung — Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende)]</ref>։ Զբաղեցնում է՝ 17,40 կմ² տարածք։ Պաշտոնական կոդ 09 6 78 128։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ== * [http://www.euerbach.de/ Պաշտոնական կայք] {{Շվայնֆուրտի շրջան}} {{Արտաքին հղումներ}} bk12i50oczv357xtgw6luvl02d1c9l6 0 676348 8476327 8378879 2022-07-28T11:36:15Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գիտնական | բնագիր անուն = Zenón M. Pereyra }} '''Սենոն Մ. Պերեյրա''' ({{lang-es|Zenón M. Pereyra}}, ? - ? ), [[չիլի]]ացի [[Աստղագետ (գիտնական)|աստղագետ]], աշխատել է [[Արգենտինական ազգային աստղադիտարան|Արգենտինայի ազգային կամ Կորդովայի աստղադիտարանում]]։ [[Փոքր մոլորակների կենտրոն]]ի տվյալների համաձայն, 1966 թվականին հայտնաբերել է [[(1769) Կառլոստոռես]] աստերոիդը<ref>{{cite web |title=Աստերոիդների հայտնաբերողների անվանացանկ |editor=[[Փոքր մոլորակների կենտրոն]] |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/MPDiscsAlpha.html |accessdate= 10 փետրվարի 2015 }}</ref><ref>[http://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=1769 (1769) Կառլոստոռես աստերոիդը] [[Փոքր մոլորակների կենտրոն]]ի կայքում (ուղեծրի տվյալները և դիտարկումները)։ {{ref-en}}</ref>։ Նա նաև հայտնաբերել է [[C/1963 R1 Պերեյրա]] գիսաստղը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Պերեյրա, Սենոն}} [[Կատեգորիա:Չիլիացի աստղագետներ]] [[Կատեգորիա:Աստերոիդ հայտնաբերողներ]] {{Bio-stub}} qi5wspu1hmk126e66mnrixhanxegiz0 0 700076 8476100 8077178 2022-07-27T20:24:41Z 185.57.68.247 /* Տեսություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆուտբոլային հանդիպում |պատկեր = |նկարագրում = |title = Եվրո 2012 եզրափակիչ |իրադարձություն = [[Եվրո 2012]] |թիմ1 = [[Իսպանիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իսպանիա]] |թիմ1ասոցիացիա = {{Դրոշ|Իսպանիա|size=30px}} |թիմ1հաշիվ = 4 |թիմ2 = [[Իտալիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իտալիա]] |թիմ2ասոցիացիա = {{Դրոշ|Իտալիա|size=30px}} |թիմ2հաշիվ = 0 |ամսաթիվ = 1 հուլիս 2012 |մարզադաշտ = [[Կիևի Օլիմպիական մարզադաշտ|Օլիմպիական մարզադաշտ]] |քաղաք = [[Կիև]] |մրցավար = [[Պեդրո Պրոենչա]] ([[Պորտուգալիայի ֆուտբոլի ֆեդերացիա|Պորտուգալիա]]) |հանդիպման խաղացող1ա = [[Անդրես Ինիեստա]] (Իսպանիա) |հանդիսական = 63.170 |եղանակ = Պարզ գիշեր }} '''Եվրո 2012 եզրափակիչ,''' [[ֆուտբոլ]]ային հանդիպում, որը տեղի է ունեցել 2012 թվականի հուլիսի 1-ին [[Ուկրաինա]]յի [[Կիև]] քաղաքի [[Կիևի Օլիմպիական մարզադաշտ|Օլիմպիական մարզադաշտ]]ում, որտեղ որոշվեց [[Եվրո 2012]] թվականի հաղթողը<ref>{{cite news |title=Fixture plan brings Euro dream closer |url=http://www.uefa.com/uefa/aboutuefa/organisation/executivecommittee/news/newsid=1543454.html |work=Union of European Football Associations |date=հոկտեմբերի 4, 2010 |accessdate=հունվարի 3, 2012 }}</ref>։ [[Իսպանիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իսպանիա]]ն, որը հաղթել էր [[Գերմանիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Գերմանիա]]յին [[Եվրո 2008 եզրափակիչ|1-0]] հաշվով [[Եվրո 2008]] թվականի եզրափակչում, հաջողությամբ պաշտպանեց իր տիտղոսը՝ հաղթելով [[Իտալիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իտալիա]]յին 4-0 հաշվով և դարձավ առաջին հավաքականը, որը երկու անգամ անընդմեջ հաղթեց [[Ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնություն]]ում և առաջին հավաքականը, որը երեք անգամ հաղթեց գլխավոր առաջնություններում՝ Եվրո 2008, [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 2010|2010 թվականի աշխարհի գավաթ]] և [[Եվրո 2012]]<ref>{{cite news |title=Germany 0-1 Spain |first=Phil |last=McNulty |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/euro_2008/7363545.stm |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 29, 2008 |accessdate=հունիսի 22, 2012 }}</ref><ref>{{cite news |title=Euro 2012: Spain won't change game plan for Portugal's Cristiano Ronaldo |first=Paul |last=Logothetis |url=http://sports.nationalpost.com/2012/06/27/euro-2012-spain-wont-change-game-plan-for-portugals-cristiano-ronaldo/ |newspaper=National Post |date=հունիսի 27, 2012 |accessdate=հունիսի 28, 2012}}</ref><ref>{{cite news |title=Spot-on Fabregas sends Spain into Euro 2012 final |first=Simon |last=Evans |url=http://www.chicagotribune.com/sports/sns-rt-uk-soccer-euro-portugalbre85q1ip-20120627,0,6049998.story |newspaper=Chicago Tribune |date=հունիսի 27, 2012 |accessdate=հունիսի 28, 2012 |archive-date=2012-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120628132041/http://www.chicagotribune.com/sports/sns-rt-uk-soccer-euro-portugalbre85q1ip-20120627,0,6049998.story |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite web|url=http://espnfc.com/en/report/346764/report.html?=dsf |title= Spain claim historic win|date= հուլիսի 1, 2012|work=ESPN |accessdate=նոյեմբերի 29, 2012 }}</ref>։ Այն ամենամեծ գոլային տարբերությամբ հաղթանակն էր Եվրոպայի եզրափակիչների պատմության մեջ<ref>{{cite web |url=http://www.guardian.co.uk/football/2012/jul/01/euro-2012-spain-italy-final |title= Spain 4 Italy 0 Match Report |date= հուլիսի 1, 2012 |work=Guardian UK |accessdate=նոյեմբերի 29, 2012 }}</ref>։ Սովորաբար Եվրոպայի չեմպիոնը մասնակցում է Կոնֆեդերացիայի գավաթին, սակայն քանի որ Իսպանիան որակավորվել էր որպես 2010 թվականի Աշխարհի չեմպիոն, ապա Եվրոպայից Կոնֆեդերացիայի գավաթ 2013 թվականին մասնակցեց Իտալիան<ref>{{cite web|url=http://www.soccerway.com/news/2012/June/29/italy-qualify-for-confederations-cup/|title=Italy qualify for Confederations Cup|publisher=Soccerway|date=հունիսի 29, 2012|accessdate=2016-04-28|archive-date=2014-02-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20140227151241/http://www.soccerway.com/news/2012/June/29/italy-qualify-for-confederations-cup/|dead-url=yes}}</ref>։ ==Նախապատմություն== Նախքան առաջնությանը այս Իտալիայի և Իսպանիայի հավաքականները հանդիպել էին 30 անգամ, որից տասը հաղթել էր Իտալիան, իսկ Իսպանիան՝ 8 անգամ։ Իտալիան հաղթել էր վերջին հանդիպումում 2-1 հաշվով, որը ընկերական հանդիպում էր և կայացել էր 2011 թվականի օգոստոսի 10-ին<ref>{{cite web |title=Match Press kit - Final - Spain-Italy |url=http://www.uefa.com/printoutfiles/competitions/euro/2012/E/E_2003351_pk.pdf |format=PDF |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հուլիսի 1, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref><ref>{{cite news |title=Aquilani leaves it late |url=http://soccernet.espn.go.com/report?id=316314&cc=5739 |work=ESPN Soccernet |publisher=ESPN |date=օգոստոսի 10, 2011 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 |archive-date=2011-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111223170805/http://soccernet.espn.go.com/report?id=316314&cc=5739 |dead-url=yes }}</ref>։ Իտալիան հաղթել էր Եվրոպայի առաջնությունում մեկ անգամ [[Եվրո 1968|1968]] թվականին՝ եզրափակչում հանդիպելով Հարավսլավիային, իսկ Իսպանիան երկու անգամ՝ [[Եվրոպայի ազգերի գավաթ 1964|1964]] թվականին և [[Եվրո 2008|2008]] թվականին։ [[Եվրո 2000]] թվականին Իտալիան հասավ եզրափակիչ երկրորդ անգամ, որտեղ պարտվեց [[Ֆրանսիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Ֆրանսիա]]յին, մինչդեռ Իսպանիան նույնպես հասել էր [[Եվրո 1984|1984]] թվականի եզրափակիչ՝ պարտվելով նույն Ֆրանսիային 2-0 հաշվով։ Իսպանիան սկսեց առաջնությունը որպես հավակնորդներից մեկը<ref>{{cite news |title=Spain and Germany hot favourites at Euro 2012 ...but don’t rule out a dark horse |url=http://www.independent.ie/sport/soccer/euro-2012/other-news/spain-and-germany-hot-favourites-at-euro-2012-but-dont-rule-out-a-dark-horse-3110323.html |newspaper=Irish Independent |date=մայիսի 16, 2012 |accessdate=հուլիսի 2, 2012}}</ref>` լինելով ՖԻՖԱ-ի վարկանիշում առաջինը, իսկ Իտալիան 20-րդն էր։ ==Ճանապարհ դեպի եզրափակիչ== ===Իսպանիա=== [[Պատկեր:Spain national football team Euro 2012 final.jpg|thumb|Իսպանիայի մեկնարկային կազմը եզրափակչում]] Իսպանիան C խմբում ընդգրկված էր [[Իտալիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իտալիայի]], [[Խորվաթիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Խորվաթիայի]] և [[Իռլանդիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իռլանդիայի]] ընտրանիների հետ. առաջին խաղը անցկացրեց Իտալիայի դեմ 2012 թվականի հունիսի 10-ին։ Առաջին խաղում հանդիպումը ավարտվեց ոչ-ոքի` 1-1 հաշվով<ref name="esp-ita bbc report">{{cite news |first=Ben |last=Smith |title=Euro 2012: Spain 1-1 Italy |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18180099 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 10, 2012 |accessdate=հունիսի 30, 2012 }}</ref>։ Երկրորդ խաղում Իսպանիան հաղթեց Իռլանդիային 4-0 հաշվով<ref name="esp-irl bbc report">{{cite news |first=Graham |last=Chase |title=Spain 4-0 Republic of Ireland |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18180948 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 14, 2012 |accessdate=հունիսի 30, 2012 }}</ref>։ Երրորդ խաղը Իսպանիան անցկացրեց Խորվաթիայի դեմ, որտեղ տարավ ծանր հաղթանակ 1-0 հաշվով<ref name="cro-esp bbc report">{{cite news |first=Ben |last=Smith |title=Croatia 0-1 Spain |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18181161 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 18, 2012 |accessdate=հունիսի 30, 2012 }}</ref>։ Քառորդ եզրափակչում Իսպանիան մրցեց [[Ֆրանսիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Ֆրանսիայի]] դեմ։ Իսպանիան այս խաղում հաղթեց 2-0 հաշվով<ref name="esp-fra bbc report">{{cite news |first=Mandeep |last=Sanghera |title=Spain 2-0 France |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18355234 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 23, 2012 |accessdate=հունիսի 30, 2012 }}</ref>։ Կիսաեզրափակչում Իսպանիան հունիսի 27-ին մրցեց [[Պորտուգալիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Պորտուգալիայի]] դեմ, որը քառորդ եզրափակչում Կրիշտիանու Ռոնալդուի գոլի շնորհիվ հաղթել էր Չեխիայի ընտրանուն<ref>{{cite news |first=Tom |last=Rostance |title=Czech Republic 1-0 Portugal |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18355069 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 21, 2012 |accessdate=հունիսի 30, 2012 }}</ref>։ Այս խաղում հիմնական և լրացուցիչ ժամանակներում գոլ չգրանցվեց<ref name="por-esp bbc report">{{cite news |first=Ben |last=Smith |title=Portugal 0-0 Spain |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18355311 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 27, 2012 |accessdate=հունիսի 30, 2012 }}</ref>։ Հետխաղյա 11 մետրանոցների արդյունքով եզրափակիչ դուրս եկավ Իսպանիան։ ===Իտալիա=== [[Պատկեր:Italy national football team Euro 2012 final.jpg|thumb|Իտալիայի մեկնարկային կազմը եզրափակչում:]] Ինչպես և Իսպանիան, Իտալիան նույնպես ընդգրկված էր C խմբում։ Առաջին խաղը իսպանացիների հետ ավարտվեց ոչ ոքի՝ 1-1 հաշվով<ref name="esp-ita bbc report"/>։ Մյուս խաղը Իտալիան անցկացրեց Խորվաթիայի ընտրանու դեմ հունիսի 14-ին։ Խաղը նույնպես ավարտվեց 1-1 հաշվով<ref name="ita-cro bbc report">{{cite news |first=Jonathan |last=Jurejko |title=Italy 1-1 Croatia |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18180616 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 14, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ Խմբային փուլի վերջին խաղը Իտալիան մրցեց Իռլանդիայի հետ, որտեղ հաղթեց 2-0 հաշվով<ref name="ita-irl bbc report">{{cite news |first=Mandeep |last=Sanghera |title=Italy 2-0 Republic of Ireland |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18181167 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 18, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ Քառորդ եզրափակչում Իտալիան մրցեց [[Անգլիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Անգլիայ]]ի դեմ։ Հիմնական և ավելացված ժամանակները ավարտվեցին 0-0 հաշվով, Իտալիան հաղթեց հետխաղյա 11 մետրանոցների արդյունքում<ref name="eng-ita bbc report">{{cite news |first=Phil |last=McNulty |title=England 0-0 Italy |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18355305 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 24, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ Կիսաեզրափակչում Իտալիան հանդիպեց [[Գերմանիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Գերմանիային]]։ Խաղն ավարտվեց իտալացիների հաղթանակով 2-1 հաշվով<ref name="ger-ita bbc report">{{cite news |first=Phil |last=McNulty |title=Germany 1-2 Italy |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18355490 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հունիսի 28, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ {| style="width:100%; text-align:center;" |- style="vertical-align:top; background:#9cf;" !colspan=2 style="width:1*"|Իսպանիա !Փուլ !colspan=2 style="width:1*"|Իտալիա |- style="vertical-align:top; background:#c1e0ff;" |Մրցակից |Արդյունք ||[[Եվրո 2012#Խմբային փուլ|Խմբային փուլ]] |Մրցակից |Արդյունք |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իտալիա}} |1-1 | style="background:#c1e0ff;"|Խաղ 1 |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իսպանիա}} |1-1 |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իռլանդիա}} |4-0 | style="background:#c1e0ff;"|Խաղ 2 |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Խորվաթիա}} |1-1 |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Խորվաթիա}} |1-0 | style="background:#c1e0ff;"|Խաղ 3 |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իռլանդիա}} |2-0 |- | colspan="2" style="text-align:center;"| {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="175"|Հավաքական !width="20"|{{Tooltip| Խաղ | Խաղացել է}} !width="20"|{{Tooltip| Հ | Հաղթանակ}} !width="20"|{{Tooltip| Ո | Ոչ-ոքի}} !width="20"|{{Tooltip| Պ | Պարտություն}} !width="20"|{{Tooltip| ԽԳ | Խփած գոլ}} !width="20"|{{Tooltip| ԲԳ | Բաց թողած գոլ}} !width="20"|{{Tooltip| ԳՏ | Գոլերի տարբերություն}} !width="20"|{{Tooltip| Մ | Միավոր}} |- |align=left|'''{{Ֆուտբոլ2|Իսպանիա}}''' |3||2||1||0||6||1||+5||'''7''' |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իտալիա}} |3||1||2||0||4||2||+2||'''5''' |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Խորվաթիա}} |3||1||1||1||4||3||+1||'''4''' |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իռլանդիա}} |3||0||0||3||1||9||−8||'''0''' |} | style="background:#c1e0ff;"|Վերջնական դիրք | colspan="2" style="text-align:center;"| {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="175"|Հավաքական !width="20"|{{Tooltip| Խաղ | Խաղացել է}} !width="20"|{{Tooltip| Հ | Հաղթանակ}} !width="20"|{{Tooltip| Ո | Ոչ-ոքի}} !width="20"|{{Tooltip| Պ | Պարտություն}} !width="20"|{{Tooltip| ԽԳ | Խփած գոլ}} !width="20"|{{Tooltip| ԲԳ | Բաց թողած գոլ}} !width="20"|{{Tooltip| ԳՏ | Գոլերի տարբերություն}} !width="20"|{{Tooltip| Մ | Միավոր}} |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իսպանիա}} |3||2||1||0||6||1||+5||'''7''' |- |align=left|'''{{Ֆուտբոլ2|Իտալիա}}''' |3||1||2||0||4||2||+2||'''5''' |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Խորվաթիա}} |3||1||1||1||4||3||+1||'''4''' |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Իռլանդիա}} |3||0||0||3||1||9||−8||'''0''' |} |- style="vertical-align:top; background:#c1e0ff;" |Opponent |Result ||Փլեյ օֆֆ փուլ |Մրցակից |Արդյունք |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Ֆրանսիա}} |2-0 | style="background:#c1e0ff;"|քառորդ եզրափակիչներ |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Անգլիա}} |0-0 ([[Ավելացված ժամանակ (ֆուտբոլ)|աժ]]) (4-2 [[Հետխաղյա 11 մետրանոցներ|11 մ.]]) |- |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Պորտուգալիա}} |0-0 ([[Ավելացված ժամանակ (ֆուտբոլ)|աժ]]) (4-2 [[Հետխաղյա 11 մետրանոցներ|11 մ.]]) | style="background:#c1e0ff;"|Կիսաեզրափակիչներ |align=left|{{Ֆուտբոլ2|Գերմանիա}} |2-1 |} ==Խաղից առաջ== ===Վայր=== [[Պատկեր:Фінал Євро-2012. 1-й тайм.JPG|thumb|[[Կիևի օլիմպիական մարզադաշտ]]ը, որտեղ տեղի է ունեցել եզրափակիչը:]] [[Կիևի օլիմպիական մարզադաշտ]]ը [[Ուկրաինա]]յում ամենամեծ մարզադաշտն էր այն ութ մարզադաշտերից, որտեղ անցակացվեցին Եվրո 2012-ի խաղերը։ Մարզադաշտը ընդգրկվեց որպես եզրափակչի մարզադաշտ 2007 թվականի հունիսի 25-ին<ref>{{cite news |title=Poland and Ukraine host Euro 2012 |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/6562527.stm |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=ապրիլի 18, 2007 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref><ref>{{cite news |title=Volodymyr Rybak: Final tournament of the 2012 European Championship to take place at the NSC "Olimpiysky" |url=http://www.kmu.gov.ua/control/publish/article?art_id=83686335 |work=[[Ուկրաինայի կառավարություն]] Պորտալ |date=հունիսի 25, 2007 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ ===Խաղի գնդակ=== Եզրափակչի պաշտոնական գնդակն էր «Adidas Tango 12»-ը, որը արծաթագույն էր ներկված և Adidas Tango ընտանիքի գնդակներից էր։ Tango 12 գնդակը օգտագործվեց որպես առաջնության գնդակ, որն արտադրվել էր գերմանական [[Adidas]] ընկերության կողմից<ref>{{cite news |title=Casillas on hand to unveil Euro final ball |url=http://www.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=1794703.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=մայիսի 9, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ ===Մրցավարներ=== ՈՒԵՖԱ-ի կողմից խաղի գլխավոր մրցավար էր ընտրվել [[Պեդրո Պրոենկա]]ն, ով ներկայացնում էր [[Պորտուգալիայի ֆուտբոլի ֆեդերացիա]]ն<ref name="referee">{{cite news |title=Proença to referee UEFA Euro 2012 final |url=http://www.uefa.org/protecting-the-game/refereeing/news/newsid=1836359.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հունիսի 29, 2012 |accessdate=հուլիսի 3, 2012 }}</ref>։ Նա միջազգային հանդիպումներ սկսել էր դատել 2003 թվականից<ref>{{cite web |title=Referees |url=http://www.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/matchofficials/index.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |accessdate=հուլիսի 3, 2012 }}</ref> և նույն տարվա հունիսին դատել էր ՈՒԵՖԱ Ինտերտոտոյի գավաթի առաջին փուլի խաղը [[Ժալգիրիս Վիլնյուս|Ժալգիրիս]]ի և [[Օրգրայթ ՖԱ|Օրգրայթ]] ակումբների միջև<ref>{{cite web |title=Žalgiris - Örgryte 1-1 |url=http://www.uefa.com/Competitions/IntertotoCup/FixturesResults/Round=1687/match=71196/index.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հունիսի 22, 2003 |accessdate=հուլիսի 3, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20030628102703/http://www.uefa.com/Competitions/IntertotoCup/FixturesResults/Round=1687/match=71196/index.html |archivedate=2003-06-28 |dead-url=no }}</ref>։ Պրոենկան նախկինում դատել էր երկու ՈՒԵՖԱ եզրափակիչներ, 2004 թվականի մինչև 19 տարեկանների Եվրոպայի առաջնության եզրափակիչը<ref>{{cite news |title=Proença named for Nyon final |url=http://www.uefa.com/uefa/news/Kind=16384/newsId=209290.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հուլիսի 22, 2004 |accessdate=հուլիսի 3, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20040723095201/http://www.uefa.com/uefa/news/Kind=16384/newsId=209290.html |archivedate=2004-07-23 |dead-url=no }}</ref>, [[Չեմպիոնների լիգա 2011-2012]]-ի եզրափակիչը [[Չելսի ՖԱ|Չելսիի]] և [[Բավարիա Մյունխեն]]ի միջև<ref>{{cite news |title=Proença to officiate UEFA Champions League final |url=http://www.uefa.com/uefa/footballfirst/matchorganisation/refereeing/news/newsid=1797921.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=մայիսի 17, 2012 |accessdate=հուլիսի 3, 2012 }}</ref>։ Պրոենկայի օգնականներն էին Բերտինո Միրանդան, Ռիկարդո Սանտոսը, Խորխե Սոուսան և Դուարտե Գոմեսը<ref name="referee"/>, ովքեր նախկինում իր հետ դատել էին Եվրո 2012-ի C խմբի Իսպանիայի և Իռլանդիայի միջև հանդիպումը, D խմբի Շվեդիայի և Ֆրանսիայի միջև հանդիպումը, քառորդ եզրափակչին Անգլիա-Իտալիա հանդիպումը։ Չորրորդ պաշտոնյան թուրք մրցավար [[Չունեյթ Չակիր]]ն էր<ref name="referee"/>։ ===Փակման արարողություն=== Մինչև խաղի սկիզբը տեղի ունեցավ առաջնության փակման արարողությունը, որին մասնակցեց մոտ 6 հազար կամավոր<ref>{{cite news |title=UEFA Euro 2012 closing ceremony |url=http://www.uefa.com/uefaeuro/photos/other-galleries/gallery=1837650.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |accessdate=հուլիսի 2, 2012 }}</ref>։ Նաև հանդես եկավ գերմանացին փոփ երգչուհի [[Օսեանա]]ն, ով երգեց առաջնության պաշտոնական երգ՝ «Endless Summer» երգը<ref>{{cite news |title=Closing ceremony set to thrill |url=http://www.uefa.com/uefa/events/newsid=1836376.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հունիսի 29, 2012 |accessdate=հուլիսի 2, 2012 }}</ref><ref>{{cite news |title=Euro 2012 closing ceremony to last 12 minutes |url=http://www.kyivpost.com/content/sport/euro-2012-closing-ceremony-to-last-12-minutes.html#.T_Cq6bVtZHc |work=Kyiv Post |date=հունիսի 30, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref>։ ==Խաղ== ===Հավաքականների դասավորվածություն=== ====Իսպանիա==== Իսպանիայի մարզիչ [[Վիսենտե դել Բոսկե]] հավաքականի մեկնարկային կազմում թողեց նույն տասնմեկ ֆուտբոլիստներին, ովքեր խաղացել էին Իտալիայի դեմ խմբային փուլում, ինչպես նաև Ֆրանսիայի դեմ քառորդ եզրափակչում, իսկ թիմի դասավորվածությունը թողեց 4-3-3 ձևաչափով։ Միակ տարբերությունը, որ ազատ կիսապաշտպան [[Սեսկ Ֆաբրեգաս]]ին խաղի վերջում փոխարինեց [[Ֆեռնանդո Տոռես]]ը (ով դուրս էր եկել Իռլանդիայի և Խորվաթիայի դեմ խաղերին մեկնարկային կազմերում)։ Դուրս չեկավ [[Ալվարո Նեգրեդո]]ն (ով խաղացել էր կիսաեզրափակիչը Պորտուգալիայի դեմ), իսկ [[Ֆեռնանդո Լյորենտե]]ն այդպես էլ ողջ առաջնությունը անցկացրեց պահեստայինների նստարանին։ Իսպանիայի պաշտպանությունը կազմն էին [[Ռեալ Մադրիդ]]ի խաղացողներ [[Իկեր Կասիլյաս]]ը՝ դարպասին, [[Ալվարո Արբելոա]]ն՝ աջ պաշտպան, [[Սերխիո Ռամոս]]ը՝ կենտրոնում, [[Բարսելոնա ՖԱ|Բարսելոնա]]յի պաշտպան [[Ջերարդ Պիկե]]ն միացավ Ռամոսին պաշտպանության կենտրոնում և Բարսելոնայի նորեկ [[Ժորդի Ալբա]]ն հանդես եկավ ձախից։ Կենտրոնական կիսապաշտպաններն էին [[Չավի]]ն, [[Սերխիո Բուսկետս]]ը և [[Չաբի Ալոնսո]]ն, ձախ թևում [[Անդրես Ինիեստա]]ն էր, իսկ աջում [[Դավիդ Սիլվա]]ն, ով միակ ֆուտբոլիստն էր, ով չէր խաղում Իսպանիայի երկու խոշորագույն ակումբներում։ ====Իտալիա==== Ի տարբերություն Իսպանիայի՝ Իտալիան կատարեց մի շարք փոփոխություններ իր մեկնարկային կազմում։ Իտալիայի մարզիչ [[Չեզարե Պրանդելի]]ն ընտրեց 4-1-3-2 դասավորվածությունը՝ փլեյմեյքեր [[Անդրեա Պիրլո]]յին տալով խորը կիսապաշտպանի դեր։ Նա նաև հարձակվողական երկյակ ընտրեց [[Անտոնիո Կասանո]] և [[Մարիո Բալոտելլի]] զույգին։ Կիսապաշտպան [[Դանիելե դե Ռոսսի]]ն նշանակվեց սվիփերի դերում, ինչպես խմբային խաղերում, սակայն խաղի կեսից փոխեց դիրքը որպես ձախ եզրային հարձակվող կիսապաշտպան։ Դարպասապահ [[Ջանլուիջի Բուֆոն]]ը, ձախ պաշտպան [[Ջեորջիո Կելինի]]ն, կենտրոնական պաշտպաններ [[Անդրեա Բարզալի]]ն և [[Լեոնարդո Բոնուչի]]ն [[Յուվենտուս ՖԱ|Յուվենտուս]]ից էին և հանդիսանում էին ակումբի պաշտպանության կորիզը, ովքեր պարտություն չէին կրել Սերիա Ա-ի 2011-12 մրցաշարում։ Նրանց աջից օգնում էր [[Իգնասիո Աբատե]]ն։ Անդրեա Պիրլոյից բացի կիսապաշտպանությունում հանդես էր գալիս աջ եզրային [[Կլաուդիո Մարկիզիո]]ն, Ռիկարդո Մոնտոլիվոն կենտրոնում և Դանիելե դե Ռոսին ձախից։ Կասանոն և Բալոտելլին խաղում էին առաջնագծում։ ===Տեսություն=== [[Պատկեր:Andrés Iniesta shot Euro 2012 final.jpg|thumb|Ինիեստան հարվածում է Ջանլուիջի Բուֆոնի դարպասին:]] Չնայած պաշտպանողական ֆուտբոլի կանխատեսմանը՝ Իսպանիան առաջին րոպեներից տիրեց նախաձեռնությանը և գնդակի երկար խաղարկումը ավարտվեց Չավիի հարվածով, ինչի արդյունքում գնդակը մի փոքր շեղ ընթացավ դարպասից<ref name="bbc_report">{{cite news |first=Phil |last=McNulty |title=Spain 4-0 Italy |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/18355496 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հուլիսի 1, 2012 |accessdate=օգոստոսի 26, 2012 }}</ref>։ Իսպանիան առաջ անցավ 14-րդ րոպեին, երբ Ինիեստան փոխանցեց Ֆաբրեգասին, ով իր հերթին փոխանցեց Ջիորջիո Չելինիի վրայով Դավիդ Սիլվային, ով իր հերթին գլխի հարվածով մոտ 10 մետրից բացեց հաշիվը<ref name="bbc_report"/>։ Չելինին այդպես էլ չկարողացավ ցույց տալ իր լավագույն խաղը և 21-րդ րոպեին փոխարինվեց Ֆեդերիկո Բալզարելիիով<ref name="bbc_report"/>։ Իտալիան պատասխանեց երկու ոչ վտանգավոր հարվածներով Կասանոյի կողմից, որոնք որսաց Կասիլյասը<ref name="bbc_report"/>։ Իսպանիան մինչև ընդմիջում Ժորդի Ալբայի շնորհիվ ևս մեկ անգամ գրավեց Բուֆոնի դարպասը 41-րդ րոպեին<ref name="bbc_report"/>։ [[Անտոնիո դի Նատալե]]ն փոխարինեց Կասանոյին երկրորդ խաղակեսի սկզբից և երկու անգամ մոտ էր դարպասը գրավելուն, երկրորդ անգամ փայլուն խաղաց Կասիլյասը և փրկեց դարպասը վերահաս գոլից<ref name="bbc_report"/>։ Իտալիայի վերջին փոխարինման ժամանակ [[Տիագու Մոտա]]ն փոխարինեց Ռիկարդո Մոտոլիվոյին, սակայն նա շուտով վնասվածք ստացավ և քանի որ բոլոր փոփոխությունները կատարված էին, Իտալիան վերջին 30 րոպեն խաղաց 10 հոգով<ref name="bbc_report"/>։ Ֆեռնանդո Տոռեսը փոխարինեց Ֆաբրեգասին վերջին 15 րոպեներին և 84-րդ րոպեին դարձավ գոլի հեղինակ Խավիի փոխանցումից հետո և դարձավ առաջին ֆուտբոլիստը ով գոլ խփեց Եվրոպայի երկու առաջնության եզրափակիչներում<ref>{{cite news |first1=Tom |last1=Rostance |first2=Phil |last2=Dawkes |title=Euro 2012 final: as it happened |url=http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/17875873 |work=BBC Sport |publisher=British Broadcasting Corporation |date=հուլիսի 2, 2012 |accessdate=հուլիսի 4, 2012 |archive-date=2012-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120703232515/http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/17875873 |dead-url=yes }}</ref>։ Այնուհետև Տորեսի փոխանցումից հետո գոլի հեղինակ դարձավ [[Խուան Մատա]]ն` դարձնելով հաշիվը 4-0<ref name="bbc_report"/>, ինչը ամենախոշոր հաշիվն էր Եվրոպայի առաջնությունների եզրափակիչների պատմության մեջ։ Իսպանիան դարձավ առաջին հավաքականը, որը հաղթեց երեք խոշորագույն առաջնությունները անընդմեջ։ ===Մանրամասներ=== {{Footballbox |date=07.01.2012 |time=21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]] |team1=[[Իսպանիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Իսպանիա]] {{Դրոշ|Իսպանիա}} |score=4-0 |report=[http://www.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15175/match=2003351/postmatch/report/index.html Հաշվետվություն] |team2={{Ֆուտբոլ2|Իտալիա}} |goals1=[[Դավիդ Սիլվա|Սիլվա]] {{goal|14}}<br />[[Ժորդի Ալբա|Ալբա]] {{goal|41}}<br />[[Ֆեռնանդո Տոռես|Տոռես]] {{goal|84}}<br />[[Խուան Մատա|Մատա]] {{goal|88}} |stadium=[[Կիևի օլիմպիական մարզադաշտ|Օլիմպիական մարզադաշտ]], [[Կիև]] |attendance=63,170<ref name="esp-ita report">{{cite web |title=Full-time report Spain-Italy |url=http://www.uefa.com/newsfiles/euro/2012/2003351.fr.pdf |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=1 July 2012 |accessdate=1 July 2012 }}</ref> |referee=[[Պեդրո Պրոենկա]] ([[Պորտուգալիայի ֆուտբոլի ֆեդերացիա|Պորտուգալիա]])<ref name="referee"/> }} {| width=92% |- |{{ֆուտբոլային համազգեստ |pattern_la = _esp12h |pattern_b = _esp12h |pattern_ra = _esp12h |pattern_sh = _esp12h_b |pattern_so = _esp12h |leftarm = E80113 |body = FFFFFF |rightarm = E80113 |shorts = FFFFFF |socks = E80113 |վերնագիր = Իսպանիա<ref name="esp-ita_line-ups">{{cite web |url=http://www.uefa.com/newsfiles/euro/2012/2003351_lu.pdf|title=Tactical Line-up - Final - Spain-Italy |date=1 July 2012 |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |format=PDF |accessdate=1 July 2012}}</ref> }} |{{ֆուտբոլային համազգեստ |pattern_la = |pattern_b = _ita12h |pattern_ra = |pattern_sh = _colchester0809t |pattern_so = _whitehorizontal |leftarm = 0000FF |body = 0000FF |rightarm = 0000FF |shorts = FFFFFF |socks = 0000FF |վերնագիր = Իտալիա<ref name="esp-ita_line-ups"/> }} |} {| width="100%" |valign="top" width="45%"| {| style="font-size: 90%" cellspacing="0" cellpadding="0" |- !width="25"| !!width="25"| |- | ԴՊ || '''1''' ||[[Իկեր Կասիլյաս]] (Ա) |- | ԱՊ || '''17''' ||[[Ալվարո Արբելոա]] |- | ԿՊ || '''3''' ||[[Ժերար Պիկե]] || {{Դեղին քարտ|25}} |- | ԿՊ || '''15''' ||[[Սերխիո Ռամոս]] |- | ՁՊ || '''18''' ||[[Ժորդի Ալբա]] |- | ԿԱ || '''8''' ||[[Չավի Էռնանդես|Չավի]] |- | ԿԱ || '''16''' ||[[Սերխիո Բուսկետս]] |- | ԿԱ || '''14''' ||[[Չաբի Ալոնսո]] |- | ՀՐ || '''10''' ||[[Սեսկ Ֆաբրեգաս]] || || {{փոխարինում դուրս|75}} |- | ԱՀ || '''21''' ||[[Դավիդ Սիլվա]] || || {{փոխարինում դուրս|59}} |- | ՁՀ || '''6''' ||[[Անդրես Ինիեստա]] || || {{փոխարինում դուրս|87}} |- |colspan=3|'''Փոխարինումներ.''' |- | ՀՐ || '''7''' ||[[Պեդրո Ռոդրիգես|Պեդրո]] || || {{փոխարինում ներս|59}} |- | ԿՊ || '''9''' ||[[Ֆեռնանդո Տոռես]] || || {{փոխարինում ներս|75}} |- | ԿՊ || '''13''' ||[[Խուան Մատա]] || || {{փոխարինում ներս|87}} |- |colspan=3|'''Մարզիչ.''' |- |colspan=3|[[Վիսենտե դել Բոսկե]] |} |valign="top"|[[Պատկեր:ESP-ITA 2012-07-01.svg|300px]] |valign="top" width="55%"| {| style="font-size: 90%" cellspacing="0" cellpadding="0" align="center" |- !width="25"| !!width="25"| |- | ԴՊ || '''1''' ||[[Ջանլուիջի Բուֆֆոն]] (Ա) |- | ԱՊ || '''7''' ||[[Իգնասիո Բատե]] |- | ԿՊ || '''15''' ||[[Անդրեա Բարզալի]] || {{Դեղին քարտ|45}} |- | ԿՊ || '''19''' ||[[Լեոնարդո Բոնուչի]] |- | ՁՊ || '''3''' ||[[Ջիորջիո Կելինի]] || || {{փոխարինում դուրս|21}} |- | ԿԱ || '''21''' ||[[Անդրեա Պիրլո]] |- | ԱԿ || '''8''' ||[[Կլաուդիո Մարկիզիո]] |- | ԱԿ || '''18''' ||[[Ռիկարդո Մոնտոլիվո]] || || {{փոխարինում դուրս|57}} |- | ՁԿ || '''16''' ||[[Դենիելե Դե Ռոսի]] |- | ՀՐ || '''9''' ||[[Մարիո Բալոտելի]] |- | ՀՐ || '''10''' ||[[Անտոնիո Կասանո]] || || {{փոխարինում դուրս|46}} |- |colspan=3|'''Փոխարինումներ.''' |- | ՊՇ || '''6''' ||[[Ֆեդերիկո Բալզարետի]] || || {{փոխարինում ներս|21}} |- | ՀՐ || '''11''' ||[[Անտոնիո Դի Նատալե]] || || {{փոխարինում ներս|46}} |- | ԿԱ || '''5''' ||[[Տիագու Մոտա]] || || {{փոխարինում ներս|57}} |- |colspan=3|'''Մարզիչ.''' |- |colspan=3|[[Չեզարե Պրանդելի]] |} |} {| width=100% style="font-size: 90%" | '''Խաղի լավագույն.''' <br />[[Անդրես Ինիեստա]] (Իսպանիա)<ref name="esp-ita report"/> |} ===Վիճակագրություն=== {{col-start}} {{col-3}} {| class="wikitable" style="text-align:center" |- |+Առաջին խաղակես<ref name="team_statistics">{{cite web |title=Team statistics: Full time |url=http://www.uefa.com/newsfiles/euro/2012/2003351_ts.pdf |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հուլիսի 1, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref> !scope=col width=100|Վիճակագրություն !scope=col width=70 | Իսպանիա !scope=col width=70 | Իտալիա |- |Գոլեր || 2 || 0 |- |Ընդհանուր հարվածներ || 8 || 8 |- |Հարվածներ դարպասին || 5 || 5 |- |Գնդակի վերահսկում || 48% || 52% |- |Անկյունայիններ || 1 || 3 |- |Խաղի կանոնների խախտում || 6 || 4 |- |Խաղից դուրս || 1 || 0 |- |Դեղին քարտեր || 1 || 1 |- |Կարմիր քարտեր || 0 || 0 |} {{col-3}} {| class="wikitable" style="text-align:center" |- |+Երկրորդ խաղակես<ref name="team_statistics"/> !scope=col width=100|Վիճակագրություն !scope=col width=70 | Իսպանիա !scope=col width=70 | Իտալիա |- |Գոլեր || 2 || 0 |- |Ընդհանուր հարվածներ || 6 || 3 |- |Հարվածներ դարպասին || 4 || 1 |- |Գնդակի վերահսկում || 57% || 43% |- |Անկյունայիններ || 2 || 0 |- |Խաղի կանոնների խախտում || 11 || 6 |- |Խաղից դուրս || 2 || 3 |- |Դեղին քարտեր || 0 || 0 |- |Կարմիր քարտեր || 0 || 0 |} {{col-3}} {| class="wikitable" style="text-align:center" |- |+Ընդհանուր<ref name="team_statistics"/> !scope=col width=100|Վիճակագրություն !scope=col width=70 | Իսպանիա !scope=col width=70 | Իտալիա |- |Գոլեր || 4 || 0 |- |Ընդհանուր հարվածներ || 14 || 11 |- |Հարվածներ դարպասին || 9 || 6 |- |Գնդակի վերահսկում || 52% || 48% |- |Անկյունայիններ || 3 || 3 |- |Խաղի կանոնների խախտում || 17 || 10 |- |Խաղից դուրս || 3 || 3 |- |Դեղին քարտեր || 1 || 1 |- |Կարմիր քարտեր || 0 || 0 |} {{col-end}} ==Խաղից հետո== ===Մրցանակի ստացում և տոնակատարություն=== [[Պատկեր:Spain national football team Euro 2012 trophy 01.jpg|thumb|right|Իսպանիայի ֆուտբոլիստները նշում են իրենց հաղթանակը]] Խաղից հետո Հենրի Դելունայի գավաթը տրվեց Իսպանիայի ավագ [[Իկեր Կասիլյաս]]ին ՈՒԵՖԱ նախագահ [[Միշել Պլատինի]]ի կողմից։ Գավաթի բարձրացման պահին մարզադաշտերի բարձրախոսով հեռարձակվեց «Heart of Courage» երգը [[Two Steps from Hell]] խմբի կատարմամբ։ Մամլո ասուլիսի ժամանակ Իսպանիայի մարզիչ [[Վիսենտե դել Բոսկե]]ն նշեց, որ եկել է իսպանական ֆուտբոլի մեծ դարաշրջանը<ref name="del_bosque">{{cite news |first=John |last=Atkin |title=Del Bosque reflects on 'historic win' for Spain |url=http://www.uefa.com/uefaeuro/season=2012/matches/round=15175/match=2003351/postmatch/quotes/index.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հուլիսի 2, 2012 |accessdate=հուլիսի 2, 2012 }}</ref>, սակայն նշեց նաև որ Իտալիան մեծ աշխատանք էր կատարել, չնայած նրանց պարտությանը, նրանք արժանի դիմադրեցին իրենց մինչև այն պահը երբ [[Տիագու Մոտա]]ն ստիպված հեռացավ դաշտից վնասվածքի պատճառով և իր թիմը մնաց տաս հոգով<ref name="del_bosque"/>։ Իտալիայի մարզիչ [[Չեզարե Պրանդելի]]ն նշեց որ լքում է Կիևը հպարտ իր հավաքականի համար և ավելացրեց, որ երբ նա գալիս էր Կիև և տեսնելով մարզադաշտը և լուսավորությունը նա որոշ անհարմարություն է զգացել, սակայն այժմ Կիևը լքում է հպարտորեն։ Իսպանիայի հաղթանակի արդյունքում Դել Բոսկեն դարձավ երկրորդ մարզիչը գերմանացի մարզի [[Հելմուտ Շոն]]ից հետո, ով իր հավաքականը դարձրեց Եվրոպայի և Աշխարհի չեմպիոն<ref>{{cite news |first=John |last=Atkin |title=Double-winning Del Bosque matches Schön feat |url=http://www.uefa.com/uefaeuro/news/newsid=1837138.html |work=UEFA.com |publisher=Union of European Football Associations |date=հուլիսի 1, 2012 |accessdate=հուլիսի 1, 2012 }}</ref> և առաջին մարզիչը, ով հաղթել է նաև [[ՈՒԵՖԱ Չեմպիոնների լիգա]]ն<ref name="del_bosque"/>։ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == *[http://www.uefa.com/uefaeuro/index.html Official website] {{Ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնություն}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} [[Կատեգորիա:Եվրո 2012]] [[Կատեգորիա:2012 ֆուտբոլում]] 3h406d3fa6cb1clfwt3pdnovvrmto1j 0 708136 8475913 8475715 2022-07-27T15:00:24Z LennyMilitaryGuy 124189 /* Աղբյուրներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հրթիռ | անուն = HIMARS | Ճշգրիտ անունը = | Պատկեր = HIMARS - missile launched.jpg | Նկարագիր = HIMARS ՀԿՌՀ | Տեսակ = [[ՀԿՌՀ]] | Կարգ = | Նախագծող = | Կոնստրուկտոր = | Նախագծման տարիներ = | Փորձարկման սկիզբ = | Սկսել է օգտագործվել = | Արտադրող = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} | Արտադրման տարիներ = [[2005]]-ից մինչ օրս | Թողարկված միավորներ = | Հատի գին = 18 մլն. $ | Օգտագործման տարիներ = | Հիմնական օգտագործողներ = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} | Այլ օգտագործողներ = | Հիմնական մոդել = | Փոփոխություններ = | Հիմնական տեխ․ բնութագիրը = | Քաշ = | Մարտագլխիկ = | Նշանառման համակարգ = | Շարժիչ = | Մեքենայի Քաշ = 10.88 տ | Մեքենայի Երկարություն = 7 մ | Մեքենայի Բարձրություն = 3.2 մ | Մեքենայի Լայնություն = 2.4 մ | Մեքենայի շարժիչի հզորություն = 290 ձիաուժ | Մեքենայի շարժիչի տեսակ = դիզելային | Վառելիքի պաշար = 480 կմ | Հրթիռի հիմնական բնութագիր = | Հրթիռների քանակ = 6 | Հրթիռների երկարություն = | Հրթիռների տրամագիծ = 277 մմ | Կրակի Հեռահարություն = 2-300 կմ | Կրակի Տևողություն = 25 վրկ. | Վերալիցքավորման ժամանակ = 5 րոպե | Շեղում = 0% }} '''HIMARS''' ({{lang-en|HIMARS, '''Hi'''gh '''M'''obility '''A'''rtillery '''R'''ocket '''S'''ystem}}, թարգմ․՝ ''բարձր շարժունակության հրետանահրթիռային համակարգ''), [[ԱՄՆ|ամերիկյան]] արտադրության բարձր շարժունակությամբ [[համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ]]։ == Ընդհանուր բնութագիր == HIMARS հրթիռահրետանային համակարգը հայտնի Մ270 համակարգի թեթև տարբերակն է։ Այս համակարգերը գտնվում են [[ԱՄՆ]]-ի [[Զինված ուժեր]]ի սպառազինության մեջ։ Այն արդեն արտահանվել է [[Հորդանան]], [[Սինգապուր]] և [[Արաբական Միացյալ Էմիրություններ]]։ == Տեխնիկական տվյալներ == HIMARS համակարգի մարտական մեքենայի մարտական քաշը կազմում է ընդամենը 10.9 [[տոննա]]։ Այն հավաքված է 6X6 անվավոր թափքի բազայի վրա։ Մեքենայի երկարությունը կազմում է 7 մ, լայնությունը 2.4 մ, իսկ բարձրությունը 3.2 մ։ Մեքենան սնուցվում է Caterpillar 3115 ATAAC 6.6-lite դիզելային շարժիչով զարգացնելով 290 ձիաուժ հզորություն։ Մեքենան զարգացնում է առավելագույնը 85 կմ/ժ արագություն։ Այս համակարգերի վառելիքի պաշարը կազմում է շուրջ 480 կմ։ Այս համակարգի գլխավոր առավելություններից մեկը իր վերալիցքավորման ժամանակն է։ Այս համակարգերը իրենց հետ ունեն նաև վերամբարձ որի օգնությամբ վերալիցքավորվում են ընդամենը 5 րոպեների ընթացքում։ == Մարտավարական տվյալներ == HIMARS համակարգը ղեկավարվում է անձնակազմի 3 անդամների կողմից։ HIMARS համակարգի [[հրթիռ]]ները նույն են ինչ [[Մ270]] համակարգինը, սակայն այն կրում է միայն մեկ փաթեթը՝ ընդհանուր 6 հրթիռներ ([[Մ270]]-ը կրում է 12 [[հրթիռ]])։ [[Հրթիռ]]ների տրամաչափը ստանդարտ 227 միլիմետր։ [[Հրթիռ]]ների մեկնարկային քաշը կազմում է 307 կգ, իսկ մարտագլխիկների քաշը շուրջ 120 կգ։ HIMARS համակարգի բոլոր [[հրթիռ]]ները արձակվում են ընդամենը 25 [[վայրկյան]]ի ընթացքում։ HIMARS համակարգերի հեռահարությունը հասնում է 300 [[կիլոմետր]]ի։ Այս համակարգերը համարվում են գերճշգրիտ, քանի որ շեղում չունեն։ Այս համակարգերի հիմնական առավելությունը նրա վերալիցքավորման ժամանակն է։ == Համեմատություն Սմերչ, Ուռագան, ԱՌ1Ա, PHL-03, ՎՄ-80, M270, Աստրոս II և Պինակա [[ՀԿՌՀ]]-երի հետ == {| class="wikitable" ! Զինատեսակ !! [[Սմերչ (ՀԿՌՀ)|Սմերչ]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/smerch.htm Սմերչ]</ref> !! [[Ուռագան]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/bm27_uragan.htm Ուռագան]</ref> !! [[ԱՌ1Ա (ՀԿՌՀ)|ԱՌ1Ա]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/ar1a.htm ԱՌ1Ա]</ref> !! [[PHL-03]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/phl03.htm PHL-03]</ref> !! [[ՎՄ-80]] !! HIMARS<ref>[http://www.military-today.com/artillery/himars.htm HIMARS]</ref> !! [[M270]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/m270_mlrs.htm Մ270]</ref> !! [[Աստրոս II]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/astros_ii.htm Աստրոս II]</ref> !! [[Պինակա]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/pinaka_mlrs.htm Պինակա]</ref> |- |<center>Պատկեր</center> || [[Պատկեր:2011 Moscow Victory Day Parade (360-24).jpg|98px]] || [[Պատկեր:Parad2014NN-30.jpg|98px]] |||| [[Պատկեր:PHL-03 Multiple rocket launchers 20170902.jpg|98px]] || [[Պատկեր:WM-80.jpg|98px]] || [[Պատկեր:HIMARS - missile launched.jpg|98px]] || [[Պատկեր:MARS (MLRS) Bundeswehr.jpg|98px]] || [[Պատկեր:Avibras ASTROS-II SS-30.JPEG|98px]] || [[Պատկեր:Pinaka.JPG|98px]] |-11 | Արտադրող երկիր || {{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}<br/ >{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ռուսաստան|ՌԴ]] || {{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}<br/ >{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ռուսաստան|ՌԴ]] || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} || {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} || {{դրոշավորում|Բրազիլիա}} || {{դրոշավորում|Հնդկաստան}} |- | Արտադրման տարիներ || [[1987]]-մինչ օրս || [[1975]]-մինչ օրս || [[2009]]-մինչ օրս || [[2005]]-մինչ օրս || [[1999]]-մինչ օրս || [[2005]]-մինչ օրս || [[1983]]-մինչ օրս || [[1983]]-մինչ օրս || [[2000]]-մինչ օրս |- | Զանգված || 43.7 տ || 20 տ || 42.5 տ || 43 տ || 32 տ || 10.9 տ || 24.56 տ || 10 տ || 45 տ |- | Երկարություն || 12.1 մ || 9.63 մ || 13 մ || 12 մ || 9.5 մ || 7 մ || 6.97 մ || 7 մ || 12.5 մ |- | Բարձրություն || 3.05 մ || 2.8 մ || 3 մ || 3 մ || 3 մ || 3.2 մ || 2.97 մ || 2.9 մ || 3 մ |- | Լայնություն || 3.05 մ || 3.23 մ || 3 մ || 3 մ || 3.5 մ || 2.4 մ || 2.62 || 2.6 մ || 2.5 |- | Տրամաչափ || 300 մմ || 200 մմ || 300 մմ || 300 մմ || 273 մմ || 227 մմ || 227 մմ || 127, 180, 300 մմ || 214 մմ |- | Ուղղորդիչների քանակ || 12 հատ || 16 հատ || 10 հատ || 8 հատ || 12 հատ || 6 հատ || 12 հատ || 32, 16, 4 հատ || 16 |- | Կրակի նվազ. հեռավորություն || 2 կմ || 8.5 կմ || 20 կմ || 20 կմ || 34 կմ || 2 կմ || 2 կմ || 7 կմ || 5 կմ |- | Կրակի առավել. հեռավորություն || 90 կմ || 34 կմ || 130 կմ || 150 կմ || 80 կմ || 300 կմ || 300 կմ || 90 կմ || 40 կմ |- | Վերալիցքավորում || 30 րոպե || 12-20 րոպե || 20 րոպե || 30 րոպե || 15-20 րոպե || 5-10 րոպե || 5 րոպե || 15-20 րոպե || 15 րոպե |- | Վառելիքի պաշար || 850 կմ || 500 կմ || 650 կմ || 650 կմ || 550 կմ || 480 կմ || 485 կմ || 480 կմ || 800 կմ |- | Արժեք || 12.5 մլն. $ || 9 մլն. $ || 9 մլն. $ || 9 մլն. $ || 7 մլն. $ || 18 մլն. $ || 20 մլն. $ || 13, 5 մլն. $ || 2 մլն. $ |} == Պայմանագրեր ԱՄՆ բանակի և ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսի միջև == [[Պատկեր:HIMARS DA-SD-07-43938.jpg|մինի|աջից|300px]] [[2003]] թվականի [[մարտ]]ին [[ԱՄՆ]] [[զինված ուժեր]]ի և [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ԱՄՆ Ծովային հետևակի կորպուսի]] միջև ստորագրել է պայմանագիր ցածր տոկոսադրույքով կնքվեց պայմանագիր որի արդյունքում ԱՄՆ բանակը ստացավ 89, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|Ծովային հետևակի կորպուսը]] 4 HIMARS համակարգեր։ Երկրորդ պայմանագիրը կնքվել է [[2004]] թվականի [[հունվար]]ին։ Ըստ այդ պայմանագրի բանակը ստացավ 25, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ծովային հետևակի կորպուսը]] մեկ հատ HIMARS համակարգեր։ [[2005]] թ. [[հունվար]]ին կնքվեց երրորդ պայմանագիրը, որի համաձայն բանակը ստացավ 37, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|Ծովային հետևակի կորպուսը]] 1 համակարգեր։ == Սպառազինություն == * {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} - 417 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=40,44|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|Սինգապուր}} - 18 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=287|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|ԱՄԷ}} - 20 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=357|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|Կանադա}} - 20 ՌՀ (պատվիրված է) * {{դրոշավորում|Հորդանան}} - 12 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=337|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> և 432 հրթիռ, [[2012]] թվականի դրությամբ * {{դրոշավորում|Լեհաստան}} - ~ 500 ՌՀ (պատվիրված է), 2022 թվականի դրությամբ. * {{դրոշավորում|Ռումինիա}} - 18 ՀԿՌՀ HIMARS, 2021 թվականի դրությամբ<ref>{{статья|заглавие=США вооружили Румынию|ссылка=https://www.mk.ru/politics/2021/03/09/ssha-vooruzhili-rumyniyu.html|издание=Mk.ru|год=2021}}</ref> * {{դրոշավորում|Ուկրաինա}} - M142 (սպասվում է 4 միավոր)<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/politics/01/06/2022/6296b4189a7947799595b383|title=В Белом доме анонсировали передачу Украине систем залпового огня|website=РБК|access-date=2022-06-01}}</ref> [[2022]] թվականի [[մայիսի 31]]-ին [[Սպիտակ տուն]]ը մամուլին տեղեկացրել է, որ ԱՄՆ-ը HIMARS կմատակարարի Ուկրաինային՝ առանց առավել մեծ հեռահարության հրթիռների, պայմանով, որ Ուկրաինան չի հարվածի [[Ռուսաստան]]ի տարածքին այդ համակարգով<ref>{{Cite web |title= U.S. to Send Ukraine $700 Million in Military Aid, Including Advanced Rockets|url=https://www.nytimes.com/2022/05/31/us/politics/biden-ukraine-rockets.html |website=The New York Times |date=31 May 2022 |language=en}}</ref><ref>https://www.nytimes.com/2022/05/31/opinion/biden-ukraine-strategy.html</ref><ref>https://www.theguardian.com/world/2022/jun/01/himars-what-are-the-advanced-rockets-us-is-sending-ukraine</ref>։ [[Պատկեր:HIMARS operators.png|մինի|աջից|450px|HIMARS համակարգեր ունեցող երկրները]] === Հնարավոր Օպերատորներ === * {{դրոշավորում|Կանադա}} * {{դրոշավորում|Կատար}} * {{դրոշավորում|Լեհաստան}} * {{դրոշավորում|Իսպանիա}} == Տես նաև == * [[Սմերչ (ՀԿՌՀ)|Սմերչ]] * [[ՎՄ-80]] * [[ԲՄ-21 Գրադ (ՀԿՌՀ)|ԲՄ 21 Գրադ]] * [[ԱՌ1Ա (ՀԿՌՀ)|ԱՌ1Ա]] * [[Աստրոս II]] * [[Պինակա]] * [[ՌՄ-70]] * [[ՎՌ-40 Լանգուստա]] == Աղբյուրներ == * [http://www.military-today.com/artillery/himars.htm Մ142 HIMARS]{{ref-en}} * [http://www.army-technology.com/projects/himars/ HIMARS բարձր մոբիլիզացված հրթիռահրետանային համակարգ, ԱՄՆ]{{ref-en}} * [http://www.lockheedmartin.com/us/products/himars.html բարձր մոբիլիզացված հրթիռահրետանային համակարգ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161123230252/http://www.lockheedmartin.com/us/products/himars.html |date=2016-11-23 }}{{ref-en}} * [https://www.nsnlookup.com/equipment-intelligence/land/m142 HIMARS Technical Manuals] {{ref-en}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Հրթիռային զենք]] acewt44d4gh9kzqnf9fx957uki5qr5q 8475932 8475913 2022-07-27T15:44:12Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հրթիռ | անուն = HIMARS | Ճշգրիտ անունը = | Պատկեր = HIMARS - missile launched.jpg | Նկարագիր = HIMARS ՀԿՌՀ | Տեսակ = [[ՀԿՌՀ]] | Կարգ = | Նախագծող = | Կոնստրուկտոր = | Նախագծման տարիներ = | Փորձարկման սկիզբ = | Սկսել է օգտագործվել = | Արտադրող = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} | Արտադրման տարիներ = [[2005]]-ից մինչ օրս | Թողարկված միավորներ = | Հատի գին = 18 մլն. $ | Օգտագործման տարիներ = | Հիմնական օգտագործողներ = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} | Այլ օգտագործողներ = | Հիմնական մոդել = | Փոփոխություններ = | Հիմնական տեխ․ բնութագիրը = | Քաշ = | Մարտագլխիկ = | Նշանառման համակարգ = | Շարժիչ = | Մեքենայի Քաշ = 10.88 տ | Մեքենայի Երկարություն = 7 մ | Մեքենայի Բարձրություն = 3.2 մ | Մեքենայի Լայնություն = 2.4 մ | Մեքենայի շարժիչի հզորություն = 290 ձիաուժ | Մեքենայի շարժիչի տեսակ = դիզելային | Վառելիքի պաշար = 480 կմ | Հրթիռի հիմնական բնութագիր = | Հրթիռների քանակ = 6 | Հրթիռների երկարություն = | Հրթիռների տրամագիծ = 277 մմ | Կրակի Հեռահարություն = 2-300 կմ | Կրակի Տևողություն = 25 վրկ. | Վերալիցքավորման ժամանակ = 5 րոպե | Շեղում = 0% }} '''HIMARS''' ({{lang-en|HIMARS, '''Hi'''gh '''M'''obility '''A'''rtillery '''R'''ocket '''S'''ystem}}, թարգմ․՝ ''բարձր շարժունակության հրետանահրթիռային համակարգ''), [[ԱՄՆ|ամերիկյան]] արտադրության բարձր շարժունակությամբ [[համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ]]։ == Ընդհանուր բնութագիր == HIMARS հրթիռահրետանային համակարգը հայտնի Մ270 համակարգի թեթև տարբերակն է։ Այս համակարգերը գտնվում են [[ԱՄՆ]]-ի [[Զինված ուժեր]]ի սպառազինության մեջ։ Այն արդեն արտահանվել է [[Հորդանան]], [[Սինգապուր]] և [[Արաբական Միացյալ Էմիրություններ]]։ == Տեխնիկական տվյալներ == HIMARS համակարգի մարտական մեքենայի մարտական քաշը կազմում է ընդամենը 10.9 [[տոննա]]։ Այն հավաքված է 6X6 անվավոր թափքի բազայի վրա։ Մեքենայի երկարությունը կազմում է 7 մ, լայնությունը 2.4 մ, իսկ բարձրությունը 3.2 մ։ Մեքենան սնուցվում է Caterpillar 3115 ATAAC 6.6-lite դիզելային շարժիչով զարգացնելով 290 ձիաուժ հզորություն։ Մեքենան զարգացնում է առավելագույնը 85 կմ/ժ արագություն։ Այս համակարգերի վառելիքի պաշարը կազմում է շուրջ 480 կմ։ Այս համակարգի գլխավոր առավելություններից մեկը իր վերալիցքավորման ժամանակն է։ Այս համակարգերը իրենց հետ ունեն նաև վերամբարձ որի օգնությամբ վերալիցքավորվում են ընդամենը 5 րոպեների ընթացքում։ == Մարտավարական տվյալներ == HIMARS համակարգը ղեկավարվում է անձնակազմի 3 անդամների կողմից։ HIMARS համակարգի [[հրթիռ]]ները նույն են ինչ [[Մ270]] համակարգինը, սակայն այն կրում է միայն մեկ փաթեթը՝ ընդհանուր 6 հրթիռներ ([[Մ270]]-ը կրում է 12 [[հրթիռ]])։ [[Հրթիռ]]ների տրամաչափը ստանդարտ 227 միլիմետր։ [[Հրթիռ]]ների մեկնարկային քաշը կազմում է 307 կգ, իսկ մարտագլխիկների քաշը շուրջ 120 կգ։ HIMARS համակարգի բոլոր [[հրթիռ]]ները արձակվում են ընդամենը 25 [[վայրկյան]]ի ընթացքում։ HIMARS համակարգերի հեռահարությունը հասնում է 300 [[կիլոմետր]]ի։ Այս համակարգերը համարվում են գերճշգրիտ, քանի որ շեղում չունեն։ Այս համակարգերի հիմնական առավելությունը նրա վերալիցքավորման ժամանակն է։ == Համեմատություն Սմերչ, Ուռագան, ԱՌ1Ա, PHL-03, ՎՄ-80, M270, Աստրոս II և Պինակա [[ՀԿՌՀ]]-երի հետ == {| class="wikitable" ! Զինատեսակ !! [[Սմերչ (ՀԿՌՀ)|Սմերչ]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/smerch.htm Սմերչ]</ref> !! [[Ուռագան]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/bm27_uragan.htm Ուռագան]</ref> !! [[ԱՌ1Ա (ՀԿՌՀ)|ԱՌ1Ա]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/ar1a.htm ԱՌ1Ա]</ref> !! [[PHL-03]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/phl03.htm PHL-03]</ref> !! [[ՎՄ-80]] !! HIMARS<ref>[http://www.military-today.com/artillery/himars.htm HIMARS]</ref> !! [[M270]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/m270_mlrs.htm Մ270]</ref> !! [[Աստրոս II]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/astros_ii.htm Աստրոս II]</ref> !! [[Պինակա]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/pinaka_mlrs.htm Պինակա]</ref> |- |<center>Պատկեր</center> || [[Պատկեր:2011 Moscow Victory Day Parade (360-24).jpg|98px]] || [[Պատկեր:Parad2014NN-30.jpg|98px]] |||| [[Պատկեր:PHL-03 Multiple rocket launchers 20170902.jpg|98px]] || [[Պատկեր:WM-80.jpg|98px]] || [[Պատկեր:HIMARS - missile launched.jpg|98px]] || [[Պատկեր:MARS (MLRS) Bundeswehr.jpg|98px]] || [[Պատկեր:Avibras ASTROS-II SS-30.JPEG|98px]] || [[Պատկեր:Pinaka.JPG|98px]] |-11 | Արտադրող երկիր || {{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}<br/ >{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ռուսաստան|ՌԴ]] || {{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}<br/ >{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ռուսաստան|ՌԴ]] || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} || {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} || {{դրոշավորում|Բրազիլիա}} || {{դրոշավորում|Հնդկաստան}} |- | Արտադրման տարիներ || [[1987]]-մինչ օրս || [[1975]]-մինչ օրս || [[2009]]-մինչ օրս || [[2005]]-մինչ օրս || [[1999]]-մինչ օրս || [[2005]]-մինչ օրս || [[1983]]-մինչ օրս || [[1983]]-մինչ օրս || [[2000]]-մինչ օրս |- | Զանգված || 43.7 տ || 20 տ || 42.5 տ || 43 տ || 32 տ || 10.9 տ || 24.56 տ || 10 տ || 45 տ |- | Երկարություն || 12.1 մ || 9.63 մ || 13 մ || 12 մ || 9.5 մ || 7 մ || 6.97 մ || 7 մ || 12.5 մ |- | Բարձրություն || 3.05 մ || 2.8 մ || 3 մ || 3 մ || 3 մ || 3.2 մ || 2.97 մ || 2.9 մ || 3 մ |- | Լայնություն || 3.05 մ || 3.23 մ || 3 մ || 3 մ || 3.5 մ || 2.4 մ || 2.62 || 2.6 մ || 2.5 |- | Տրամաչափ || 300 մմ || 200 մմ || 300 մմ || 300 մմ || 273 մմ || 227 մմ || 227 մմ || 127, 180, 300 մմ || 214 մմ |- | Ուղղորդիչների քանակ || 12 հատ || 16 հատ || 10 հատ || 8 հատ || 12 հատ || 6 հատ || 12 հատ || 32, 16, 4 հատ || 16 |- | Կրակի նվազ. հեռավորություն || 2 կմ || 8.5 կմ || 20 կմ || 20 կմ || 34 կմ || 2 կմ || 2 կմ || 7 կմ || 5 կմ |- | Կրակի առավել. հեռավորություն || 90 կմ || 34 կմ || 130 կմ || 150 կմ || 80 կմ || 300 կմ || 300 կմ || 90 կմ || 40 կմ |- | Վերալիցքավորում || 30 րոպե || 12-20 րոպե || 20 րոպե || 30 րոպե || 15-20 րոպե || 5-10 րոպե || 5 րոպե || 15-20 րոպե || 15 րոպե |- | Վառելիքի պաշար || 850 կմ || 500 կմ || 650 կմ || 650 կմ || 550 կմ || 480 կմ || 485 կմ || 480 կմ || 800 կմ |- | Արժեք || 12.5 մլն. $ || 9 մլն. $ || 9 մլն. $ || 9 մլն. $ || 7 մլն. $ || 18 մլն. $ || 20 մլն. $ || 13, 5 մլն. $ || 2 մլն. $ |} == Պայմանագրեր ԱՄՆ բանակի և ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսի միջև == [[Պատկեր:HIMARS DA-SD-07-43938.jpg|մինի|աջից|300px]] [[2003]] թվականի [[մարտ]]ին [[ԱՄՆ]] [[զինված ուժեր]]ի և [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ԱՄՆ Ծովային հետևակի կորպուսի]] միջև ստորագրել է պայմանագիր ցածր տոկոսադրույքով կնքվեց պայմանագիր որի արդյունքում ԱՄՆ բանակը ստացավ 89, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|Ծովային հետևակի կորպուսը]] 4 HIMARS համակարգեր։ Երկրորդ պայմանագիրը կնքվել է [[2004]] թվականի [[հունվար]]ին։ Ըստ այդ պայմանագրի բանակը ստացավ 25, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ծովային հետևակի կորպուսը]] մեկ հատ HIMARS համակարգեր։ [[2005]] թ. [[հունվար]]ին կնքվեց երրորդ պայմանագիրը, որի համաձայն բանակը ստացավ 37, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|Ծովային հետևակի կորպուսը]] 1 համակարգեր։ == Սպառազինություն == * {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} - 417 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=40,44|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|Սինգապուր}} - 18 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=287|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|ԱՄԷ}} - 20 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=357|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|Կանադա}} - 20 ՌՀ (պատվիրված է) * {{դրոշավորում|Հորդանան}} - 12 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=337|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> և 432 հրթիռ, [[2012]] թվականի դրությամբ * {{դրոշավորում|Լեհաստան}} - ~ 500 ՌՀ (պատվիրված է), 2022 թվականի դրությամբ. * {{դրոշավորում|Ռումինիա}} - 18 ՀԿՌՀ HIMARS, 2021 թվականի դրությամբ<ref>{{статья|заглавие=США вооружили Румынию|ссылка=https://www.mk.ru/politics/2021/03/09/ssha-vooruzhili-rumyniyu.html|издание=Mk.ru|год=2021}}</ref> * {{դրոշավորում|Ուկրաինա}} - M142 (սպասվում է 4 միավոր)<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/politics/01/06/2022/6296b4189a7947799595b383|title=В Белом доме анонсировали передачу Украине систем залпового огня|website=РБК|access-date=2022-06-01}}</ref> [[2022]] թվականի [[մայիսի 31]]-ին [[Սպիտակ տուն]]ը մամուլին տեղեկացրել է, որ ԱՄՆ-ը HIMARS կմատակարարի Ուկրաինային՝ առանց առավել մեծ հեռահարության հրթիռների, պայմանով, որ Ուկրաինան չի հարվածի [[Ռուսաստան]]ի տարածքին այդ համակարգով<ref>{{Cite web |title= U.S. to Send Ukraine $700 Million in Military Aid, Including Advanced Rockets|url=https://www.nytimes.com/2022/05/31/us/politics/biden-ukraine-rockets.html |website=The New York Times |date=31 May 2022 |language=en}}</ref><ref>https://www.nytimes.com/2022/05/31/opinion/biden-ukraine-strategy.html</ref><ref>https://www.theguardian.com/world/2022/jun/01/himars-what-are-the-advanced-rockets-us-is-sending-ukraine</ref>։ [[Պատկեր:HIMARS operators.png|մինի|աջից|450px|HIMARS համակարգեր ունեցող երկրները]] === Հնարավոր օպերատորներ === * {{դրոշավորում|Կանադա}} * {{դրոշավորում|Կատար}} * {{դրոշավորում|Լեհաստան}} * {{դրոշավորում|Իսպանիա}} == Տես նաև == * [[Սմերչ (ՀԿՌՀ)|Սմերչ]] * [[ՎՄ-80]] * [[ԲՄ-21 Գրադ (ՀԿՌՀ)|ԲՄ 21 Գրադ]] * [[ԱՌ1Ա (ՀԿՌՀ)|ԱՌ1Ա]] * [[Աստրոս II]] * [[Պինակա]] * [[ՌՄ-70]] * [[ՎՌ-40 Լանգուստա]] == Աղբյուրներ == * [http://www.military-today.com/artillery/himars.htm Մ142 HIMARS]{{ref-en}} * [http://www.army-technology.com/projects/himars/ HIMARS բարձր մոբիլիզացված հրթիռահրետանային համակարգ, ԱՄՆ]{{ref-en}} * [http://www.lockheedmartin.com/us/products/himars.html բարձր մոբիլիզացված հրթիռահրետանային համակարգ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161123230252/http://www.lockheedmartin.com/us/products/himars.html |date=2016-11-23 }}{{ref-en}} * [https://www.nsnlookup.com/equipment-intelligence/land/m142 HIMARS Technical Manuals] {{ref-en}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Հրթիռային զենք]] a3z5dxa6r2pmqtzygdbewmw0xw1zu8r 8476059 8475932 2022-07-27T18:08:48Z LennyMilitaryGuy 124189 /* Աղբյուրներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հրթիռ | անուն = HIMARS | Ճշգրիտ անունը = | Պատկեր = HIMARS - missile launched.jpg | Նկարագիր = HIMARS ՀԿՌՀ | Տեսակ = [[ՀԿՌՀ]] | Կարգ = | Նախագծող = | Կոնստրուկտոր = | Նախագծման տարիներ = | Փորձարկման սկիզբ = | Սկսել է օգտագործվել = | Արտադրող = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} | Արտադրման տարիներ = [[2005]]-ից մինչ օրս | Թողարկված միավորներ = | Հատի գին = 18 մլն. $ | Օգտագործման տարիներ = | Հիմնական օգտագործողներ = {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} | Այլ օգտագործողներ = | Հիմնական մոդել = | Փոփոխություններ = | Հիմնական տեխ․ բնութագիրը = | Քաշ = | Մարտագլխիկ = | Նշանառման համակարգ = | Շարժիչ = | Մեքենայի Քաշ = 10.88 տ | Մեքենայի Երկարություն = 7 մ | Մեքենայի Բարձրություն = 3.2 մ | Մեքենայի Լայնություն = 2.4 մ | Մեքենայի շարժիչի հզորություն = 290 ձիաուժ | Մեքենայի շարժիչի տեսակ = դիզելային | Վառելիքի պաշար = 480 կմ | Հրթիռի հիմնական բնութագիր = | Հրթիռների քանակ = 6 | Հրթիռների երկարություն = | Հրթիռների տրամագիծ = 277 մմ | Կրակի Հեռահարություն = 2-300 կմ | Կրակի Տևողություն = 25 վրկ. | Վերալիցքավորման ժամանակ = 5 րոպե | Շեղում = 0% }} '''HIMARS''' ({{lang-en|HIMARS, '''Hi'''gh '''M'''obility '''A'''rtillery '''R'''ocket '''S'''ystem}}, թարգմ․՝ ''բարձր շարժունակության հրետանահրթիռային համակարգ''), [[ԱՄՆ|ամերիկյան]] արտադրության բարձր շարժունակությամբ [[համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ]]։ == Ընդհանուր բնութագիր == HIMARS հրթիռահրետանային համակարգը հայտնի Մ270 համակարգի թեթև տարբերակն է։ Այս համակարգերը գտնվում են [[ԱՄՆ]]-ի [[Զինված ուժեր]]ի սպառազինության մեջ։ Այն արդեն արտահանվել է [[Հորդանան]], [[Սինգապուր]] և [[Արաբական Միացյալ Էմիրություններ]]։ == Տեխնիկական տվյալներ == HIMARS համակարգի մարտական մեքենայի մարտական քաշը կազմում է ընդամենը 10.9 [[տոննա]]։ Այն հավաքված է 6X6 անվավոր թափքի բազայի վրա։ Մեքենայի երկարությունը կազմում է 7 մ, լայնությունը 2.4 մ, իսկ բարձրությունը 3.2 մ։ Մեքենան սնուցվում է Caterpillar 3115 ATAAC 6.6-lite դիզելային շարժիչով զարգացնելով 290 ձիաուժ հզորություն։ Մեքենան զարգացնում է առավելագույնը 85 կմ/ժ արագություն։ Այս համակարգերի վառելիքի պաշարը կազմում է շուրջ 480 կմ։ Այս համակարգի գլխավոր առավելություններից մեկը իր վերալիցքավորման ժամանակն է։ Այս համակարգերը իրենց հետ ունեն նաև վերամբարձ որի օգնությամբ վերալիցքավորվում են ընդամենը 5 րոպեների ընթացքում։ == Մարտավարական տվյալներ == HIMARS համակարգը ղեկավարվում է անձնակազմի 3 անդամների կողմից։ HIMARS համակարգի [[հրթիռ]]ները նույն են ինչ [[Մ270]] համակարգինը, սակայն այն կրում է միայն մեկ փաթեթը՝ ընդհանուր 6 հրթիռներ ([[Մ270]]-ը կրում է 12 [[հրթիռ]])։ [[Հրթիռ]]ների տրամաչափը ստանդարտ 227 միլիմետր։ [[Հրթիռ]]ների մեկնարկային քաշը կազմում է 307 կգ, իսկ մարտագլխիկների քաշը շուրջ 120 կգ։ HIMARS համակարգի բոլոր [[հրթիռ]]ները արձակվում են ընդամենը 25 [[վայրկյան]]ի ընթացքում։ HIMARS համակարգերի հեռահարությունը հասնում է 300 [[կիլոմետր]]ի։ Այս համակարգերը համարվում են գերճշգրիտ, քանի որ շեղում չունեն։ Այս համակարգերի հիմնական առավելությունը նրա վերալիցքավորման ժամանակն է։ == Համեմատություն Սմերչ, Ուռագան, ԱՌ1Ա, PHL-03, ՎՄ-80, M270, Աստրոս II և Պինակա [[ՀԿՌՀ]]-երի հետ == {| class="wikitable" ! Զինատեսակ !! [[Սմերչ (ՀԿՌՀ)|Սմերչ]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/smerch.htm Սմերչ]</ref> !! [[Ուռագան]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/bm27_uragan.htm Ուռագան]</ref> !! [[ԱՌ1Ա (ՀԿՌՀ)|ԱՌ1Ա]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/ar1a.htm ԱՌ1Ա]</ref> !! [[PHL-03]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/phl03.htm PHL-03]</ref> !! [[ՎՄ-80]] !! HIMARS<ref>[http://www.military-today.com/artillery/himars.htm HIMARS]</ref> !! [[M270]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/m270_mlrs.htm Մ270]</ref> !! [[Աստրոս II]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/astros_ii.htm Աստրոս II]</ref> !! [[Պինակա]]<ref>[http://www.military-today.com/artillery/pinaka_mlrs.htm Պինակա]</ref> |- |<center>Պատկեր</center> || [[Պատկեր:2011 Moscow Victory Day Parade (360-24).jpg|98px]] || [[Պատկեր:Parad2014NN-30.jpg|98px]] |||| [[Պատկեր:PHL-03 Multiple rocket launchers 20170902.jpg|98px]] || [[Պատկեր:WM-80.jpg|98px]] || [[Պատկեր:HIMARS - missile launched.jpg|98px]] || [[Պատկեր:MARS (MLRS) Bundeswehr.jpg|98px]] || [[Պատկեր:Avibras ASTROS-II SS-30.JPEG|98px]] || [[Պատկեր:Pinaka.JPG|98px]] |-11 | Արտադրող երկիր || {{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}<br/ >{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ռուսաստան|ՌԴ]] || {{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}<br/ >{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ռուսաստան|ՌԴ]] || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|Չինաստան}} || {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} || {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} || {{դրոշավորում|Բրազիլիա}} || {{դրոշավորում|Հնդկաստան}} |- | Արտադրման տարիներ || [[1987]]-մինչ օրս || [[1975]]-մինչ օրս || [[2009]]-մինչ օրս || [[2005]]-մինչ օրս || [[1999]]-մինչ օրս || [[2005]]-մինչ օրս || [[1983]]-մինչ օրս || [[1983]]-մինչ օրս || [[2000]]-մինչ օրս |- | Զանգված || 43.7 տ || 20 տ || 42.5 տ || 43 տ || 32 տ || 10.9 տ || 24.56 տ || 10 տ || 45 տ |- | Երկարություն || 12.1 մ || 9.63 մ || 13 մ || 12 մ || 9.5 մ || 7 մ || 6.97 մ || 7 մ || 12.5 մ |- | Բարձրություն || 3.05 մ || 2.8 մ || 3 մ || 3 մ || 3 մ || 3.2 մ || 2.97 մ || 2.9 մ || 3 մ |- | Լայնություն || 3.05 մ || 3.23 մ || 3 մ || 3 մ || 3.5 մ || 2.4 մ || 2.62 || 2.6 մ || 2.5 |- | Տրամաչափ || 300 մմ || 200 մմ || 300 մմ || 300 մմ || 273 մմ || 227 մմ || 227 մմ || 127, 180, 300 մմ || 214 մմ |- | Ուղղորդիչների քանակ || 12 հատ || 16 հատ || 10 հատ || 8 հատ || 12 հատ || 6 հատ || 12 հատ || 32, 16, 4 հատ || 16 |- | Կրակի նվազ. հեռավորություն || 2 կմ || 8.5 կմ || 20 կմ || 20 կմ || 34 կմ || 2 կմ || 2 կմ || 7 կմ || 5 կմ |- | Կրակի առավել. հեռավորություն || 90 կմ || 34 կմ || 130 կմ || 150 կմ || 80 կմ || 300 կմ || 300 կմ || 90 կմ || 40 կմ |- | Վերալիցքավորում || 30 րոպե || 12-20 րոպե || 20 րոպե || 30 րոպե || 15-20 րոպե || 5-10 րոպե || 5 րոպե || 15-20 րոպե || 15 րոպե |- | Վառելիքի պաշար || 850 կմ || 500 կմ || 650 կմ || 650 կմ || 550 կմ || 480 կմ || 485 կմ || 480 կմ || 800 կմ |- | Արժեք || 12.5 մլն. $ || 9 մլն. $ || 9 մլն. $ || 9 մլն. $ || 7 մլն. $ || 18 մլն. $ || 20 մլն. $ || 13, 5 մլն. $ || 2 մլն. $ |} == Պայմանագրեր ԱՄՆ բանակի և ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսի միջև == [[Պատկեր:HIMARS DA-SD-07-43938.jpg|մինի|աջից|300px]] [[2003]] թվականի [[մարտ]]ին [[ԱՄՆ]] [[զինված ուժեր]]ի և [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ԱՄՆ Ծովային հետևակի կորպուսի]] միջև ստորագրել է պայմանագիր ցածր տոկոսադրույքով կնքվեց պայմանագիր որի արդյունքում ԱՄՆ բանակը ստացավ 89, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|Ծովային հետևակի կորպուսը]] 4 HIMARS համակարգեր։ Երկրորդ պայմանագիրը կնքվել է [[2004]] թվականի [[հունվար]]ին։ Ըստ այդ պայմանագրի բանակը ստացավ 25, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ծովային հետևակի կորպուսը]] մեկ հատ HIMARS համակարգեր։ [[2005]] թ. [[հունվար]]ին կնքվեց երրորդ պայմանագիրը, որի համաձայն բանակը ստացավ 37, իսկ [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|Ծովային հետևակի կորպուսը]] 1 համակարգեր։ == Սպառազինություն == * {{դրոշավորում|ԱՄՆ}} - 417 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=40,44|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|Սինգապուր}} - 18 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=287|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|ԱՄԷ}} - 20 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=357|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> * {{դրոշավորում|Կանադա}} - 20 ՌՀ (պատվիրված է) * {{դրոշավորում|Հորդանան}} - 12 M142 HIMARS, 2016 թվականի դրությամբ<ref>{{Книга|автор=International Institute for Strategic Studies|заглавие=The Military Balance 2016|ответственный=James Hackett|издание=|место=London|издательство=Taylor&Francis|год=2016|страницы=337|страниц=|isbn=9781857438352}}</ref> և 432 հրթիռ, [[2012]] թվականի դրությամբ * {{դրոշավորում|Լեհաստան}} - ~ 500 ՌՀ (պատվիրված է), 2022 թվականի դրությամբ. * {{դրոշավորում|Ռումինիա}} - 18 ՀԿՌՀ HIMARS, 2021 թվականի դրությամբ<ref>{{статья|заглавие=США вооружили Румынию|ссылка=https://www.mk.ru/politics/2021/03/09/ssha-vooruzhili-rumyniyu.html|издание=Mk.ru|год=2021}}</ref> * {{դրոշավորում|Ուկրաինա}} - M142 (սպասվում է 4 միավոր)<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/politics/01/06/2022/6296b4189a7947799595b383|title=В Белом доме анонсировали передачу Украине систем залпового огня|website=РБК|access-date=2022-06-01}}</ref> [[2022]] թվականի [[մայիսի 31]]-ին [[Սպիտակ տուն]]ը մամուլին տեղեկացրել է, որ ԱՄՆ-ը HIMARS կմատակարարի Ուկրաինային՝ առանց առավել մեծ հեռահարության հրթիռների, պայմանով, որ Ուկրաինան չի հարվածի [[Ռուսաստան]]ի տարածքին այդ համակարգով<ref>{{Cite web |title= U.S. to Send Ukraine $700 Million in Military Aid, Including Advanced Rockets|url=https://www.nytimes.com/2022/05/31/us/politics/biden-ukraine-rockets.html |website=The New York Times |date=31 May 2022 |language=en}}</ref><ref>https://www.nytimes.com/2022/05/31/opinion/biden-ukraine-strategy.html</ref><ref>https://www.theguardian.com/world/2022/jun/01/himars-what-are-the-advanced-rockets-us-is-sending-ukraine</ref>։ [[Պատկեր:HIMARS operators.png|մինի|աջից|450px|HIMARS համակարգեր ունեցող երկրները]] === Հնարավոր օպերատորներ === * {{դրոշավորում|Կանադա}} * {{դրոշավորում|Կատար}} * {{դրոշավորում|Լեհաստան}} * {{դրոշավորում|Իսպանիա}} == Տես նաև == * [[Սմերչ (ՀԿՌՀ)|Սմերչ]] * [[ՎՄ-80]] * [[ԲՄ-21 Գրադ (ՀԿՌՀ)|ԲՄ 21 Գրադ]] * [[ԱՌ1Ա (ՀԿՌՀ)|ԱՌ1Ա]] * [[Աստրոս II]] * [[Պինակա]] * [[ՌՄ-70]] * [[ՎՌ-40 Լանգուստա]] == Աղբյուրներ == * [http://www.military-today.com/artillery/himars.htm Մ142 HIMARS]{{ref-en}} * [http://www.army-technology.com/projects/himars/ HIMARS բարձր մոբիլիզացված հրթիռահրետանային համակարգ, ԱՄՆ]{{ref-en}} * [http://www.lockheedmartin.com/us/products/himars.html բարձր մոբիլիզացված հրթիռահրետանային համակարգ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161123230252/http://www.lockheedmartin.com/us/products/himars.html |date=2016-11-23 }}{{ref-en}} * [https://www.nsnlookup.com/equipment-intelligence/land/himars-m142 HIMARS Technical Manuals] {{ref-en}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Հրթիռային զենք]] 4643hz6tmbf95t0w7vx7qezik9jqxuj 0 708881 8475947 5419862 2022-07-27T16:17:29Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Բհոճպուրի լեզու |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Նեպալ, Գայանա, Մավրիկիոս, Սուրինամ, Ֆիջի, Պակիստան, Հարավային Աֆրիկա, Ճամաիկա, Տրինդադ և Տոբագո, Կարիբյան ավազան |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 40 միլլիոն (2001) |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Հնդեվրոպական լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] |գրեր = [[Դևանագարի]] |պաշտոնական լեզու = Նեպալ, Գայանա, Մավրիկիոս, Սուրինամ, Ֆիջի }} '''Բհոճպուրի''' ([[Դևանագարի]]՝ भोजपुरी), լեզու, որը մտնում է Հնդիրանական լեզուների և [[Հնդկական լեզուներ]]ի մեջ և խոսվում է հիմնականում Հյուսիսային Հնդկաստանի [[Բհոճպուրի շրջանո]]ւմ և [[Նեպալ]]ի [[Մադհեշ]] շրջանում։ Գլխավորապես խոսվող լեզու է համարվում [[Ուտար Պրադեշ]] հյուսիսային նահանգի [[Պուրվանչալ]] աշխարհագրական շրջանում, [[Բիհար]] նահանգի արևմուտքում և [[Ջարխանդ]]ի հյուսիսարևմտյան շրջանում։ Բհոճպուրին Նեպալի, [[Գայանա]]յի, [[Մավրիկիոս]]ի, [[Սուրինամ]]ի և [[Ֆիջի]]ի ազգային լեզուներից մեկն է։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բիհարի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մավրիկիոսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նեպալի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ջարխանդի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ուտար Պրադեշի լեզուներ]] tri81qi80nk5nipdf54vpxc223ihtu5 0 708882 8475983 5691937 2022-07-27T16:41:27Z Slava Sahakyan70 65321 /* Նմուշ օրինակներ */ wikitext text/x-wiki {{անաղբյուր}} {{չթարգմանված}} {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Indo-European |անվանում = Անգիկա |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Նեպալ, Հնդկաստան |շրջաններ =Բիհար, Ջարխանդ, Արևմտյան Բենգալիա |լեզվակիրների թիվ = 743,600 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Հնդեվրոպական լեզուներ]] |դասակարգում = [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիք]] |գրեր = [[Դևանագարի]] |պաշտոնական լեզու = չկա }} '''Անգիկա''' կամ '''Չիկա-Չիկի''', լեզու, որը մտնում է Հնդիրանական լեզուների և [[Հնդկական լեզուներ]]ի մեջ և խոսվում է հիմնականում արևելյան [[Բիհար]] նահանգում, Արևմտյան Բենգալիայում և Նեպալի Տերայի շրջանում։ Ոչ մի երկրում պաշտոնական կամ ազգային լեզու չի համարվում։ == Նմուշօրինակներ == {| class="wikitable" |- ! Հայերեն նախադասություն ! Անգիկա լեզու |- | Ի՞նչ է քո անունը։ | तोरऽ नाम की छौं / छेकौं ? Toro naam kii chhown / chhekown? |- | Ե՛կ այստեղ։ | हिन्न॑ (इहाँ) आबऽ Hinne / Iihan aabow |- | Ի՞նչ ես անում։ | की करी रहलऽ छहो ? |- | Այդ մարդը գնում է։ | वू (आदमी) जाय रहलऽ छै |- | Ինչպե՞ս եք։ | (तोंय) कैन्हऽ छो / छहो ? |- | Ես լավ եմ։ | हम्मं॑ ठीक छियै |- | Չգիտեմ։ | हम्मं॑ नै जानै छियै / छौं |- | Նա իմ տղան է։ | वू हमरऽ बेटा छेकै. |- | Նա իմ աղջիկն է։ | वू हमरऽ बेटी छेकै |- | Ի՞նչ պետք է անեմ։ | हम्मं॑ की करंऽ / हमरा की करना चाही |- | Ի՞նչ են նրանք արել։ | वू की करै छै? |- | Դուք բոլորդ կերե՞լ եք։ | तोंय सभ खैल्हो ? |- | Նա գուավա է ուտում։ | वू एगो साफली खाय रहलऽ छै. |- | Որտե՞ղ էիր, ես քեզ էի սպասում։ | कहाँ छेलो तोंय, तोरऽ बाट जोहै रहियौं ? |- | Ես ֆիլմը նախորդ շաբաթ եմ տեսել։ | हम्मं॑ पिछला हफ़्ता सनीमा देखलिये |- | Նրանք մզկիթ են գնացել։ | वू लोग सब मसजिद गेलऽ छै. |- | Նա ամբողջ գիշեր քնած էր։ | वू भर रात सुतली. |- | Ես գնում եմ։ | हम्मं॑ जाय छियै. |- | Ես կգնամ։ | वू जैतै. |- | Ես կուտեմ։ | वू खैतै. |- | Նա կերել է։ | वू खाय लेलकै. |- | Ինչու՞ նրան ասացիր, որ գնա։ | तोंय ओकरा जाय लेली कथी ल॑ कहलैं ? |- | Ինչու՞ է այստեղ այդքան | ऐंजां एत्त॑ भीड़ कैन्हें छै ? |- | Ես առավոտյան շուտ պետք է մեկնեմ Բհագալպուր։ | हमरा कल भोरे भागलपुर लेली निकलना छै. |- | Ո՞րն է հնդկական ամենալավ թերթը։ | सबसं॑ बढ़िया हिंदी अखबार कोन छेकै ? |- | Ու՞ր պետք է ես գնամ։ | हम्मं॑ कन्न॑ जाँव ? |- | Սա գիրք է։ | ई एगो किताब छेकै. |- | Կտա՞ս ինձ քո գրիչը։ | तोंय हमरा अपनऽ पेन देभो ? |- | Այո, իհարկե։ / Ինչու՞ ոչ։ | हाँ हो, कैन्हें नै. |- | Ո՞ր գյուղից ես։ | तोंय कोन गामऽ सं॑ ताल्लुक रखै छहो ? |- | Նա կանչե՞լ է քեզ։ | की हुनी तोरा बुलाबै छौ ? |- | Սա մեր տարածքն է։ | इ आपनऽ क्षेत्र छेकै. |- | Ի՞նչ է կատարվում։ | की चली रहलऽ छै ? |- | Խնդրում եմ կրկնել դա։ | तनी फेरू सं॑ कहऽ. |- | Հաճելի է ծանոթանալ ձեզ հետ։ | तोरा सं॑ मिली क॑ बढ़िया लगलै. |- | Ամեն ինչ կարգի՞ն է։ | सब खैरियत त॑ छै नै हो ? |- | Ինչպե՞ս անցավ քննությունդ։ | तोरऽ परीक्षा कैन्हऽ रहलौं ? |- | Ամուսնացա՞ծ ես։ | तोंय शादीशुदा छो ? |- | Նա ոչինչ չի հասկանում։ | ओकरा कुछ्छू समझ नै आबै छै. |- | Խնդրում եմ ավելի դանդաղ խոսել։ | तनी कल॑-कल॑ बोलऽ. |- | Դուք շատ գեղեցիկ եք։ | तोंय बड़ी सुन्नर छहो. |- | Նա քեզ է նայում։ | वू तोरा ताकी रहलऽ छौं . |- | Իմ կյանքը լի է խնդիրներով։ | हमरऽ जिनगी छुछ्छे परेशानी सं॑ भरलऽ छै. |- | Արի՛ ինձ հետ։ | हमरा साथं॑ आबऽ. |- |Մի լեզուն երբեք բավարար չէ։ |एगो भाषा काफी नै छै . |- |Ես կգամ քո հետևից։ | हम्में तोरऽ पीछू-पीछू ऐभौं. |- |Գնա՛ այնտեղ։ |वैंजां जा. |- |Ես քո համար կանեմ ամեն ինչ։ | हम्मं॑ तोरा वास्ते कूछ्छू कर॑ सकै छियै. |- |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բիհարի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Դևանագարի գրեր]] [[Կատեգորիա:Հնդկաստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նեպալի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Բենգալերեն]] [[Կատեգորիա:Ջարխանդի լեզուներ]] 3j7a3yzofedtrsf6p0l398uqi8o7wym 0 719752 8476181 8075263 2022-07-28T06:01:15Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ | հայերեն անուն = Գադի Այզենկոտ | բնօրինակ անուն = {{lang-he|גדי אייזנקוט}} | պատկեր = Gadi Eizenkot. I.jpg | պատկերի լայնություն = 250px | նկարագրություն = | տիտղոս = Իսրայելի պաշտպանության բանակի Գլխավոր շտաբի պետ | կարգ = | կարգ-ին = | անվան տակ = | դրոշ = Flag of Israel.svg | կառավարման սկիզբ = [[2015]] | կառավարման ավարտ = | կառավարման ժամանակ = | նախորդող = Բենի Գանց | հաջորդող = | տիտղոս_2 = Իսրայելի պաշտպանության բանակի Գլխավոր շտաբի պետի տեղակալ | կարգ_2 = | կարգ-ին_2 = | անվան տակ_2 = | դրոշ_2 = Flag of Israel.svg | կառավարման սկիզբ_2 = [[2013]] | կառավարման ավարտ_2 = [[2014]] <!--կամ՝ --> | կառավարման ժամանակ_2 = | նախորդող_2 = Յաիր Գոլան | հաջորդող_2 = Յաիր Նավե | տիտղոս_3 = Իսրայելի հյուսիսային ռազմական շրջանի հրամանատար | կարգ_3 = | կարգ-ին_3 = | անվան տակ_3 = | դրոշ_3 = Flag of Israel.svg | կառավարման սկիզբ_3 = [[2006]] | կառավարման ավարտ_3 = [[2011]] <!--կամ՝ --> | կառավարման ժամանակ_3 = | նախորդող_3 = Ուդի Ադամ | հաջորդող_3 = Յաիր Գոլան | տիտղոս_4 = Իսրայելի վարչապետի ռազմական քարտուղար | կարգ_4 = | կարգ-ին_4 = | անվան տակ_4 = | դրոշ_4 = Flag of Israel.svg | կառավարման սկիզբ_4 = [[1999]] | կառավարման ավարտ_4 = [[2001]] <!--կամ՝ --> | կառավարման ժամանակ_4 = | նախորդող_4 = Շիմոն Շապիրա | հաջորդող_4 = Մոշե Կապլինսկի | ազգություն = հրեա | ծննդյան օր = 1960 թվական, մայիսի 19 | ծննդավայր = [[Տվերիա]], [[Իսրայել]] | վախճանի օր = | վախճանի վայր = | դինաստիա = | հայր = | մայր = | ամուսին = Խանա Այզենկոտ | զավակներ = | դավանանք = | կուսակցություն = | գործունեություն = | կրթություն = Թել Ավիվի համալսարան (պատմության ոլորտ)<br />Իսրայելի պաշտպանության բանակի Հրամանատարաշտաբային քոլեջ<br /> ԱՄՆ բանակի Ռազմական քոլեջ | մասնագիտություն = | գիտական աստիճան = | պարգևներ = | կայք = | ինքնագիր = | Վիքիպահեստ = }} '''Գադի Այզենկոտ''' ({{lang-he|גדי אייזנקוט}}, ծնվել է [[1960]] թվականի [[մայիսի 19]]-ին [[Տվերիա]] քաղաքում, [[Իսրայել]]), [[Իսրայելի պաշտպանության բանակ]]ի [[գեներալ-լեյտենանտ]], Իսրայելի պաշտպանության բանակի Գլխավոր շտաբի պետ [[2015]] թվականի [[փետրվարի 16]]-ից։ Նախկինում զբաղեցրել է նաև Իսրայելի պաշտպանության բանակի Գլխավոր շտաբի Օպերատիվ վարչության պետի ([[2005]] թվականի [[հոկտեմբեր]]ից մինչև [[2006]] թվականի [[հոկտեմբեր]]ը), [[Իսրայելի հյուսիսային ռազմական շրջան]]ի հրամանատարի (2006 թվականի հոկտեմբերից մինչև [[2011]] թվականի հուլիսը) և բանակի Գլխավոր շտաբի պետի տեղակալի ([[2013]] թվականի [[հունվար]]ից մինչև [[2014]] թվականի [[դեկտեմբեր]]ը) պաշտոնները։ == Կենսագրություն == Այզենկոտը ծնվել է 1960 թվականին Իսրայելի Տվերիա քաղաքի մոտ գտնվող «Պորիա» բժշկական կենտրոնում<ref name="Eilat">מירב לוי דיאמנט '''אלוף אילת''' ערב ערב באילת, 16.3.11 (Мейрав Леви Диамант, «[http://www.ereverev.co.il/article.asp?id=10159 Генерал Эйлата]», «Эрев эрев бе-Эйлат» (16.3.11)). {{ref-he}}</ref>, Մեիր և Էսթեր Այզենկոտների ընտանիքում<ref>צביקה גרוניך '''אם הרמטכ"ל הבא, גדי איזנקוט: «הייתי רוצה שיהיה רב; הוא צנוע»''' כיכר השבת, 29.11.14 (Цвика Гроних, «[http://www.kikarhashabat.co.il/%D7%90%D7%9D-%D7%94%D7%A8%D7%9E%D7%98%D7%9B%D7%9C-%D7%94%D7%91%D7%90-%D7%94%D7%99%D7%99%D7%AA%D7%99-%D7%A8%D7%95%D7%A6%D7%94-%D7%A9%D7%99%D7%94%D7%99%D7%94-%D7%A8%D7%91-%D7%94%D7%95%D7%90.html Мать следующего Начальника Генштаба: „Хотела бы, чтобы был раввином; он скромный“]», «Кикар ха-шабат» (29.11.14)). {{ref-he}}</ref>։ Նրա ծնողները [[Մարոկկո]]յի քաղաքացիներ էին։ Մեկ տարի անց Այզենկոտի հայրը սկսեց աշխատել [[Թիմնա հովիտ|Թիմնա հովտում]] գտնվող [[պղինձ]] արդյունահանող գործարանում և ընտանիքը տեղափոխվել է [[Էյլաթ]]։ Այնտեղ էլ մեծացել է Այզենկոտը, որն ավարտել է «Ալմոգ» տարրական դպրոցը (նախկինում կոչվում էր «Մամլախթի Ալեֆ»), այնուհետև սովորել է «Յեելիմ» դպրոցում, իսկ այնուհետև ավարտել է ծովային թեքումով ուսումը «Գոլդվոթեր» դպրոցում<ref name="Eilat"/>։ Այզենկոտը 9 եղբայրներից և քույրերից երկրորդ որդին էր<ref>עומר כרמון '''גאווה גדולה לאילת ולשבט אייזנקוט''' ערב ערב באילת, 13.12.12 (Омер Кармон, «[http://www.ereverev.co.il/article.asp?id=16372 Большая гордость для Эйлата и племени Айзенкотов]», «Эрев эрев бе-Эйлат» (13.12.12)). {{ref-he}}</ref>։ Երիտասարդ տարիքում զբաղվում էր [[առագաստային սպորտ]]ով «420» տեսակի մրցավազքային [[առագաստանավ]]ով<ref name="Eilat"/>։ == Ռազմական կարիերա == [[1978]] թվականի հոկտեմբերին Այզենկոտը զորակոչվել է Իսրայելի պաշտպանության բանակ։ Զինվորական ծառայությունը սկսել է «[[Գոլանի բրիգադ|Գոլանի»]] բրիգադի 51-րդ գումարտակում։ Սպայական կուրսերի ավարտից հետո՝ [[1980]]-[[1981]] թվականներին եղել է դասակի հրամանատար բրիգադի մարզական բազայում, իսկ [[1981]]-[[1982]] թվականներին եղել է հրաձիգ (առաջնադիրք) վաշտի հրամանատարը և բրիգադի 51-րդ գումարտակի վաշտի հրամանատարի տեղակալը։ 1982 թվականին ստացել է գումարտակում հրաձիգ (առաջնադիրք) վաշտի հրամանատարի պաշտոնը (այդ պաշտոնով անցել է [[Լեռնալիբանանի Կռիւները (1982)|Առաջին լիբանանյան պատերազմը]]<ref name="Eilat"/>), իսկ [[1983]]-[[1984]] թվականներին ծառայել է որպես հրահանգիչ Սպայական դպրոցում։ [[1984]] թվականին վերադարձել է Գոլանի՝ բրիգադային հակատանկային վաշտի հրամանատարի պաշտոնին ({{lang-he|[[:he:פלנ"ט|פלוגת עורב]]}}), իսկ [[1986]] թվականին դարձել է բրիգադի օպերատիվ բաժանմունքի հրամանատար ({{lang-he|קצין אג"ם}})։ [[1988]] թվականին Այզենկոտը գլխավորել է բրիգադի 13-րդ գումարտակը, իսկ [[1990]]-[[1992]] թվականներն եղել է բրիգադի հրամանատարի տեղակալը։ [[Պատկեր:Flickr - Israel Defense Forces - Maj. Gen. Gadi Eisenkot of North. Cmd. and Brig. Gen Eyal Zamir of Division 36 this morning at Hila Lookout..jpg|thumb|350px|Գադի Այզենկոտը (ձախից երկրորդը) Իսրայելի հյուսիսային սահմանների դիտարկման ժամանակ (2011 թվական)]] 1992 թվականին նշանակվել է Հյուսիսային ռազմական շրջանի օպերատիվ բաժնի ({{lang-he|קמב"ץ}}) պետ։ [[1993]]-[[1994]] թվականներին եղել է «Կարմելի» պահեստային հետևազորային բրիգադի հրամանատար։ 1994 թվականին ծառայել է որպես [[հետևազոր]]ի հրահանգիչ գումարտակի հրամանատարական կուրսերում, իսկ այնուհետև նշանակվել է «Էֆրաիմ» տարածքային բրիգադի հրամանատար<ref>Бригада, ответственная за западную часть Самарии в границах Западного берега реки Иордан, включая города Тулькарм и Калькилия.</ref>։ [[1997]] թվականի սեպտեմբերին Այզենկոտը գլխավորել է «Գոլանի» բրիգադը։ [[1999]] թվականի հոկտեմբերին նշանակվել է վարչապետի և պաշտպանության նախարարի ռազմական քարտուղար։ [[2001]] թվականին ստացել է «Նետիվ խա-Էշ» դիվիզիայի զրահատանկային դիվիզիայի հրամանատարի պաշտոնը, իսկ 2003 թվականի հունիսին՝ Հրեաստանի և Սամարիայի տարածքային դիվիզիա հրամանատար։ [[2005]] թվականի հոկտեմբերին Այզենկոտի կոչումը բարձրացվել է մինչև [[գեներալ-մայոր]] և նշանակվել բանակի Օպերատիվ վարչության ({{lang-he|[[:he:אגף המבצעים|אמ"ץ]]}}) պետ։ Նա այդ պաշտոնին էր նաև [[Երկրորդ լիբանանյան պատերազմ]]ի ժամանակ<ref>«[http://www.7kanal.com/news.php3?id=221073 Халуц возражал против наземной операции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140512223057/http://www.7kanal.com/news.php3?id=221073 |date=2014-05-12 }}», ''7kanal.com'' (23.1.07) {{ref-ru}} ; ''Israel warns Hizbullah war would invite destruction'' («[http://www.ynet.co.il/english/articles/0,7340,L-3604893,00.html Израиль предупреждает „Хезболлу“, что война приведёт к разрушению]»), ''Ynet'' (10.3.08) {{ref-en}} ; [https://www.youtube.com/watch?v=lFxS3YY6KCs видеоролик] с выступлением Айзенкота перед журналистами во время Второй ливанской войны. {{ref-es}} {{ref-he}}</ref>։ [[2006]] թվականի հոկտեմբերին Երկրորդ լիբանանյան պատերազմի արդյունքում գեներալ-մայոր [[Ուդի Ադամ]]ի պաշտոնաթողության հետ կապված, Այզենկոտը նշանակվել է [[Իսրայելի հյուսիսային ռազմական շրջան|Հյուսիսային ռազմական շրջանի]] հրամանատար<ref>«[http://cursorinfo.co.il/news/novosti/2006/10/23/sever/ Генерал Гади Айзенкот вступил в должность Командующего Северным военным округом]», ''Kursor.co.il'' (23.10.06). {{ref-ru}} {{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/English/News/today/10/01/2402.htm|title=''Maj. Gen. Eizenkot: No Tension in the North'' («Генерал-майор Айзенкот: „На севере нет напряжённости“»), на сайте Армии обороны Израиля|publisher=|description=|lang=en|accessdate=2014-05-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100927110620/http://dover.idf.il/IDF/English/News/today/10/01/2402.htm|archivedate=2010-09-27|dead-url=yes}}. См. также [https://www.youtube.com/watch?v=hlS2i9tQ9vc видеоролик] о церемонии вступления Айзенкота на пост Командующего Северным округом. {{ref-en}} {{ref-he}}</ref>։ [[2009]] թվականին եղել է Իսրայելի պաշտպանության բանակի Գլխավոր շտաբի պետի թեկնածու<ref>«[http://www.7kanal.com/news.php3?id=264926 Бени Ганц назначен заместителем Начальника Генштаба ЦАХАЛа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140202192639/http://www.7kanal.com/news.php3?id=264926 |date=2014-02-02 }}», ''7kanal.com'' (10.7.09) {{ref-ru}} ; עמוס הראל '''הושגה פשרה: האלוף בני גנץ ימונה לסגן רמטכ"ל''' הארץ, 10.7.09 (Амос Харель, «[http://www.haaretz.com/hasite/spages/1099283.html Достигнут компромисс: генерал-майор Бени Ганц будет назначен заместителем Начальника Генштаба] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090715094411/http://www.haaretz.com/hasite/spages/1099283.html |date=2009-07-15 }}», «[[Га-Арец]]» (10.7.09)). {{ref-he}}</ref>։ == Կրթություն և անձնական կյանք == Այզենկոտը ծառայության ընթացքում ստացել է [[Թել Ավիվի համալսարան]]ի բակալավրի աստիճան (պատմության ոլորտում) և ավարտել ուսումը [[Իսրայելի պաշտպանության բանակի Հրամանատարաշտաբային քոլեջ]]ում և [[ԱՄՆ բանակի Ռազմական քոլեջ]]ում ({{lang-en|''[[:en:U.S. Army War College|U.S. Army War College]]''}})<ref>Во время учёбы в США был одноклассником генерал-майора Клаудио Грациано, командира [[ЮНИФИЛ]]а в южном Ливане с января 2007 по начало 2010 года: ''On guard'' («[http://www.jpost.com/Home/Article.aspx?id=65773 На карауле]»), ''[[The Jerusalem Post]]'' (21.6.07). {{ref-en}}</ref>: Ամուսնացած է Խանա Այզենկոտի հետ, հինգ երեխաների հայր է։ Բնակվում է [[Գերցլիա]] քաղաքում<ref>יואב זיתון, מיכל מרגלית '''מורעל גולני, לא עושה חשבון. זהו הרמטכ"ל ה-21''' (Йоав Зейтун и Михаль Маргалит, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-4591732,00.html Помешан на „Голани“, сам себе голова. Таков 21-й Начальник Генштаба]»), ''Ynet'' (28.11.14). {{ref-he}}</ref>։ == Հրապարակումներ == * גדי איזנקוט '''השתנות האיום? המענה בזירה הצפונית''' צבא ואסטרטגיה, כרך 2, גיליון 1, יוני 2010 (Գադի Այզենկոտ, «[http://d26e8pvoto2x3r.cloudfront.net/uploadimages/Import/(FILE)1276609650.pdf Սպառնալիքի փոփոխությո՞ւն։ Պատասխանը հյուսիսային ասպարեզում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140512213354/http://d26e8pvoto2x3r.cloudfront.net/uploadimages/Import/(FILE)1276609650.pdf |date=2014-05-12 }}», «Ցավա վե-էստրատեգիա» № 2 (Առաջին բրոշյուր) (2010 թվականի հունիս)) {{ref-he}} (նաև [http://d26e8pvoto2x3r.cloudfront.net/uploadImages/systemFiles/MASA%202-1Eng%20(5)_Eisenkot.pdf թարգմանություն անգլերենով] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140512213915/http://d26e8pvoto2x3r.cloudfront.net/uploadImages/systemFiles/MASA%202-1Eng%20(5)_Eisenkot.pdf |date=2014-05-12 }})։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.idf.il/1414-10823-he/Dover.aspx Կենսագրություն] Իսրայելի պաշտպանության բանակի կայքում<ref>{{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/About/Commanders/gadi_aizenkot.htm|title=Նաև Իսրայելի պաշտպանության բանակի կայքի հին տարբերակում|publisher=|description=|lang=he|accessdate=2014-05-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120505113720/http://dover.idf.il/IDF/About/Commanders/gadi_aizenkot.htm|archivedate=2012-05-05|dead-url=yes}}</ref> (18.5.11) {{ref-he}} * {{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/English/about/staff/Gadi_Eizenkot.htm|title=Կենսագրությունը Իսրայելի պաշտպանության բանակի կայքի հին տարբերակում|publisher=|description=|lang=en|accessdate=2014-05-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110919144111/http://dover.idf.il/IDF/English/about/staff/Gadi_Eizenkot.htm|archivedate=2011-09-19|dead-url=yes}} * [http://www.golani.co.il/show_item.asp?itemId=2767&levelId=60691&itemType=3&prm=t=5 Կենսագրություն] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005112111/http://www.golani.co.il/show_item.asp?itemId=2767&levelId=60691&itemType=3&prm=t=5 |date=2013-10-05 }} Գոլանի բրիգադի կայքում<ref>Հղումն աշխատում է Internet Explorer բրաուզերով</ref> {{ref-he}} * אמיר בוחבוט '''המועמד מספר 1''' ואללה, 23.10.14 (Ամիր Բուխբուտ, «[http://news.walla.co.il/item/2795357 Թեկնածու համար 1]», ''Walla'' (23.10.14)) — կենսագրական բնութագիր {{ref-he}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մայիսի 19 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Իսրայելի պաշտպանության բանակի գլխավոր շտաբի պետեր]] [[Կատեգորիա:Գոլանի բրիգադի հրամանատարներ]] [[Կատեգորիա:Թել Ավիվի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Հայֆայի համալսարանի շրջանավարտներ]] or1tyvvjudwick7cbm0safg0spu7q1f 0 724928 8475883 8359999 2022-07-27T12:55:27Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = քաղաք | հայերեն անվանում = Զելենոկումսկ | բնօրինակ անվանում = {{lang-ru|Зеленокумск}} | երկիր =Ռուսաստան | պատկեր = Городской парк г. Зеленокумска 05.jpg | պատկերի նկարագրում = Զելենոկումսկ քաղաքային զբոսայգին | զինանշան = Coat_of_Arms_of_Zelenokumsk.png | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = Flag of Zelenokumsk (Stavropol krai).png | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = | lat_deg = 44.4070115 | lon_deg = 43.8731235 | CoordAddon = type:city_region:RU | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Ռուսաստանի դաշնային սուբյեկտներ{{!}}Դաշնային սուբյեկտ | երկրամաս = Ստավրոպոլի երկրամաս | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Սովետսկոեի շրջան (Ստավրոպոլի երկրամաս){{!}}Սովետսկոեի շրջան | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = | ղեկավար = | հիմնադրման թվական = 1781<ref>[http://kursavka.info/images/god-11.doc Календарь государственных праздников Российской федерации, памятных дат и знаменательных событий Ставропольского края на 2011 год] {{ref-ru}}</ref> | տվյալ կարգավիճակում = 1965 | առաջին հիշատակում = | այլ անվանումներ = Վորոնցովո-Ալեքսանդրովսկոե, Սովետսկոե | տարածք = 24<ref>[http://www.stavstat.ru/region_v_cifrah/demografiya/2007/ATP_SK_01_01_2012_predW.htm Территория, плотность населения в Ставропольском крае на 01.01.2012 года] {{ref-ru}}</ref> | բարձրության տեսակ = | կենտրոնի բարձրություն = 145 | պաշտոնական լեզու = [[ռուսերեն]] | բնակչություն = 35 568<ref name="բն">[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года] {{ref-ru}}</ref> | մարդահամարի թվական = 2016 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = [[ռուսներ]], [[հայեր]], [[գնչուներ]], [[ուկրաինացիներ]] | կրոնական կազմ = [[քրիստոնեություն|քրիստոնյաներ]] | ժամային գոտի = +3 | DST = | հեռախոսային կոդ = +7 86552 | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 357910-357914 | ավտոմոբիլային կոդ = 26, 126 | իդենտիֆիկատորի տեսակ = [[Սուբյեկտների վարչա-տարածքային բաժանման համառուսաստանյան դասակարգիչ|ՍՎՏԲՀԴ]] | թվային իդենտիֆիկատոր = 07250501000 | Վիքիպահեստում = | կայք = http://www.mo-zelenokumsk.ru/ | կայքի լեզու = ru | կայքի լեզու 2 = | կայքի լեզու 3 = | պարամետրի անվանում1 = | պարամետր1 = }} '''Զելենոկումսկ''' ({{lang-ru|Зеленокумск}}), [[քաղաք]] [[Ռուսաստան|Ռուսաստանի Դաշնության]] [[Ստավրոպոլի երկրամաս]]ի [[Սովետսկոեի շրջան (Ստավրոպոլի երկրամաս)|Սովետսկոեի շրջան]]ի կազմում, հանդիսանում է մունիցիպալ շրջանի վարչական կենտրոնը։ Կազմավորում է «Քաղաք Զելենոկումսկ» քաղաքային համայնքը ({{lang-ru|Город Зеленокумск}})։ Տեղակայված է Ստավրոպոլի երկրամասի հարավային մասում՝ [[Կումա (գետ, Կասպից ծով)|Կումա]] գետի վրա՝ [[Ստավրոպոլ]]ից 265 կմ դեպի հարավ-արևելք։ Բնակչությունը 2016 թվականին գրանցված տվյալներով կազմում էր 35 568 մարդ<ref name="բն" />։ == Ազգային կազմ == 2010 թվականի մարդահամարի արդյունքներով այստեղ բնակվում են հետևյալ ազգությունները<ref>[http://stavstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/stavstat/resources/52f1a4804f47c390bed9ffe1000af5d8/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+3+%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0+1.rar Всеросийская перепись населения 2010 года на территории Ставропольского края. Том 3 книга 1 «Национальный состав и владение языками, гражданство»] {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/6XYomlxa2?url=http://stavstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/stavstat/resources/52f1a4804f47c390bed9ffe1000af5d8/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+3+%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0+1.rar |date=2015-04-05 }} {{ref-ru}}</ref>․ {| class='standard' |- ! Ազգություն || Թվաքանակը, հազ. մարդ || Բաժինը, % |- | [[Ռուսներ]] || align=right | 32 068 || align=right | 85,8 |- | [[Հայեր]] || align=right | 940 || align=right | 2,5 |- | [[Գնչուներ]] || align=right | 751 || align=right | 2,0 |- | [[Ուկրաինացիներ]] || align=right | 436 || align=right | 1,2 |- | Այլ ազգություններ || align=right | 3 176 || align=right | 8,5 |- | '''Ընդամենը''' || align=right | 37 371 || align=right | 100,00 |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.mo-zelenokumsk.ru/ Պաշտոնական կայք] {{ref-ru}} * [https://www.worldtimezone.com/time-russia12.php Ռուսաստանի ժամային գոտիները, worldtimezone.com կայքում] {{ref-en}} * [http://maps.vlasenko.net/?lon=43.87&lat=44.41&addmap1=smtm100&addmap2=smtm1000 Զելենոկումսկ քաղաքը տեղագրական քարտեզների վրա] {{ref-ru}} * [https://yandex.com/maps/-/CVhsJN3B Զելենոկումսկ քաղաքը Յանդեքս-քարտեզի վրա] {{ref-ru}} * [http://wikimapia.org/#lat=44.4070115&lon=43.8731235&z=11&l=1&m=b&v=8 Զելենոկումսկ քաղաքը «wikimapia.org» նախագծում] {{ref-ru}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Ստավրոպոլի երկրամաս}} [[Կատեգորիա:Ստավրոպոլի երկրամասի քաղաքային բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:Ստավրոպոլի երկրամասի Սովետսկոեի շրջանի բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:1781 թվականին հիմնադրված բնակավայրեր]] 7v10tom7lbq0xfu4x8np4ite5n1zupm 0 726373 8475964 8188271 2022-07-27T16:29:09Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki '''Դոթրակերեն''', '''դոթրակի''' ({{lang-en|dothraki}} [d̪oθɾaki]), արհեստական լեզու, ստեղծված և մշակված հատուկ «[[Գահերի խաղ (հեռուստասերիալ)|Գահերի խաղ]]» հեռուստասերիալի որոշակի դրվագների համար։ Դոթրակցիների լեզուն շատ է հիշատակվում [[Ջորջ Ռեյմոնդ Ռիչարդ Մարտին|Ջորջ Մարտին]]ի «[[Սառույցի և կրակի երգ (գիրք)|Սառույցի և կրակի երգ]]» շարքի գրքերում, և այդ լեզվով հիմնականում երկխոսություններ է ունենում [[Դեյեներիս Թարգարիեն]]ը։ Մինչ սերիալի ստեղծումը ոչ մի մշակված դոթրակերեն գոյություն չի ունեցել<ref>{{քաղվածք|Մի քանի տարի առաջ ես նամակ ստացա մի ընթերցողից, ով ցանկանում էր ավելի շատ իմանալ բառարանի մասին։ Ես ամոթխած պատասխանեցի՝ «Դե․․․ Ես դեռևս մտածել եմ յոթ բառերը, որ առկա են գրքում, և երբ ինձ պետք լինի, ես կմտածեմ նաև 8-րդի մասին։ Տառերի մասին չեմ մտածել։»|Ջորջ Մարտին|[http://grrm.livejournal.com/148593.html ЖЖ]}}</ref>։ Դոթրակերենի բառարանը շարունակում է աճել։ 2011 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ, դոթրակերենն ունի 3163<ref name="wired">{{cite web |url=http://www.dothraki.com/2011/09/the-header-script/ |title=Վերնագրի տեքստ |date=սեպտեմբեր 21, 2011 |accessdate=դեկտեմբերի 25, 2016 |archive-date=2019-04-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417083442/http://www.dothraki.com/2011/09/the-header-script/ |dead-url=yes }}</ref>, որոնցից ոչ բոլորն են հրապարակված։ 2012 թվականին, Միացյալ Նահանգներում 146 նորածին աղջիկների տրվել էր Կհալիսի (''Khaleesi'') անունը, ինչը դոթրակերենում նշանակում է ''կհալի'' կամ առաջնորդի կին։ Հեռուստասերիալում տվյալ տիտղոսը տրվում է [[Դեյեներիս Թարգարիեն]]ին<ref>{{cite news|last=Վատենբերգ|first=Լորա|title=Երեխաների վերջին անունները՝ ներշնչված «Գահերի խաղերից»|url=http://www.huffingtonpost.com/laura-wattenberg/the-ultimate-game-of-thrones-baby-name_b_3312750.html |accessdate=դեկտեմբերի 25, 2016|newspaper=«Հաֆինգթոն փոստ»|date=մայիսի 22, 2013}}{{ref-en}}</ref>։ == Հնչյունակազմություն== === Բաղաձայներ === {| class="toccolours" rules="all" border="1" cellpadding="5" |- ! Բաղաձայներ ! Շրթունքային ! Ատամնային ! Ալվեոլային ! Քմային ! Ետնալեզվային ! Լեզվակային ! Քիմքային |- | '''[[Պայթական հնչյուններ|Պայթական]]''' | | t [t̪] | | | k [k] | q [q] | |- | '''Հնչեղ պայթական''' | | d [d̪] | | | g [g] | | |- | '''Աֆրիկատներ''' | | | | ch [t͡ʃ] | | | |- | '''Հնչեղ աֆրիկատներ''' | | | | j [d͡ʒ] | | | |- | '''Համր ֆրիկտատիվներ''' | f [f] | th [θ] | s [s] | sh [ʃ] | kh [x] | | h [h] |- | '''Հնչեղ ֆրիկատիվներ''' | v [v] | | z [z] | zh [ʒ] | | | |- | '''Քթային բաղաձայներ''' | m [m] | n [n̪] | | | | | |- | '''Կողքային բաղաձայներ''' | | l [l̪] | | | | | |- | '''Թրթռուն''' | | | r [r] | | | | |- | '''Միահարվածանի''' | | | r [ɾ] | | | | |- | '''Գլայդներ''' | w [w] | | | y [j] | | | |} === Ձայնավորներ === {| class="wikitable" |- ! '''Ձայնավոր ելևէջներ''' !! '''Դիֆտոնգներ''' |- | '''i''' [i] || '''iy''' [ij] |- | '''e''' [e] || '''ey''' [ej] |- | '''o''' [o] || '''oy''' [oj] |- | '''a''' [a] || '''ay''' [aj] |} == Քերականություն == === Շնչավոր և անշունչ գոյականներ === Դոթրակերենում [[գոյական]]ները լինում են շնչավոր և անշունչ։ Շնչավոր գոյականները, որպես կանոն, ունենում /-ak/ վերջավորությունները, բառեր հավաքական վերջածանցներով՝ /-(a)sar/, /-(e)ser/, /-(i)sir/ և /-(o)sor/։ Բացի դրանից՝ բայերի ուղիղ ձևը, երբ դրանք օգտագործված են լինում որպես գոյականներ, համարվում են շնչավոր (Օրինակ․ rizh (որդի), ashefa (գետ), tokik (հիմար), lekh (լեզու)) Անշունչ գոյականներին պատկանում են փոքրացնող /-i/ վերջածանցով, սաստկացնող /-(s)of/ վերջածանցով, /ath- -(z)ar/, /-eyya/, /-(i)kh/ վերջածանցներով և կազմությամբ բարդ բառերը (Օրինակ․ qeso (զամբյուղ), alegra (բադ), torga (ստամոքս), elzikh (պատասխան)) Այս կատեգորիաները ոչ բոլորովին են համընկնում [[անգլերեն]]ի և [[ռուսերեն]]ի շնչավոր ու անշունչ գոյականների հետ (Օրինակ․ ramasar (հարթություն) համարվում է շնչավոր, իսկ yalli (երեխա)՝ անշունչ)։ === Հոլովներ === Դոթրակերենն ունի 5 հոլով․ * [[Ուղղական հոլով]], գոյականի ուղիղ ձևն է։ Այս հոլովն օգտագործվում է, երբ գոյականը նախադասությունում կատարում է ենթակայի դեր։ Այն նաև բառարանային է, քանի որ բառարանում բոլոր բառերը ուղղական հոլովով են գրված։ Բոլոր շնչավոր, ինչպես նաև բաղաձայնով ավարտվող անշունչ գոյականների ուղղական հոլովը համարվում է հիմք մյուս բոլոր հոլովների կազմության համար։ Ձայնավորով վերջացող անշունչ գոյականները, վերջածանց ստանալիս, կորցնում են իրենց կազմի վերջում եղած ձայնավորը։ * [[Սեռական հոլով]], ցույց է տալիս ստացական հարաբերություններ։ Անշունչ գոյականների հիմքին ավելանում է /-i/ վերջածանցը (օրինակ․ serj — serji (անթև զգեստ)), իսկ շնչավորների դեպքում՝ /-(s)i/ (ko rizhi — որդու թիկնապահ)։ Գոյականները հոգնակի թվում սեռական հոլովման դեպքում փոփոխության չեն ենթարկվում։ * [[Հայցական հոլով]], ցույց է տալիս գործողության օբյեկտը։ Անշունչ առարկաների դեպքում այս հոլովը իրենից ներկայացնում է բառի հիմքը (օրինակ․ serja — serj (anha kaffe serj — ես հանել եմ անթև զգեստը)), իսկ շնչավոր գոյականների դեպքում կազմվում է /-s/ վերջածանցով՝ բառի հոգնակի թվով՝ վերջանալով /-i/-ով կամ /-es/-ով՝ ընդհանուր առմամբ (lajak atthasa rizhes — մարտիկը հաղթում է որդուն)։ * Աբլատիվային հոլով - ցույց է տալիս օբյեկտից շարժումը։ Անշունչ առարկաների դեպքում բառի հիմքում ավելանում է /-aan/ վերջածանցը (serja — serjaan), իսկ շնչավորների դեպքում՝ /-(s)aan/՝ եզակի թվում և /-(s)ea/՝ հոգնակի թվում (rizhaan — որդուց, rizhea — որդիներից)։ * Ալատիվային հոլով - ցույց է տալիս դեպի օբյեկտ շարժվելը։ Անշունչ առարկաների դեպքում բառի հիմքում ավելանում է /-oon/ վերջածանցը (serja — serjoon), իսկ շնչավորների դեպքում՝ /-(s)oon/՝ եզակի թվում և /-(s)oa/՝ հոգնակի թվում (rizhoon — դեպի որդին, rizhoa — դեպի որդիները)։ === Նախադասության մեջ բառերի ճիշտ դասավորություն === Դոթրակերենում գոյություն ունի նախադասության անդամների դասավորության հատուկ կարգ՝ [[ենթակա]], [[ստորոգյալ]] և ավելի ուշ լրացումները (օրինակ․ ''<span style="border-bottom: 1px solid;">кhal</span> <span style="border-bottom: double;">ahhas</span> <span style="border-bottom: 1px dashed;">arakh</span>'' — <span style="border-bottom: 1px solid;">կխալը</span> <span style="border-bottom: double;">սրում է</span> <span style="border-bottom: 1px dashed;">արակխը</span>)։ Ստորոգյալը միշտ գրվում է ենթակայից հետո։ Դոթրակերենում կապական բառեր չկան, այնպես որ պարզ նախադասությունները ունեն ընդամենը երկու բառ (''<span style="border-bottom: 1px solid;">arakh</span> <span style="border-bottom: double;">hasa</span>'' — <span style="border-bottom: 1px solid;">արակխը</span> <span style="border-bottom: double;">համարվում է կծու</span>) Նախադասությունը կարելի է բարդացնել խնդիրների և պարագաների հաշվին, որոնք նույնպես ունեն իրենց հերթականությունը․ * ''ave'' — հայր, * ''ave erin'' — բարի հայր (լրացումը գոյականից առաջ է), * ''ave sekke erin'' — շատ բարի հայր (լրացումից առաջ մակբայ է), * ''jin ave sekke erin'' — այդ շատ բարի հայրը (դերանունը բառակապակցության սկզբում), * ''jin ave sekke erin anni'' — այդ շատ բարի հայրը իմն է (ստացական դերանունը՝ բառակապակցության վերջում), * ''jin ave sekke erin anni ma dorvoon'' — այդ շատ բարի հայրը իմն է այծի հետ (պարագան ամենավերջում է)։ Դոթրակերենի համար վերջին բառակապակցությունը այնքան էլ բնական չէ, ուստի այն կարելի է փոփոխել և դարձնել ''jin ave sekke verven anni m’orvikoon'' — սա իմ վայրագ հայրն է մտրակով։ Պարագաները, որպես օրենք, դրվում են նախադասության վերջում։ Դրանք կարող են դրվել նախադասության սկզբում այն դեպքում, երբ խոսացողը ցանկանում է դրանց շնորհիվ ինչ-որ հավելում անել՝ իմաստը հասկանալու համար։ * ''me oge oqet'' — նա սպանել է այծին, * ''me oge oqet oskikh'' — նա սպանել է այծին երեկ։ Որոշ պարագաներ հայտվում են միշտ ստորոգյալից հետո։ Այդպիսիններից է ''vosecchi''-ն, որը ցույց է տալիս մերժում։ * ''yer ofrakhi sajoes mae'' — Դու նրա ձիուն չես դիպչի, * ''yer ofrakhi vosecchi sajoes mae!'' — Դու երբեք նրա ձիուն չես դիպչի! Գոյություն ունի հատուկ պարագաների խումբ, որ դրվում են ստորոգյալից առաջ։ * ''me kaffe rek tokikes'' — Նա ջախջախել է այդ հիմարին, * ''me ray kaffe rek tokikes'' — Նա արդեն ջախջախել է այդ հիմարին, * ''me laz kaffe rek tokikes'' — Նա կարող է ջախջախել այդ հիմարին, * ''me vil kaffe rek tokikes'' — Նրան հաջողվեց ջախջախել այդ հիմարին։ == Գրագրություն == Դոթրակերենը չունի պաշտոնապես հաստատված գրագրություն, և չի էլ ունենա մինչև [[Ջորջ Ռեյմոնդ Ռիչարդ Մարտին|Ջորջ Մարտինը]] չորոշի, որ իրոք հարկավոր է<ref name="carlos-alphabet">{{cite web |url = http://www.dothraki.com/2012/07/a-dothraki-alphabet/ |title = A Dothraki Alphabet…? |author = David J. Peterson |date = 2012-07-19 |work = Dothraki blog |accessdate = 2016-05-04 |lang = en |archive-date = 2016-06-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20160611225443/http://www.dothraki.com/2012/07/a-dothraki-alphabet/ |dead-url = yes }}</ref>։ == Գրականություն == * {{книга | автор = Lajaki (Richard Littauer) | заглавие = The Dothraki Language Dictionary (ver 3.11) | ссылка = http://docs.dothraki.org/Dothraki.pdf | год = 2016 | страниц = 25 | ref = Lajaki }} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.dothraki.com/ Dothraki. A language of Fire and Blood] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150715151013/http://www.dothraki.com/ |date=2015-07-15 }}{{ref-en}} — Պաշտոնական կայք լեզվի մասին * [http://dothraki.conlang.org/ Dothraki] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140806204021/http://dothraki.conlang.org/ |date=2014-08-06 }}{{ref-en}} — Փիթերսոնի բլոգ * [http://dothraki.org/ Tongues of Ice and Fire]{{ref-en}} — ֆան-կայք՝ նվիրված Դոթրակերենին * ''Սերգեյ Կովալեվ'' [http://www.mirf.ru/Articles/art4814.htm Սեքս. Արյուն. Ինտրիգներ. Գահերի խաղ] // ֆանտաստիկայի աշխարհ. — 2011. — № 9. * {{статья|автор=Артём Лучко|заглавие=10 вымышленных языков: От «Гарри Поттера» через «Игру престолов» к «Sims»|ссылка=http://www.lookatme.ru/mag/live/inspiration-lists/199621-sci-fi-phrase-book|издание=[[Look at Me]]|год=20 հունվարի, 2014 թվական}} * [http://7kingdoms.ru/2010/devid-piterson-i-sej-emris-o-dotrakine/ Դեվիդ Փիթերսոնը և Սեմ Էմրիսը Դոթրակերենի մասին] * [http://7kingdoms.ru/2010/dotrakijskij-yazyk/ Դոթրակերեն, Մարտինը լեզուների մասին] 7 թագավորություն, ապրիլի 13, 2010 թվական * [http://whatsnext.blogs.cnn.com/2012/04/06/language-creation-for-game-of-thrones/ Game of Thrones linguist: how to create a language from scratch]{{ref-en}}. [[CNN]], ապրիլի 6, 2012 թվական * {{cite news|author=Amy Chosick|url=http://www.nytimes.com/2011/12/12/arts/television/in-game-of-thrones-a-language-to-make-the-world-feel-real.html?_r=0|title=Athhilezar? Watch Your Fantasy World Language|lang=en|work=[[New York Times]]|date=2011-12-11|ref=}} * {{cite news|author=|url=http://www.abc.net.au/news/2014-06-16/game-of-thrones-linguist-created-dothraki-in-two-months/5525950|title=Game of Thrones linguist created entire Dothraki language in two months|lang=en|work=ABC New|location=Melburn|date=2014-06-16|ref=}} * {{cite web|author=Arika Okrent|url=http://mentalfloss.com/article/49763/7-fun-facts-about-dothraki-language-game-thrones|title=7 Fun Facts About the Dothraki Language of Game of Thrones|lang=en|work=Mental Floss|date=2014-04-01|ref=}} * {{cite news|author=|url=http://www.wired.com/2014/10/geeks-guide-dothraki-klingon|title=How the Klingon and Dothraki Languages Conquered Hollywood|lang=en|work=[[Wired]]|date=2014-10-04|ref=}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Գահերի խաղ]] [[Կատեգորիա:Սառույցի և կրակի երգը]] [[Կատեգորիա:Արհեստական լեզուներ]] t6xvvuzdlq0qrq1llpv36sqq29fqnf7 0 730072 8475938 7722754 2022-07-27T16:12:01Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Հնդ-Ամերիկյան |անվանում = Ալաբամա, ալաբամաերեն |երկրներ =[[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]] |ինքնանվանում = {{Unicode|Albaamo innaaɬiilka}} |շրջաններ =[[Տեխաս]] |լեզվակիրների թիվ = 100 |կատեգորիա = Հյուսիսային Ամերիկայի հնդկացիական լեզուներ |դասակարգում = [[Մուսկոգյան լեզվաընտանիք]] : Արևելյան մուսկոգյան լեզուներ |գիր = [[լատինական]] |ԳՕՍՏ 7.75-97 = |ISO2 = nai |ISO3 = akz }} '''Ալաբամա լեզու''', '''ալաբամաերեն''', '''ալիբամու'''<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=akz Ethnologue report for language code: akz<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> (ինքնանվանումը՝ {{Unicode|Albaamo innaaɬiilka}})՝ [[Հնդկացիական լեզուներ|ամերիկյան հնդկացիական լեզու]] [[Նատչեզ-մուշկոգ լեզուներ|նատչեզ-մուշկոգ]] խմբից<ref>{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|3}}</ref>։ Խոսում են [[Տեխաս]]ի Ալաբամա-Կուշատա ցեղերը<ref>Hardy 2005:75</ref>։ Մի ժամանակ այս լեզվով էին խոսում նաև [[Օկլահոմա]]յի Ալաբամա-Կուասարտ ցեղական քաղաքում, բայց այժմ Օկլահոմայում ալաբամաերեն խոսացողներ չկան։ Մտնում է [[մուսկոգյան լեզվաընտանիք]]ի մեջ, համարվում է ամենամոտը վերացած [[մուկլասա]] և [[տուսկեգի]] լեզուներին։ Նաև կոասատի լեզվի ազգակիցն է, իսկ հիտչիտի, չիկասո և չոկտո լեզուներին՝ հեռու ազգակից։ == Հնչյունաբանություն == Լեզուն ունի 14 բաղաձայն հնչյուն<ref>Hardy 2005: 82</ref>։ {| class="wikitable" ! ! colspan="2" |Շրթնային ! colspan="2" |Ատամնային !Ետատամնային/ Քմային !Ետլեզվային !Կոկորդային |- !Ռնգային | colspan="2" align="center" |m | colspan="2" align="center" |n | | | |- !Պայթական | align="center" |p | align="center" |b | colspan="2" align="center" |t | align="center" |tʃ | align="center" |k | |- !Շփական | colspan="2" align="center" |f | align="center" |s | align="center" |ɬ | | | align="center" |h |- !Շփական ձայնեղ | colspan="2" align="center" |w | colspan="2" align="center" |l | align="center" |j | | |} Ունի ընդամենը 3 ձայնավոր հնչյուն /i o a/, որոնք կախված ձևաբանական ենթատեքստից կարող են քթայնացվել։ Ձայնավորները տարբերվում են նաև ըստ երկարության<ref>Hardy 2005: 83</ref>։ {| class="wikitable" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" ! ! colspan="3" align="center" |Առաջին շարքի ձայնավորներ ! colspan="3" align="center" |Միջին շարքի ձայնավորներ ! colspan="3" align="center" |Ետին շարքի ձայնավորներ |- ! align="left" |Վերին բարձրացման ձայնավորներ | align="center" |i | align="center" |iː | align="center" |ĩ | colspan="3" | | colspan="3" | |- ! align="left" |Միջին բարձրացման ձայնավորներ | colspan="3" | | colspan="3" | | align="center" |o | align="center" |oː | align="center" |õ |- ! align="left" |Ստորին բարձրացման ձայնավորներ | colspan="3" | | align="center" |a | align="center" |aː | align="center" |ã | colspan="3" | |} Շեշտը սովորաբար ընկնում է վերջին վանկի վրա։ Գոյություն ունի նաև անկող և աճող տոների համակարգ<ref>Hardy 2005: 83—84</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կցական լեզուներ]] emlead0lziycyitw0gz7a0ylcjlaau1 0 730630 8476008 7797329 2022-07-27T17:07:42Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն=Նիգերա-կոնգոլեզյան |անվանում=Կամբա |ինքնանվանում=Kikamba |երկրներ=[[Քենիա]] |շրջաններ=[[Արևելյան նահանգ (Քենիա)|Արևելյան նահանգ]] |լեզվակիրների թիվ=3,9 մլն մարդ (2009 մարդահամար)<ref>{{E18|Kamba}}</ref> |կատեգորիա=[[Языки Африки]] |դասակարգում= [[Նիգերա-կոնգոլեզյան լեզուներ]] :[[Բենուե-կոնգոլեզյան լեզուներ]] ::[[Բանտոիդային ճյուղ]] :::[[Բանտու լեզուներ]] ::::[[Բանտու լեզուներ E գոտի]] :::::[[Կիկույու-կամբա լեզուներ]] |գիր=[[լատինական]] |ԳՕՍՏ 7.75–97=кам 263 |ISO1= |ISO2=kam |ISO3=kam }} '''Կամբա''', [[Աֆրիկյան լեզուներ|աֆրիկյան լեզու]], պատկանում է [[Բանտու (լեզուներ)|բանտու լեզուների]] արևելյան խմբին<ref name=":02">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|7}}</ref>։ Խոսում են [[Քենիա]]յի [[կամբա ցեղ]]երը։ [[Տանզանիա]]յում կա շուրջ 5000 խոսող։ Կամբան նման է այլ բանտու լեզուներին՝ Կիկույու, Մերու և Էմբու։ Քենիայում այս լեզվով խոսում են հիմնականում 4 շրջաններում՝ Մաչակոս, Կիուի, Մակուենի և Կուալե։ Մաչակոսի խոսվածքը համարվում է ստանդարտ լեզուն և օգտագործվել է [[Աստվածաշունչ]]ը թարգմանելու համար։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} * Mwau, John Harun (2006). ''Kikamba Dictionary: Kikamba-English, Kikamba-Kikamba, English-Kikamba''. ISBN 9966-773-09-6. ==Արտաքին հղումներ== *[http://www.bisharat.net/wikidoc/pmwiki.php/PanAfrLoc/Kamba PanAfriL10n-ի Էջը կամբայի մասին] *[http://mammana.org/bcp/kamba1963/ Ĩvuku ya Mboya kwa andũ Onthe] «Ընդհանուր աղոթքների գրքի» մի հատվածը կամբա լեզվով, թվայնացրել է Ռիչարդ Մամման {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Քենիայի լեզուներ]] rxh5kwata3gpnr8bhpix7292ivas0at 0 730648 8476056 8164345 2022-07-27T18:08:10Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{տեղեկաքարտ Լեզու |գույն=Նիգերա-կոնգոլեզյան |անվանում=Կիկույու |ինքնանվանում=Gĩgĩkũyũ [ɣēɣēkōjó] |երկրներ=[[Քենիա]] [[Տանզանիա]] [[Ուգանդա]] |շրջաններ=Կենտրոնական նահանգ |լեզվակիրների թիվ=6.6 միլիոն (2009 թվականի մարդահամար)<ref>{{E18|Kikuyu}}</ref> |կատեգորիա=[[Աֆրիկյան լեզուներ]] |դասակարգում= [[Նիգերա-կոնգոլեզյան լեզուներ]] :[[Բենուե-կոնգոլեզյան լեզուներ]] ::[[Բանտոիդային ճյուղ]] :::[[Բանտու լեզուներ]] ::::[[Բանտու լեզուներ E գոտի]] :::::[[Կիկույու-կամբա լեզուներ]] |գիր=[[լատինական գիր]] |ԳՕՍՏ 7.75–97=кик 302 |ISO1=ki |ISO2=kik |ISO3=kik }} '''Կիկույու''', [[Աֆրիկյան լեզուներ|աֆրիկյան լեզու]], պատկանում է [[բանտու լեզուներ]]ի արևելյան խմբին<ref name=":02">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|6}}</ref>։ Խոսողները [[Քենիա]]յի կիկույուներն են (''Agĩkũyũ''): Հաշվում են մոտ վեց միլիոն խոսողներ (Քենիայի բնակչության 22%-ը)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html#People CIA Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200831033452/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html#People |date=2020-08-31 }}, retrieved on 16 October 2007.</ref>, Քենիայի ամենամեծ էթնիկ խումբն է<ref>{{Cite web|url=http://www.africa.upenn.edu/NEH/kethnic.htm|title=East Africa Living Encyclopedia|website=www.africa.upenn.edu|access-date=2016-05-08}}</ref>։ Կիկույուով խոսում են Նյերի և Նայրոբի շրջանների միջև ընկած տարածքում։ Կիկույու լեզուն բանտու լեզուների թագիչու լեզուների ենթախմբի հինգ լեզուներից մեկն է, որը ձգվում է Քենիայից մինչև [[Տանզանիա]]։ Կիկույուները իրենց տարածքները ճանաչում են Կենտրոնական Քենիան շրջապատող լեռնաշղթաներով, որն անվանում են ''Kĩrĩnyaga'': == Դասակարգում == Կիկույուն բանտու լեզուների ընտանիքից է։ Ըստ [[Մակրոմ Գասրի]]ի դասակարգման (1948, 1967-71) այն պատկանում է E գոտու լեզուներին՝ կիկույու-կամբա խմբին։ Գասրին և Բաստեն այս խումբն անվանում էին E50 խմբին, չնայած դրան [[:ru:SIL International|SIL-ը]] չգիտես ինչու այն վերանվանել է E20-ի։ == Բարբառներ == Բարբառներից ամենանշանակալիներն են՝ նյերի, նդիա, էմմբու, գիչուգու, մերու։ == Գիր == Գիրը հիմնված է [[Լատիներենի այբուբեն|լատինական այբուբենի]] վրա, որտեղ ավելացվել է ևս երկու տառ՝ '''ĩ''' և '''ũ''': Բնիկ բառերում '''f l p q s v x z''' տառերը չեն օգտագործվում։ * Տառեր՝ a b mb c nd e g ng ngʼ h i ĩ nj k m * Հնչյուններ՝ a β mb ʃ nd ɛ ɣ ŋg ŋ h i e ɲɟ k m * n ny o ũ r t th u w y * n ɲ ɔ o ɾ t ð u w j Գիրն օգտագործվում է 19-րդ դարի վերջից։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Քենիայի լեզուներ]] pypke4jc5zz7nk9avb4qn3imxvlcu7f 0 730672 8475975 8082260 2022-07-27T16:36:56Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն=Nilo-Saharan |անվանում=Ակոլի |ինքնանվանում=Acoli, Shuli, Gang, Lwo |երկրներ=[[Ուգանդա]], [[Հարավային Սուդան]] |շրջաններ=Արևելյան Աֆրիկա |լեզվակիրների թիվ=1.2 միլիոն (2002 մարդահամար)<ref>{{e18|Acholi}}</ref> |կատեգորիա=[[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում= [[Նեղոսա-սահարյան լեզուներ]] : [[Արևելասուդանական լեզուներ]] :: [[Նիլոտական լեզուներ]] ::: [[Արևմտանիլոտական լեզուներ]] :::: Լուո խումբ :::: Հարավային լուո ենթախումբ ::::: Լուո-ակոլի :::::: Ալուր-ակոլի ::::::: Լանգո-ակոլի |գիր= [[լատինական]] |ԳՕՈՍՏ 7.75–97= ачо 077 |ISO1= |ISO2=ach |ISO3=ach }} '''Ակոլի''', [[Աֆրիկյան լեզուներ|աֆրիկյան լեզու]] [[Ուգանդա]]յում, պատկանում է [[նիլոտական լեզուներ]]ի խմբին<ref name=":02">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|7}}</ref>։ Հարավային [[Լուո լեզու|լուո լեզվի]] բարբառն է, որով խոսում են [[ակոլիներ]]ը՝ Ուգանդայի Գուլու, Կիտգում և Պադեր շրջաններում։ Այս լեզվով են խոսում նաև [[Հարավային Սուդան]]ի Օպարի շրջանի հարավային հատվածում։ Աֆրիկյան գրականության մեջ հայտնի «Լավինոյի երգը» աշխատությունը գրել է Օկոտ պ'Բիտեկը ակոլի լեզվով։ «Օկոլի երգը» սակայն գրվել է անգլերեն{{ref|heron1}}: Ակոլին, ալուրը և լանգոն ունեն 84-90 % բառապաշարի ընդհանրություն{{ref|ladefoged2}}, խոսողները միմյանց կարողանում են հասկանալ։ Այնուամենայնիվ, հաճախ սրանք համարում են առանձին լեզուներ, քանի որ խոսողները էթնիկապես տարբեր են։ == Հնչյունաբանություն == Ակոլին ունի ձայնավորների ներդաշնակություն, բառում առկա բոլոր ձայնավորները պետք է պատկանեն մի դասի։ Ակոլի լեզվում կան երկու դաս հինգական ձայնավորներ։ {| class="IPA wikitable" style="text-align:center" |+<small>[-ATR] ձայնավորներ</small> ! !առաջնային !կենտրոնական !ետին |- !համարյա փակ |ɪ | |ʊ |- !կիսաբաց |ɛ | |ɔ |- !բաց | |ɒ | |} {| class="IPA wikitable" style="text-align:center" |+<small>[+ATR] ձայնավորներ</small> ! !առաջնային !կենտրոնական !ետին |- !փակ |i | |u |- !կիսափակ |e | |o |- !բաց | |a | |} Ակոլին հնչերանգային լեզու է՝ բառերը կարող են տարբեր իմաստներ արտահայտել հնչերանգի փոփոխությամբ։ Ավելի ժամանակակից ուղղագրության ուսումնասիրությունը, ցույց է տալիս, որ ակոլի լեզվում ձայնավորն ունի ավելի քան երկու արտասանության ձև<ref>{{cite web|url=http://patent.ipexl.com/GB/GB2427959.html|title=Acoli Accented Orthography with diacritical marks|accessdate=ապրիլի 9, 2013}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ուգանդայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Հարավային Սուդանի լեզուներ]] et6gyswu0iu819bbm68siz7o4x2d2lx 0 731686 8475981 7733547 2022-07-27T16:39:44Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |անվանում=Այմակ |ինքնանվանում = آیماقی |երկրներ=[[Աֆղանստան]], [[Իրան]], [[Տաջիկստան]] |լեզվակիրների թիվ=650,000<ref>{{e18|Aymaq dialect}}</ref> |գույն=Indo-European |դասակարգում=Հնդեվրոպական լեզուներ :Հնդիրանական լեզուներ ::Արևմտաիրանական լեզուներ :::Հարավարևմտյան իրանական լեզուներ ::::Պարսկական լեզուներ |գիր=[[Պարսկերենի այբուբեն]] |քարտեզ=Iranian-languages-map.jpg |քարտեզի_նկարագիրը= Պարսկական լեզուների տարածման քարտեզը |iso3=aiq |glotto=aima1241 |glottorefname=Aimaq }} '''Այմակ բարբառ''' ({{lang-fa|آیماقی}}), [[Աֆղանստան]]ում խոսվող [[մոնղոլերեն]]ը, որն զգալի ազդեցություն է կրել [[պարսկերեն]]ից<ref name=":0">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|10}}</ref>։ Այս լեզվով խոսում են կենտրոնական Աֆղանստանի հյուսիս-արևմուտքում, արևելյան [[Իրան]]ում և [[Տաջիկստան]]ում։ Այմակ ժողովրդի հիմնական խոսվածքն է։ Այն շատ նման է խորասանի և դարի բարբառներին<ref>{{cite web|url=http://www.everyculture.com/Africa-Middle-East/Aimaq.html|title=Aimaq|date=|publisher=everyculture.com|accessdate=օգոստոսի 14, 2009|work=World Culture Encyclopedia}}</ref>։ Ենթադրաբար այմակներն ունեն 5-15 % գրաճանաչություն<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aiq|title=Aimaq|year=2009|publisher=Ethnologue|accessdate=օգոստոսի 14, 2009|work=}}</ref>։ == Բարբառներ == Այմակի ենթաբարբառները. * Չինգիզի * Ֆիրոզկոհի * Ջամշիդի * Մալիկի * Միզմաստ * Թայմանի * Թայմուրի * Զայնալ * Զոհրի == Հնչյունաբանություն == Հնչյունաբանորեն՝ արևելյան պարսկերենի բարբառներից մեկն է և նման է դասական պարսկերենին։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Աֆղանստանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Իրանի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Տաջիկստանի լեզուներ]] kq5pfygbn1xk6otzi3jcm891czjtt09 0 737852 8475999 7793283 2022-07-27T17:02:41Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Uralic |անվանում = Լուլե-սաամյան լեզու |ինքնանվանում = Juvlesábme |մատենագիր_նմուշ = Jokkmokk table.jpg |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 300px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = Ցուցանակ Շվեդիայում |երկրներ = {{Դրոշավորում|Նորվեգիա}} <br/> {{Դրոշավորում|Շվեդիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 2000 |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Եվրասիայի լեզուներ]] |դասակարգում = [[Ուրալյան լեզուներ|Ուրալյան լեզվաընտանիք]] :[[Ուգրո-ֆիննական լեզուներ|Ուգրո-ֆիննական լեզվաճյուղ]] ::[[Ֆինո-պերմյան լեզուներ|Ֆինո-պերմյան ենթալեզվաճյուղ]] :::[[Սաամյան լեզուներ|Սաամյան խումբ]] ::::[[Արևմտասաամյան լեզուներ|Արևմտասաամյան ենթախումբ]] |գրեր = [[Լատիներենի այբուբեն|Լատինական]] |պաշտոնական լեզու = {{Դրոշավորում|Նորվեգիա}} |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = smj |ISO3 = smj |քարտեզ = Sami languages large 2.png |քարտեզի_լայնությունը = 300px |քարտեզի_նկարագիրը = Սաամյան լեզուների տարածվածությունը ժամանակակից քարտեզի վրա։ [[Հարավային սաամյան լեզու]] (1), [[Ումե-սաամյան լեզու]] (2), [[Պիտե-սաամյան լեզու]] (3), Լուլե-սաամյան լեզու (4), [[Հյուսիսային սաամյան լեզու]] (5), [[Կոլտա-սաամյան լեզու]] (6), [[Ինարի-սաամյան լեզու]] (7), [[Կիլդո-սաամյան լեզու]] (8), [[Տերո-սաամյան լեզու]] (9)։ <br /> Մուգ գույնով նշված են այն տարածքները, որտեղ սաամյան լեզուները ուն են պաշտոնական կարգավիճակ |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Լուլե-սաամյան լեզու''' (julevsábme), [[Սաամյան լեզուներ|սաամյան լեզու]], որը տարածված է Լուլե-լամպարկ պատմական շրջանում՝ [[Լուլե Էլվ|Լուլե գետի]] շրջակայքում ([[Շվեդիա]]) և [[Նորվեգիա]]յի հյուսիսում՝ [[Նուրլան]] շրջանում։ Հանդիսանում է Նորվեգիայի պաշտոնական լեզուներից մեկը։ Լեզվակիրների թիվը շուրջ 2000 է։ == Գիրը == Գիրը հիմնված է [[լատիներենի այբուբեն]]ի վրա։ Լրացուցիչ նշաններն են Ń/ń և Á/á: == Լեզվի ներկա կարգավիճակը, այդ թվում՝ իրավական == Լուլե-սաամյան լեզուն Սաամյան լեզուներից լեզվակիրների թվով 2-րդն է, որով խոսում են շուրջ 1500-ից 2000 մարդ։ Սակայն երիտասարդների շրջանում այն գերադասելի չէ, ինչի պատճառով լեզվակիրների թիվը պակասում է։ 1983 թվականից այս լեզուն ստանդարտավորված է և այդ ժամանակից սկսած աշխատանքներ են տարվում պահպանման ուղղությամբ։ Այս հարցում մեծ դեր է կատարում [[Արրան մշակույթի կենտրոն]]ը, որը հանդիսանում է Լուլե-սաամյան մշակույթի հաստատություն և գտնվում է նորվեգական [[Տուսֆյորդ]] համայնքի [[Դրագ գյուղ]]ում։ Այն զբաղվում է գրքերի հրատարակչությամբ։ Կենտրոնի ենթակայությամբ գործում է Լուլե-սաամյան լեզվի ուսուցման կենտրոն։ Նախապատրաստական փուլում է գտնվում Սամաստա օնլայն նախագիծը, որի միջոցով նույնպես ուսուցանվելու է այս լեզուն<ref>[http://www.ur.se/samasta/samasta1/index.html Սամաստա նախագիծ:]</ref>։ 1999 թվականից մշակութային կենտրոնի կողմից հրատարակվում է Bårjås գիտա-մշակութային պարբերականը, որտեղ տպագրվում են հոդվածներ լուլե-սաամերեն, [[նորվեգերեն]] և [[շվեդերեն]]։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Grundström, Harald: ''Lulesamisches Wörterbuch''. (նորվեգերեն) * Kintel, Anders 1991: ''Syntaks og ordavledninger i lulesamisk''. Kautokeino : Samisk utdanningsråd. (նորվեգերեն) * Spiik, Nils-Erik: ''Lulesamisk grammatik''. (նորվեգերեն) * Wiklund, K.B. 1890: ''Lule-lappisches Wörterbuch''. Helsinki: Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia. (նորվեգերեն) == Արտաքին հղումներ == * [http://www.ur.se/samasta/samasta1/index.html Sámásta Lule Sami lessons and resources]{{ref-sv}} * [http://giellatekno.uit.no/d-smj.en.html Morphological analyzer for Lule Sámi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070625152421/http://giellatekno.uit.no/d-smj.en.html |date=2007-06-25 }} (նորվեգերեն) * [http://giellatekno.uit.no/g-smj.en.html Language generator for Lule Sámi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060111211921/http://giellatekno.uit.no/g-smj.en.html |date=2006-01-11 }} (նորվեգերեն) * [http://www.risten.no/bakgrunn/gram/smj/index.html Lule Sámi grammar in Norwegian] (նորվեգերեն) * [http://www.bibeln.se/om_bibeln/adatestamenntadownload.html Ådå Testamennta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926224131/http://www.bibeln.se/om_bibeln/adatestamenntadownload.html |date=2007-09-26 }} (նորվեգերեն) {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Սաամյան լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Նորվեգիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Շվեդիայի լեզուներ]] 62sfwou3z6qn84z4tsngpeeymt4ltcl 0 738292 8475956 7811629 2022-07-27T16:22:04Z Amherst99 4949 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Խմիչք}} [[Պատկեր:Aquavit linie.jpg|thumb|Linie նորվեգական ակվավիտ]] '''Ակվավիթ''' (''akevitt'' (նորվեգերեն); ''akvavit'' (դանիերեն, շվեդերեն); ''aquavit'' (անգլերեն)), 37,5—50 % թնդությամբ [[Սկանդինավիա|սկանդինավյան]] ազգային [[ալկոհոլային խմիչքներ]]<ref name="winenews" /><ref name="vinmonopolet">[http://www.vinmonopolet.no. "Vinmonopolet" ֆիրմայի մոնոպոլ ալկոհոլային խմիչքներ] {{ref-no}}</ref><ref>[http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:039:0016:0054:EN:PDF EU spirits regulation (PDF).] Regulation(EC) No 110/2008 of the European Parliament and of the Council of 15 January 2008 on the definition, description, presentation, labelling and the protection of geographical indications of spirit drinks and repealing Council Regulation (EEC) No 1576/89, Appendix II No. 24, Retrieved 2014-02-09.]{{ref-en}}</ref>։ Խմիչքի անվանումը ծագել է [[Լատիներեն այբուբեն|լատիներեն]] ''aqua vitae'' արտահայտությունից, որը թարգմանվում է որպես «կյանքի ջուր», «կենդանի ջուր»։ == Պատմական վկայություններ == Աքվավիթ բառի ամենահին գրային կիրառությունը (բառացի ''"Aqua vitæ"'') հայտնաբերվել է [[Բերգեն]] քաղաքի Բերգենհուն ամրոցի դանիական իշխանի նամակում գտնված [[Տրոնհեյմ]] քաղաքում։ Այդ գրությունը թվագրվում է 1531 թվականի ապրիլի 13-ին<ref>[http://www.dokpro.uio.no/perl/middelalder/diplom_vise_tekst.prl?b=10287&s=n&str=bille Diplomatarium Norvegicum, b.XI s.631]{{ref-no}}</ref>։ == Պատրաստման եղանակ == Ակվավիտը պատրաստում են [[Էթիլ սպիրտ|էթիլային սպիրտի]] հիման վրա, որն էլ ստանում են կարտոֆիլից, ցորենից վրան ավելացրած շաքար<ref name="winenews">{{Cite web |url=http://www.winenews.ru/wn/export/sites/winenews/academy/strongdrinksabc/spirirts_aromat/next_page.html |title=Թունդ խմիչքների այբուբեն. արոմատիզացված սպիրտներ։ |accessdate=2016-11-14 |archive-date=2008-03-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080306035604/http://winenews.ru/wn/export/sites/winenews/academy/strongdrinksabc/spirirts_aromat/next_page.html |dead-url=yes }}</ref>։ Այն պահվում է կաղնու, [[խերես]]ի կամ [[կոնյակ]]ի տակառների մեջ 3-ից 12 տարի<ref name="vinmonopolet" />։ Սովորաբար աքվավիթը ունենում է ծղոտի գույնից մինչև ոսկեզօծ գույնի, երբեմն մուգ։ Որոշ տեսակներ անգույն են լինում։ Առավել մուգ գույնը հուշում է արտադրանքի երկար պահման մասին։ == Արտադրություն == [[Դանիա]]ն հանդիսանում է աքվավիթի հիմնական մատակարարը համաշխարհային շուկայում։ Սակայն նորվեգական աքվավիթը շուկայում ունի իր ուրույն տեղը։ Նորվեգական 1 լիտր աքվավիթը կարող է արժենալ մինչև 1000 նորվեգական կռոն, իսկ սովորաբար՝ 500-600 կրոն<ref name="vinmonopolet" />։ Ամենահայտնի նորվեգական աքվավիթը ''Linie Aquavit''-ն է։ Լինե տերմինը նշանակում է, որ խմիչքը անցել է հասարակածը։ Այս տեսակի աքվավիթը հայտնի է դառել այն բանով, որ սկզբում խմիչքը ծովով տանում են դեպի [[Հարավային կիսագունդ]] և հետ բերում, այսինքն՝ այն 2 անգամ հատում է հասարակածը։ Շնորհիվ անընդհատ շարժման՝ խմիչքը ներքաշում է փայտի բույրը։ Այս գործընթացից հետո խմիչքը շշալցվում է և հանվում վաճառքի<ref>[http://www.linie.com/ Linie Aquavit-ի պատրաստման եղանակը:]{{ref-en}}</ref>։ == Օգտագործման եղանակ == Աքվավիթը ընդունված է օգտագործել սառը տեսքով կամ նույնիսկ մատուցել սառեցված ձևով մինչև −18&nbsp;°C: == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.aalborgakvavit.dk/composite-269.htm Օլբորգի աքվավիթը:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070904111855/http://www.aalborgakvavit.dk/composite-269.htm |date=2007-09-04 }}{{ref-en}} * [http://www.norsk-akevitt.org/ Norske Akevitters Venner (NAV). Աքվավիթի նորվեգական ընկերները:]{{ref-no}} [[Կատեգորիա:Թունդ ալկոհոլային խմիչքներ]] [[Կատեգորիա:Դանիական խմիչքներ]] [[Կատեգորիա:Շվեդական խմիչքներ]] [[Կատեգորիա:Նորվեգական խմիչքներ]] 0wpc3w278n49ky328yaprdaaearie36 0 751088 8475911 8183294 2022-07-27T14:53:51Z 91.204.188.118 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Անաղբյուր}} {{այլ|Անահիտ Կիրակոսյան (այլ կիրառումներ)}} {{Տեղեկաքարտ Դերասան}} '''Անահիտ Ալեքսանդրի Կիրակոսյան''' ({{ԱԾ}}), հայ դերասանուհի, հաղորդավարուհի, երգչուհի։ [[Երևանի պետական կամերային երաժշտական թատրոն|Երևանի կամերային երաժշտական թատրոնի]] դերասանուհի։ == Կենսագրություն == Հաճախել է Հունան Ավետիսյանի անվան 74-րդ միջնակարգ դպրոցը։ 2007 թվականին ընդունվել է [[Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտ]]ի դերասանական բաժինը։ 2007 թվականից սկսել է աշխատել պետական կամերային երաժշտական թատրոնում որպես դերասանուհի։ 2010 թվականին «[[Միր (հեռուստառադիոընկերություն)|Միր]]» հեռուստաընկերության կազմակերպած միջազգային մրցույթին Անահիտը լավագույն էմոցիոնալ կատարման համար արժանացել է մրցանակի։ == Անձնական կյանք == 2012 թվականի փետրվարի 6-ին Անահիտն ամուսնացել է։ Ունի չորս երեխա՝ երկու աղջիկ և երկու տղա։ == Դերեր == Թատրոնում Անահիտը հիմնականում կերտում է դրամատիկ դերեր, իսկ հեռուստասերիալներում՝ կատակերգական։ === Ներկայացումներ === * «Անուշ»- Անուշ * «Սասունցի Դավիթ» - Առյուծ Մհերի կին * «[[Մոխրոտիկը]]» - փերի * «[[Գեղեցկուհին և հրեշը]]» - Բելլա * «Ազնվամոլ քաղքենին» - Լյուսիլ * «[[Պատվի համար (դրամա)|Պատվի համար]]» - Մարգարիտ === Հեռուստասերիալներ === * «Անցյալի ստվերներ» * «Գերդաստան» * «Ժառանգները» * «Պահանջվում է միլիոնատեր» * «[[Բանակում (հեռուստասերիալ)|Բանակում]]» * «[[Քաղաքում (հեռուստասերիալ)|Քաղաքում]]» * «<nowiki/>[[Խոպանի տեսություն]]<nowiki/>» * «Երևան, ես սիրում եմ քեզ» * «Անուղղելիները» * «Կոկորդիլոսի արցունքները» * «Ժամանակն է» * «Փեթակ» * «[[Պատվի համար (դրամա)|Պատվի համար]]» * «Սարի աղջիկ» *«Ծաղիկներ ձյան տակ» *«Երազի շրջված մեկնաբանությունը» == Արտաքին հղումներ == * [http://www.musicalchambertheatre.am/htmls/actors.html Անահիտի խաղացած դերերն թատրոնում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170120152017/http://musicalchambertheatre.am/htmls/actors.html |date=2017-01-20 }} * [http://www.bravo.am/news/%D4%B1%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%AB%D5%BF-%D4%BF%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6 Հարցազրույց BRAVO.am-ին]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }} * [http://life.mediamall.am/?id=41640 Հարցազրույց MediaMall.am-ին] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Կիրակոսյան, Անահիտ}} [[Կատեգորիա:Հայ դերասանուհիներ]] [[Կատեգորիա:Հայ հաղորդավարներ]] [[Կատեգորիա:Հայ երգչուհիներ]] 63wivivmi4gigq6c6f0cb0tb71gdas4 0 757570 8476063 8081544 2022-07-27T18:12:30Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Կոռներեն''' ([[անգլերեն|անգլ․]]` Cornish), կոռնեցիների լեզուն։ Մտնում է [[Հնդեվրոպական լեզուներ|հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի]], կելտական խմբի, բրիտտական ճյուղի մեջ։ Մինչև վերջին տարիները համարվել է [[Մեռած լեզուներ|«մեռած» լեզու]]։ Ներկայումս կատարվում են լեզվի վերստեղծելու աշխատանքներ և գնալով շատանում են այդ լեզվով խոսողները։ Այժմ կոռներենով խոսում է մոտավորապես 3.500 մարդ։ == Բառաֆոնդ == {| border="1" cellspacing="0" padding="5" !''Կոռներեն''|| [[Վալլիերեն]]|| [[Բրետոներեն]] || [[Ռուսերեն]] || [[Հայերեն]] |-- |Kernowek || Cernyweg|| Kerneveureg || корнский || կոռներեն |-- | gwenenen || gwenynen || gwenanenn || пчела || մեղու |-- | cador || cadair || kador || стул || սեղան |-- | keus || caws || keuz || сыр || պանիր |-- | en-mes || y ffordd allan || er-maez || выход || ելք |-- | codha || cwympo || kouezhañ || падать || ընկնել |-- | gaver || gafr || gavr || коза || այծ |-- | chy || tŷ || ti || дом || տուն |-- | gweus || gwefus || gweuz || губа || շուրթ |-- | aber || aber, genau || aber || устье реки || գետի հուն |-- | niver || rhif, nifer || niver || число || թիվ |-- | peren || gellygen || perenn || груша || տանձ |-- | scol || ysgol || skol || школа || դպրոց |-- | megy || mygu || mogediñ || курить || ծխել |-- | steren || seren || steredenn || звезда || աստղ |-- | hedhyw || heddiw || hiziv || сегодня || այսօր |-- | whibana || chwibanu || c’hwibanat || свистеть || սուլել |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Աղբյուր == * Ferdinand, Siarl (2013). Brief History of the Cornish language, its Revival and its Current Situation. ''E-Keltoi'', Vol. 2, 2 Dec. pp.&nbsp;199–227 [https://www.academia.edu/5323710/A_Brief_History_of_the_Cornish_Language_its_Revival_and_its_Current_Status] == Արտաքին հղումներ == * [http://www.kesva.org/first-grade-course Դասընթաց (անգլերեն լեզվով)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304122939/http://www.kesva.org/first-grade-course |date=2016-03-04 }} * [http://www.bbc.co.uk/voices/multilingual/cornish.shtml Cornish today] * [http://www.podstantsiya.ru/?area=posts&id=604 The Beatles-ի երգը կոռներենով] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305020217/http://www.podstantsiya.ru/?area=posts&id=604 |date=2016-03-05 }} * [http://minlan.narod.ru/Cornish.html Կոռներեն] * [http://www.cornish-language.org/ Cornish Language Fellowship] * [http://www.cornish-language-news.org/ An Burow] - կոռներենի մասին * [http://www.agantavas.org.uk/ Agan Tavas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081202114453/http://www.agantavas.org.uk/ |date=2008-12-02 }} - կոռներենի զարգացման համայնք * [http://www.bbc.co.uk/cornwall/connected/stories/new_cornwall_language.shtml ''Blas Kernewek'' - A Taste of Cornish] - սկզբնական դասեր BBC-ից * [https://www.academia.edu/5323710/A_Brief_History_of_the_Cornish_Language_its_Revival_and_its_Current_Status <nowiki>Ferdinand, Siarl (2013). Brief History of the Cornish language, its Revival and its Current Situation. ''E-Keltoi'', Vol. 2, 2 Dec. pp. 199-227</nowiki>] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Մեռած լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Միացյալ Թագավորության լեզուներ]] 6buzkamyizmmrepyao4tnjjwba726zo 0 758445 8476084 7849438 2022-07-27T19:04:34Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Կաթվածից մահացածներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Նկարիչ |պատկեր = Ռաֆայել Ասլանյան.jpg}} '''Ռաֆայել (Ռաֆիկ) Եգորի Ասլանյան''' ({{ԱԾ}}), [[հայ]] նկարիչ։ ՌԴ նկարիչների միության անդամ։ Տոմսկի պետական մանկավարժական համալսարանի գեղարվեստական կրթության ամբիոնի պրոֆեսոր։ == Կենսագրություն == Ռաֆայել Ասլանյանը ծնվել է [[ՀԽՍՀ]] [[Կիրովական]] (այժմ` [[Վանաձոր]]) քաղաքում` մտավորականի ընտանիքում։ Հայրը` Եգոր Ասլանյանը, [[անգլերեն]] է դասավանդել տեղական դպրոցում, մայրը եղել է տնային տնտեսուհի։ Նրանք ունեցել են չորս տղա, որոնցից երեքը (այդ թվում Ռաֆայելը) դարձել են նկարիչներ։ {{քաղվածք|Ես հինգ կամ վեց տարեկան էի, երբ գետի ափին տեսա փորձառու նկարիչների աշխատանքները։ Վառ գույներն ու արարման անկրկնելի գեղեցկությունն անմիջապես գրավեց իմ ուշադրությունը։ Այդ ժամանակ ես կարծեցի` իմ առջև ինչ-որ կախարդներ են իրենց գունապնակի հմայքը տարածում<ref>[http://artnow.ru/ru/gallery/0/27520.html Виртуальная галерея ArtNow.ru, 2014: Художник Асланян Рафаэль Егорович].</ref>...|}} Ռաֆայել Ասլանյանը միջնակարգ կրթությանը զուգահեռ սովորել է [[Վանաձորի նկարչական դպրոց|Կիրովականի նկարչական դպրոցում]]։ [[1976]] թվականին ավարտել է [[Երևանի գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտ]]ը ([[Սարգիս Մուրադյան]]ի արվեստանոց)։ Ավարտելուց հետո նկարչություն է դասավանդել [[Դիլիջան]]ում։ 1976 թվականին մասնակցել է Երևանի նկարիչների և քանդակագործների մրցույթին և արժանացել առաջին մրցանակի։ [[1978]]-[[1984]] թվականներին մասնակցել է հանրապետական գեղարվեստական ցուցահանդեսներին (Հայաստան), սոցիալիստական երկրների երիտասարդ նկարիչների միջազգային ցուցահանդեսներին ([[Հավանա]], [[Կուբա]]), համամիութենական գեղարվեստական ցուցահանդեսներին ([[Մոսկվա]], ԽՍՀՄ), [[1987]]-[[1993]] թվականներին ցուցահանդեսների է մասնակցել [[Ֆրանսիա]]յում, [[Իտալիա]]յում, [[Գերմանիա]]յում, [[ԱՄՆ]]-ում։ [[1997]]-[[1998]] թվականներին նկարներ է ստեղծել [[Թաթարստան]]ի Նուրլատ քաղաքի Սուրբ Իլյայի եկեղեցում, ինչպես նաև վերականգնել է սրբապատկերներ։ Ռաֆայել Ասլանյանի արվեստը ձևավորվել է 19-20-րդ դարերի հայկական ազգային նկարչության, հին ռուսական կրոնական, ինչպես նաև արևմտյան մոտիվների ազդեցության ներքո։ 1998 թվականից ապրել և ստեղծագործել է [[Տոմսկ]]ում։ Մշակույթի վարչության աջակցությամբ ստացել է արվեստանոց, 1998-[[2007]] թվականներին դասավանդել է Տոմսկի Վ. Շիշկովի անվան մշակութային կրթական ուսումնարանում։ Տոմսկի պետական մանկավարժական համալսարանի կազմում «Մշակույթի և արվեստի ինստիտուտի» ստեղծման պահից դասավանդել է այնտեղ, 2006 թվականից եղել գեղարվեստաերաժշտական կրթության ամբիոնի պրոֆեսոր<ref name="Информация ТГПУ (2015)">[http://www.tspu.edu.ru/fkii/kaf-mho/persons/4359-aslanyan-rafael-egorovich.html ТГПУ. Информация о профессоре Р.Е. Асланяне (2015—2017. Фото).]</ref>։ 1998-[[2013]] թվականներին մասնակցել է տեղական և միջազգային ցուցահանդեսների, անհատական ցուցահանդեսներ է ունեցել Տոմսկում, Սևերսկում, Յուրգայում, [[Նովոսիբիրսկ]]ում, [[Կրասնոյարսկ]]ում և [[Մոսկվա]]յում։ [[2002]] թվականին դարձել է Աֆղանստանում և տեղական ռազմաճակատներում զոհված զինվորների հուշարձանի նախագծի հաղթող<ref>Памятник (адрес: [[Томск]], проспект Мира, 17-А) расположен на территории Парка Победы. Слоган памятника: ''Памяти павших во имя живых ради правды''.</ref>։ Ռաֆայել Ասլանյանի կտավները գտնվում են [[Ռուսաստան]]ի և արտերկրի տարբեր թանգարաններում և մասնավոր հավաքածուներում։ == Մահ == [[2017]] թվականի մարտին սրտի կաթվածի պատճառով<ref>[http://tv2.today/News/Ushel-iz-zhizni-hudozhnik-rafael-aslanyan In Memoriam: Ушёл из жизни художник Рафаэль Асланян (фото, Интернет-видео). 09.03.2017.]</ref> հոսպիտալացվել է։ Մահացել է 2017 թվականի մարտի 9-ին։ == Երկեր == * Рафаэль Асланян: Творчество (учебное наглядное пособие). - Томск: ИД «Смелая версия» и ООО Типография «Иван Фёдоров», 2012 . - 104 с., ил. - Электронный ресурс: smel.tomsk.ru. * Асланян Р.Е. Живопись (учебное пособие). - Томск: Издательство ТГПУ, 2012. - 98 с. - ISBN 978-5-89428-608-2 * Асланян Р.Е. Особенности работы со студентами младших курсов педагогического вуза на занятиях по рисунку (научная статья) / Актуальные проблемы преподавания творческих дисциплин в контексте современного образования и культуры: Материалы III Всероссийской научно-практической заочной конференции (г. Томск, 14 ноября 2014 г.) / Под ред. Е.А. Каюмовой, И.В. Рудина. - Томск: Издательство ТГПУ, 2014. - 196 с. * Веснина, Татьяна. Оправдание Малевича. О художнике Рафо Асланяне // Красное знамя, обл.газета. - Томск, 2014. - 3 февраля. - Электронный ресурс: krasnoeznamya.tomsk.ru * Тайлашева, Елена. Высшая лига. Культура и искусство // Томские новости, газета. - Томск, 2011. - 27 мая. - Электронный ресурс: tomsk-novosti.ru (эссе о художниках и музыкантах, в том числе о Р.Е. Асланяне, фото). * Шелест, Татьяна. Рафо. Палитра любви и страсти // Томская неделя, газета. - Томск, 2015. - 21 августа. - Электронный ресурс: tomskw.ru. == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{DEFAULTSORT:Ասլանյան, Ռաֆայել}} [[Կատեգորիա:Հայ նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Երևանի պետական գեղարվեստաթատերական ինստիտուտի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Կաթվածից մահացածներ]] tfl12ynn3u5elfrw5bjlej1bbkjpfn1 0 768004 8476109 8459669 2022-07-27T20:32:07Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Դերասան}} '''Ջունեյթ Արքըն''' ({{lang-tr|Cüneyt Arkın}}; ի ծնե անվանումը՝ '''Ֆահրեթթին Ջյուրեքլիբաթըր''', {{lang-tr|Fahrettin Cüreklibatır}}; {{ԱԾ}}), թատրոնի և կինոյի թուրք դերասան, ռեժիսոր և պրոդյուսեր։ Արքընը բժշկական գիտությունների դոկտոր է։ Զբաղվել է մարտարվեստի 7 տարբեր տեսակներով։ Նկարահանվել է ավելի քան 310 ֆիլմերում և հեռուստասերիալներում։ Համարվում է բոլոր ժամանակների թուրք ամենահայտնի դերասաններից մեկը։ Նրա մասնակցությամբ ֆիլմերը թարգմանվել են մի քանի լեզուներով։ Ջունեյթ Արքընին հաճախ անվանում են «թուրքական Ալեն Դելոն»։ Նա հիմնականում նկարահանվել է պատմական դրամաներում, որտեղ իրադարձությունները ծավալվել են [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] առաջին դարերում։ Այդպիսի ֆիլմերից է Մալքոջօղլու Ջեմ Սուլթանի մասին պատմող ֆիլմը։ Չնայած պատմական ֆիլմերում գրանցած հաջողություններին, 1970-ական թվականների վերջին նկարահանվել է նաև քաղաքական ֆիլմերում, որոնցից ամենահայտնին ռեժիսոր Ռեմզի Այդըն Յոնթյուրքի «Երեք տղամարդկանց եռապատումն» է։ Արքընին միջազգային մեծ հռչակ է բերել [[Չեթին Ինանչ]]ի «Մարդը, ով փրկել է աշխարհը» ֆիլմը ({{lang-tr|Dünyayı Kurtaran Adam}})։ Սա ֆանտաստիկ ժանրի ֆիլմ է, որտեղ օգտագործվել են տեսարաններ նաև «[[Աստղային պատերազմներ]]» ֆիլմից։ Ջունեյթ Արքընին են առաջարկել [[Ջեյմս Բոնդ]]ի դերը, սակայն նա հրաժարվել է։ Ավելի ուշ գործակալի դերը մարմնավորել է [[Թիմոթի Դալթոն]]ը։ === Հեռուստասերիալներ === {| | * ''Polis'' 1993 — ({{lang-hy|Ոստիկան}}) * ''Şişeler'' 1993 — ({{lang-hy|Շշեր}}) * ''Kumarbaz'' 1993 — ({{lang-hy|Խաղացողը}}) * ''Merhamet'' 1993 — ({{lang-hy|Փափկասրտություն}}) | * ''Zirvedekiler'' 1993 — ({{lang-hy|Գագաթին}}) * ''Uyuşturucu'' 1994 — ({{lang-hy|Թմրադեղ}}) * ''Bizim Ev'' 1995 — ({{lang-hy|Մեր տունը}}) | * ''Serseri'' 2003 — ({{lang-hy|Թափառաշրջիկ}}) * ''Köpek'' 2005 — ({{lang-hy|Շուն}}) * ''Ölümüne Sevdalar'' 2005 — ({{lang-hy|Խելագար սիրեցյալները}}) * ''Harem'' 2012 — ({{lang-hy|Հարեմ}}) |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.komikaze.net/gomikfilmler.asp?komikaze=net&SayfaNo=1&Order=1&komikazed=330 A special trailer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050428205127/http://www.komikaze.net/gomikfilmler.asp?komikaze=net&SayfaNo=1&Order=1&komikazed=330 |date=2005-04-28 }} * {{imdb name|name=C%C3%BCneyt Arkın|id=0035067}} * [http://www.cuneytarkin.com.tr/ Official Webpage] {{tr icon}} * [http://turkishtvseries.ru/aktery/Cuneyt_Arkin.html Джюнейт Аркын на сайте TurkishtvSeries.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150626100422/http://turkishtvseries.ru/aktery/Cuneyt_Arkin.html |date=2015-06-26 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Արքըն, Ջունեյթ}} [[Կատեգորիա:Թուրք դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Ստամբուլի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Թուրք կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Թուրք հեռուստադերասաններ]] [[Կատեգորիա:Ղրիմաթաթարական ծագմամբ թուրքեր]] [[Կատեգորիա:Թուրք բանաստեղծներ]] [[Կատեգորիա:Թուրք կինոռեժիսորներ]] [[Կատեգորիա:Բժշկական գիտությունների դոկտորներ]] [[Կատեգորիա:Թուրք բժիշկներ]] el44shd3j7lk89k3q51czgberpbfiyq 14 819930 8475936 5317040 2022-07-27T15:47:49Z Ապատ63 36683 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Մշակույթ ըստ տարածաշրջանի]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Commons category|Culture of the Americas}} *'''{{C|Ամերիկաներ}}ի''' '''{{C|մշակույթ}}''' — {{C|Հյուսիսամերիկյան մշակույթ}}, {{C|Կարիբյան մշակույթ}}, և {{C|Հարավամերիկյան մշակույթ}} {{C|Արևմտյան կիսագունդ|Արևմտյան կիսագնդում}}−[[Նոր աշխարհ]]: {{For|Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների 'ամերիկյան' մշակույթի համար|Կատեգորիա: Ամերիկյան մշակույթ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաների հասարակություն]] [[Կատեգորիա:Մշակույթ ըստ տարածաշրջանի]] s58xm3wvjg4d9qxhzwlvuudi2wyqy6s 8475937 8475936 2022-07-27T15:48:27Z Ապատ63 36683 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Մշակույթ ըստ վայրի]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Commons category|Culture of the Americas}} *'''{{C|Ամերիկաներ}}ի''' '''{{C|մշակույթ}}''' — {{C|Հյուսիսամերիկյան մշակույթ}}, {{C|Կարիբյան մշակույթ}}, և {{C|Հարավամերիկյան մշակույթ}} {{C|Արևմտյան կիսագունդ|Արևմտյան կիսագնդում}}−[[Նոր աշխարհ]]: {{For|Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների 'ամերիկյան' մշակույթի համար|Կատեգորիա: Ամերիկյան մշակույթ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաների հասարակություն]] [[Կատեգորիա:Մշակույթ ըստ տարածաշրջանի]] [[Կատեգորիա:Մշակույթ ըստ վայրի]] j32jitagl5qczdzp5lqj78212afexdc 0 825465 8476326 7787232 2022-07-28T11:35:07Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Համայնք | հայերեն անվանում = Իվերնոմոն | բնօրինակ անվանում = Yvernaumont | երկիր = Ֆրանսիա | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Շամպայն-Արդեն | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Արդեններ (գավառ){{!}}Արդեններ | տարածք = 2.82 | կենտրոնի բարձրություն = | բնակչություն = 141 | մարդահամարի թվական = [[2013]] | խտություն = 50.00 | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | փոստային ինդեքս = 08430 | իդենտիֆիկատորի տեսակ = INSEE | թվային իդենտիֆիկատոր = 08503 | Վիքիպահեստում = Yvernaumont | կայք = }} '''Իվերնոմոն''' ({{lang-fr|Yvernaumont}}), համայնք [[Ֆրանսիա]]յի [[Շամպայն-Արդեն]] մարզի [[Արդեններ (գավառ)|Արդեններ]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://www.cartesfrance.fr/carte-france-departement/carte-departement-Ardennes.html#liste-communes-Ardennes |title=Liste des villes et villages du département des Ardennes |date= |accessdate=2017 օգոստոսի 11}}</ref>։ Բնակչությունը 2013 թվականի դրությամբ կազմում է 141 մարդ, բնակչության խտությունը` 50.00 մարդ/կմ²։ Բնակավայրը զբաղեցնում է 2.82 կմ² տարածք։ == Աշխարհագրություն == Գտնվում է [[Փարիզ]] քաղաքից 195 կմ հյուսիս-արևելք, [[Շալոն ան Շամպայն]] քաղաքից 85 կմ հյուսիս, [[Շառլվիլ Մեզիեր]] քաղաքից 12 կմ հարավ։ == Բնակչություն == <center>'''Բնակչության քանակը ըստ տարիների''' {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1793 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1800 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1806 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1821 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1831 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1836 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1841 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1846 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1851 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 70 | style="background-color:#f3fff3;" | 73 | style="background-color:#f3fff3;" | 80 | style="background-color:#f3fff3;" | 94 | style="background-color:#f3fff3;" | 126 | style="background-color:#f3fff3;" | 150 | style="background-color:#f3fff3;" | 169 | style="background-color:#f3fff3;" | 163 | style="background-color:#f3fff3;" | 162 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1866 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1872 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1876 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1881 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1886 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1891 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1896 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1901 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1906 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 134 | style="background-color:#f3fff3;" | 139 | style="background-color:#f3fff3;" | 113 | style="background-color:#f3fff3;" | 121 | style="background-color:#f3fff3;" | 116 | style="background-color:#f3fff3;" | 106 | style="background-color:#f3fff3;" | 151 | style="background-color:#f3fff3;" | 149 | style="background-color:#f3fff3;" | 151 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1911 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1921 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1926 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1931 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1936 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1946 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1954 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1962 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1968 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 169 | style="background-color:#f3fff3;" | 154 | style="background-color:#f3fff3;" | 164 | style="background-color:#f3fff3;" | 140 | style="background-color:#f3fff3;" | 143 | style="background-color:#f3fff3;" | 98 | style="background-color:#f3fff3;" | 116 | style="background-color:#f3fff3;" | 93 | style="background-color:#f3fff3;" | 110 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1975 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1982 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1990 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1999 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2005 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2006 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2007 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2008 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2009 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 110 | style="background-color:#f3fff3;" | 118 | style="background-color:#f3fff3;" | 117 | style="background-color:#f3fff3;" | 140 | style="background-color:#f3fff3;" | 145 | style="background-color:#f3fff3;" | 142 | style="background-color:#f3fff3;" | 143 | style="background-color:#f3fff3;" | 140 | style="background-color:#f3fff3;" | 137 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2010 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2011 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2012 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2013 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2014 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | - ! scope=col style="background-color:#DFD;" | - ! scope=col style="background-color:#DFD;" | - ! scope=col style="background-color:#DFD;" | - |- | style="background-color:#f3fff3;" | 134 | style="background-color:#f3fff3;" | 136 | style="background-color:#f3fff3;" | 141 | style="background-color:#f3fff3;" | 141 | style="background-color:#f3fff3;" | 141 | style="background-color:#f3fff3;" | - | style="background-color:#f3fff3;" | - | style="background-color:#f3fff3;" | - | style="background-color:#f3fff3;" | - |} Աղբյուրներ` Ֆրանսիայի սոցիոլոգիական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի տվյալներ<ref>http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/fiche.php?select_resultat=41414</ref><ref>https://www.insee.fr/fr/information/2383265</ref><ref>https://www.insee.fr/fr/accueil</ref></center> == Տնտեսություն == 2010 թվականին ուներ 86 աշխատունակ (15-64 տարեկան) բնակիչ, որոնցից ակտիվ էին 68-ը, իսկ ոչ ակտիվները` 18։ Ակտիվության ցուցանիշը կազմում է 79,1 %։ 68 աշխատունակ մարդկանցից աշխատել է 61 անձ (34 տղամարդ և 27 կին)։ Գործազուրկ են եղել 7 անձ (2 տղամարդ և 5 կին)։ 18 անաշխատունակներից 5-ը եղել են աշակերտներ կամ ուսանողներ, 6-ը` թոշակառուներ, իսկ 7-ը չեն աշխատել տարբեր պատճառներով<ref>{{cite web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/detail.asp?reg_id=99&ref_id=base-cc-emploi-pop-active-2010| title=Base chiffres clés : emploi - population active 2010| language=ֆրանսերեն| trans_title = Բազային ցուցանիշներ. Աշխատունակությունը և զբաղվածությունը 2010 թվականին | publisher=Ֆրանսիայի տնտեսական տվյալների հետազոտման ինստիտուտ (INSEE)| accessdate=15 նոյեմբերի 2013}}</ref>։ == Տես նաև == * [[Արդեններ գավառի համայնքների ցանկ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.insee.fr/en/ INSEE] {{Արդենների գավառ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի համայնքներ]] 47k3itxsk0d6c2g77npvh5ath4ecd2t 0 828710 8476062 7143724 2022-07-27T18:10:42Z Slava Sahakyan70 65321 /* Հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու|անվանում=Կոնգո| գույն = Նիգերա-կոնգոլեզյան| ինքնանվանում=Կիկոնգո|ենթադաս=Նիգերո-Կոնգոլեզյան ընտանիք|երկրներ=Կոնգոյի Հանրապետություն, [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն]], Անգոլա|շրջաններ=Կենտրոնական Աֆրիկա|պաշտոնական լեզու=[[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն]]|խոսողների քանակ=մոտ 7 միլլիոն|դասակարգում=Աֆրիկայի լեզուներ|գրեր=[[լատինատառ]]|ISO1=kg|ISO2=kon|ISO3=kon}} [[Պատկեր:LanguageMap-Kikongo-Kituba.png|մինի|300x300փքս|Լեզվի տարածման արեալը. Մուգ դեղին գույնը՝ կոնգո, բաց դեղին՝ կիտուբա]] '''Կոնգո''' ('''կիկոնգո'''), [[Կոնգո ազգ|Կոնգո]] ազգի լեզուն, որը պատկանում է բենուե-կոնգոլեզյան լեզվաընտանիքի [[բանտու լեզուներ]]ի ցանկին։ Լեզվի կրողները հիմնականում ապրում են [[Անգոլա]]յի, [[Կոնգոյի Հանրապետություն|Կոնգոյի Հանրապետության]] և [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության]] արևադարձային անտարներում։ <span>Կ</span>ոնգոն 7 միլիոն մարդկանց համար հանդիսանում է մայրենի լեզու։  Կոնգոն [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության]] 4 պետական լեզուներից մեկն է։ == Կիտուբա == Կոնգո լեզվի հիման վրա ստեղծվել է [[Կիտուբա լեզու]]ն, որը տարածված է Կոնգո լեզվի արեալից դուրս։ == Պատմություն == Թեև կոնգո լեզվով [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] թարգմանությունը կատարվել է [[1905|1905 թվականին]], այն համարվում է բանտու լեզուներից առաջինը, որտեղ օգտագործվում է [[Լատիներեն|լատինատառ]] գիր։ Առաջին [[կատեխիզիս]]ը գրվել է [[1557|1557 թվականին]] կոնգոյում ծնված պորտուգալացի [[Դիեգո Գոմես]]ի կողմից։ [[1624|1624 թվականին]] պորտուգալացի [[Մատեուշ Կարդոզոն]] խմբագրել և թարգմանել է [[Մարկոշո Ժորժ]]ի [[Կատեխիզիս|կատեխիզիսը:]]  Առաջին բառարանը ստեղծվել է  [[1648|1648 թ.]], և նախատեսված է եղել  միսիոներների օգտագործման համար։ Գլխավոր հեղինակը եղել է քահանա Մանուել Ռեբոռեդուն։  Բառարանը պարունակում է շուրջ 10 000 բառ. == Տես նաև == * [[Կիտուբա լեզու|Կիտուբա]] == Գրականություն == * Carter Hazel. ''Syntax and tone in Kongo''. L., 1973. * Daeleman J. ''Morfologie van naamwoord en werkwoord in het Kongo (Ntandu) met ontleding van het foneemsysteem''. Leuven, 1966. * Dereau L. ''Cours de Kikongo''. Namur, 1955. * Hochegger H. ''Grammaire du kikongo''. 1981. * Ndonga, Mfuwa. ''Systématique grammaticale du kisikongo (Angola)''. Paris: INALCO, 1995. 504 p. * Samba, Philippe. ''The system of tone in Kikongo''. Lancaster: University of Lancaster, 1989. 381 p. (PhD) == Հղումներ == * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kng Կոնգոն Ethnologue կայքում] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Անգոլայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կոնգոյի Հանրապետության լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության լեզուներ]] pazpzszut35pgzwcjkzcsqm0t9csnzz 0 828722 8475944 7752676 2022-07-27T16:15:48Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրականություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու|անվանում=Բեմբա|ինքնանվանում=chiBemba&nbsp;|մասն է=նիգերո-Կոնգոլեզյան մակրոընտանիք|երկրներ=[[Զամբիա]], [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն]]|խոսողների քանակ=մոտ 3 600 000|դասակարգում=Աֆրիկայի լեզուներ|գրեր=լատինատառ|ISO2=bem|ISO3=bem}}'''Բեմբա '''(''chibemba'' {{ՄՀԱ|[tʃiβɛmba]}}), Բանտու խմբի լեզու է, տարածված է [[Զամբիա]]յի հյուսիսում։ Բեմբա լեզուն [[Բեմբա(ազգ)|բեմբա ազգի]] էթնիկ լեզուն է, բայց տարածված է նաև շատ քաղաքներում։ Բեմբա լեզուն տարածված է նաև [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությո]]ւնում, ինչպես նաև [[Զիմբաբվե]]ում, [[Մալավի]]ում և [[Բոտսվանա]]յում։ Հիմնական բարբառներից են՝ բվիլեն (Զամբիայի և ԿԴՀ սահմանին), աուշին, տաաբվան, ռունգուն (հիմնականում ԿԴՀ-ում) և շիլան (հարավային շրջաններում)։ Բեմբայի քաղաքային տարբերակն անվանում են  chiKopabeeluti (Կոպպերբելտ նահանգի անունից), chiTauni («քաղաքային»). == Նշումներ == {{ծանցանկ}} == Հղումներ == * [http://www.anthropology.emory.edu/FACULTY/ANTDS/Bemba/profile.html Debra Spitulnik and Mubanga E. Kashoki. 2001.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060908061322/http://www.anthropology.emory.edu/FACULTY/ANTDS/Bemba/profile.html |date=2006-09-08 }} [http://www.anthropology.emory.edu/FACULTY/ANTDS/Bemba/profile.html // "Bemba բառարան." Facts about the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Մայոր Languages, Past and Ներկա. J. Garry and C. Rubino, eds. Pp. 81-85.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060908061322/http://www.anthropology.emory.edu/FACULTY/ANTDS/Bemba/profile.html |date=2006-09-08 }} * [http://www.nancykula.net/PublicationsD.htm Գլխավոր էջ.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928092518/http://www.nancykula.net/PublicationsD.htm |date=2007-09-28 }} [http://www.nancykula.net/PublicationsD.htm Кула] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928092518/http://www.nancykula.net/PublicationsD.htm |date=2007-09-28 }} -բեմբա լեզվի մասին մի շարք հրապարակումներ == Գրականություն == * {{Ռուսերեն գիրք|год=1969|автор=[[Гивон, Талми|Givón, Talmy]].|заглавие=Studies in ChiBemba and Bantu Grammar|издание=Studies in African Linguistics, Supplement 3}} * Hoch, E. 1983 [1960]. Bemba Pocket Dictionary: Bemba-English and English-Bemba բառարան. Lusaka: National Educational Company of zambia-ը. * Hyman, Larry M. 1995 Թ. Minimality and the Prosodic Morphology of Cibemba Imbrication // Journal of African Languages and Linguistics 16(1):3-39. * [http://www.lotpublications.nl/publish/articles/000233/bookpart.pdf Kula, Nancy-ը ''The Phonology of Verbal Derivation in Bemba''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070306053608/http://www.lotpublications.nl/publish/articles/000233/bookpart.pdf |date=2007-03-06 }} PhD thesis, [[Լեյդենի համալսարան|Universiteit Leiden]], 2002 * [http://www.nancykula.net/Cheng-KulaZAS_14-03-06.pdf Kula, Nancy-ը & Cheng, Lisa ''Syntactic and Phonological Phrasing of Bemba relatives'' // ZAS Working Papers in Linguistics43, pp. 31-54] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928092523/http://www.nancykula.net/Cheng-KulaZAS_14-03-06.pdf |date=2007-09-28 }} * Mann, Michael. 1977. An Outline of Bemba Grammar. // Language in zambia-ը։ Grammatical Sketches, Volume I. Lusaka: University of Zambia, Institute for African Studies. * Oger, Louis. 1982 թ. Learn Bemba the Easy Way. Ilondola, Chinsali, Zambia-Ը։ Language Centre. * Spitulnik, Debra. 1998. The Language of the City: Town Bemba as Urban Hybridity // Journal of Linguistic Anthropology 8(2). * Van Sambeek, J. 1955. A Bemba Grammar. London: Longmans, Green and Company. {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Զամբիայի լեզուներ]] 5oppp0gjzh9t5p33yxraokqpivxxsrh 0 829256 8476115 8472087 2022-07-27T20:34:22Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Իվանա Մարի Թրամփ''' ({{lang-en|Ivana Marie Trump}}), աղջկական ազգանունը՝ '''Զելնիչկովա''' ({{lang-cs|Zelníčková}}; {{ԱԾ}}), չեխական ծագմամբ ամերիկացի բիզնեսմեն և նախկին ֆոտոմոդել։ 1977-1991 թվականներին եղել է [[ԱՄՆ]]-ի նախկին նախագահ [[Դոնալդ Թրամփ]]ի կինը։ == Վաղ տարիներ == Իվանա Զելնիչկովան ծնվել է չեխական Զլին քաղաքում, որը հայտնի էր նաև Գոթվալդով անունով։ Ծնվել է Միլոշ Զելնիչեկի և Մարի Ֆրանկովայի ընտանիքում։ Վաղ տարիքից նրա հայրը խրախուսել է զբաղվել դահուկային սպորտով։ 1970-ական թվականների սկզբին ընդունվել է [[Պրահա]]յի [[Կարլովի համալսարան]]<ref>{{cite magazine| last1= van Meter| first1 = Johnathan| date= May 1989| title = That's Why the Lady is a Trump| trans-title = | url= https://books.google.am/books?id=xaCC4gI-zJkC&lpg=PA98&q=trump%20master's%20degree&pg=PA86&v=onepage&f=false| dead-url = no| issn = 0890-1759| magazine = Spy| publisher = Sussex Publishers, LLC| archive-url = | archive-date = հուլիսի 22, 2016| access-date = | via = Google Books}}</ref>։ Զելնիչկովայի խոսքերով, 1972 թվականի ձմեռային օլիմպիական խաղերի ժամանակ, նա ընտրվել էր որպես փոխարինող՝ [[սլալոմ]] սպորտաձևում<ref>Bell, B., [http://www.nydailynews.com/new-york/trumps-article-1.2715780 "They met, they saw and they conquered: Donald and Ivana Trump seemed to have it all"], ''Daily News|location=New York'', Feb 11, 1990.</ref>։ Սակայն 1989 թվականին, Չեխոսլովակիայի օլիմպիական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար Պետր Պրոմեզնին ասել է. «Ո՞վ է Իվանան և ինչու են մարդիկ շարունակում հարցնել նրա մասին։ Մենք բազմիցս փնտրել ենք և խորհրդակցել շատեր հետ, բայց մեր գրառումներում այդպիսի անունով աղջիկ չի եղել»<ref>{{cite magazine | last1 = van Meter | first1 = Johnathan | date = May 1989 | title = That's Why the Lady is a Trump | trans-title = | url = https://books.google.am/books?id=xaCC4gI-zJkC&hl=en&q=Ivana&f=false&v=snippet | dead-url = no | issn = 0890-1759 | magazine = Spy | publisher = Sussex Publishers, LLC | archive-url = | archive-date = | access-date = հունիսի 30, 2013 | via = Google Books }}</ref>։ == Կարիերա == [[Դոնալդ Թրամփ]]ի հետ բաժանությունից հետո, Իվանա Թրամփը պայմանագիր է կնքել Ուիլյամ Մորիիսի գործակալության հետ և գովազդել հագուստներ, կոսմետիկա և ոսկերչական զարդեր, որոնք վաճառվել են հեռուստատեսային ալիքներից մեկով։ 1995 թվականի հունիսին Թրամփը սկսել է խորհուրդներ գրել «Globe» ամսագրի «Հարցրու Իվանային» սյունակում<ref>{{cite web|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1957&dat=19950601&id=KHk1AAAAIBAJ&sjid=0-AFAAAAIBAJ&pg=3910,149601&hl=en|title=Ask Ivana|work= The Daily Gazette|date=հունիսի 1, 1995|accessdate= նոյեմբերի 28, 2016}}</ref>։ 1998 թվականին նա գնել է [[Խորվաթիա]]յի վաճառքով երկրորդ թերթը<ref>Chicago Tribune, 1998, http://articles.chicagotribune.com/1998-01-22/news/9801220095_1_ivana-trump-donald-trump-croatia</ref>, որն ունեցել է 100 000 տպաքանակ։ Բացի այդ, Խորվաթիայում կատարած ներդրումների շնորհիվ, նա մասնակցել է Խորվաթիայում կայացած լողափի պոլոյի առաջնությանը<ref>NAANII GLOBAL Luxury Family Lifestyle -Magazin 'en Vogue'-: [http://www.naanii.es/blog/?id=69w37utm Article 'Croatia - 1000 islands - 1rst Beach Polo Tournament Rovinj 12.-15.5.2016'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108094813/http://www.naanii.es/blog/?id=69w37utm |date=2017-11-08 }}</ref><ref>Polo+10, First Croatian Beach Polo 05.2016: http://www.poloplus10.com/rovinj-beach-polo-cup-2016-successful-beach-polo-premiere-croatia-65141/</ref>։ 1999 թվականի փետրվարին Թրամփը հրատարակել է իր սեփական ամսագիրը, որը կոչվում էր «Կյանքը Իվանայի ոճով»<ref>{{cite web|url=http://articles.sun-sentinel.com/1999-02-24/lifestyle/9902230731_1_ivana-trump-miniskirt-takeout|title=Picture This: Ivana Has Her Own Magazine|last=White|first=Diane|work=Boston Globe|date=փետրվարի 24, 1999|accessdate=նոյեմբերի 29, 2016|archive-date=2016-11-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20161129145805/http://articles.sun-sentinel.com/1999-02-24/lifestyle/9902230731_1_ivana-trump-miniskirt-takeout|dead-url=yes}}</ref>։ Իվանա Թրամփը գրել է մի քանի գրքեր, այդ թվում «Սեր սիրո», «Լյուսի Ուիլքինս» և «Ազատ սեր» վեպերը և «Լավագույնը դեռ առջևում է. բաժանման հաղթահարումը և նորից կյանք վայելելը» ինքնակեսնագրությունը։ 2001 թվականին Իվանան իր ներդրումն է ունեցել «Բաժանում» ամսագրի մեջ<ref>Zwecker, Bill, "Ivana's trump? Divorce column that shares all she's learned", ''Chicago Sun-Times'', January 24, 2001</ref>։ Նա մարմնավորել է իրեն «Առաջին կանանց ակումբ» հոլիվուդյան ֆիլմում, որտեղ բաժանման մասին ասել է. ''«Տիկնա՛յք, Դուք պետք է ուժեղ լինեք և անկախ։ Եվ հիշե՛ք, եթե չբարկանաք, ապա կստանաք ամեն ինչ»''<ref name="Cettl">{{cite book|last1=Cettl|first1=Robert|title=Film Talk|date=2010|publisher=Wider Screenings|isbn=9780987050038|page=54}}</ref>։ 2005 թվականին Թրամփը ներգրավվել է համատիրությունների մի քանի ծրագրերի, որոնք, սակայն, անհաջողություն են կրել, այդ թվում նաև չկառուցված «Իվանա Լաս Վեգասը» և Բենթլի Բեյը [[Ֆլորիդա]]յի [[Մայամի]] քաղաքում<ref>{{cite web|url=http://www.reviewjournal.com/lvrj_home/2005/Aug-15-Mon-2005/business/2867912.html|title=High-Rise Development: Ivana buys into project|last=Robison|first=Jennifer|date=օգոստոսի 15, 2005|work=[[Las Vegas Review-Journal]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20051029050640/http://www.reviewjournal.com/lvrj_home/2005/Aug-15-Mon-2005/business/2867912.html|archive-date=հոկտեմբերի 29, 2005}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.reviewjournal.com/lvrj_home/2006/Jul-19-Wed-2006/news/8570964.html|title=Pamela, Kid Rock finally to marry|last=Clarke|first=Norm|date=հուլիսի 19, 2006|work=Las Vegas Review-Journal|archive-url=https://web.archive.org/web/20060720221601/http://www.reviewjournal.com/lvrj_home/2006/Jul-19-Wed-2006/news/8570964.html|archive-date=հուլիսի 20, 2006}}</ref>։ 2006 թվականին նա դարձել է ծանոթությունների «Իվանայի երիտասարդ տղամարդը» շոուի հաղորդավար, որը ցուցադրվել է «Oxygen TV»-ով։ 2010 թվականի հունվարին դադարել է «Globe»-ում իր սյունակագրությունը, որպեսզի զբաղվի գործնական այլ հետաքրքրություններով<ref>{{cite magazine |last= Trump|first= Ivana|date= հունվարի 25, 2010|title= Bye, Bye Ivana!|magazine= Globe|quote=Dear Readers: After years of hard work and devoted service as GLOBE's advice columnist, I regretfully have decided to resign from the position. While I have thoroughly enjoyed being a part of the GLOBE family, as well as the many friendships that I have developed over the years, other business pursuits, both nationally and internationally, will not allow me to devote the attention necessary to the column and to my readers.|page=18}}</ref>։ Միևնույն տարում դատի է տվել ֆիննական նորաձևության տանը՝ մեղադրելով նրանց հագուստի վաճառքում իր անունը, առանց թույլատվության, վաճառելու մեջ<ref>[http://in.reuters.com/article/idINTRE68F4BQ20100916 Ivana Trump sues Finnish designer over name:report] Reuters</ref>։ Նույն տարում Իվանա Թրամփը մասնակցել է բրիտանական «Celebrity Big Brother 7» հաղորդաշարին՝ զբաղեցնելով 7-րդ հորիզոնականը<ref>[http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/celebbigbrother/article-1241687/Celebrity-Big-Brother-Ivana-Trump-enters-house.html Celebrity Big Brother: Ivana Trump makes a magical entrance into the house] ''Daily Mail'', January 9, 2010</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Թրամփ, Իվանա}} [[Կատեգորիա:Չեխ մոդելներ]] [[Կատեգորիա:Ֆոտոմոդելներ]] [[Կատեգորիա:Կարլի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Կին ինքնակենսագիրներ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի կին գրողներ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի ամերիկացի վիպասաններ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի ամերիկացի կին գրողներ]] [[Կատեգորիա:21-րդ դարի ամերիկացի կին գրողներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կին վիպասաններ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի մոդելներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի դիզայներներ]] s9d5db67nvrmewpbetondj7w8ig3e9d 0 829681 8475878 7853225 2022-07-27T12:10:05Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = Համայնք | հայերեն անվանում = Սալոն | բնօրինակ անվանում = Salon | երկիր = Ֆրանսիա | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = Մարզ | երկրամաս = Գրանդ Էստ | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = Գավառ | շրջան = Օբ (գավառ){{!}}Օբ | տարածք = 21.67 | կենտրոնի բարձրություն = | բնակչություն = 150 | մարդահամարի թվական = [[2008]] | խտություն = 6.92 | ժամային գոտի =+1 | DST =կա | փոստային ինդեքս = 10700 | իդենտիֆիկատորի տեսակ = INSEE | թվային իդենտիֆիկատոր = 10365 | Վիքիպահեստում = Salon (Aube) | կայք = }} '''Սալոն''' ({{lang-fr|Salon}}), համայնք [[Ֆրանսիա]]յի [[Գրանդ Էստ]] մարզի [[Օբ (գավառ)|Օբ]] գավառում<ref name=Istat>{{cite web|url=http://www.cartesfrance.fr/carte-france-departement/carte-departement-Aube.html#liste-communes-Aube |title=Liste des villes et villages du département de l' Aube |date= |accessdate=2017 օգոստոսի 27}}</ref>։ Բնակչությունը 2008 թվականի դրությամբ կազմում է 150 մարդ, բնակչության խտությունը` 6.92 մարդ/կմ²։ Բնակավայրը զբաղեցնում է 21.67 կմ² տարածք։ == Աշխարհագրություն == Գտնվում է [[Փարիզ]] քաղաքից 125 կմ արևելք, [[Շալոն ան Շամպայն]] քաղաքից` 45 կմ հարավ-արևմուտք, [[Տրուա]] քաղաքից` 39 կմ հյուսիս։ == Բնակչություն == <center>'''Բնակչության քանակը ըստ տարիների''' {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1793 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1800 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1806 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1821 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1831 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1836 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1841 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1846 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1851 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 369 | style="background-color:#f3fff3;" | 399 | style="background-color:#f3fff3;" | 447 | style="background-color:#f3fff3;" | 394 | style="background-color:#f3fff3;" | 377 | style="background-color:#f3fff3;" | 398 | style="background-color:#f3fff3;" | 395 | style="background-color:#f3fff3;" | 394 | style="background-color:#f3fff3;" | 386 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1856 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1861 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1866 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1872 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1876 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1881 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1886 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1891 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1896 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 374 | style="background-color:#f3fff3;" | 376 | style="background-color:#f3fff3;" | 347 | style="background-color:#f3fff3;" | 328 | style="background-color:#f3fff3;" | 337 | style="background-color:#f3fff3;" | 336 | style="background-color:#f3fff3;" | 331 | style="background-color:#f3fff3;" | 315 | style="background-color:#f3fff3;" | 272 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1901 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1906 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1911 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1921 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1926 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1931 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1936 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1946 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1954 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 242 | style="background-color:#f3fff3;" | 244 | style="background-color:#f3fff3;" | 231 | style="background-color:#f3fff3;" | 204 | style="background-color:#f3fff3;" | 210 | style="background-color:#f3fff3;" | 196 | style="background-color:#f3fff3;" | 193 | style="background-color:#f3fff3;" | 199 | style="background-color:#f3fff3;" | 184 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1962 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1968 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1975 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1982 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1990 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 1999 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2005 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2006 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2007 |- | style="background-color:#f3fff3;" | 201 | style="background-color:#f3fff3;" | 193 | style="background-color:#f3fff3;" | 174 | style="background-color:#f3fff3;" | 154 | style="background-color:#f3fff3;" | 153 | style="background-color:#f3fff3;" | 156 | style="background-color:#f3fff3;" | 154 | style="background-color:#f3fff3;" | 152 | style="background-color:#f3fff3;" | 150 |} {| class="wikitable centre" style="table-layout:fixed;width:48em;text-align:center;margin-top: 6px; margin-bottom: 10px;font-size:90%;line-height:120%;" ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2008 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2009 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2010 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2011 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2012 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2013 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | 2014 ! scope=col style="background-color:#DFD;" | - ! scope=col style="background-color:#DFD;" | - |- | style="background-color:#f3fff3;" | 150 | style="background-color:#f3fff3;" | 150 | style="background-color:#f3fff3;" | 150 | style="background-color:#f3fff3;" | 150 | style="background-color:#f3fff3;" | 148 | style="background-color:#f3fff3;" | 140 | style="background-color:#f3fff3;" | 133 | style="background-color:#f3fff3;" | - | style="background-color:#f3fff3;" | - |} Աղբյուրներ` Ֆրանսիայի սոցիոլոգիական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի տվյալներ<ref>http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/fiche.php?select_resultat=35171</ref><ref>https://www.insee.fr/fr/information/2383265</ref><ref>https://www.insee.fr/fr/accueil</ref></center> == Տնտեսություն == 2010 թվականին ուներ 87 աշխատունակ (15-64 տարեկան) բնակիչ, որոնցից ակտիվ էին 59-ը, իսկ ոչ ակտիվները` 28։ Ակտիվության ցուցանիշը կազմում է 67,8 %։ 59 աշխատունակ մարդկանցից աշխատել է 55 անձ (31 տղամարդ և 24 կին)։ Գործազուրկ են եղել 4 անձ (1 տղամարդ և 3 կին)։ 28 անաշխատունակներից 10-ը եղել են աշակերտներ կամ ուսանողներ, 8-ը` թոշակառուներ, իսկ 10-ը չեն աշխատել տարբեր պատճառներով<ref>{{cite web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/detail.asp?reg_id=99&ref_id=base-cc-emploi-pop-active-2010| title=Base chiffres clés : emploi - population active 2010| language=ֆրանսերեն| trans_title = Բազային ցուցանիշներ. Աշխատունակությունը և զբաղվածությունը 2010 թվականին | publisher=Ֆրանսիայի տնտեսական տվյալների հետազոտման ինստիտուտ (INSEE)| accessdate=15 նոյեմբերի 2013}}</ref>։ == Տես նաև == * [[Օբ գավառի համայնքների ցանկ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == *[http://www.insee.fr/en/ INSEE] {{Օբի գավառ}}{{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի համայնքներ]] 0n7573tc7s4nf86puhp5f8wvxe0a45g 0 839652 8475967 7283751 2022-07-27T16:31:36Z Slava Sahakyan70 65321 /* Գրականություն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = yellow |անվանում = Եմենական արաբերեն |ինքնանվանում = اللهجة اليمنية |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Եմեն}} <br> {{դրոշավորում|Սաուդյան Արաբիա}} <br> {{դրոշավորում|Սոմալի}} <br> {{դրոշավորում|Ջիբութի}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = 15,1 միլիոն |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = Աֆրոասիական մակրոընտանիք :Սեմական ընտանիք ::Արևմտասեմական ճյուղ :::Կենտրոնասեմական խումբ ::::Արաբական ենթախումբ |գրեր = [[արաբական այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Արաբերեն լեզվի եմենական բարբառ''' կամ '''եմենական արաբերեն''' ({{lang-ar|اللهجة اليمنية}}), [[Արաբերեն|արաբերեն լեզվի]] խոսակցական բարբառ, որը տարածված է ամբողջ [[Եմեն]]ում, ինչպես նաև [[Սաուդյան Արաբիա]]յի հարավ-արևմուտքում, [[Սոմալի]]ում<ref>{{книга|автор=Dalby, Andrew|заглавие=Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages|ссылка=https://books.google.ca/books?id=yKSeVLghcfQC&pg=PA25#v=onepage&q&f=false|издательство=Bloomsbury Pub Ltd.|год=1999|pages=25|isbn=0231115687}}</ref> և [[Ջիբութի]]ում<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=DJ|title=Languages of Djibouti|publisher=Ethnologue|accessdate=2015-03-23}}</ref>։ Սովորաբար եմենական արաբերենը համարվում է բավականին պահպանողական բարբառ, քանի որ դասական լեզվի համեմատ այն ունի բազմաթիվ առանձնահատկություններ (ի տարբերություն արաբերեն լեզվի մյուս դիալեկտների)։ Եմենական արաբերենը կարելի է բաժանել մի քանի հիմնական ենթախմբերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իրեն բնորոշ [[բառապաշար]]ը և [[հնչյունաբանություն]]ը։ Այդ խմբերից առավել կարևոր են հյուսիսեմենական (տարածված է Սանաայում), հարավեմենական և հադրամական բարբառները։ Եմենական արաբերենն օգտագործվում է առօրյա հաղորդակցման մեջ և չունի պաշտոնական կարգավիճակ։ Եմենի պաշտոնական լեզուն [[Արաբերեն|ժամանակակից գրական արաբերենն]] է, որն կիրառելի է պաշտոնական փոխշփման, [[Կրթություն|կրթության]], [[Առևտուր|առևտրի]] և [[Զանգվածային լրատվության միջոցներ|լրատվության]] մեջ։ Արաբերեն լեզվի եմենական բարբառի լեզվակիրների ընդհանուր քանակը կազմում է շուրջ 15,1 միլիոն մարդ։ == Տես նաև == * [[Թունիսյան արաբերեն]] * [[Հորդանանյան արաբերեն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{книга|автор=Каримов А.У.|заглавие=Йеменский диалект арабского языка: Автореф. канд. дис.|место={{М}}|год=1973}} * {{книга|автор=Heiner Walther|заглавие=Jemenitisch-Arabisch Wort für Wort|издательство=Reise Know-How Verlag|isbn=3-89416-312-7}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Արաբերենի բարբառներ]] [[Կատեգորիա:Եմենի լեզուներ]] jx05ae9sozifbiismudqo3y0kfpb5jk 0 843937 8475955 7761460 2022-07-27T16:21:52Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Հնդեվրոպական լեզուներ |անվանում = Ավստրիական գերմաներեն |ինքնանվանում = |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = {{դրոշավորում|Ավստրիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} [[Պատկեր:Oestareichische-Voiksgrubbm.PNG|thumb|350px|right|Ավստրիայի այն շրջանը, որտեղ տարածված են բավարական բարբառները (մասամբ նաև [[լեմաներեն]]): Ավստրիայի լեզվային տեղաբաշխման քարտեզ]] '''Գերմաներեն լեզվի ավստրիական տարբերակ''' (կամ '''Ավստրիական գերմաներեն''', {{lang-de|Österreichisches Deutsch}}), [[Ավստիա]]յում [[գերմաներեն]]ի ազգային տարբերակն է, որն արտացոլում է [[ավստրացիներ]]ի խոսքի լեզվական առանձնահատկությունները<ref name="eurotopics">{{cite web |title=The problems of Austrian German in Europe |publisher=euro{{!}}topics |url=http://www.eurotopics.net/pl/home/presseschau/archiv/article/ARTICLE15377-The-problems-of-Austrian-German-in-Europe |date=մարտի 16, 2006 |accessdate=2015-05-13 |archive-date=2015-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150518084732/http://www.eurotopics.net/pl/home/presseschau/archiv/article/ARTICLE15377-The-problems-of-Austrian-German-in-Europe |dead-url=yes }}</ref><ref name="eurotopics"/><ref>{{Harvcoltxt|Russ|1994|pp=7, 61–65, 69, 70}}</ref><ref>{{Citation|last=Sanders|first=Ruth H.|year=2010|title=German: Biography of a Language: Biography of a Language|publisher=Oxford University Press, Inc.|place=New York|pages=197–198|isbn=978-0-19-538845-9}}</ref><ref>{{Citation|last=Moosmüller|first=Sylvia|year=2007|title=Vowels in Standard Austrian German: An Acoustic-Phonetic and Phonological Analysis|url=http://www.kfs.oeaw.ac.at/publications/habil_2007may28_tableofcontents_zus_final.pdf|accessdate=May 13, 2015}}</ref><ref>{{Citation|editor-last=Perfetti|editor-first=Charles A.|editor2-last=Rieben|editor2-first=Laurence|editor3-last=Fayol|editor3-first=Michel|year=1997|title=Learning to Spell: Research, Theory, and Practice Across Languages|publisher=Lawrence Erlbaum Associates|page=88|isbn=1-4106-0458-6}}</ref>։ Այն ստանդարտացված է կրթության, արվեստի և մշակույթի նախարարության կողմից 1951 թվականին թողարկված Ավստրիական բառարանում։ Ավստրիական տարբերակն առանձնանում է [[ավստրիցիզմ]]ներով, որոնք ի հայտ են եկել գրական գերմաներենի և [[բավարական բարբառ]]ի ազդեցությամբ։ Սակայն չպետք է շփոթել ավստրիական ազգային տարբերակը ավստրո-բավարական բարբառի հետ։ Վերջինի ազդեցությունը մեծ է միայն խոսակցական լեզվում։ == Պատմություն == [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|Սուրբ Հռոմեական կայսրության]] և Ավստրիայի լեզուների միջև տարբերությունների առաջին ուսումնասիրությունները կատարվել են սլովենական ծագմամբ լեզվաբան [[Յոհան Զիգմունդ Պոպովիչ]]ի կողմից։ Նա դեռ 18-րդ դարում է առանձնացնում ժամանակակից Ավստրիայի գրավոր ու բանավոր խոսքի տարբերությունները։ Մահից հետո՝ 1744 թվականին, նրա աշխատությունները տեղափոխվում են արխիվներ, որոնցից օգտվելով էլ հետագայում ստեղծվում է Ավստրիական բառարանը։ Համարվում է, որ լեզվի զարգացման գործում որոշ ներդրում է ունեցել ավստրիացի իրավաբան [[Յոզեֆ Զոնենֆելս]]ը, ով ավստրիցիզմներն օգտագործելով իր աշխատություններում՝ նպաստել է պետական կառավարման և իրավունքի ոլորտում դրանց ամրապնդմանը։ Գերմաներեն լեզվի ավստրիական տարբերակում բառերը և դրանց արտաբերման բազմաթիվ առանձնահատկությունները ի հայտ են եկել տեղական բարբառների ազդեցության, ինչպես նաև [[Հաբսբուրգներ]]ի թագավորական դինաստիայի ժամանակաշրջանի ազդեցության ներքո։ Լեզվի զարգացումը շարունակվել է և՛ 1804 թվականից հետո, երբ ստեղծվեց [[Ավստրիական կայսրություն]]ը, և՛ 1867 թվականից հետո, երբ ստեղծվեց երկմիավոր միապետություն՝ [[Ավստրո-Հունգարական կայսրություն|Ավստրո-Հունգարիան]]։ Այդ ժամանակաշրջանից ի վեր գերմաներեն լեզվի ավստրիական տարբերակ հարևան լեզուներից՝ [[իտալերեն]]ից, [[խորվաթերեն]]ից, [[չեխերեն]]ից, [[սերբերեն]]ից, [[սլովեներեն]]ից ու [[հունգարերեն]]ից բազմաթիվ փոխառություններ են ներթափանցում։ Բարձրագույն գերմաներենի հիման վրա ուղղագրության նորմավորման առաջին փորձերը, որոնք առաջին (1876 թ.) և երկրորդ (1901 թ.) ուղղագրական կոնֆերանսներին կատարվեցին՝ հաջողություն չունեցան։ Դրա փոխարեն 1879 թվականին Ավստրիայում ընդունված գրավոր ու բանավոր բառաձևերը համախմբվում են ընդհանրական ցուցակում։ 1920 թվականին [[Ավստրիայի սահմանադրություն|Ավստրիայի սահմանադրության]] ընդունմամբ գերմաներեն լեզուն փոքրամասնությունների լեզուների հետ մեկտեղ դարձավ պետական պաշտոնական լեզուն։ Սակայն Սահմանադրության մեջ չի նշվում, որ Ավստրիայի գերմաներ լեզուն, որպես ինքնուրույն միավոր է ներկայանում։ {{մեջբերում|(1) Die deutsche Sprache ist, unbeschadet der den sprachlichen Minderheiten bundesgesetzlich eingeräumten Rechte, die Staatssprache der Republik. (2) Die Republik (Bund, Länder und Gemeinden) bekennt sich zu ihrer gewachsenen sprachlichen und kulturellen Vielfalt, die in den autochthonen Volksgruppen zum Ausdruck kommt. Sprache und Kultur, Bestand und Erhaltung dieser Volksgruppen sind zu achten, zu sichern und zu fördern.|''[[Ավստրիայի սահմանադրություն]], Artikel 8 B-VG''}} == Կարգավիճակ == Գերմաներեն լեզվի ավստրիական ազգային տարբերակի կարգավիճակը հաճախ բողոքարկվում է գերմանագետների կողմից, բայց ավստրիացի գիտնականների մեծամասնությունը աշխատում են, որ բարբառներով հագեցած ավստրիական տարբերակը ճանաչում ստանա։ Այսօր Österreichisches Deutsch հասկացությունը աշխարհում լայնորեն տարածված է։ Գերմանացի լեզվագետ Յան-Հենդրիկ Լերկամպ 2003 թվականին գրել է. - «տարբերակի ճանաչման հարցում կասկածներ չկան այնպես, ինչպես կասկածներ չկան դրա գոյության հարցում»։ == Լեզվատարբերակի կառուցվածքային առանձնահատկություններ == Ավստրիական գերմաներեն տարբերակը մասամբ առանձնանում է իր [[բառապաշար]]ով, [[Քերականություն|քերականական]] առանձնահատկություններով, ոճով և արտասանությամբ։ Ի տարբերություն Գերմանիայում կիրառվող գերմաներեն լեզվին՝ ավստրիական տարբերակը չի նորմավորվել [[Կոնրատ Դուդեն|Դուդենի]] կանոններով։ Ավստրիան նաև մասնակցել է 1996 թվականին կազմակերպված գերմաներենի ուղղագրական բարեփոխմանը, որտեղ ընդունված նորամուծությունները հաշվի են առնվել Ավստրիական բառարանի 41-րդ հրատարակության մեջ։ === Բառապաշարային, իմաստաբանական առանձնահատկություններ === Հատկանշական է, որ ի տարբերություն Գերմանիայի, Ավստրիայում լիովին այլ ձևով են կառուցվում ողջույնի ձևերը։ Եթե Գերմանիայում հաճախ դիմելաձևը բաց է թողնվում, ինչը խոսքը առավել համընդհանուր է դարձնում, ապա Ավստրիայում թեթևորեն կիրառվում են դիմելաձևեր։ Դրանք շատ սովորական են ընկալվում և անհեթեթ ու ծիծաղելի չեն թվում։ Օրինակ, Ավստրիոյում կարելի է լսել,- „Guten Morgen, gnädige Frau“, „Guten Abend, Herr Ingenieur“, „Grüß Gott, Herr Doktor“, մինչդեռ Գերմանիայում ողջույնի խոսքը սահմանափակվում է բուն ողջույնով և ազգանվան օգտագործմամբ կարճ դիմելաձևով՝ „Guten Morgen“, „Guten Abend, Herr Müller“<ref>Otto Back, Erich Benedikt, Karl Blüml, et al.: Österreichisches Wörterbuch (neue Rechtschreibung). Herausgegeben im Auftrag des Bundesministeriums für Unterricht, Kunst und Kultur. Auf der Grundlage des amtlichen Regelwerks. 41. circulation, Österreichischer Bundesverlag, Wien 2009, {{ISBN|978-3-209-06875-0}}</ref>: Ինչպես արդեն ասվեց, ավստրիական տարբերակի բազմաթիվ բառեր (ավստրիցիզմներ) սկիզբ են առել [[Հաբսբուրգների միապետություն|Հաբսբուրգների միապետության]] ժամանակաշրջանի գրագրությունից, առանձնացնելով այն ոլորտները, որոնցում տարբերությունները հատկապես ակնհայտ են։ Այդպես Ավստրիայի կառավարման, քաղաքականության և իրավունքի ոլորտներում սկսել են կիրառվել բազմաթիվ սեփական բառեր։ Օրինակ Bundestag հասկացության փոխարեն ավստրիացիները կիրառում են Nationalrat հասկացությունը, Bundesverwaltungsgericht–ի փոխարեն՝ Verwaltungsgerichtshof բառը, Schmerzensgeld-ի փոխարեն հաճախ՝ Schadensersatz: Ավստրիական տարբերակում իրավաբանական հասկացություններին բնորոշ առանձնահատկությունը այն է, որ դրանք մեծ մասամբ [[լատիներեն]]ից են փոխառնված։ Գերմանիայում [[հռոմեական իրավունք]]ի եզրույթները փոխարինվել են սեփական համարժեքներով, մինչդեռ Ավստրիայում դա տեղի չի ունեցել։ Այստեղից են գալիս այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են Legat-ը (Vermächtnis), Servitut-ը (Dienstbarkeit), Causa-ն (Fall, Rechtsgrund): Նման տարբերություններ հաճախ հանդիպում են նաև տեխնիկական, մանկավարժական և ռազմական ոլորտներում։ Ավստրիական տարբերակի բառապաշարային այլ առանձնահատկություններից է ամիսների անվանումների սեփական տարբերակը՝ Jänner-ը, որը համատեղ օգտագործվում է Januar-ի փոխարեն (լատներեն iēnuārius բառից), Feber-ը, որը մասամբ օգտագործվում է Februar (februārius) բառի փոխարեն կամ Hornung-ը։ Ավստրիական տարբերակում կան նաև բազմաթիվ սեփական խոհարարական անվանումներ՝ Kochsalat (Römersalat), Paradeiser (Tomate; (Ավստրիայում կիրառվում են 2 տարբերակներն էլ)), Semmel (Brötchen), Erdapfel (Kartoffel), Obers (Sahne) և այլն։ === Քերականական առանձնահատկություններ === Ավստրիական տարբերակում բառակազմական առանձնահատկություններից կարելի է դիտարկել միջանկյալ «s»-ի (որը սխալմամբ որպես գենետիկ շեղում է ընկալում) առկայությունը՝ բառերի հատման այն տեղերում, որտեղ դրանք չկան, Գերմանիայում օգտագործվող գերմաներենում։ Եվ հակառակը, այն դեպքերում, երբ Գերմանիայում «s»-ն հայտնվում է բառերի հատումներում, ավստրիական տարբերակում դրանք կարող են չլինել, օրինակ Adventkalender - Adventskalender, Schmerzengeld – Schmerzensgeld: Գոյություն ունեն նաև միջանկյալ հնչյուն հասկացության այլ դրսևորումներ։ Օրինակ, «e»-ն՝ Halteverbot բառի մեջ, որը ճշգրիտ արտասանության դեպքում դառնում է Haltverbot: Ավստրիական տարբերակում հետաքրքիր առանձնահատկություն է դիտարկվում նաև [[բայ]]երի՝ ըստ անձանց և ըստ թվերի համադրության պարզ ներկա և բարդ անցյալ ժամանակաձևերում։ Երկրորդ դեմքի հոգնակին ձևավորելիս, բայը ստանում է –ts վերջավորություն՝ գրական –t –ի փոխարեն՝ Habts (ihr) das gemacht? : Դա հնարավորություն է տալիս հեշտությամբ տարբերակել երրորդ դեմքի եզակի թվի բայը, երբ բացակայում է անձնական դերանունը։ Սակայն նման առանձնահատուկ վերջավորության ի հայտ գալը կապված է շատ ավելի հին ժամանակաշրջանի հետ, որևէ կապ չունի հարմարավետության հետ։ Իրականում դա անձնական դերանվան és հետագայում զարգացում չապրած տարբերակն է, որը միախառնվել է վերջավորության հետ (բավարական բարբառաձևում նաև կիրառվում է որպես առանձին խոսքի մաս)։ Ժամանակաձևերի ձևավորման առանձնահատկություններից է այն, որ համաձայն քերականության, գոյություն ունեն բայեր, որոնց պարզ ներկան ձևավորվում է haben կամ sein օժանդակ բայերի միջոցով։ Դրանք կիրառվում են ելնելով բայերի բնութագրից։ Ավստրիական տարբերակում նկատվում է այդ կանոնների որոշակի անտեսում՝ բառի իմաստից ելնելով (օրինակ, sitzen – bin gesessen, բայց einsitzen (im Gefängnis) – habe gesessen, stehen – bin gestanden, բայց gestehen – habe gestanden): Գերմաներենի պարզ անցյալ ժամանակաձևի ավստրիական տարբերակի առանձնահատկությունն այն է, որ այն գրեթե չի օգտագործվում։ Խոսակցական լեզվում այն փոխարինվում է բարդ անցյալ ժամանակաձևով՝ չնայած երբեմն կիրառություն գտնում է գրավոր լեզվում։ Պարզ անցյալ ժամանակաձևի չեղարկման պատճառներից մեկը այն է, որ դա իբրև թե մերվել է պարզ ներկայի հետ՝ 1350 թվականից սկիզբ առաջ գրական գերմաներենի զարգացման ժամանակահատվածում։ Ավստրիական տարբերակի ևս մի կարևոր առանձնահատկություն էլ հաճախ համարում են գոյական անունների քերականական ձևի ոչ նույնական չլինելը գերմաներենի հետ՝ die Ausschank – der Ausschank, das Brösel – der Brösel, das Cola – die Cola, das E-Mail – die E-Mail, der Spray – das Spray, der Butter – die Butter, der Zwiebel – die Zwiebel, das Teller – der Teller, der Radio – das Radio: === Իդիոմատիկա === {| class="standard" |- bgcolor="#ececec" style="text-align:center;" ! Österreich ! Deutschland |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | etwas '''um''' 5 Euro kaufen |etwas '''für''' 5 Euro kaufen |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | „'''am'''“ как сокращение для ''auf dem''; '''am''' Berg, '''am''' Opernball, '''am''' Tisch (например, в выражении „das Essen steht am Tisch“) (разг.); | '''auf dem''' (''auf’m'') Berg, '''auf dem''' Tisch |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | '''auf''' Urlaub fahren || '''in''' den Urlaub fahren |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | '''in''' die Schule gehen || '''zur''' Schule gehen |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | „'''sich ausgehen'''“ (например, diese Sache geht sich nicht aus) || '''etwas schaffen''', '''etwas gerade noch erreichen''', '''gehen/passen''' (например, diese Sache geht/passt schon), '''aufgehen''' (das geht nicht auf) |- style="text-align:center;" |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | '''zu''' Weihnachten/Ostern <br /> |'''an''' (на юге) / '''zu''' (на севере) Weihnachten, Ostern |- style="text-align:center;" |- style="text-align:center;" | style="text-align:center;" | '''hinauf/rauf''' gehen<br /> |'''hoch''' gehen |- style="text-align:center;" |- style="text-align:center;" |} === Հնչյունաբանություն === Ավստրիայում գերմաներեն լեզվի հնչյունաբանությունը ունի բազմաթիվ ազգային առանձնահատկություններ։ Հիմնականը, դա p-, t-, k- պայթական բաղաձայների արտասանման առանձնահատկությունն է, որոնց արտասանությունը գրեթե չի տարբերվում նույն խմբի b-, d-, g- բաղաձայնների արտասանությունից։ Մյուս առանձնահատկությունը կապված է բառերի –ig վերջավորության հետ։ Օրինակ König, fertig բառերում այդ վերջավորությունը չի կարդացվում /-ɪç/, ինչպես գերմաներենում, այլ հաճախ կարդացվում է որպես /-ɪk/: == Տես նաև == * [[Գերմաներեն]] * [[Բավարերեն]] == Աղբյուրներ == === Գրականություն === * {{книга|автор=[[Ульрих Аммон|Ulrich Ammon]].|заглавие=Die deutsche Sprache in Deutschland, Österreich und der Schweiz: Das Problem der nationalen Varietäten|место=Berlin/New York|издательство=de Gruyter|год=1995|страниц=|isbn=}} * {{книга|автор=[[Вольфганг Поллак|Wolfgang Pollak]].|заглавие=Was halten die Österreicher von ihrem Deutsch? Eine sprachpolitische und soziosemiotische Analyse der sprachlichen Identität der Österreicher|место=Wien|издательство=Österreichische Gesellschaft für Semiotik/Institut für Soziosemiotische Studien|год=1992|страниц=|isbn=}} * {{книга|автор=Robert Sedlaczek.|заглавие=Das österreichische Deutsch|место=Wien|издательство=Ueberreuter|год=2004|страниц=|isbn=3-8000-7075-8}} * {{книга|автор=Jan-Hendrik Leerkamp.|заглавие=Die österreichische Varietät der deutschen Sprache|место=|издательство=LINSE (Linguistik-Server Essen)|год=2003|страниц=|isbn=}} * {{книга|автор=Richard Schrodt.|заглавие=Nationale Varianten, areale Unterschiede und der „Substandard“: An den Quellen des Österreichischen Deutschen|место=|издательство=|год=1997|страниц=|isbn=}} * {{книга|автор=Peter Wiesinger.|заглавие=Die deutsche Sprache in Österreich. Eine Einführung. In: Wiesinger (Hg.): Das österreichische Deutsch. Schriften zur deutschen Sprache. Band 12|место=Wien, Köln, Graz|издательство=|год=1988|страниц=|isbn=}} * {{книга|автор=Otto Back, Erich Benedikt, Karl Blüml. Herausgegeben im Auftrag des Bundesministeriums für Unterricht, Kunst und Kultur. Auf der Grundlage des amtlichen Regelwerks. 41. Auflage.|заглавие=Österreichisches Wörterbuch (neue Rechtschreibung)|место=Wien|издательство=Österreichischer Bundesverlag|год=2009|страниц=|isbn=978-3-209-06875-0}} * Терёшкина Т. В., Данченко А. В. [http://www.rusnauka.com/32_PVMN_2011/Philologia/7_95940.doc.htm Венский диалект в развитии и формировании австрийского национального варианта немецкого языка] // [http://www.rusnauka.com/Page_ru.htm rusnauka.com]. [http://www.rusnauka.com/32_PVMN_2011/List.htm Перспективные вопросы мировой науки - 2011], [http://www.rusnauka.com/32_PVMN_2011/Philologia.htm Филологические науки] === Հղումներ === * Շարք {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten&seitentyp=series&pk=996&concordeid=OEDEU|title=Österreichisches Deutsch – Sprache der Gegenwart der Peter Lang Verlagsgruppe|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vW6qVma?url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten|archivedate=2012-05-25}} :* Band 3. {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten&seitentyp=produkt&pk=37142&concordeid=53084|title=Das Österreichische Deutsch im Rahmen der EU|author=Heidemarie Markhardt.|date=2005|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=de|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vW8CcMJ?url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten|archivedate=2012-05-25}} :* Band 4. {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten&seitentyp=produkt&pk=37268&concordeid=53212|title=Standardvariationen und Sprachideologien in verschiedenen Sprachkulturen der Welt|author=Rudolf Muhr.|date=2005|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=de|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vW9Fi9T?url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten|archivedate=2012-05-25}} :* Band 5. {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten&seitentyp=produkt&pk=37557&concordeid=53511|title=Sprachen und Sprachkontakte im pannonischen Raum|author=Rudolf Muhr, Erwin Schranz, Dietmar Ulreich.|date=2005|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=de|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vWALbM7?url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten|archivedate=2012-05-25}} :* Band 7. {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm|title=Wörterbuch der österreichischen Rechts-, Wirtschafts- und Verwaltungsterminologie|author=Heidemarie Markhardt.|date=|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=de|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vWBUhRx?url=http://www.peterlang.com/index.cfm|archivedate=2012-05-25}} :* Band 8. {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten&seitentyp=produkt&pk=39223&concordeid=55242|title=Der Status des Österreichischen Deutsch an nicht-deutschsprachigen Universitäten. Eine empirische Untersuchung|author=Jutta Ransmayr.|date=2006|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=de|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vWCiBEP?url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten|archivedate=2012-05-25}} :* Band 10. {{cite web|url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten&seitentyp=produkt&pk=39420&concordeid=55450|title=Zehn Jahre Forschung zum Österreichischen Deutsch: 1995–2005. Eine Bilanz|author=Rudolf Muhr, Manfred Sellner.|date=2006|work=|publisher=|accessdate=2012-02-18|lang=de|archiveurl=https://www.webcitation.org/67vWE5y3u?url=http://www.peterlang.com/index.cfm?event=cmp.ccc.seitenstruktur.detailseiten|archivedate=2012-05-25}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ավստրիա]] [[Կատեգորիա:Գերմաներեն]] [[Կատեգորիա:Ավստրիայի լեզուներ]] 0otkwnhcr0384ppwd64qarvhmw143fc 0 849836 8476159 8472047 2022-07-28T02:19:27Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հուշարձան |Պատկեր = Hamburg-090613-0384-DSC 8481.jpg |Գտնվում է = [[Գերմանիա]], [[Համբուրգ]] |Կառուցվել է = [[1906]], [[հունիսի 2]] |Շինության ձևը = հուշարձան |Կառուցել է = ճարտարապետ՝ Յոհան Էմիլ Շաուդտ :քանդակագործ՝ Հյուգո Լեդերեր }} '''Բիսմարկի հուշարձան''' ({{lang-de|Bismarck-Denkmal}}), [[Օտտո ֆոն Բիսմարկ]]ին նվիրված հուշարձան [[Գերմանիա]]յի [[Համբուրգ]] քաղաքի Սուրբ Պաուլի թաղամասում։ Այն ամբողջ աշխարհում Բիսմարկին նվիրված 250 հուշարձաններից մեկն է։ Հուշարձանը գտնվում է [[Համբուրգի նավահանգիստ|Համբուրգի նավահանգստի]] ծովապատնեշի մոտ՝ Elbhöhe-ում։ Հուշարձանի ճարտարապետը Յոհան Էմիլ Շաուդտն է, քանդակագործը՝ [[Հյուգո Լեդերեր]]ը։ == Պատմություն == Հուշարձանի տեղում նախկինում եղել է Elbpavillon ռեստորանը, որը 1901 թվականին քանդվել է։ Քաղաքապետ Յոհան Գեորգ Մյոնկեբերգը ստեղծել է քաղաքացիների հանձնաժողով՝ այդ վայրում հուշարձան տեղադրելու համար։ Բիսմարկի հուշարձանի արժեքը կազմել է 500000 գերմանական ոսկե մարկ<ref name=wiborg>{{cite news |first=Susanne |last=Wiborg |url=http://www.zeit.de/2006/23/A-Denkmal_xml |title=''Der größte Bismarck der Welt'' |trans-title=The world's largest Bismarck |date=դեկտեմբերի 17, 2008 |accessdate=2009-11-18 |publisher=''Die Zeit'' |language=German}}</ref>։ Շինարարությունն ավարտվել է 1906 թվականին<ref name=hirschbiegel>{{cite news |first=Thomas | last=Hirschbiegel |url=http://archiv.mopo.de/archiv/2006/20060720/hamburg/panorama/der_titan_vom_kiez_wird_100.html |title=''Der Titan vom Kiez wird 100'' |trans-title=The titan of the Kiez is 100 |date=հուլիսի 20, 2006 |work=Hamburger Morgenpost |language=German |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101219034018/http://archiv.mopo.de/archiv/2006/20060720/hamburg/panorama/der_titan_vom_kiez_wird_100.html |archivedate=հուլիսի 20, 2006 |accessdate=հունվարի 15, 2017}}</ref>։ == Ճարտարապետություն == [[Պատկեր:Hamburg bismarck-denkmal 02.jpg|ձախից|մինի|Բիսմարկի հուշարձանի ճակատային տեսք, 2016 թ]] Հուշարձանն ունի 35 մետր բարձրություն, կշռում է 600 տոննա և համարվում է աշխարհում Բիսմարկի ամենախոշոր հուշարձանը։ Հուշարձանի պատվանդանին պատկերված համալիրը ներկայացնում է [[Վեվելսբուրգ|Վեվելսբուրգի]] [[Սև արև|Սև արևի]] պատկերը, որի կենտրոնում արևի անիվն է, [[Սվաստիկա|սվաստիկաներ]] և գրություն՝ {{քաղվածք|Մեծ հարցերը զրույցներով չեն լուծվի, այլ երկաթով և արյունով։|''{{lang-de|Nicht durch Reden werden große Fragen entschieden, sondern durch Eisen und Blut}}''<ref name="hirschbiegel" /><ref>{{cite web|url=http://www.politische-bildung-brandenburg.de/extrem/heiden.htm |title=Braune Lichtmenschen. Anmerkungen zum Heidentum in rechtsextremen Szenen |trans-title=Light Brown People: Paganism in the extreme Right |language=German |publisher=Brandenburg State Office for Political Education |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070113233611/http://www.politische-bildung-brandenburg.de/extrem/heiden.htm |archivedate=January 13, 2007 }}</ref>}} Նախագծողները հուշարձանի տակ ստեղծել են գետնադամբարանի մի մեծ ցանց։ 1939-1940 թվականների ընթացքում դրանք դարձել են օդային հարձակումներից ապաստան՝ պաշտպանելով մինչև 650 մարդ<ref name=hirschbiegel/>։ Ճարտարապետի կողմից գետնադամբարանների ստեղծման մտադրությունը մնում է անհայտ, և հուշարձանի ամբողջ ներքին հատվածն այլևս հասանելի չէ անվտանգության նկատառումներից ելնելով։ 1970-ական թվականներին Գերմանիայում օկուպացիայի ընթացքում բրիտանական բանակում ծառայող մի զինվոր հայտնաբերել է Բիսմարկի հուշահամալիրի տակ գտնվող թունելը, որը տանում էր դեպի նացիստական ապաստարան։ Նա կապ է հաստատել «Daily Mirror» թերթի հետ և նրանք կապվել են Համբուրգում բումիստերի հետ։ Թունելն ուսումնասիրելուց հետո այն փակել են:{{citation needed|date=January 2017}} == Տես նաև == * [[Բիսմարկի ազգային հուշարձան]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Jörg Schilling: Distanz halten - Das Hamburger Bismarckdenkmal und die Monumentalität der Moderne, Wallstein-Verlag, Göttingen 2006, ISBN 3-8353-0006-7. == Արտաքին հղումներ == * [http://www.lostplaces.de/bismarck/ Photo: Interior views of the Bismarck monument] {{Webarchive|url=https://archive.today/20130206191106/http://www.lostplaces.de/bismarck/ |date=2013-02-06 }} * [http://www.bildarchiv-hamburg.de/hamburg/denkmal/bismarck/01_bismarck_denkmal_hamburg.jpg Historical aerial photo of the Bismarck monument] * [https://www.webcitation.org/query?url=http://www.geocities.com/irminenschaft/Cosmology/Schwarzesonne.html&date=2009-10-26+00:33:25 Armanic article on the Schwarze Sonne mentioning the Bismarck Monument] {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Համբուրգի հուշարձաններ]] [[Կատեգորիա:Օտտո ֆոն Բիսմարկի հուշարձաններ]] [[Կատեգորիա:Գերմանիայի հուշարձաններ]] [[Կատեգորիա:Համբուրգի տեսարժան վայրեր]] [[Կատեգորիա:Համբուրգի շենքեր և կառույցներ]] [[Կատեգորիա:1906 հիմնադրումներ]] [[Կատեգորիա:Գերմանիայի պետական խորհրդանիշեր]] fw7ejl6428gx2imayu9rnpoa9mg2hts 0 856643 8476014 7902541 2022-07-27T17:14:27Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Բեմական կեղծանուններ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Անձ}} '''Կարոլինա Օտերո''' կամ '''Հիասքանչ Օտերո''' ({{lang-fr|Caroline Otero, La Belle Otero}}, իսկական անունը՝ Ավգուստինա Օտերո Իգլեսիաս, {{ԱԾ}}), իսպանական ծագմամբ [[ֆրանսիացի]] երգչուհի, պարուհի, [[Հիասքանչ դարաշրջան]]ի խորհրդանիշ և աստղ։ == Կենսագրություն == [[File:Valga, a Bela Otero 01-05.jpg|200px|right]] Կարոլինա Օտերոն ծնվել է 1868 թվականին Պոնտե դե Վալգա մունիցիպալիտետում՝ միայնակ մայր Կարմեն Օտերո Իգլեսիասի (1844-1903) և հույն զինվորական Կարասոնի<ref>[https://www.placedeslibraires.fr/ebook/9782402042819-souvenirs-et-vie-intime-caroline-otero/ Place des Libraires]</ref> միությունից։ Սերել է աղքատ ընտանիքից, մայրը՝ Կարմենսիտան, բացի Ավգուստինայից, տարբեր տղամարդկանցից 5 երեխաներ է ունեցել։ Մանուկ հասակում տեղափոխվել է Սանտիագո դե Կոմպոստելա, աշխատել է որպես սպասուհի<ref name="lockkeeper1"/>։ Տասը տարեկանում նրան բռնաբարել են, և նա ընկերոջ հետ փախել է տանից, միացել պորտուգալացի թափառական երաժիշտների խմբին, [[Լիսաբոն]]ում աշխատել որպես երգչուհի և պարուհի։ 1888 թվականին նա [[Բարսելոնա]]յում հովանավոր է գտնում, ով նրա հետ տեղափոխվում է [[Մարսել]]՝ խթանել իր պարային կարիերան [[Ֆրանսիա]]յում։ Շուտով Օտերոն թողնում է նրան և ստեղծում իր '''La Belle Otero''' կերպարը՝ ձևացնելով որպես անդալուսացի գնչու<ref name="lockkeeper1">[http://www.lockkeeper.com/short/otero/otero.htm Caroline "La Belle" Otero by Lockkeeper]. Lockkeeper.com. Retrieved on 2010-11-16.</ref>։ Օտերոն եղել է գեղեցիկ, վստահ, խելացի, գրավիչ անձնավորություն<ref>[http://www.brasilcult.pro.br/teatro/painel17.htm La Belle Otero]</ref>։ Հանդես է եկել փարիզյան [[Ֆոլե-Բերժեր]]ում, Օլիմպիա համերգասրահում։ Շրջագայել է [[Ավստրո-Հունգարիա]]յում, [[ԱՄՆ]]-ում, [[Արգենտինա]]յում, [[Ռուսաստան]]ում (1898), հանդիպել է [[Գրիգորի Ռասպուտին]]ին։ Նրա երկրպագուների թվում էին [[Վիլհելմ II]]-ը, [[Նիկոլայ II]]-ը, [[Լեոպոլդ II]]-ը, [[Ալֆոնսո XIII]]-ը, [[Էդուարդ VII]]-ը, [[Արիստիդ Բրիան]]ը, [[Գաբրիելե Դ'Աննունցիո]]ն և շատ ուրիշներ։ Նրա համար մենամարտերում սպանվել են, տարբեր նկարիչներ ստեղծել են նրա դիմանկարը, ժամանակակից լուսանկարիչները նրան լուսանկարել են փոստային բացիկների համար։ Մտերիմ է եղել [[Գաբրիել Սիդոն Կոլեթ]]ի հետ, մրցել դարաշրջանի ամենահայտնի գեղեցկուհիների`[[Լիանա դե Պուժի]]ի, [[Կլեո դե Մերոդ]]ի, [[Էմիլիենա դ’Ալանսոն]]ի հետ։ Եղել է զարմանալի կենսունակ, հիվանդագին կերպով տարվել է մոլեխաղերով։ 1910 թվականին հեռացել է բեմից, տեղափոխվել [[Նիս]], ապրել միայնակ՝ օժանդակություն ստանալով Մոնտե Կառլոյի կազինոյի կողմից այն միլիոնավոր ֆրանկների համար, որը նախկինում նա այնտեղ տանուլ է տվել։ == Մեմուար == * Les souvenirs et la vie intime de la belle Otero (1926, англ. пер. 1927). == Գրականություն == * Посадас К. Прекрасная Отеро. М.: АСТ; Транзит-книга, 2006 * Lewis A.H. La Belle Otero. New York: Trident Press, 1967 * Grillandi M. La Bella Otero. Milano: Rusconi, 1980 * Castle Ch. La Belle Otero, The Last Great Courtesan. London: M. Joseph, 1981 * Mille R. La Belle Otero: roman. Paris: A. Michel, 1994. * Orgambide P.G. La Bella Otero: reina del varieté. Buenos Aires: Editorial Sudamericana, 2001. * Chao R. La passion de Carolina Otero. Paris: Plon, 2002 * Fernández M.A. A Bela Otero, pioneira do cine. Vigo: Editorial Galaxia 2003 * Figuero J., Carbonel M.-H. Arruíname pero no me abandones. La Bella Otero y la Belle Époque. Madid: Espasa Calpe, 2003 * Dufresne C. Trois grâces de la Belle Epoque. Paris: Bartillat, 2003 * Carbonel M.-E. La veritable biographie de la belle Otéro et de la Belle Epoque. Paris: Fayard, 2003 * Посадас К. Прекрасная Отеро. М.: АСТ; Транзиткнига, 2006 == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՎՊԵ}} {{DEFAULTSORT:Օտերո, Կարոլինա}} [[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի կուրտիզանուհիներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի պարուհիներ]] [[Կատեգորիա:Կեղծանունով հայտնի դերասնաուհիներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի դերասանուհիներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի երգչուհիներ]] [[Կատեգորիա:Թատրոնի ֆրանսիացի դերասանուհիներ]] [[Կատեգորիա:Բեմական կեղծանուններ]] 38lg1edz0nvqglfzsd6kz45hl2rs10f 0 888198 8475986 6388789 2022-07-27T16:53:10Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Քադայան |անվանում = Արաբերեն լեզվի անդալուսական դիալեկտ |ինքնանվանում = عربية أندلسية |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = Նախկինում [[ալ-Անդալուս]]ի մաս կազմող տարածքներ։ Ներկայումս՝ <br />{{դրոշավորում|Իսպանիա}} <br /> {{դրոշավորում|Պորտուգալիա}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = |դասակարգում = [[Սեմական լեզուներ]] |գրեր = [[արաբերենի այբուբեն]] |պաշտոնական լեզու = [[ալ-Անդալուս]] (9-17-րդ դարերում) |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ =Red Territorial Accem.png |քարտեզի_լայնությունը = 281px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} [[Պատկեր:Tratado médico de Al-Katanni.jpg|ձախից|մինի|Անդալուսական արաբերենով գրված միջնադարյան մագաղաթ [[ալ-Անդալուս]]ից։]] '''Անդալուսական արաբերեն''' կամ '''արաբերեն լեզվի անդալուսական դիալեկտ''' ({{lang-ar|عربية أندلسية}}), [[Պիրենեյան թերակղզու արաբական նվաճումներ|Պիրենեյան թերակղզում արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում]] ձևավորված [[Ալ-Անդալուս|ալ-Անդալուս պետության]] (գոյություն է ունեցել ժամանակակից [[Իսպանիա]]յի և [[Պորտուգալիա]]յի տարածքում) տարածքում [[9-րդ դար|9]]-[[17-րդ դար]]երում տարածված [[Արաբերեն|արաբերեն լեզվի]] բարբառ<ref>{{citation|last=Corriente|first=Frederico|title=A Dictionary of Andalusi Arabic|year=1997|location=New York|publisher=Brill}}</ref>։ [[Ռեկոնկիստա|Ռեկոնկիստայի ժամանակաշրջանում]] իսպանացիների կողմից [[Արաբական խալիֆայություն|խալիֆայության]] վերջին հենակետ համարվող [[Գրանադայի պատերազմ|Գրանադայի ազատագրումից]] հետո շուրջ՝ մեկ դարվա ընթացքում, [[Պիրենեյան թերակղզի]]ն մաքրվում է արաբական ազդեցությունից։ [[Մորիսկների արտաքսում|Իսպանիայում արաբախոսներն աքսորվում և հալածանքների]] ենթարկվում այնքան ժամանակ, մինչ [[իսպաներեն]]ը դառնում է երկրի գերակա լեզուն։ Սակայն, անդալուսական իսպաներենի օգտագործումը որոշ աստիճաններով շարունակվում է [[Աֆրիկա|աֆրիկյան մայրցամաքում]]՝ [[Իսպանիա]]յից աքսորված արաբալեզու անձանց ջանքերով։ Անդալուսական արաբերենը ներկայումս օգտագործվում է [[անդալուսա-արաբական երաժշտություն]]ում։ Վերջինս զգալի կերպով ազդել է [[Սֆաքս]]ի, [[Ֆես (քաղաք)|Ֆեսի]], [[Ռաբաթ]]ի և այլ քաղաքային բնակավայրերի բարբառների ձևավորման գործում<ref>{{cite web|url=http://www.alyamiah.com/cema/modules.php?name=News&file=print&sid=499|title=Archived copy|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090214223902/http://alyamiah.com/cema/modules.php?name=News|archivedate=2009-02-14|accessdate=2009-05-23|deadurl=yes|df=}}</ref>։ Բացի այդ, ակնառու է անդալուսական արաբերենի որոշակի ներգործությունը մոսարաբերենի, [[իսպաներեն]]ի, [[Կատալաներեն|կատալոներենի]], [[պորտուգալերեն]]ի, դասական արաբերենի, ինչպես նաև [[Թունիսյան արաբերեն|թունիսյան]] և [[Ալժիր|ալժիրական բարբառների]] ձևավորման վրա։ Անդալուսական բարբառը [[9-րդ դար|9]]-[[15-րդ դար]]երում դարձել է [[ալ-Անդալուս]]ի բանավոր խոսքի կարևորագույն բաղադրիչը։ Վերջին տարիներին այդ երկրամասի մեծ մասը խոսում էր արաբերենով։ Անդալուսական դիալեկտի բանախոսների թիվը կրճատվում է [[Ռեկոնկիստա]]յի հետևանքով<ref>Corriente, Frederico (1997), A Dictionary of Andalusi Arabic, New York: Brill</ref>։ 1567 թվականին [[Իսպանիայի թագավորների ցանկ|Իսպանիայի թագավոր]] [[Ֆիլիպ II Հաբսբուրգ|Ֆիլիպ II-ը]] ընդունում է արքայական հրամանագիր, որով արգելում է արաբերենի գրավոր և բանավոր ձևերի օգտագործումը թագավորությունում։ Դրան հաջորդում է մորիսկների (իսպանաբնակ արաբներ) խոշոր ապստամբությունը, որը պսակվում է անհաջողությամբ։ Այնուամենայնիվ, արաբերենն Իսպանիայում որոշ քանակությամբ խոսվում է մինչև 17-րդ դարի սկզբին վերջ՝ մինչև [[Մորիսկների արտաքսում|վերջին մորիսկի արտաքումը]] [[Ֆիլիպ III (Իսպանիայի թագավոր)|Ֆիլիպ III թագավորի]] ընդունած հրամանագրով<ref>Kees Versteegh, et al.: ''Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics'', Brill Publishers, 2006.</ref>։ Ինչպես արաբախոս ցանկացած այլ երկրում, այնպես էլ ալ-Անդալուսում, տարածված արաբերենի բառապաշարը եղել է շատ աղքատիկ և բավականաչափ տարբերվել է դասական արաբերենից։ Անդալուսի արաբերենը կարգաբանորեն պատկանում է արևմտաարաբական լեզուների դասին<ref>Corriente, Frederico (1978), "Los fonemas /p/ /č/ y /g/ en árabe hispánico", Vox Romanica, 37, pp. 214–18</ref>։ == Անդալուսական արաբերենի առանձնահատկություններ == Անդալուսական արաբերենի լեզվաբանական համակարգը բաղկացած է երկու հիմնական բաժիններից՝ # Ընդհանուր տեսական խնդիրներ՝ լեզվի ծագման խնդիրը, լեզվի գործառույթները, նշանակողի և նշանակվողի հարաբերությունը, գրական լեզվի և բարբառների փոխազդեցությունը, այլ լեզուներից փոխառությունները։ # Արաբերենի կառուցվածքի մասնավոր հարցեր՝ շարահյուսություն, ձևաբանություն, բառակազմություն, իմաստաբանություն, հնչյունաբանություն, բառագիտություն և այլն։ Լեզվի ծագման խնդիրը արաբական լեզվաբանության և մուսուլմանական աստվածաբանության կարևոր հարցերից է, որ բուռն քննարկումների առարկա էր հատկապես 9-11-րդ դարերում և մեկնաբանվում էր երկու ուղղությամբ՝ լեզուն ունի աստվածային ծագում և այն հասարակական համաձայնության, պայմանավորվածության արդյունք է։ === Շարահյուսություն և ձևաբանություն === {| class="wikitable" !Օրինակ !Տառադարձություն !Հայերեն թարգմանություն |- | لِس كِن تّراني <br />لَو لا ما نانّ بعد |''{{transl|xaa|lis '''ki-ttarânî'''}}'' (փոխարկված՝ '''kîn tarânî''') {{transl|xaa|law lâ mâ nânnu ba`ad}} |''Դուք ինձ չեք տեսնիեթե դեռ ոգեշնչված չեք'' |} == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Արաբերենի բարբառներ]] [[Կատեգորիա:Իսպանիայի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Ալ-Անդալուս]] ev2cs8keaq6mymfdl0q2j9xv4hzmthe 0 888462 8476082 7752871 2022-07-27T19:01:51Z FMSky 108137 same in better quality ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Կինեմատոգրաֆիստ | անուն = Բենեդիկտ Վոնգ | ի ծնե անուն = Benedict Wong | լուսանկար = Benedict Wong (28352087500) (cropped).jpg | չափ = | նկարագրություն = <small>Վոնգը [[San Diego Comic-Con International]]-ում,<br>2016 թվականի հուլիս</small> | ծննդյան թիվ = 3.07.1971 | ծննդավայր = | վախճանի թիվ = | վախճանի վայրը = | մասնագիտություն = | երկիր = | ազգություն = | քաղաքացիություն = {{դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} [[Մեծ Բրիտանիա]] | ակտիվության տարիներ = 1992-ից | ուղղություն = | կինոստուդիա = | պարգևներ = | imdb_id = | կայք = }} '''Բեմեդիկտ Վոնգ''' ({{lang-en|Benedict Wong}}, {{ԱԾ}}), բրիտանացի դերասան։ Ավելի հայտնի է «[[Netflix]]»-ի «[[Մարկո Պոլո (հեռուստասերիալ)|Մարկո Պոլո]]» հեռուստասերիալի [[Խուբիլայ|Խուբիլայ խանի]], «[[Մարսեցին (ֆիլմ)|Մարսեցին]]» ֆիլմի Բրյուս Ինի, «[[BBC One]]»-ի «Մեծ խաղ» հաղորդման Փիթ Չենի և «[[Marvel Studios|Marvel]]»-ի [[Բժիշկ Սթրենջ (ֆիլմ)|Դոկտոր Սթրենջ]] ֆիլմի Վոնգի դերերով։ Վոնգը ոչ միայն հեռուստասերիալային և կինոդերասան է, այլ նաև թատրոնի դերասան։ == Վաղ տարիներ և կրթություն == Վոնգը ծնվել է [[Մեծ Մանչեսթեր]]ի Էկլեսե քաղաքում՝ Անգլիայի հյուսիս-արևմուտքում։ Ծնողները [[Հոնկոնգ]]ից [[Իռլանդիա]]յի տարածքով որպես փախստական եկել էին Անգլիա։ Վոնգը մանկությունը անցկացրել է Սիթի օֆ Սալֆորդում։ Նա երկու տարի դերասանական դասընթացների է հաճախել Սալֆադորի քոլեջում։ Սովորելու հետ համատեղել է տոմսավաճառի աշխատանքը՝ «Գրին Ռում» թատրոնում<ref>{{cite web |url=http://www.mancunianmatters.co.uk/content/170655889-manchesters-greenroom-closes-its-doors-good |title=Manchester's Greenroom closes its doors for good |first=Tom |last=Midlane |website=Mancunian Matters |date=հունիսի 17, 2011 |accessdate=օգոստոսի 10, 2016}}</ref>։ == Կարիերա == Վոնգի առաջին դերը եղել է 1993 թվականին՝ «Կայ Մեյ համեմունք» ներկայացման ժամանակ, որը հեռարձակվել է «BBC Radio»-ում։ Վերջինիս հեղինակն էր Քևին Վոնգը։ Նա նկարահանվել է Շոն Լոքի հետ «Տասնհինգհարկանի» [[սիթքոմ]]ում և խաղացել բժիշկ Ֆրանկլին Ֆուի դերը՝ «Անհեթեթ բնագիտություն» սերիալի երկրորդ եթերաշրջանում<ref>{{cite news |first=Phelim |last=O'Neill |url=http://www.guardian.co.uk/film/2007/mar/09/3 |title=First sight: Benedict Wong |newspaper=The Guardian |date=մարտի 9, 2007 |accessdate=հուլիսի 13, 2014}}</ref>։ 2007 թվականին Վոնգը մարմնավորել է «Արա ինքդ քեզ» ֆիլմի գլխավոր դերը<ref>{{cite web |last=Kelly |first=Ann |url=http://www.bbc.co.uk/films/2007/06/11/grow_your_own_2007_interview.shtml |title=Benedict Wong - ''Grow Your Own'' interview |publisher=BBC Films |date=հունիսի 11, 2007 |accessdate=հուլիսի 13, 2014}}</ref>։ Վոնգը հայտնվել է նաև «Շանհայ» ֆիլմում՝ մարմնավորելով Յուսո Կիտայի դերը և BBC-ի «Ոգու մարտիկներ» հեռուստասերիալում՝ Լիի դերում<ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2009/12_december/21/spirit.shtml |title=Press Office - Spirit Warriors press pack: introduction |publisher=BBC |date=դեկտեմբերի 21, 2009 |accessdate=հուլիսի 13, 2014}}</ref>։ 2012 թվականին Վոնգը հայտնվել է երկար սպասված «[[Պրոմեթևս (ֆիլմ, 2012)|Պրոմեթևս]]» ֆիլմում<ref>{{cite web |first=Cameron |last=K. |url=http://www.denofgeek.com/movies/18758/actor-benedict-wong-talks-about-prometheus |title=Actor Benedict Wong talks about Prometheus |website=Den of Geek |publisher=Dennis Publishing |date=փետրվարի 20, 2012 |accessdate=հուլիսի 13, 2014 |archive-date=2016-09-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160916024108/http://www.denofgeek.com/movies/18758/actor-benedict-wong-talks-about-prometheus |dead-url=yes }}</ref>։ 2013 թվականին հայտարարվել է, որ Վոնգը Համպստեդի թատրոնում ստացել է «Այ Վեյվեյի կալանավորումը» բեմականացման գլխավոր դերը<ref>{{cite web |url=http://www.hampsteadtheatre.com/news/2013/03/casting-announced-for-aiww-the-arrest-of-ai-weiwei/ |title=Casting announced for ''#aiww: The Arrest of Ai Weiwei'' |website=Hampstead Theatre |date=մարտի 1, 2013 |accessdate=հուլիսի 13, 2014}}</ref>։ Որոշ ժամանակ անց, Ալմեիդա թատրոնը հայտարարել է, որ Վոնգը միացել է «Կիմերիկա» ներկայացման դերասանական կազմին<ref>{{cite web |url=http://headlong.co.uk/work/chimerica/people/benedict-wong/ |title=Benedict Wong People |website=Headlong |date=սեպտեմբերի 13, 2013 |accessdate=հուլիսի 13, 2014}}</ref>։ 2014 թվականի դեկտեմբերին «[[Netflix]]»-ը ներկայացրել է «[[Մարկո Պոլո (հեռուստասերիալ)|Մարկո Պոլո]]» սերիալի առաջին եթերաշրջանը, որտեղ Վոնգը խաղացել է Հանիբալ խանի դերը<ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/tv-and-radio/2014/dec/13/benedict-wong-marco-polo-netflix |title=Benedict Wong: 'Television is reflecting an era that has passed, it’s wrong' |last=Aroesti |first=Rachel |newspaper=The Guardian |date=դեկտեմբերի 13, 2014 |accessdate=օգոստոսի 10, 2016}}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/the-chinese-game-of-thrones-marco-polo-sets-sail-for-netflix-9890764.html |title=The 'Chinese Game of Thrones': Marco Polo sets sail for Netflix |first=Sarah |last=Hughes |newspaper=The Independent |date=նոյեմբերի 29, 2014 |accessdate=օգոստոսի 10, 2016}}</ref>։ 2016 թվականի հուլիսին դուրս է եկել սերիալի երկրորդ եթերաշրջանը, որտեղ Վոնգը մարմնավորել է միևնույն կերպարը։ 2015 թվականին Վոնգը կատարել է Բրյուս Ինի դերը՝ [[Ռիդլի Սքոթ]]ի «[[Մարսեցին (ֆիլմ)|Մարսեցին]]» ֆիլմում<ref>{{cite web |url=http://www.imdb.com/title/tt3659388/fullcredits?ref_=tt_cl_sm#cast |title=''The Martian'' full cast and crew |website=IMDb |accessdate=սեպտեմբերի 28, 2015}}</ref>։ 2016 թվականին միացել է սուպերհերոսների մասին պատմող «[[Բժիշկ Սթրենջ (ֆիլմ)|Բժիշկ Սթրենջ]]» ֆիլմի դերասանական կազմին՝ Վոնգի դերում<ref>{{cite news |url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/martian-actor-nabs-key-doctor-858155 |title='The Martian' Actor Nabs Key 'Doctor Strange' Role |first=Borys |last=Kit |newspaper=The Hollywood Reporter |date=հունվարի 21, 2016 |accessdate=օգոստոսի 10, 2016}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * {{imdb name|id=0000938950|name=Բենեդիկտ Վոնգ}} * {{Twitter|wongrel|Բենեդիկտ Վոնգ}} * {{Instagram|wongrel|Բենեդիկտ Վոնգ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Վոնգ, Բենեդիկտ}} [[Կատեգորիա:Բրիտանացի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Բրիտանացի հեռուստատեսային դերասաններ]] hhoxzuonrajnjkiuri5upks0zyhqhub 0 891044 8476330 7635818 2022-07-28T11:45:07Z A.arpi.a 23940 catSuggest-ով +[[Կատեգորիա:Սերբիայի հավաքականի ֆուտբոլիստներ]], [[Կատեգորիա:Յուվենտուսի ֆուտբոլիստներ]] wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆուտբոլիստ | անուն = Դուշան Վլահովիչ | բնագիր անուն = Душан Влаховић | պատկեր = | պատկերի նկարագիր = | հասակ = 190 սմ | դիրք = [[Հարձակվող (ֆուտբոլ)|կենտրոնական հարձակվող]] | քաղաքացիությունը = {{դրոշավորում|Սերբիա}} | քաշ = 78 կգ | ներկա ակումբ = {{դրոշ|Իտալիա}} [[Ֆիորենտինա]] | ակումբի համար = 28 | երիտ ակումբ = {{դրոշ|Սերբիա}} Ալտինա Զեմուն | երիտ տարիներ = | երիտ ակումբ2 = {{դրոշ|Սերբիա}} [[ՕՖԿ Բեոգրադ]] | երիտ տարիներ2 = | երիտ ակումբ3 = {{դրոշ|Սերբիա}} [[Պարտիզան Բելգրադ ՖԱ|Պարտիզան Բելգրադ]] | երիտ տարիներ3 = 2014-2016 | ակումբ = {{դրոշ|Սերբիա}} [[Պարտիզան Բելգրադ ՖԱ|Պարտիզան Բելգրադ]] | տարի = 2016-2018 | խաղ = 21 | գոլ = 1 | ակումբ2 = {{դրոշ|Իտալիա}} [[Ֆիորենտինա]] | տարի2 = 2018-ներկա | խաղ2 = 1 | գոլ2 = 0 | ակումբ3 = | տարի3 = | խաղ3 = | գոլ3 = | ազգային թիմ = {{դրոշ|Սերբիա}} Սերբիա Մ15 | ազգային տարի = 2015 | ազգային խաղ = 5 | ազգային գոլ = 3 | ազգային թիմ2 = {{դրոշ|Սերբիա}} Սերբիա Մ16 | ազգային տարի2 = 2015 | ազգային խաղ2 = 3 | ազգային գոլ2 = 1 | ազգային թիմ3 = {{դրոշ|Սերբիա}} Սերբիա Մ19 | ազգային տարի3 = 2016-ներկա | ազգային խաղ3 = 8 | ազգային գոլ3 = 2 | մասնագիտական ըստ = հոկտեմբերի 1-ի, 2018 | հավաքականի ըստ = հոկտեմբերի 1-ի, 2018 }} '''Դուշան Վլահովիչ''' ({{Lang-sr|Душан Влаховић}}, {{ԱԾ}}), սերբ պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստ։ Ներկայումս հանդես է գալիս [[Ֆիորենտինա]]յի կազմում։ Խաղում է կենտրոնական [[Հարձակվող (ֆուտբոլ)|հարձակվողի]] դիրքում<ref>{{Cite web|url=https://int.soccerway.com/players/duan-vlahovi/436316/|title=Serbia - D. Vlahović - Profile with news, career statistics and history - Soccerway|website=int.soccerway.com|language=en|accessdate=2018-10-01}}</ref>։ == Ակումբային կարիերա == === Պարտիզան Բելգրադ === Պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստի կարիերան Վլահովիչը սկսել է [[Պարտիզան Բելգրադ ՖԱ|Պարտիզան Բելգրադում]]։ Իր առաջին պայմանագիրը կնքեց 2015 թվականին՝ 15 տարեկան հասակում<ref>{{Cite news|url=http://www.mozzartsport.com/fudbal/vesti/jedinstven-slucaj-u-istoriji-partizana-dusan-vlahovic-najmladi-profesionalac-u-humskoj-1/97160|title=Jedinstven slučaj u istoriji Partizana: Dušan Vlahović najmlađi profesionalac u Humskoj 1|language=en-US|access-date=2018-10-01}}</ref>։ 2016 թվականի ձռմանը նա տեղափոխվեց ակումբի առաջին թիմ՝ ստանալով 9 համարի մարզաշապիկը<ref>{{Cite news|url=http://mondo.rs/a874851/Sport/Fudbal/Dusan-Vlahovic-najmladja-devetka-Partizana-Veljko-Birmancevic-prvi-ugovor.html|title=Nova "devetka" Partizana - najmlađa do sada!|newspaper=Mondo Portal|language=sr-Latn|access-date=2018-10-01}}</ref>։ Իր պրոֆեսիոնալ դեբյուտը Վլահովիչը նշեց փետրվարի 21-ին<ref>{{Cite news|url=https://www.transfermarkt.co.uk/spielbericht/index/spielbericht/2607936|title=OFK Beograd - FK Partizan Belgrade, Feb 21, 2016 - SuperLiga - Match sheet|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref>՝ փոխարինման մտնելով [[ՕՖԿ Բեոգրադ]]ի դեմ խաղում և դառնալով [[Պարտիզան Բելգրադ ՖԱ|Պարտիզանի]] պատմության ամենաերիտասարդ ֆուտբոլիստը<ref>{{Cite news|url=http://www.mozzartsport.com/fudbal/vesti/vlahovic-za-istoriju/128430|title=Vlahović za istoriju|language=en-US|access-date=2018-10-01}}</ref>։ Իր առաջին գոլը խփեց ապրիլի 2-ին՝ [[Ռադնիկ Սուրդուլիցա]]յի դեմ խաղում<ref>{{Cite news|url=https://www.transfermarkt.co.uk/spielbericht/index/spielbericht/2607978|title=FK Partizan Belgrade - FK Radnik Surdulica, Apr 2, 2016 - SuperLiga - Match sheet|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref>։ Ապրիլի 20-ին՝ փոխարինման մտնելուց 21 րոպե անց Վլահովիչը գոլի հեղինակ դարձավ [[Ֆուտբոլի Սերբիայի գավաթ|Սերբիայի գավաթի]] կիսաեզրափակչի [[Սպարտակ Սուբոտիցա]]յի դեմ խաղում<ref>{{Cite news|url=https://www.transfermarkt.co.uk/spielbericht/index/spielbericht/2673455|title=FK Spartak Subotica - FK Partizan Belgrade, Apr 20, 2016 - Kup Srbije - Match sheet|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.sr.partizan.rs/136850-spartak-partizan-3/|title=FK PARTIZAN Beograd » Spartak – Partizan 0:3 (0:1)|website=www.sr.partizan.rs|language=en-US|accessdate=2018-10-01|archive-date=2019-04-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20190413122454/http://www.sr.partizan.rs/136850-spartak-partizan-3/|dead-url=yes}}</ref>։ Մայիսի 1-ին նա գոլ խփեց [[Ֆուտբոլի Սերբիայի գավաթ|Սերբիայի գավաթի]] եզրափակչի [[Յավոր Իվանյիցա]]յի դեմ խաղում<ref>{{Cite news|url=https://www.transfermarkt.co.uk/spielbericht/index/spielbericht/2690480|title=FK Partizan Belgrade - FK Javor-Matis Ivanjica, May 11, 2016 - Kup Srbije - Match sheet|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref>՝ օգնելով իր թիմին հաղթել 2-0 հաշվով և նվաճել գավաթը<ref>{{Cite news|url=http://www.mozzartsport.com/fudbal/vesti/kraj-partizan-javor-2-0-vlahovic-zagrlio-trofej-video/135208|title=KRAJ: Partizan - Javor 2:0, Vlahović zagrlio trofej (VIDEO)|language=en-US|access-date=2018-10-01}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.telegraf.rs/sport/2138411-uzivo-finale-kupa-partizan-javor|title=Partizan osvojio Kup posle 5 godina: Jovanović i Vlahović srušili Javor! (VIDEO) (FOTO)|website=www.telegraf.rs|language=sr|accessdate=2018-10-01}}</ref>։ Առաջին հանդիպումը եվրոպական առաջնություններում անցկացրեց հուլիսի 21-ին՝ [[ՈՒԵՖԱ Եվրոպայի Լիգա|Եվրոպայի Լիգայի]] որակավորման երկրորդ փուլի [[Զագլեմբե Լյուբին]]ի դեմ խաղում<ref>{{Cite news|url=https://www.transfermarkt.co.uk/spielbericht/index/spielbericht/2711557|title=Zaglebie Lubin - FK Partizan Belgrade, Jul 21, 2016 - Europa League Qualifying - Match sheet|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.sr.partizan.rs/143421-partizan-zaglebie-lubin-00/|title=FK PARTIZAN Beograd » Zaglebie Lubin – Partizan 0:0 (0:0 – penalima 4:3)|website=www.sr.partizan.rs|language=en-US|accessdate=2018-10-01|archive-date=2019-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205035239/http://www.sr.partizan.rs/143421-partizan-zaglebie-lubin-00/|dead-url=yes}}</ref>։ [[Պարտիզան Բելգրադ ՖԱ|Պարտիզանի]] առաջին թիմի կազմում Վլահովիչը անցկացրեց 27 հանդիպում՝ դառնալով 3 գոլի և 1 գոլային փոխանցման հեղինակ։ === Ֆիորենտինա === 2017 թվականի հունիսի 23-ին Վլահովիչը նախնական 5 տարվա պայմանագիր կնքեց [[Ֆիորենտինա]]յի հետ<ref>{{Cite web|url=http://en.violachannel.tv/breaking-detail/items/viola-snap-up-serbian-starlet-vlahovic.html|title=ViolaChannel - Viola snap up Serbian starlet Vlahovic|website=en.violachannel.tv|language=it|accessdate=2018-10-01|archive-date=2017-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20171023185046/http://en.violachannel.tv/breaking-detail/items/viola-snap-up-serbian-starlet-vlahovic.html|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.violanation.com/fiorentina-transfer-rumors-news-reports/2017/6/24/15865520/fiorentina-dusan-vlahovic-official-transfer-buy-partizan-belgrade-sell-mercato-primavera|title=OFFICIAL: Fiorentina sign Dušan Vlahović|newspaper=Viola Nation|access-date=2018-10-01}}</ref>, որը պաշտոնական դարձավ ֆուտբոլիստի 18 ամյակին՝ 2018 թվականի հունվարի 28-ին<ref>{{Cite news|url=https://www.squawka.com/en/news/fiorentina-set-to-complete-the-signing-of-dusan-vlahovic-from-partizan-belgrade/962897|title=Fiorentina to complete the signing of Partizan Belgrade record breaker Dusan Vlahovic in 2018|newspaper=Squawka Football News|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref>։ Վլահովիչը ակումբի առաջին թիմ տեղափոխվեց փետրվարի 22-ին<ref>{{Cite web|url=http://it.violachannel.tv/vc13-dettaglio-breaking/items/id-22-02-2018_13-07-42_vlahovic-sul-suo-futuro-in-viola-tanta-vo.html|title=ViolaChannel - Vlahovic sul suo futuro in viola: "Tanta voglia di fare bene, con la stessa maglia di Jovetic e Toni"|website=it.violachannel.tv|language=it|accessdate=2018-10-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.novosti.rs/vesti/sport.294.html:713127-Vlahovic-predstavljen-u-Fiorentini-Gledao-sam-Jovetica|title=Vlahović predstavljen u Fiorentini: Gledao sam Jovetića...|website=www.novosti.rs|language=sr-Latn|accessdate=2018-10-01}}</ref>, սակայն իրավունք ստացավ մասնակցել պաշտոնական հանդիպումներին հուլիսի 1-ից։ Իր դեբյուտը Ֆիորենտինայի կազմում սերբը նշեց սեպտեմբերի 25-ին՝ փոխարինելով [[Մարկո Բենասի]]ին [[Ինտերնացիոնալե|Ինտեր Միլանի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite news|url=https://www.transfermarkt.co.uk/spielbericht/index/spielbericht/3080980|title=Inter Milan - ACF Fiorentina, Sep 25, 2018 - Serie A - Match sheet|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-6208021/Inter-Milan-2-1-Fiorentina-VAR-plays-controversial-win.html|title=Inter Milan 2-1 Fiorentina: VAR plays controversial part in win|newspaper=Mail Online|access-date=2018-10-01}}</ref>։ == Միջազգային կարիերա == Վլահովիչը ներկայացրել է [[Սերբիա]]ն տարբեր տարիքային երիտասարդական հավաքականներում։ == Կարիերայի վիճակագրություն == === Ակումբային վիճակագրություն === ''2018 թվականի հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ''<ref>{{Cite web|url=https://www.worldfootball.net/player_summary/dusan-vlahovic/|title=Dušan Vlahović|website=worldfootball.net|language=en-GB|accessdate=2018-10-01}}</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Ակումբ ! rowspan="2" |Մրցաշրջան ! colspan="3" |Առաջնություն ! colspan="2" |Գավաթ ! colspan="2" |Եվրոպա ! colspan="2" |Այլ ! colspan="2" |Ընդհանուր |- !Դիվիզիոն !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր |- | rowspan="3" |[[Պարտիզան Բելգրադ ՖԱ|Պարտիզան Բելգրադ]] |2015–16 | rowspan="2" |[[Սերբիայի ֆուտբոլի առաջնություն|Սուպեր Լիգա]] |14 |1 |4 |2 | colspan="2" |— | colspan="2" rowspan="2" |— |18 |3 |- |2016–17 |7 |0 |1 |0 |1 |0 |9 |0 |- ! colspan="2" |Ընդհանուր !21 !1 !5 !2 !1 !0 !0 !0 !27 !3 |- |[[Ֆիորենտինա]] |[[Սերիա A 2018-19|2018–19]] |[[Սերիա A (Իտալիա)|Սերիա A]] |1 |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 |1 |0 |- ! colspan="3" |Կարիերայի ընդհանուր !22 !1 !5 !2 !1 !0 !0 !0 !28 !3 |} == Նվաճումներ == === Ակումբային === '''Պարտիզան''' * [[Սերբիայի ֆուտբոլի առաջնություն|Սերբիայի առաջնություն]]․ 2016–17<ref>{{Cite news|url=https://www.fourfourtwo.com/news/partizan-belgrade-celebrate-winning-serbian-league-blazing-ring-fire|title=Partizan Belgrade celebrate winning Serbian league with blazing ring of fire|date=2017-05-23|newspaper=FourFourTwo|language=en|access-date=2018-10-01}}</ref> * [[Ֆուտբոլի Սերբիայի գավաթ|Սերբիայի գավաթ]]․ 2015–16<ref name=":0" />, 2016–17<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/soccer-serbia-cup-partizan-idUKL8N1IT0MP|title=Soccer-Partizan beat Red Star 1-0 to win Serbian Cup|last=Milosavljevic|first=Zoran|newspaper=U.S.|language=en-US|access-date=2018-10-01}}</ref> == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == {{Commons category|Dušan Vlahović}} * [https://www.transfermarkt.co.uk/dusan-vlahovic/profil/spieler/357498 Վլահովիչը transfermarkt-ում] * [http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=90801 Վլահովիչը soccerbase.com-ում] * [https://www.whoscored.com/Players/315369/Show/Dusan-Vlahovic Վլահովիչը WhoScored.com կայքում] * [http://www.sr.partizan.rs/130072-vlahovic-dusan/ Վլահովիչը Պարտիզանի պաշտոնական կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191217001111/http://www.sr.partizan.rs/130072-vlahovic-dusan/ |date=2019-12-17 }} * [http://www.legaseriea.it/en/players/dusan-vlahovic/VLHDSN Վլահովիչը Սերիա A-ի պաշտոնական կայքում] * [https://www.uefa.com/teamsandplayers/players/player=250099180/profile/index.html Վլահովիչը ՈՒԵՖԱ-ի պաշտոնական կայքում] {{Արտաքին հղումներ}} {{Ֆիորենտինայի կազմ}} {{DEFAULTSORT:Վլահովիչ, Դուշան}} [[Կատեգորիա:Ֆուտբոլի հարձակվողներ]] [[Կատեգորիա:Սերբ ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Պարտիզան Բելգրադի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Ֆիորենտինայի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Իտալիայի լեգեոներ ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Սերբիայի հավաքականի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Յուվենտուսի ֆուտբոլիստներ]] l2721mbo6e7evhqyccgoutuezpkc2no 0 896966 8476325 8442016 2022-07-28T11:31:29Z Legazione18 122722 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հոգևորական | Ավազանի անունը = Սարգիս | Պատկեր = | անվանումը = | Եկեղեցի = {{դրոշավորում|Հայ առաքելական եկեղեցի}} | Անուն1= Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյան | Տիտղոս =[[ԱՄՆ Արևելյան հայոց թեմ|Հյուսիսային Ամերիկայի Արևելյան թեմի]] առաջնորդ | Կառավարման սկիզբ = 1990 | Կառավարման ավարտ = | Նախորդող = | Հաջորդող = | Ծննդյան ամսաթիվ = [[1951]], [[հուլիսի 4]] | Ծննդավայր = [[Արաբկիր|Արաբկիր քաղաք]], [[Թուրքիա]] | Մահացել է = | Վախճանի վայրը = | ազգություն = հայ | Կրթություն = | Ձեռնադրություն = | Հոգևոր աստիճան = Արքեպիսկոպոս | Պարգևներ = | Ստորագրություն = | վիքիպահեստ = }} '''Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյան''' (ավազանի անունը՝ Սարգիս, {{ԱԾ}}), աստվածաբանության դոկտոր, Արևմտյան Եվրոպայի Հայրապետական պատվիրակ և Սուրբ Աթոռում Հայ  Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ներկայացուցիչ։ == Կենսագրություն == Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյանը ծնվել է 1951 թվականին [[Թուրքիա]]յի [[Արաբկիր|Արաբկիր քաղաքում]]։ Նախնական կրթությունը ստացել է Ստամբուլի Սուրբ Խաչ դպրեվանքում, 1967-1971 թվականներին սովորել է [[Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանք|Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց դպրեվանքում]] և ընծայարանում։ 1971 թվականին ձեռամբ [[Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն|Երուսաղեմի պատրիարք]] Եղիշե արքեպիսկոպոս Տերտերյանի` ձեռնադրվել է [[կուսակրոն քահանա]], 1973 թվականին ստացել է [[վարդապետ]]ի աստիճան<ref>[https://www.mskh.am/sites/default/files/user/6/files/srbazan.pdf Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյան]</ref>։ Պաշտոնավարել է իբրև [[Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան]]ի և ընծայարանի փոխտեսուչ, այնուհետև ուսումը շարունակել է Նյու Յորքի Ընդհանուր հոգևոր ճեմարանում, Մինեապոլիսի Սուրբ Ժան համալսարանում, [[Հռոմ]]ի Գրիգորյան համալսարանում և [[Օքսֆորդ]]ի Արևելյան հիմնարկում։ Դասախոսություններով հանդես է եկել [[ԱՄՆ]]-ում, [[Իտալիա]]յում, [[Անգլիա]]յում, [[Գերմանիա]]յում, [[Երուսաղեմ]]ում, [[Հայաստան]]ում։ Ուսումնասիրություններ է կատարել [[Մխիթարյան միաբանություն|Վենետիկի Մխիթարյանների]] և Երուսաղեմի գրադարաններում, [[Երևան]]ի [[Մատենադարան]]ում, միաժամանակ հովվական գործունեություն է ծավալել [[Ստամբուլ]]ի, [[Յաֆֆա]]յի, [[Հայֆա]]յի, Ռամլեի և [[ԱՄՆ]]-ի տարբեր շրջաններում<ref name="armenianchurch">[https://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=29822&pid=85 Տ. Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյան]</ref>։ 1990 թվականի մայիսին ընտրվել է [[ԱՄՆ Արևելյան հայոց թեմ|Հյուսիսային Ամերիկայի Արևելյան թեմի]] առաջնորդ, այն ղեկավարելով մինչև մայիս 2018 թվականը։ 1990 թվականին ձեռամբ [[Վազգեն Ա Բուխարեստցի|Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի]] ձեռնադրվել է եպիսկոպոս։ 1992 թվականին ստացել է արքության պատիվ<ref name="armenianchurch" />։ 2018 թվականի սեպտեմբերին Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տնօրինությամբ նշանակվել է Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակ և Սուրբ Աթոռում (Վատիկանում) Հայ Առաքելական Եկեղեցու ներկայացուցիչ։ Այս նոր պաշտոնում նրա գործունեությունը ուղղված է առավել ամրապնդելու երկու Եկեղեցիների մերձեցման գործընթացը։ Հայրապետական պատվիրակության առաջնորդական հովանու ներքո են գտնվում՝ Բելգիայի, Իտալիայի, Լյուքսեմբուրգի, Մալթայի, Նիդերլանդների և Իսպանիայի Հայ Եկեղեցու համայնքները։ Խաժակ Սրբազանն ընդգրկվել է մի շարք կրոնական և բարեսիրական կազմակերպությունների ղեկավար մարմիններում, մասնավորաբար «Եկեղեցիների Ազգային Խորհուրդ», «Եկեղեցիների Միջազգային Խորհուրդ», «Խղճմտանքի Կոչ», «Կրոնն Ամերիկյան Կյանքում», «Ազգային տոհմիկ կազմակերպություններ», Ամերիկայի Ս. Գրական Ընկերակցություն» կազմակերպություններում։ Հոգևոր Գերագույն Խորհրդի անդամ է, արժանացել է տարբեր երկրների գիտական և ուսումնական հաստատությունների պարգևների, այդ թվում՝ 2004 թվականին՝ [[ՀՀ ԳԱԱ]] ոսկե մեդալի<ref>[https://armenpress.am/arm/news/397224 Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյանին շնորհվեց ՀՀ ԳԱԱ ոսկե մեդալ]</ref>։ [[Հայաստանի գեղարվեստի պետական ակադեմիա|Գեղարվեստի պետական ակադեմիայի]] պատվավոր պրոֆեսոր է<ref name="armenianchurch" />։ == Երկեր == * Ինչու ենք սիրում Աստծուն։ Ավետարան մանուկների համար։ / Վերապատմ.՝ Անանիա եպս. Արաբաջյան; Առաջաբ.՝ Խաժակ արք. Պարսամեան; Խմբ.՝ Պ. Շահբազյան, Ս. Էջմիածին։ տպ. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի, 1995։ * Ինչու ենք սիրում Աստծուն ։ Ավետարան մանուկների համար / Վերապատմ.՝ Անանիա եպս. Արաբաջյան; Առաջաբ.՝ Խաժակ արք. Պարսամեան; Խմբ.՝ Պ. Շահբազյան, Ս. Էջմիածին ։ տպ. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի, 1996։ * Ինչու ենք սիրում Աստծուն ։ Ավետարան մանուկների համար / Վերապատ.՝ Ա.Ե. Արաբաջյանը ; Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Արաբաջյան, Անանիա, եպիսկոպոս [վերապատմ.] | Պարսամյան, Խաժակ արքեպիսկոպոս [առաջաբ.] | Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Էջմիածին ։ Ա. հ, 2002։ * Հայաստանեայց եկեղեցին նոր հազարամեակի սեմին։ Ա. Հայաստանեայց եկեղեցւոյ դերը արտասահմանի մէջ։ Բ. ամերիկահայութեան ընկերամշակութային կացութիւնը։ / Խ. Պարսամեան, Նիւ Եորք։ Ա. հ., 1999: * The Calendar of the Armenian Church. / Kh. arch. Barsamian, by Barsamian Khajag Archbishop (Պարսամյան Խաժակ Արք.)New York: St. Vartan Press, Diocese of the Armenian Church of America, 1995. == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://echmiadzin.asj-oa.am/4946/1/5-8.pdf ԽԱԺԱԿ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊԱՐՍԱՄԵԱՆ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւելեան թեմի առաջնորդ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210306111906/http://echmiadzin.asj-oa.am/4946/1/5-8.pdf |date=2021-03-06 }} * [http://www.wdacna.com/news/320/Primate-of-the-Eastern-Diocese-HE-Abp-Khajag-Barsamian-Celebrant-at-St-Leon-Armenian-Cathedral Primate of the Eastern Diocese H.E. Abp. Khajag Barsamian Celebrant at St. Leon Armenian Cathedral] {{DEFAULTSORT:Պարսամյան, Խաժակ}} [[Կատեգորիա:Թուրքահայ կրոնական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Աստվածաբանության դոկտորներ]] [[Կատեգորիա:Անձինք Մալաթիայից]] [[Կատեգորիա:Թուրքիայից ԱՄՆ արտագաղթածներ]] 45ga4nin7h9xluc5463m9eok5kxx6to 0 908912 8476155 7752490 2022-07-28T00:08:31Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}} '''Բելյով''' ({{lang-ru|Белев}}), քաղաք [[Ռուսաստանի Դաշնություն]]ում, [[Տուլայի մարզ|Տուլայի]] մարզի [[Բելյաևսկի շրջան|Բելյաևսկի]] շրջանի վարչական կենտրոն։ Կազմում է համանուն Բելյաև մունիցիպալիտետը<ref name="МО">[http://docs.cntd.ru/document/801202163 Закон Тульской области от 3 марта 2005 года № 543-ЗТО «О переименовании муниципального образования "Белевский район" Тульской области, установлении границ, наделении статусом и определении административных центров муниципальных образований на территории Белевского района Тульской област»]</ref>։ [[2018 թվական]]ի մարդահամարի տվյալների համաձայն` քաղաքի բնակչությունը կազմում է 13 180 մարդ։ == Աշխարհագրություն == Տեղակայված է [[Օկա (գետ)|Օկա]] գետի ձախ ափին։ Գտնվում է [[Տուլա]] քաղաքից 114 կմ հեռավորության վրա, [[Կալուգա]]յից` 105 կմ և [[Օրյոլ]]ից 101 կմ հեռավորության վրա` ''P-92'' և ''P-139'' ճանապարհային ուղիների խաչման վայրում։ == Քաղաքի զինանշան == <gallery> Պատկեր:Belyov COA (Tula Governorate) (1778).png|Զինանշան ([[1778]]) Պատկեր:Coat_of_Arms_of_Belyov_(Tula_oblast)_(1990).png|Զինանշան ([[1990]]) </gallery> == Կապ == === Համացանց === * «[[Ռոստելեկոմ]]» ԲԲԸ-ն տրամադրում է ''ADSL'' ծառայություններ՝ հեռախոսային կապի միջոցով և ''FFTx''` օպտիկամանրաթելային մալուխի միջոցով։ === Բջջային կապ և հեռախոսային ինտերնետ === * «[[Բիլայն]]» ''(2G, 3G, 4G)'' * «ՄՏՍ» (ընկերություն) ''(2G, 3G, 4G)'' * «Tele 2» ''(2G, 3G, 4G)'' * «YOTA» ''(2G, 3G)'' * «[[Մեգաֆոն (ընկերություն)|Մեգաֆոն]]» ''(2G, 3G)'' * «Ռոստելեկոմ» ''(2G, 3G, 4G)'' == Տեսարժան վայրեր == Բելյովի տեսարժան վայրերից են՝ ճարտարապետական անսամբլ՝ տղամարդկանց համար նախատեսված Բելյովի տաճարը (17-19-րդ դարեր)։ Մոտակայքում՝ կանանց համար նախատեսված Բելյաևսկի Սուրբ Խաչ։ Այսօր այդ տաճարները վերանորոգվում են։ Գործում է գավառագիտ-րդական-գեղարվեստական [[թանգարան]]ը։ Բելյով քաղաքի կենտրոնական մասը գրավում են [[18-րդ դար|18]]-[[19-րդ դար|19]] դարերի կառույցները։ Քաղաքից 7 կմ հեռավորության վրա տեղակայված է մինչ օրս աշխատող, տղամարդկանց համար նախատեսված Մակարիա Ժաբինսկու Սուրբ Վվեդենսկու վանքը։ Զբոսաշրջիկները կարող են կանգ առնել «Հին Քաղաք» հյուրանոցում։ == Հետաքրքիր փաստեր == [[2013]] թվականի օգոստոսին [[Միջազգային աստղագիտական միություն]]ը [[Մարս (մոլորակ)|Մարս]]ի վրա գտնվող 180 մետրանոց խառնարանը կոչվեց «Բելյով», որից ոչ հեռու հայտնաբերվել էին Մարսի վրա իջեցվելիք [[Մարս-3]] սարքավորման մասեր <ref>[http://ria.ru/science/20130806/954611754.html Названия двух российских городов появились на карте Марса] // [[РИА Новости]]</ref>։ == Հայտնի բնակիչներ == * [[Ալբերտ Չառկին]] (1937-2017)՝ Սովետական միության և [[ՌԴ]] հայտնի քանդակագործ, ակադեմիկոս, [[Ռուսաստանի գեղարվեստի ակադեմիա]]յի նախագահության անդամ, [[ՌԴ]] նկարիչների Միության [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ի վարչության նախագահ ([[1997]]), մանկավարժ։ *[[Վասիլի Ժուկովսկի]] ([[1783]]-[[1852]])՝ ականավոր ռուս բանաստեղծ, ծնվել է Միշենսկոյե գյուղում։ == Տես նաև == * [[Բելյաևսկի շրջան (Տուլայի մարզ)]] == Տրանսպորտ == === Երկաթուղային կայարաններ === Բեռնափոխադրման երկաթուղային կայարան ([[2016]] թվականի [[հունվարի 1]]-ից ուղևորափոխադրումները ամբողջությամբ փակվել են)։ Մոտակա ուղևորատար երկաթուղային կայարանը գտնվում է Կոզյոլս([[Կալուգայի մարզ]]) քաղաքում։ === Ավտոբուսային կայաններ === Ավտոբուսային կապ ունի [[Մոսկվա]]յի, [[Տուլա]]յի և [[Օրյոլ]] քաղաքների հետ։ == Հեռավորությունը խոշոր քաղաքներից(ավտոճանապարհներով) == * [[Օրյոլ]] - 101 կմ * [[Կալուգա]]- 103 կմ * [[Տուլա]]— 119 կմ * [[Կուրսկ]] — 258 կմ * [[Մոսկվա]] — 293 կմ == Բելյով քաղաքի հետ կապված մարդիկ == [[1437]] թվականին Բելյով քաղաքում կանգ էր առել [[Կազանի խանություն|Կազանի խանության]] ապագա հիմնադիրը Ուլու Մուհամմեդը։ [[1558]]թվականից մինչև [[1561]] թվականները Բելյով քաղաքի տերը Կազակ գետման Դմիտրի Վիշնեվեցկին (Բայդա) էր։ [[1783]] թվականի [[հունվարի 29]]-ին([[փետրվարի 9]]) Բելյովի գավառի Միշենսկո գյուղում է ծնվել ռուս հայտնի պոետ [[Վասիլի Ժուկովսկի]]ն։ [[1794]] թվականի [[օգոստոսի 15]]-ին Բելյաևսկի գավառի Սալյնիցա գյուղակում ծնվել է հայտնի Տուլացի պատմաբան Իվան Աֆրեմովը։ [[1808]] թվականի [[փետրվարի 11]]-ին (կամ 23-ին) Բելյով քաղաքի մերձակայքում գտնվող Դոլբինո գյուղում ծնվել է Պետրոս Կիրեևսկին՝ հայտնի բանահավաք, հնէաբան, գրականագետ, առաջին ազգային ժողովրդական բանահյուսության ժողովածուի ստեղծող։ [[1814]] թվականին Բելյով քաղաքում ծնվել է ռուս հայտնի բանաստեղծուհի Տատյանա Աստրակովան։ [[1828]] թվականին Բելյովում՝ մանր-բուրժուական ընտանիքում, ծնվեց Պ.Մ. Մարտինովը (մանկավարժ, գավառագետ, Տուլայի երկրամասի պատմության և մշակույթի մասին գրված ակնարկների և հոդվածների հեղինակ)։ [[1829]] թվականի [[մայիսի 4]]-ին դեպի [[Կովկաս]] ճանապարհորդության ժամանակ Բելյով քաղաքով է անցել [[Ալեքսանդր Պուշկին]]ը։ [[1837]] թվականի [[հուլիսի 19]]-[[Հուլիսի 20|20]]-ին [[Ռուսաստան]]ով ճանապարհորդելիս Բելյով քաղաքում կանգ է առել գահաժառանգ Ալեքսանդր Նիկոլաևիչը՝ ապագա կայսր [[Ալեքսանդր II]] «Ազատարարը»։ [[1869]] թվականի [[նոյեմբերի 8]](20)-ին Բելյով քաղաքում է ծնվել բանաստեղծուհի Զինայդա Գիպպիուսը։ [[1874]] թվականին [[Բելյաև]] քաղաքում, մանր-բուրժուական ընտանիքում է ծնվել Պ.Գ. Իգնատովը՝ աշխարհագրագետ-հետազոտող, [[Արևմտյան Սիբիր]]ի, [[Ղազախստան]]ի և [[Ալթայի երկրամաս|Ալթայի]] լճերն ուսումնասիրող արշավախմբի ղեկավար։ [[1883]] թվականի [[ապրիլի 16]](28)-ին Բելյով քաղաքում է ծնվել Վլադիմիր Կապպելը՝ ռուս զորապետ, [[Սիբիր]]ում տեղի ունեցած [[Սպիտակ շարժում|Սպիտակ շարժման]] առաջնորդներից մեկը, [[1919]] թվականին Արևելյան ճակատի գլխավոր հրամանատար։ [[1888]] թվականին Բելյով քաղաքում ծնվել է Արոն Տրեյվասը՝ տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր [[1889]] թվականին Բելյով քաղաքում է ծնվել Նիկոլայ Պետրունիչևը՝ [[1937]]-[[1938]] թվականներին Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի գործերի ղեկավար։ [[1902]] թվականին ծնվել և մինչև [[1922]] թվականը ապրել է Սերգեյ Բորոդինը՝ ԽՍՀՄ հայտնի գրող, մի քանի պատմական վեպերի հեղինակ։ [[1905]] թվականի [[դեկտեմբերի 27]]-ին ծնվել է Օլեգ Տոլստիկովը՝ սովետական ռազմական օդաչու և զորապետ, [[Մեծ հայրենական պատերազմ]]ի մասնակից. ղեկավարել է 9-րդ խառը, որը հետագայում դարձավ 10-րդ գրոհիչ ավիացիոն կորպուսը, Ավիացիայի [[Գեներալ-գնդապետ (զինվորական կոչում)|գեներալ-գնդապետ]]։ [[1937]] թվականի [[դեկտեմբերի 16]]-ին Բելյովում է ծնվել հայտնի քանդակագործ, Ռուսաստանի արվեստի ակադեմիայի նախագահության անդամ Ալբերտ Չառկինը։ [[1938]] թվականի [[մարտի 31]]-ին Բելյով քաղաքում է ծնվել ռուս աստվածաբան, մանկավարժ և հրապարակախոս Ալեքսեյ Օսիպովը։ [[1953]] թվականի [[մարտի 14]]-ն Բելյով քաղաքում է ծնվել հայտնի գիտնական, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ալեքսանդր Ֆեդուխինը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{ВТ-ЭСБЕ|Белев}} * ''[[Бурцев, Михаил Фёдорович|Бурцев М.]]'' [http://www.tounb.ru/library/Upload/Full_tekst/%D0%91%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2%20%D0%9C.1.pdf О древности существования города Белёва] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190715031323/http://www.tounb.ru/library/Upload/Full_tekst/%D0%91%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2%20%D0%9C.1.pdf |date=2019-07-15 }} / М. Бурцев. — [Тула : тип. Н. И. Соколова], 1895. — 30 с. * {{книга | автор = [[Лепёхин, Александр Никитович|Лепёхин А. Н.]] | часть = | ссылка часть = | заглавие = Белёв: материалы к истории | ссылка = | ответственный = Сост. А. Н. Лепехин | издание = | место = Дедилово | издательство = | год = 2014 | страницы = | страниц = 548 | isbn = | тираж = | ref = }} == Արտաքին հղումներ== * [http://petrov.genealogia.ru/main2.html Город Белёв] на сайте, посвящённом П. И. Петрову * [http://www.belev.ru/index.php город Белёв Тульской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080120012559/http://www.belev.ru/index.php |date=2008-01-20 }} — авторский сайт со справочными и историческими данными {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի քաղաքներ]] [[Կատեգորիա:Տուլայի մարզ]] on6228fkja67sc0dr9sib6p8fjkp7go 0 915208 8476248 8463804 2022-07-28T08:15:20Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}} '''Գինդեշտի''' ({{lang-mo|Ghindeşti}}), քաղաք [[Մոլդովա]]յում։ Գտնվում է [[Ֆլորեշտիի շրջան]]ում։ == Աշխարհագրություն == Գինդեշտի քաղաքը գտնվում է մայրաքաղաք [[Քիշնև]]ից 113 կիլոմետր հյուսիս-արևմուտք, ինչպես նաև 12 կմ հեռավորության վրա է շրջկենտրոնից։ Քաղաքով է հոսում [[Ռեուտ (գետ)|Ռեուտ]] գետը։ Այստեղով է անցնում [[Ռիբնիցա]]-[[Ֆլորեշտի]]-[[Բելցի]] [[երկաթուղի]]ն։ === Կլիմա === [[Կլիմա]]ն [[հեմիբորեալ]] է<ref name="koppen2">{{cite journal|last=Peel|first=M C|last2=Finlayson|first2=B L|date=|title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification|url=http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/11/1633/2007/hess-11-1633-2007.html|journal=Hydrology and Earth System Sciences|publisher=|volume=11|issue=|pages=1633-1644|doi=10.5194/hess-11-1633-2007|access-date=30 Enero 2016}}</ref>։ Օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է {{formatnum:10}} [[°C]]։ Ամենատաքը հուլիս ամիսն է, երբ միջին ջերմաստիճանը հասնում է 24&nbsp;[[°C]], իսկ ամենացուրտը դեկտեմբերն է՝ -7&nbsp;°C<ref name="nasa2">{{Cite web|url=http://neo.sci.gsfc.nasa.gov/dataset_index.php|title=NASA Earth Observations Data Set Index|publisher=NASA|access-date=30 Enero 2016|archive-date=2020-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20200511075542/https://neo.sci.gsfc.nasa.gov/dataset_index.php|dead-url=yes}}</ref>։ [[Մթնոլորտային տեղումներ]]ի միջին տարեկան քանակությունը կազմում է 862 միլիմետր։ Ամենաշատ տեղումները թափվում են մայիսին՝ 114 միլիմետր, իսկ ամենաքիչը՝ հոկտեմբերին՝ 39 միլիմետր<ref name="nasarain2">{{Cite web|url=http://neo.sci.gsfc.nasa.gov/view.php?datasetId=TRMM_3B43M&year=2014|title=NASA Earth Observations: Rainfall (1 month - TRMM)|publisher=NASA/Tropical Rainfall Monitoring Mission|access-date=30 Enero 2016|archive-date=2020-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20200511075534/https://neo.sci.gsfc.nasa.gov/view.php?datasetId=TRMM_3B43M|dead-url=yes}}</ref>։ == Պատմություն == [[1956]] թվականից մինչև [[1992]] թվականը քաղաքի անվանումը ''Լենինսկի'' էր։ [[Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային]] տարիներին այստեղ էր գտնվում Մոլդովայի ամենամեծ շաքարի գործարաններից մեկը, որի համար էլ ձևավորվել է այս քաղաքը [[1956]] թվականին։ == Բնակչություն == Բնակչությանը թիվն ըստ [[2014]] թվականի տվյալների կազմում է 1.649 մարդ<ref>[http://www.statistica.md/pageview.php?l=ro&idc=479 Rezultatele Recensămîntului Populației și al Locuințelor din 2014]: {{cite web|url=http://www.statistica.md/public/files/Recensamint/Recensamint_pop_2014/Rezultate/Tabele/Caracteristici_populatie_Comune_RPL_2014_rom_rus_eng.xls|title=Caracteristici - Populație (populația pe comune, religie, cetățenie)|year=2017|publisher=[[Biroul Național de Statistică]]|format=XLS|accessdate=2017-05-01}}</ref>։ == Հայտնի անձինք == * [[Վսևոլոդ Կոռոլյուկ]] - [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|խորհրդային]], [[Ռուսաստան|ռուսական]] և մոլդովական ռոք երաժիշտ, կոմպոզիտոր։ * [[Պավել Կրուշևան]] - լրագրող, հրապարակախոս, սևհարյուրակային։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Ioniță Veaceslav : Ghidul orașelor din Republica Moldova/ Veaceslav Ioniță. Igor Munteanu, Irina Beregoi. - Chișinău,: TISH, 2004 (F.E.-P. Tipografia Centrală). 248 p. ISBN 9975-947-39-5 {{Արտաքին հղումներ}} {{ՎՊԵ}} [[Կատեգորիա:Մոլդովայի բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:1956 թվականին հիմնադրված բնակավայրեր]] [[Կատեգորիա:Մոլդովայի քաղաքներ]] ipbso4z0yl3fh6fn3qz32hg5i8vljri 0 920628 8476012 7145876 2022-07-27T17:10:22Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Կարամանլիդիկա (հունատառ թուրքերեն)'''։ Կարամանլիդիկան 16-[[20-րդ դար]]ի սկիզբ ընկած ժամանակահատվածում հունարեն այբուբենի կիրառմամբ գրի առնված թուրքերենն է։ Այն սկզբնական ժամանակաշրջանում աչքի է ընկնում կենտրոնական անատոլիական բարբառի՝ խոսակցական լեզվում նկատվող հնչյունաբանական առանձնահատկություններով, իսկ վերջին շրջանում օսմաներենի հետ ունեցած նմանություններով։ Այսպիսով, Օսմանյան կայսրության կենտրոնական շրջաններում բնակվող ուղղափառ քրիստոնյաների խոսակցական թուրքերենը, որ գրի է առնվել հունական այբուբենով կոչվում է կարամանյան թուրքերեն, կարամաներեն կամ կարամանլիդիկա<ref>{{Cite journal|last=Çakmak|first=Cihan|date=2012|title=Karamanlı Türkçesine Genel Bir Bakış Denemesi|url=|journal=1. Uluslarası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, 2․ Cilt, 1. Baskı, Ankara, Nevşehir Üniversitesi Yayınları: 2|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կապադովկիա]] [[Կատեգորիա:Կապադովկիայի հույներ]] elrhoidoccs6uewpez3ngtrew16f5hw 0 920803 8476283 7864994 2022-07-28T08:51:19Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ}} '''Վասիլի Գրոմով''' ({{lang-ru|Васи́лий Петро́вич Гро́мов}}, {{ԱԾ}}), ռուս դիվանագետ։ == Կենսագրություն == Ավարտել է Մոսկվայի Կ․ Տիմիրյազևի անվան գյուղատնտեսական ակադեմիայի տնտեսագիտության ֆակուլտետը (1960) և Արտաքին առևտրի համամիութենական ակադեմիան (1971)։ Տիրապետում է [[իսպաներեն]] և [[անգլերեն]] լեզուներին։ Դիվանագիտական գործունեությամբ սկսել է զբաղվել 1971 թվականից։ *[[1971]] — [[1973]] թվականներին՝ [[Չիլի]]ում ԽՍՀՄ դեսպանության երկրորդ քարտուղար։ *[[1974]] — [[1980]] թվականներին՝ ԽՍՀՄ ԱԳՆ լատինաամերիկյան բաժնի 2-րդ սեկտորի վարիչ։ *[[1984]] — [[1987]] թվականներին՝ [[Էկվադոր]]ում ԽՍՀՄ դեսպանատան դեսպանորդ-խորհրդական *[[1987]] — [[1989]] թվականներին՝ [[Նիկարագուա]]յում ԽՍՀՄ դեսպանատան դեսպանորդ-խորհրդական։ *[[1990]] — [[1992]] թվականներին՝ ԽՍՀՄ ԱԳՆ լատինաամերիկյան երկրների վարչության պետի տեղակալ, ապա՝ Ռուսաստանի։ * 1992 թվականի փետրվարից-սեպտեմբեր՝ [[Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարություն|Ռուսաստանի ԱԳՆ]] կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայի վարչության պետ։ * 1992 թվականի օգոստոսի 13-ից — 1996 թվականի հունիսի 5-ը՝ Չիլիում Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ և լիազոր դեսպան<ref>{{Cite web |url=http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1230840 |title=Указ Президента Российской Федерации от 13.08.1992 № 910 «О назначении Громова В.П. Чрезвычайным и Полномочным Послом Российской Федерации в Республике Чили» |accessdate=2019-04-30 |archive-date=2014-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141107231400/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1230840 |dead-url= }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1152325 |title=Указ Президента Российской Федерации от 05.06.1996 № 807 «Об освобождении Громова В.П. от обязанностей Чрезвычайного и Полномочного Посла Российской Федерации в Республике Чили» |accessdate=2019-04-30 |archive-date=2014-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141107225848/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1152325 |dead-url= }}</ref>։ * 1996 թվականի դեկտեմբերից — 1999 թվականի հունվարը՝ Ռուսաստանի ԱԳՆ լատինամերիկյան դեպարտամենտի տնօրեն։ *1999 թվականի հունվարի 11-ից — 2004 թվականի հուլիսի 15-ը՝ [[Բրազիլիա]]յում և [[Սուրինամ]]ում Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ և լիազոր դեսպան՝ համատեղության կարգով<ref>{{Cite web |url=http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1062578 |title=Указ Президента Российской Федерации от 11.01.1999 № 92 «О назначении Громова В.П. Чрезвычайным и Полномочным Послом Российской Федерации в Федеративной Республике Бразилии и Республике Суринам по совместительству» |accessdate=2019-04-30 |archive-date=2014-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141107232137/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1062578 |dead-url= }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?792273 |title=Указ Президента Российской Федерации от 15.07.2004 № 905 «О Громове В.П.» |accessdate=2019-04-30 |archive-date=2014-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141107231051/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?792273 |dead-url= }}</ref>։ 2004 թվականից անցել է թոշակի։ Ամուսնացած է։ Ունի երկու երեխա։ == Դիվանագիտական աստիճան == * Արտակարգ և լիազոր դեսպան (1992 թվականի հուլիսի 16)<ref>[http://kremlin.ru/acts/bank/1685 Указ Президента Российской Федерации от 16.07.1992 № 782 «О присвоении Громову В.П. дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посла»]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Кто есть кто в России и в ближнем зарубежье: Справочник. - М: Издательский дом «Новое время», «Всё для Вас», 1993. - С. 190. - ISBN 5-86564-033-X == Արտաքին հղումներ == * [http://www.mid.ru/bdomp/dip_vest.nsf/99b2ddc4f717c733c32567370042ee43/ef01c8fb75a87e29c32568870049a421!OpenDocument Կենսագրությունը Ռուսաստանի ԱԳՆ կայքում] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Գրոմով, Վասիլի}} [[Կատեգորիա:Դիվանագետներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Ռուս դիվանագետներ]] cc5mou4xwikwmisczvyp50lfygx1o4i 0 922743 8476120 8469464 2022-07-27T20:36:03Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆուտբոլիստ |դիրք = [[Հարձակվող (ֆուտբոլ)|հարձակվող]] |ներկա ակումբ = {{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Խիմկի |ակումբի համար = 33 |երիտ ակումբ = {{Ֆուտբոլային կարիերա ||{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ (Մոսկվա)]]}} |ակումբ = {{Ֆուտբոլային կարիերա |2010-2016|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ (Մոսկվա)]]|22 (1) |2012|{{վարձավճար}}{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Խիմկի|4 (0) |2013-2016|{{ֆարմ-ակումբ}}{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Սպարտակ-2|36 (10) |2016|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Տոսնո|2 (0) |2016|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Ֆակել|15 (0) |2017-2018|{{դրոշ|Ղազախստան|20px}} Օկժետպես|28 (4) |2018|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Տյումեն|5 (0) |2018—|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Խիմկի|4 (1) |2018—|{{ֆարմ-ակումբ}}{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Խիմկի-Ե|5 (1) }} |ազգային թիմ = {{Ֆուտբոլային կարիերա |2009-2010|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Ռուսաստան (մինչև 17)|18 (20) |2010-2011|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Ռուսաստան (մինչև 18)|15 (9) |2012|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Ռուսաստան (մինչև 19)|4 (4) |2012-2013|{{դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Ռուսաստան (մինչև 21)|8 (3) }} |մասնագիտական ըստ = 1 հոկտեմբերի, 2018}} '''Ալեքսանդր Սերգևիչ Կոզլով''' ({{lang-ru|Александр Сергеевич Козлов}}, {{ԱԾ}}), ռուս ֆուտբոլիստ, հարձակվող։ == Կարիերա == Մոսկովյան «[[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ]]» ակումբի ՕՌՄՄՊՄԴ սան է։ Տասնհինգ տարեկանում սկսել է հանդես գալ ակումբի երկրորդ կազմում։ 2008 թվականի՝ Ռուսաստանի առաջնության՝ 1992 թվականին ծնված խաղացողների եզրափակիչ մրցաշարում Կոզլովն արժանացել է ''հանդիսատեսի համակրանք'' մրցանակի<ref>[http://www.fc-sibir.ru/news/id.9932/ «Сибирь-92» стала пятой!]</ref>։ 2009 թվականին «Սպարտակ» ակումբի՝ 1993 թվականներին ծնվածների թիմի կազմում մասնակցել է Ալմաթիում անցկացվող միջազգային մրցությանը, որտեղ դարձել է ամենաբարձր արդյունքը ցուցաբերած խաղացողը՝ խփելով 14 խաղում խփելով 4 գոլ<ref>[http://clubspartak.ru/team/pid129 «СПАРТАК» НА ТУРНИРЕ ЮНОШЕСКИХ КОМАНД]</ref>։ Նույն թվականին պայմանագիր է կնքել գործակալի հետ, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել խաղացողի վրա<ref>[http://www.sports.ru/football/58243268.html Леонид Федун: «Морально Быстров чудовищно проиграл, финансово — чудовищно заработал»]</ref> և ցանկացել է, որ նա հեռանա «Սպարտակից»։ Այդ պատճառով տարվա վերջին Կոզլովը գրեթե դադարել է մարզումների մասնակցել թիմի կազմում<ref>[http://www.sports.ru/football/39336090.html Дмитрий Ульянов: «Ехали в Уэльс с целью победить, а в итоге провалились в бездну»]</ref>։ 2010 թվականի ապրիլի 25-ին կատարել է իր նորամուտը թիմի հիմնական կազմում՝ «Սպարտակ-Նալչիկ» ակումբի դեմ խաղի (0:0)<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/_russiapl/151/match/106657.html |title=Спартак М (Москва) 0:0 Спартак-Нальчик (Нальчик) |accessdate=2019-05-12 |archive-date=2010-05-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100527193453/http://www.championat.ru/football/_russiapl/151/match/106657.html |dead-url=yes }}</ref> 84-րդ րոպեին փոխարինելով [[Ջանո Անանիձե|Ժանոյին]]։ 10-րդ տուրի՝ «Ալանիայի» դեմ խաղում Կոզլով <!-- հարված է ստացել տուգանայինում, ինչի համար --> ստացել է դեղին քարտ մրցավար Վլադիմիր Պետայի կողմից. «Սպարտակ» ակումբի գլխավոր մարզիչ Վալերի Կարպինը մրցավարի որոշումը համարել է սխալ<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/news-491980.html |title=Карпин: даже если ошибку Петтая признают, очков нам не вернут |accessdate=2010-05-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100515025453/http://www.championat.ru/football/news-491980.html |archivedate=2010-05-15 |deadlink=yes }}</ref>։ Հուլիսին Կոզլովն ստացել է ազդրի մկանի վնասվածք, որի պատճառով չի մարզվել 2 շաբաթ, ինչից հետո վերադարձել է թիմ։ Հոկտեմբերի 12-ին ստացել է վնասվածք Ուկրաինայի պատանեկան հավաքականի հետ խաղում<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/news-624242.html |title=Спартаковец Козлов получил травму в матче с украинскими юношами |accessdate=2010-10-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101014151132/http://www.championat.ru/football/news-624242.html |archivedate=2010-10-14 |deadlink=yes }}</ref>։ 2010 թվականի հոկտեմբերի 30-ին «Ռոստով» ակումբի դեմ խաղում վաստակել է 11 մետրանոց, որն իրացրել է իր խաղընկեր Էյդեն Մակգիդին, որը փրկել է «Սպարտակ» ակումբին խաղը ոչ ոքի հաշվով ավարտելուց և հաշիվը դարձրել 2:1<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/news-641160.html |title=«Спартак» вырвал победу у «Ростова» |accessdate=2010-10-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101102153036/http://www.championat.ru/football/news-641160.html |archivedate=2010-11-02 |deadlink=yes }}</ref>։ Նոյեմբերի 4-ին Կոզլովը կատարել է իր նորամուտը [[ՈՒԵՖԱ Չեմպիոնների Լիգա|Չեմպիոնների լիգայում]]՝ մասնակցելով «[[Չելսի (ֆուտբոլային ակումբ)|Չելսի]]» ակումբի դեմ խաղին<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/article-70090.html |title=Синий туман похож на обман |accessdate=2010-11-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101107181246/http://www.championat.ru/football/article-70090.html |archivedate=2010-11-07 |deadlink=yes }}</ref>։ 2011 թվականի ապրիլի 6-ին գոլ է խփել, որի շնորհիվ Ռուսաստանի պատանեկան հավաքականը հաղթել է Իտալիայի պատանեկան հավաքականին<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/news-778838.html |title=Гол Козлова принёс юношеской сборной России победу над Италией |accessdate=2011-05-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110410003811/http://www.championat.ru/football/news-778838.html |archivedate=2011-04-10 |deadlink=yes }}</ref>։ «Սպարտակի» գլխավոր մարզիչ Վալերի Կարպինի կարծիքով՝ նա ունի «նախադրյալներ, բայց 17-18 տարեկանում «Սպարտակ» ակումբի հիմնական կազմ ներխուժելու համար պետք է լինել, պայմանականորեն սասծ, [[Մարադոնա Դիեգո|Մարադոնիա]] կամ [[Մեսսի, Լիոնել|Մեսսի]], ունենալ բացառիկ տաղանդ։ Կոզլովը շարունակում է աշխատել, կատարելագործվել»<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/news-835514.html |title=Карпин: нужно быть Месси, чтобы играть в 18 лет за «Спартак» |accessdate=2011-06-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110613204119/http://www.championat.ru/football/news-835514.html |archivedate=2011-06-13 |deadlink=yes }}</ref>։ 2011 թվականի հունիսի 11-ին դուրս է եկել խաղադաշտ «[[Ռուբին ՖԱ|Ռուբին]]» ակումբի դեմ խաղում և կարողացել է ստեղծել ամենավտանգավոր պահը խաղում, որը, սակայն, Պավել Յակովլևը չի կարողացել իրացնել<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.ru/football/article-87824.html |title=А если нет разницы, зачем платить больше? |accessdate=2011-06-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110613205850/http://www.championat.ru/football/article-87824.html |archivedate=2011-06-13 |deadlink=yes }}</ref>։ Օգոստոսի 14-ին խփել է իր առաջին գոլը «Սպարտակ» ակումբի կազմում՝ գրավելով «[[Անժի]]» ակումբի դարպասը<ref>{{Cite web |url=http://www.championat.com/football/news-896607.html |title=Козлов отличился дебютным голом за «Спартак» в Премьер-Лиге |accessdate=2011-08-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304065441/http://www.championat.com/football/news-896607.html |archivedate=2016-03-04 |deadlink=yes }}</ref>։ 2012 թվականի օգոստոսի 6-ին վարձավճարային հիմունքներով տեղափոխվել է «Խիմկի» ակումբ<ref>[http://spartak.com/main/news/28477/ КОЗЛОВ ОТДАН В АРЕНДУ «ХИМКАМ»]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.fckhimki.ru/modules/news/index.php?current_id=1&news_id=2990 |title=Заявку «Химок» пополнил Александр Козлов |accessdate=2012-08-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304101436/http://www.fckhimki.ru/modules/news/index.php?current_id=1&news_id=2990 |archivedate=2016-03-04 |deadlink=yes }}</ref>։ 2013 թվականի մայիսի 31-ին ընդգրկվել է Ռուսաստանի ուսանողական հավաքականի ընդլայնված հայտացուցակում՝ մասնակցելու [[Կազան]]ում կայանալիք Համաշխարհային Ունիվերսիադայում<ref>[http://www.sports.ru/football/149532264.html Беляев, Сапета и Дядюн попали в расширенный список сборной России для участия в Универсиаде-2013] Новость на сайте Sports.ru от 31 мая 2013 года</ref>, բայց վերջնական հայտացուցակում չի ընդգրկվել<ref>[http://www.sports.ru/football/150446350.html Студенческая сборная России определилась с составом и начала подготовку к Универсиаде] Новость на сайте Sports.ru от 23 июня 2013 года</ref>։ 2014/15 մրցաշրջանում ստացել է ծնկի ծանր վնասվածք «Սպարտակ-2»-ի կազմում Թուրքիայում անցկացված ձմեռային հավաքի ժամանակ։ 2016 թվականի հունիսի 20-ին երկամյա պայմանագիր է կնքել ՖԱԼ-ի «Տոսնո» ակումբի հետ<ref>[http://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/transfers/spbnews_NI621532_Spartak_otpustil_jeshhe_odnogo_futbolista «Спартак» отпустил ещё одного футболиста]</ref>, բայց նրա կազմում անցկացնելով երկու հանդիպում՝ երկու ամիս անց տեղափոխվել է [[Վորոնեժ]]ի «Ֆակել»<ref>{{Cite web |url=http://fctosno.ru/news.php?readmore=2098 |title=АЛЕКСАНДР КОЗЛОВ ПЕРЕХОДИТ В ВОРОНЕЖСКИЙ «ФАКЕЛ» |accessdate=2016-08-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160915113131/http://fctosno.ru/news.php?readmore=2098 |archivedate=2016-09-15 |deadlink=yes }}</ref>։ 2017 թվականի հունվարի 16-ին միամյա պայմանագիր է կնքել ղազախական «Օկժետպես» ակումբի հետ<ref>[https://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/spbnews_NI708659_Vospitannik_Spartaka_Kozlov_pereshel_v_Okzhetpes Воспитанник «Спартака» Козлов перешел в «Окжетпес»], ''Sportbox.ru'' (16 января 2017)</ref>։ 2018 թվականի փետրվարին վերադարձել է Ռուսաստան և պայմանագիր կնքել «Տյումեն» ակումբի հետ<ref>[https://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/transfers/spbnews_NI827342_Byvshij_igrok_Spartak_pereshel_v_Tumen Бывший игрок «Спартака» перешел в «Тюмень»], ''Sportbox.ru'' (21 февраля 2018)</ref>։ == Ձեռքբերումներ == {{Դրոշ|Ռուսաստան}} «Սպարտակ» [[Պրեմիեր Լիգա (Ռուսաստան)|Ռուսաստանի առաջնության]] արծաթե մրցանակակիր – 2011/12 {{Դրոշ|Ռուսաստան}} «Սպարտակ-2» ՊՖԼ առաջնության հաղթող – 2014/15 («Արևմուտք» տարածաշրջան) == Վիճակագրություն== : ''2016 թվականի հոկտեմբերի 22-ի դրությամբ'' {|class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center;" |- !rowspan="2"|Մրցաշրջան !rowspan="2"|Ակումբ !rowspan="2"|Լիգա !colspan="2"|Առաջնություն !colspan="2"|Գավաթ<ref>Ռուսաստանի գավաթ և ՖԱԼ գավաթ։</ref> !colspan="3"|Եվրագավաթ |- !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Մրցություն !Խաղեր !Գոլեր |- |2010 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ]] |[[Պրեմիեր Լիգա (Ռուսաստան)|ՌՖՊԼ]] |12 |0 |1 |0 |[[ՈՒԵՖԱ Չեմպիոնների Լիգա 2010-2011|ՉԼ]] |2 |0 |- |2011/12 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ]] |[[Պրեմիեր Լիգա (Ռուսաստան)|ՌՖՊԼ]] |8 |1 |1 |0 |[[ՈՒԵՖԱ Եվրոպայի Լիգա 2010-2011|ԵԼ]] |1 |0 |- |2012/13 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ]] |[[Պրեմիեր Լիգա (Ռուսաստան)|ՌՖՊԼ]] |1 |0 |0 |0 |[[ՈՒԵՖԱ Չեմպիոնների Լիգա 2012-2013|ՉԼ]] |1 |0 |- |2012/13 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Խիմկի |ՖԱԼ |4 |0 |0 |0 |— |— |— |- |2013/14 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Սպարտակ-2 |2Դ |19 |9 |0 |0 |— |— |— |- |2014/15 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Սպարտակ-2 |2Դ |1 |0 |0 |0 |— |— |— |- |2015/16 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Սպարտակ-2/[[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Սպարտակ]] |ՖԱԼ |16/1 |1/0 |3 |0 |— |— |— |- |2016/17 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Տոսնո |ՖԱԼ |2 |0 |0 |0 |— |— |— |- |2016/17 |align="left"|{{Դրոշ|Ռուսաստան|20px}} Ֆակել |ՖԱԼ |8 |0 |0 |0 |— |— |— |- |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20160304105006/http://www.fckhimki.ru/modules/players/index.php?current_id=8&player_id=284 Ֆուտբոլիստի էջը «Խիմկի» ակումբի պաշտոնական կայքում] * {{Sportbox|Aleksandr-Sergeevich-Kozlov-Futbol-19031993}} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Կոզլով, Ալեքսանդր}} [[Կատեգորիա:Ռուս ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Սպարտակ Մոսկվայի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Ֆուտբոլի կիսապաշտպաններ]] [[Կատեգորիա:Ռուսաստանի Պրեմիեր Լիգայի խաղացողներ]] [[Կատեգորիա:Տյումենի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Խիմկիի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Ֆակելի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Արարատի ֆուտբոլիստներ]] 7tj2qahqdawvifxs1e6cshjiihx32tm 3 923428 8476265 6328356 2022-07-28T08:25:59Z GeoO 14988 /* Շքանշա՜ն քեզ համար։ */ ՎիքիՍիրո նոր հաղորդագրություն wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:CEE Spring Logo vertical-t.svg|70px|right|link=Վիքիպեդիա:CEE Spring 2019]] [[Պատկեր:1000 most imortant articles logo.svg|100px|right|link=Վիքիպեդիա:Կարևորագույն հոդվածներ]] [[Պատկեր:Around the planet wiki project logo.png|100px|աջից|link=Վիքիպեդիա:Մոլորակի շուրջը]] * '''[[Վիքիպեդիա:Վիքին սիրում է գիտություն/2019/Մայիս|Վիքին սիրում է գիտություն բժշկական հնգօրյակ]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Կենտրոնական բանկ/Անձնական ֆինանսներ|Անձնական ֆինանսներ (ԿԲ հետ համագործակցություն)]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:CEE Spring 2019|CEE Spring 2019]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Հայաստանի գյուղերի հոդվածների բարելավում|Հայաստանի գյուղերի հոդվածների բարելավում]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]]''' * '''[[Վիքիպեդիա:Մոլորակի շուրջը|Մոլորակի շուրջը]]''' * [[Վիքիպեդիա:Աուտիզմի իրազեկման հոդվածներ|Աուտիզմի իրազեկման հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Armineaghayan|Armineaghayan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armineaghayan|քննարկում]]) 10:42, 18 Մայիսի 2019 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Շքանշա՜ն քեզ համար։ == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Պատկեր:Barnstar of Diligence Hires.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Ջանասիրության շքանշան''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Հարգելի՛ Eema97, այս շքանշանը Ձեզ՝ Հայերեն Վիքիպեդիայում բժշկության վերաբերյալ հոդվածները ջանասիրաբար բարելավելու համար։ [[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:25, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) |} 3m0sjf2ehawpqg5za2u35oipuhz88vx 0 925085 8476260 8434404 2022-07-28T08:23:20Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ | տիտղոս = Լիտվայի Հանրապետության նախագահ<ref>[https://www.panorama.am/am/news/2019/05/27/%D4%BC%D5%AB%D5%BF%D5%BE%D5%A1-%D5%B6%D5%B8%D6%80-%D5%B6%D5%A1%D5%AD%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%B0/2119952 Լիտվայում կիրակի օրը տեղի ունեցած ընտրությունների երկրորդ փուլի արդյունքներով նախագահ է ընտրվել տնտեսագետ Գիտանաս Նաուսեդան]</ref>}} '''Գիտանաս Նաուսեդա''' ({{lang-lt|Gitanas Nausėda}}, {{ԱԾ}}), [[Լիտվացիներ|լիտվացի]] քաղաքական գործիչ, [[տնտեսագետ]], բանկիր և դասախոս համալսարանում։ [[2019 թվական]]ի [[մայիսի 26]]-ին [[Լիտվա]]յում տեղի ունեցած նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլում ընտրվել է [[Լիտվայի նախագահ]]՝ ստանալով ձայների 65,86 %-ը<ref>[https://news.am/arm/news/514857.html Գիտանաս Նաուսեդան հաղթում է Լիտվայի նախագահի ընտրություններում]</ref>։ == Կենսագրություն == [[1970]]-[[1981 թվական]]ներին սովորել է [[Կլայպեդա]]յի թիվ 5 միջնակարգ դպրոցում։ [[1971 թվական]]ից սովորել է Կլայպեդայի երաժշտական դպրոցում (երգել է տղաների ''«Gintarėlis»'' երգչախմբում)։ Ամառն անց է կացրել Բուդվյաչայ գյուղում՝ տատիկի և պապիկի մոտ։ [[1981 թվական]]ին չկարողանալով ընդունվել [[Վիլնյուսի համալսարան]]՝ աշխատանքի է անցել Կլայպեդայի դեղատանը։ [[1982]]-[[1987 թվական]]ներին սովորել է Վիլնյուսի համալսարանում՝ արդյունաբերության էկոնոմիկա ֆակուլտետում։ [[1987]]-[[1989 թվական]]ներին եղել է էկոնոմիկայի ֆակուլտետի ասպիրանտ (ասպիրանտուրան ղեկավարել է պրոֆեսոր Վլադաս Աստրաուսկասը)։ [[1987]]-[[2004 թվական]]ներին դասախոսել է Վիլնյուսի համալսարանում։ [[1990]]-[[1992 թվական]]ներին ''[[DAAD]]'' ծրագրի հիման վրա պրակտիկա է անցել [[Մանհեյմի համալսարան]]ում։ [[1992]]-[[1993 թվական]]ներին եղել է Էկոնոմիկայի և պրիվատիզացիայի ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող։ Սոցիալական գիտությունների ոլորտում Նաուսեդան [[1993 թվական]]ին դոկտորի գիտական աստիճան է ստացել՝ պաշտպանելով [[Հասարակագիտություն|հասարակագիտության]] բնագավառի դոկտորական ատենախոսությունը՝ «Հարկային քաղաքականության ուղղվածությունը՝ [[ինֆլյացիա]]յի և [[ստագֆլյացիա]]յի պայմաններում (Լիտվայի օրինակով)»<ref>{{Cite web |url=http://www.mokslas.mii.lt/mokslas/SRITYS/duom00.php?pav=N&sritis=S |title=Lietuvos mokslo potencialas |accessdate=2019-05-28 |archive-date=2013-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131226110040/http://www.mokslas.mii.lt/mokslas/SRITYS/duom00.php?pav=N&sritis=S |dead-url=yes }}</ref>։ [[1993]]-[[1994 թվական]]ներին եղել է Լիտվայի ֆինանսական շուկայի հակամենաշնորհային կոմիտեի ղեկավարը, Լիտվայի հասարակական-քաղաքական օրաթերթի՝ ''«[[Lietuvos rytas]]''»-ի («Լիտվայի առավոտը») տնտեսական սյունակի վարողը։ [[1994 թվական]]ին ստաժավորում է անցել [[Բոն]]ում՝ [[Բունդեսթագ]]ում։ [[1994]]-[[1996 թվական]]ներին եղել է Լիտվայի կենտրոնական բանկի՝ կոմերցիոն բանկերի նկատմամբ հսկողության բաժնի ղեկավարի տեղակալը։ [[1996]]-[[2000 թվական]]ներին եղել է Լիտվայի կենտրոնական բանկի դրամավարկային քաղաքականության դեպարտամենտի տնօրենը։ [[1998]]-[[2000 թվական]]ներին եղել է Լիտվայի կենտրոնական բանկի կառավարման խորհրդի անդամ<ref>https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/TAIS.70021</ref><ref>https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/TAIS.94488</ref>։ [[1998 թվական]]ին ստաժավորում է անցել [[Վաշինգտոն]]ում՝ [[Համաշխարհային բանկ]]ում։ [[2000]]-[[2008 թվական]]ներին ''«AB Vilniaus Bankas»''-ի ղեկավարի խորհրդականն է եղել։ [[2004]]-[[2009 թվական]]ներին [[Լիտվայի Հանրապետության նախագահ]] Վալդաս Ադամկուսի խորհրդականն է եղել։ [[2009 թվական]]ից Վիլնյուսի համալսարանի՝ Բիզնեսի միջազգային դպրոցի դոցենտ է։ [[2008]]-[[2018 թվական]]ներին եղել է ''«SEB Bankas»''-ի նախագահի խորհրդականը, բանկի գլխավոր էկոնոմիստը։ Գիտանաս Նաուսեդան տիրապետում է երեք օտար լեզուների ([[անգլերեն]], [[գերմաներեն]], [[ռուսերեն]])<ref>[https://www.delfi.lt/news/daily/education/gnausedos-kelias-i-ekonomika-aplaistytas-asaromis.d?id=29311937 G.Nausėdos kelias į ekonomiką aplaistytas ašaromis] ''Delfi'', February 24, 2010</ref>։ === Քաղաքական կարիերա === [[2004 թվական]]ին Նաուսեդան սատարել է Լիտվայի նախկին նախագահ Վալդաս Ադամկուսի նախընտրական թիմին։ [[2018 թվական]]ի [[սեպտեմբերի 17]]-ին՝ Լիտվայի 2019 թվականի նախագահական ընտրություններին ընդառաջ, հայտարարել է իր թեկնածությունն առաջադրելու մասին<ref>[http://www.xinhuanet.com/english/2018-09/18/c_137474589.htm Lithuanian opposition party names favorites for presidential election] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201126012838/http://www.xinhuanet.com/english/2018-09/18/c_137474589.htm |date=2020-11-26 }} ''Xinhua'', September 18, 2018.</ref>։ Նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում ստանալով ձայների 30,95 %-ը՝ զբաղեցրել է երկրորդ տեղը, իսկ որոշիչ՝ երկրորդ փուլում մրցակցել է [[Ինգրիդա Շիմոնիտե]]ի հետ։ [[2019]] թվականի [[մայիսի 26]]-ին Նաուսեդան հաղթել է նախագահական ընտրություններում<ref>[https://news.rambler.ru/world/42240481-buduschiy-prezident-litvy-prizval-smenit-ritoriku-v-otnoshenii-rossii/?utm_source=head&utm_campaign=self_promo&utm_medium=news&utm_content=news Будущий президент Литвы призвал сменить риторику в отношении России.]</ref>։ Նախագահի լիազորությունները կստանձնի 2019 թվականի [[հուլիսի 12]]-ին։ == Ընտանիք == * Հայրը՝ Անտանաս Նաուսեդան (ծնվ.՝ [[1929 թվական]]ին), ծնվել է Բուդվյաչայ գյուղում։ Մասնագիտությամբ ինժեներ է, [[Կլայպեդա]]յի ցելյուլոզային գործարանի գլխավոր էներգետիկը։ * Մայրը՝ Օնա Ստասե Նաուսեդենեն ([[1932]]-[[2014]]), ծնվել էր Լազդինինկայ գյուղում։ Եղել է ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի ուսուցչուհի։ * Քույրը՝ Վիլիա Նաուսեդայտեն (ծնվ.՝ 1959 [[թվական]]ին), էկոնոմիստ է։ * Կինը՝ ([[1990 թվական]]ից) Դիանա Նեպայտե-Նաուսեդենեն (ծնվ.՝ [[1964 թվական]]ին), ինժեներ-տեխնիկ է։ * Դուստրերը<ref>[https://www.delfi.lt/gyvenimas/istorijos/d-nausediene-gitanas-man-pateike-viliojanti-pasiulyma-kurio-negalejau-atsisakyti.d?id=69430568 D. Nausėdienė: Gitanas man pateikė viliojantį pasiūlymą, kurio negalėjau atsisakyti] ''Delfi'', October 31, 2015</ref>՝ Գեդայլեն և Ուգնեն։ == Հոբբի == Նաուսեդան սիրում է [[շախմատ]] խաղալ<ref>{{cite web|url= http://www.bokstas.net/istorija/klaipedos-finalai/1982/ |title= 1982 m. Klaipėdos čempionato finalas |language = liet. |accessdate=2019 m. geg. 22 d.}}</ref>, գրքեր ընթերցել, սպորտով զբաղվել, [[կիթառ]] նվագել։ [[1997 թվական]]ից հավաքում է հնագրահավաք գրքեր։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.nauseda2019.lt/ Գիտանաս Նաուսեդայի պաշտոնական կայքը] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190510204109/https://www.nauseda2019.lt/ |date=2019-05-10 }} {{Լիտվայի նախագահներ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՎՊԵ}} {{Վիքիքաղվածք}} {{DEFAULTSORT:Նաուսեդա, Գիտանաս}} [[Կատեգորիա:Լիտվայի քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Լիտվացի տնտեսագետներ]] pcy4dr2nzkbv4zdvy8lezn6f69j9dyk 2 930643 8476244 8475756 2022-07-28T08:10:33Z Eema97 86179 wikitext text/x-wiki = Խոլերա = '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով։ <ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref> Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է։ <ref name="WHO2010" /> Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]։ .<ref name="WHO2010" /> Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց։ .<ref name="CDC2015Pro" /> Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը։ <ref name="WHO2010" />Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։<ref name="WHO2010" /> Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը։<ref name="WHO2010" /> խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]։<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref> Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ։.<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref> Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։ <ref name="Lancet2012" /> Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս։ .<ref name="WHO2010" />Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ։ <ref name="WHO2010" />Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները։<ref name="WHO2010" />[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար։ <ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref> Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել։<ref name="WHO2010" /> Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան։<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref> Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում։<ref name="WHO2010" />Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները։<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref> Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]։ <ref name="WHO2010" /> Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի ։ <ref name="WHO2010" /> Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի։.<ref name="WHO2010" /> Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում։]]<ref name="Lancet2012" /> [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի։<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref> Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ։<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref> [[File:En.Wikipedia-VideoWiki-Cholera.webm|thumb|thumbtime=1:19|upright=1.3|Video summary of this article with VideoWiki ([[Wikipedia:VideoWiki/Cholera|script]])]] == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայնման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]].<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref> Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref> [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես «բրնձի ջուր» և կարող է ունենալ ձկան հոտ։ <ref name=Lancet2004 /> Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ:<ref name=Lancet2004 /> Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում: .<ref name=Lancet2004 /> Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջանալ կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]։<ref name=Lancet2004 /> Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100։ <ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref> Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» մականունը,<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref> քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ։<ref name=McE2009>{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref> Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային զարկերակը դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: էլեկտրոլիտների անհավասարակշռության պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները նույնիսկ մինչ [[կոմա]] ,շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ:<ref name=Lancet2004 /> == պատճառագիտություն == {{Main|Vibrio cholerae}} [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ նկարը'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաները հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]:<ref name="Lancet2004" /> Փոխանցումը սովորաբար ֆեկալ–օրալ ճանապարհով է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ անիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> Զարգացած երկրներում խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ զարգացող երկրներում՝ ջրով։<ref name="Lancet2004" /> Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են ծովամթերք, օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ Vibrio cholerae-ն կուտակվում է պլանկտոնային խեցգետնակերպերում, իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են փորլուծություն, և հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այդ այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրի աղտոտում տեղի ունենա։ <ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref> Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն ։<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref><ref group="note">According to [[Centers for Disease Control and Prevention|CDC]],"The infection [cholera] is not likely to spread directly from one person to another; therefore, casual contact with an infected person is not a risk factor for becoming ill."</ref> V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով: <ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref> Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" /> Specifically, animal models indicate that the transcriptional profile of the pathogen changes as it prepares to enter an aquatic environment.<ref name="NEJOct2009review" /> This transcriptional change results in a loss of ability of ''V. cholerae'' to be cultured on standard media, a phenotype referred to as '[[viable but non-culturable]]' (VBNC) or more conservatively '[[active but non-culturable]]' (ABNC).<ref name="NEJOct2009review" /> One study indicates that the culturability of ''V. cholerae'' drops 90% within 24 hours of entering the water, and furthermore that this loss in culturability is associated with a loss in virulence.<ref name="NEJOct2009review" /><ref name="NEJOct2008plos">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Chowdhury A, Flynn J, Schild S, Bourassa L, Shao Y, LaRocque RC, Calderwood SB, Qadri F, Camilli A | display-authors = 6 | title = Transmission of Vibrio cholerae is antagonized by lytic phage and entry into the aquatic environment | journal = PLOS Pathogens | volume = 4 | issue = 10 | pages = e1000187 | date = October 2008 | pmid = 18949027 | pmc = 2563029 | doi = 10.1371/journal.ppat.1000187 }}</ref> Both toxic and non-toxic strains exist. Non-toxic strains can acquire [[toxicity]] through a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]].<ref name="Archivist_1997">{{cite journal |title=Cholera phage discovery |journal=Archives of Disease in Childhood |date=1 March 1997 |volume=76 |issue=3 |pages=274 |doi=10.1136/adc.76.3.274 |pmc=1717096 |last1=Archivist }}</ref> === Զգայունություն === նորմալ առողջ մեծահասակների մոտ խոլերա առաջացնելու համար պահանջվում է մոտ 100 միլիոն բակտերիայի ընդունում։ <ref name=Lancet2004 /> Սակայն այս չափաբաժինը [[Ստամոքսի թթվայնություն|ստամոքսի ցածր թթվայնություն]] ունեցողներր մոտ (օրինակ՝ [[Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտոր|պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորներ]] օգտագործողների մոտ) ավելի քիչ է ։ <ref name=Lancet2004 /> Երեխաները նույնպես ավելի զգայուն են, 2–4 տարեկան երեխաները վարակվածության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեն:<ref name=Lancet2004 />Խոլերայի նկատմամբ զգայունության վրա ազդում է նաև [[Արյան խումբ|արյան խումը]]։ Ամենաընկալունակը արյան O (առաջին) խումբ ունեցողներն են:<ref name=Lancet2004 /> Նվազած իմունիտետով անձինք, ինչպիսիք են ՁԻԱՀ-ով հիվանդները կամ թերսնուցված երեխաները, վարակվելու դեպքում ունենում են հիվանդության ծանր ընթացք :<ref name=WHOpreventionandcontrolofoutbreaks>[http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111122092541/http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf |date=2011-11-22 }}, World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, undated but citing sources from '07, '04, '03, '04, and '05.</ref> [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|Ցիստիկ ֆիբրոզի]] գենետիկական մուտացիան, որը հայտնի է որպես դելտա-F508, մարդկանց մոտ պահպանում է ընտրովի հետերոզիգոտ առավելությունը. մուտացիայի հետերոզիգոտ կրողները (որոնք [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|մուկովիսցիդոզով]] չեն ախտահարվում) ավելի դիմացկուն են V. cholerae–ի նկատմամբ: .<ref name="Bertranpetit_1996">{{cite book |doi=10.1002/9780470514887.ch6 |chapter=Genetic and Geographical Variability in Cystic Fibrosis: Evolutionary Considerations |title=Ciba Foundation Symposium 197 - Variation in the Human Genome |series=Novartis Foundation Symposia |year=2007 |last1=Bertranpetit |first1=Jaume |last2=Calafell |first2=Francesc |volume=197 |pages=97–118 |pmid=8827370 |isbn=978-0-470-51488-7 }}</ref> Այ պարագայում ցիստիկ ֆիբրոզի տրանսմեմբրանային հաղորդունակության կարգավորիչ սպիտակուցների գենետիկական անբավարարությունը խանգարում է բակտերիաների միացմանը [[Աղիքային էպիթել|աղիքային էպիթելի]] հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով վարակի հետևանքները: == մեխանիզմ == [[File:Cholera role of biofilm in intestinal colonization.jpg|thumb|upright=1.4|''Vibrio cholerae–ի աղիքային գաղութացումը'']] Բակտերիաների մեծ մասը չի գոյատևում մարդու [[Ստամոքս|ստամոքսի]] թթվային պայմաններում:<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015" /> The few surviving bacteria conserve their energy and stored [[nutrient]]s during the passage through the stomach by shutting down [[protein]] production. When the surviving bacteria exit the stomach and reach the [[small intestine]], they must propel themselves through the thick [[Mucus#Digestive system|mucus]] that lines the small intestine to reach the intestinal walls where they can attach and thrive.<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015">{{cite journal | vauthors = Almagro-Moreno S, Pruss K, Taylor RK | title = Intestinal Colonization Dynamics of Vibrio cholerae | journal = PLOS Pathogens | volume = 11 | issue = 5 | pages = e1004787 | date = May 2015 | pmid = 25996593 | pmc = 4440752 | doi = 10.1371/journal.ppat.1004787 }}</ref> Once the cholera bacteria reach the intestinal wall, they no longer need the [[flagellum|flagella]] to move. The bacteria stop producing the protein [[flagellin]] to conserve energy and nutrients by changing the mix of proteins that they express in response to the changed chemical surroundings. On reaching the intestinal wall, ''V. cholerae'' start producing the [[exotoxin|toxic proteins]] that give the infected person a watery diarrhea. This carries the multiplying new generations of ''V. cholerae'' bacteria out into the drinking water of the next host if proper sanitation measures are not in place.<ref>{{cite journal |last1=Wolfe |first1=Marlene |last2=Kaur |first2=Mehar |last3=Yates |first3=Travis |last4=Woodin |first4=Mark |last5=Lantagne |first5=Daniele |title=A Systematic Review and Meta-Analysis of the Association between Water, Sanitation, and Hygiene Exposures and Cholera in Case–Control Studies |journal=The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene |date=2 August 2018 |volume=99 |issue=2 |pages=534–545 |doi=10.4269/ajtmh.17-0897 |pmid=29968551 |pmc=6090371 }}</ref> The [[cholera toxin]] (CTX or CT) is an [[oligomer]]ic complex made up of six [[protein subunit]]s: a single copy of the A subunit (part A), and five copies of the B subunit (part B), connected by a [[disulfide bond]]. The five B subunits form a five-membered ring that binds to [[GM1]] [[ganglioside]]s on the surface of the intestinal epithelium cells. The A1 portion of the A subunit is an enzyme that [[ADP-ribosylation|ADP-ribosylates]] [[G protein]]s, while the A2 chain fits into the central pore of the B subunit ring. Upon binding, the complex is taken into the cell via receptor-mediated [[endocytosis]]. Once inside the cell, the disulfide bond is reduced, and the A1 subunit is freed to bind with a human partner protein called [[ADP-ribosylation factor 6]] (Arf6).<ref name=O>{{cite journal | vauthors = O'Neal CJ, Jobling MG, Holmes RK, Hol WG | title = Structural basis for the activation of cholera toxin by human ARF6-GTP | journal = Science | volume = 309 | issue = 5737 | pages = 1093–6 | date = August 2005 | pmid = 16099990 | doi = 10.1126/science.1113398 | s2cid = 8669389 | bibcode = 2005Sci...309.1093O }}</ref> Binding exposes its active site, allowing it to permanently ribosylate the [[Gs alpha subunit]] of the [[heterotrimeric G protein]]. This results in constitutive [[Cyclic adenosine monophosphate|cAMP]] production, which in turn leads to the secretion of water, sodium, potassium, and bicarbonate into the lumen of the small intestine and rapid dehydration. The gene encoding the cholera toxin was introduced into ''V. cholerae'' by [[horizontal gene transfer]]. Virulent strains of ''V. cholerae'' carry a variant of a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]] called [[CTXφ Bacteriophage|CTXφ]]. Microbiologists have studied the [[gene expression|genetic mechanisms]] by which the ''V. cholerae'' bacteria turn off the production of some proteins and turn on the production of other proteins as they respond to the series of chemical environments they encounter, passing through the stomach, through the mucous layer of the small intestine, and on to the intestinal wall.<ref name="DiRita">{{cite journal | vauthors = DiRita VJ, Parsot C, Jander G, Mekalanos JJ | title = Regulatory cascade controls virulence in Vibrio cholerae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 88 | issue = 12 | pages = 5403–7 | date = June 1991 | pmid = 2052618 | pmc = 51881 | doi = 10.1073/pnas.88.12.5403 | bibcode = 1991PNAS...88.5403D | doi-access = free }}</ref> Of particular interest have been the genetic mechanisms by which cholera bacteria turn on the protein production of the toxins that interact with host cell mechanisms to pump [[chloride]] ions into the small intestine, creating an ionic pressure which prevents sodium ions from entering the cell. The chloride and sodium ions create a salt-water environment in the small intestines, which through osmosis can pull up to six liters of water per day through the intestinal cells, creating the massive amounts of diarrhea. The host can become rapidly dehydrated unless treated properly.<ref name="who.int">"Cholera Fact Sheet", World Health Organization. [https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505185900/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html |date=2012-05-05 }}. Retrieved November 5, 2013.</ref> By inserting separate, successive sections of ''V. cholerae'' DNA into the DNA of other bacteria, such as ''[[Escherichia coli|E. coli]]'' that would not naturally produce the protein toxins, researchers have investigated the mechanisms by which ''V. cholerae'' responds to the changing chemical environments of the stomach, mucous layers, and intestinal wall. Researchers have discovered a complex cascade of regulatory proteins controls expression of ''V. cholerae'' [[virulence]] determinants.<ref>{{cite journal |last1=Peterson |first1=Kenneth M |last2=Gellings |first2=Patrick S |title=Multiple intraintestinal signals coordinate the regulation of Vibrio cholerae virulence determinants |journal=Pathogens and Disease |date=1 February 2018 |volume=76 |issue=1 |doi=10.1093/femspd/ftx126 |pmid=29315383 |doi-access=free }}</ref> In responding to the chemical environment at the intestinal wall, the ''V. cholerae'' bacteria produce the TcpP/TcpH proteins, which, together with the ToxR/ToxS proteins, activate the expression of the ToxT regulatory protein. ToxT then directly activates expression of [[virulence]] genes that produce the toxins, causing diarrhea in the infected person and allowing the bacteria to colonize the intestine.<ref name="DiRita" /> Current{{when|date=August 2017}} research aims at discovering "the signal that makes the cholera bacteria stop swimming and start to colonize (that is, adhere to the cells of) the small intestine."<ref name="DiRita" /> === Genetic structure === {{Main|Vibrio cholerae}} [[Amplified fragment length polymorphism]] [[DNA profiling|fingerprinting]] of the pandemic [[genetic isolate|isolates]] of ''V. cholerae'' has revealed variation in the genetic structure. Two [[gene cluster|clusters]] have been identified: Cluster I and Cluster II. For the most part, Cluster I consists of strains from the 1960s and 1970s, while Cluster II largely contains strains from the 1980s and 1990s, based on the change in the clone structure. This grouping of strains is best seen in the strains from the African continent.<ref>{{Unreliable medical source|date=December 2013}} {{cite journal | vauthors = Lan R, Reeves PR | title = Pandemic spread of cholera: genetic diversity and relationships within the seventh pandemic clone of Vibrio cholerae determined by amplified fragment length polymorphism | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 172–81 | date = January 2002 | pmid = 11773113 | pmc = 120103 | doi = 10.1128/JCM.40.1.172-181.2002 }}</ref> === Հակաբիոտիկակայունություն === Աշխարհի շատ հատվածներում խոլերայի նկատմամբ [[Հակաբիոտիկակայունություն|հակաբիոտիկակայունությունն]] աճել է։ Օրինակ՝ [[Բանգլադեշ|Բանգլադեշում]] շատ դեպքեր կայուն են [[Տետրացիկլին|տետրացիկլինի]], [[Տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլ|տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլի]] և [[Էրիթրոմիցին|էրիթրոմիցինի]] նկատմամբ։ Հասանելի են արագ ախտորոշման մեթոդներ՝ [[Բազմադեղորայքակայունություն|բազմադեղորայքակայուն]] դեպքերի բացահայտման համար: .<ref name="Mackay">{{cite book|title=Real-Time PCR in microbiology: From diagnosis to characterization|publisher=Caister Academic Press|year=2007|isbn=978-1-904455-18-9|editor=Mackay IM}}</ref> Հայտնաբերվել են նոր սերնդի հակամանրէային դեղամիջոցներ, որոնք [[in vitro]] պայմաններում արդյունավետ են խոլերայի բակտերիաների դեմ:<ref name="Ramamurthy">{{cite book |title=Vibrio cholerae: Genomics and molecular biology |publisher=Caister Academic Press |year=2008 |isbn=978-1-904455-33-2 |chapter=Antibiotic resistance in ''Vibrio cholerae'' |author=Ramamurthy T |chapter-url=https://www.caister.com/hsp/abstracts/vib/12.html |page=195 }}</ref> == ախտորոշում == A rapid [[dipstick]] test is available to determine the presence of ''V. cholerae''.<ref name="NEJM2006" /> In those samples that test positive, further testing should be done to determine antibiotic resistance.<ref name="NEJM2006" /> In [[epidemic]] situations, a clinical diagnosis may be made by taking a [[medical history|patient history]] and doing a brief examination. Treatment is usually started without or before confirmation by laboratory analysis.{{citation needed|date=August 2020}} Stool and swab samples collected in the acute stage of the disease, before antibiotics have been administered, are the most useful specimens for laboratory diagnosis. If an epidemic of cholera is suspected, the most common causative agent is ''V. cholerae'' O1. If ''V. cholerae'' [[serotype|serogroup]] O1 is not isolated, the laboratory should test for ''V. cholerae'' O139. However, if neither of these organisms is isolated, it is necessary to send stool specimens to a reference laboratory.{{citation needed|date=August 2020}} Infection with ''V. cholerae'' O139 should be reported and handled in the same manner as that caused by ''V. cholerae'' O1. The associated diarrheal illness should be referred to as cholera and must be reported in the United States.<ref name="CDC_Diag">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/Laboratory-Methods-for-the-Diagnosis-of-Epidemic-Dysentery-and-Cholera.pdf|title=Laboratory Methods for the Diagnosis of Epidemic Dysentery and Cholera|year=1999|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=2017-06-30|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170623024004/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/laboratory-methods-for-the-diagnosis-of-epidemic-dysentery-and-cholera.pdf|archive-date=2017-06-23}}</ref> == կանխարգելում == [[File:It doesn't hurt, but it tickles. A U.S. Navy hospital corpsman, member of a USAID military health team, inoculates a flo - NARA - 541855.jpg|thumb|upright=1.3|Preventive inoculation against cholera in 1966]] The [[World Health Organization]] (WHO) recommends focusing on prevention, preparedness, and response to combat the spread of cholera.<ref name="who.int" /> They also stress the importance of an effective surveillance system.<ref name="who.int" /> Governments can play a role in all of these areas. === Water, sanitation and hygiene === {{Further|WASH#Health aspects}} Although cholera may be life-threatening, prevention of the disease is normally straightforward if proper [[sanitation]] practices are followed. In [[developed countries]], due to nearly universal advanced [[water treatment]] and sanitation practices present there, cholera is rare. For example, the last major outbreak of cholera in the United States occurred in 1910–1911.<ref name="moltke1">{{cite news |title=CHOLERA KILLS BOY; EIGHTH DEATH HERE; All Other Suspected Cases Now in Quarantine and Show No Alarming Symptoms. |url=https://www.nytimes.com/1911/07/18/archives/cholera-kills-boy-eighth-death-here-all-other-suspected-cases-now.html |work=The New York Times |date=18 July 1911 }}</ref><ref name="moltke2">{{cite news |title=More Cholera in Port |url=https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412:250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |quote=A case of cholera developed today in the steerage of the Hamburg-American liner [[SMS Moltke (1877)|Moltke]], which has been detained at quarantine as a possible cholera carrier since Monday last. Dr. A.H. Doty, health officer of the port, reported the case tonight with the additional information that another cholera patient from the Moltke is under treatment at [[Swinburne Island]]. |newspaper=[[The Washington Post]] |date=October 10, 1910 |access-date=2008-12-11 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081216072507/http://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412%3A250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS%3AFT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |archive-date=December 16, 2008 }}</ref> Cholera is mainly a risk in [[Developing country|developing countries]] in those areas where access to [[WASH|WASH (water, sanitation and hygiene)]] infrastructure is still inadequate. Effective sanitation practices, if instituted and adhered to in time, are usually sufficient to stop an epidemic. There are several points along the cholera transmission path at which its spread may be halted:<ref>{{Cite web|title=Cholera|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|access-date=2020-08-20|website=www.who.int|language=en}}</ref> * Sterilization: Proper disposal and treatment of all materials that may have come into contact with the feces of other people with cholera (e.g., clothing, bedding, etc.) are essential. These should be [[Disinfection|sanitized]] by washing in hot water, using [[chlorine]] [[bleach]] if possible. Hands that touch cholera patients or their clothing, bedding, etc., should be thoroughly cleaned and disinfected with chlorinated water or other effective antimicrobial agents. * [[Sewage]] and [[fecal sludge management]]: In cholera-affected areas, sewage and fecal sludge need to be treated and managed carefully in order to stop the spread of this disease via [[human excreta]]. Provision of [[sanitation]] and [[hygiene]] is an important preventative measure.<ref name="who.int" /> [[Open defecation]], release of untreated sewage, or dumping of fecal sludge from [[pit latrine]]s or [[septic tank]]s into the environment need to be prevented.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AGQVBeNM_80C&pg=PA5|title=Urban Water Security: Managing Risks: UNESCO-IHP|last1=Cisneros|first1=Blanca Jimenez|last2=Rose|first2=Joan B. | name-list-style = vanc |date=2009-03-24|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-88162-0|language=en}}</ref> In many cholera affected zones, there is a low degree of [[sewage treatment]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rd3zCAAAQBAJ&pg=GBS.PA24|title=Cholera and the Ecology of Vibrio cholerae| vauthors = Drasar BS, Forrest DB |date=2012-12-06|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-94-009-1515-2|page=24}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dAT9CgAAQBAJ&pg=PA219|title=A Companion to the Anthropology of Environmental Health|last=Singer|first=Merrill | name-list-style = vanc |date=2016-05-31|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-78699-4|page=219}}</ref> Therefore, the implementation of [[dry toilet]]s that do not contribute to [[water pollution]], as they do not flush with water, may be an interesting alternative to [[flush toilet]]s.<ref>{{cite news |last1=Gili |first1=Enrique |date=9 June 2015 |title=Starting a poop to compost movement |url=https://www.dw.com/en/global-ideas-haiti-poop-compost-toilets/a-18504469 |work=Deutsche Welle }}</ref> * Sources: Warnings about possible cholera contamination should be posted around contaminated water sources with directions on how to [[decontamination|decontaminate]] the water (boiling, chlorination etc.) for possible use. * [[Water purification]]: All water used for drinking, washing, or cooking should be sterilized by either boiling, [[Water chlorination|chlorination]], ozone water treatment, ultraviolet light sterilization (e.g., by [[solar water disinfection]]), or antimicrobial filtration in any area where cholera may be present. Chlorination and boiling are often the least expensive and most effective means of halting transmission. [[Cloth filter]]s or [[#Sari filtration|sari filtration]], though very basic, have significantly reduced the occurrence of cholera when used in poor villages in [[Bangladesh]] that rely on untreated surface water. Better antimicrobial filters, like those present in advanced individual water treatment hiking kits, are most effective. Public health education and adherence to appropriate sanitation practices are of primary importance to help prevent and control transmission of cholera and other diseases. [[Hand washing|Handwashing]] with soap or ash after using a [[toilet]] and before handling food or eating is also recommended for cholera prevention by WHO Africa.<ref>{{cite web |title=Cholera and food safety |url=http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |publisher=[[World Health Organization]] |access-date=2017-08-20 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821044840/http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |archive-date=2017-08-21 }}</ref> <gallery class="center" widths="225px" heights="200px"> File:Unsafe disposal of faecal sludge or sewage in Haiti (6458176073).jpg|Dumping of [[sewage]] or [[Fecal sludge management|fecal sludge]] from a UN camp into a lake in the surroundings of [[Port-au-Prince]] is thought to have contributed to the spread of [[2010 Haiti cholera outbreak|cholera after the Haiti earthquake in 2010]], killing thousands. File:A SOIL EkoLakay toilet customer. (15921409131).jpg|Example of a [[urine-diverting dry toilet]] in a cholera-affected area in [[Haiti]]. This type of toilet stops transmission of disease via the [[Fecal–oral route|fecal-oral route]] due to [[water pollution]]. File:Cholera hospital in Dhaka.jpg|[[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|Cholera hospital]] in [[Dhaka]], showing typical "cholera beds". </gallery> === ապրելիություն === [[File:Using Precipitation Data to Assess Risk of Cholera Outbreaks.webm|thumb|upright=1.3|A modelling approach using satellite data can enhance our ability to develop cholera risk maps in several regions of the globe.]] Surveillance and prompt reporting allow for containing cholera epidemics rapidly. Cholera exists as a seasonal disease in many endemic countries, occurring annually mostly during [[Wet season|rainy seasons]]. Surveillance systems can provide early alerts to outbreaks, therefore leading to coordinated response and assist in preparation of preparedness plans. Efficient surveillance systems can also improve the risk assessment for potential cholera outbreaks. Understanding the seasonality and location of outbreaks provides guidance for improving cholera control activities for the most vulnerable.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |title=Cholera: prevention and control |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2008-12-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081214042133/http://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |archive-date=2008-12-14 }}</ref> For prevention to be effective, it is important that cases be reported to national health authorities.<ref name=Lancet2004 /> === պատվաստում === {{Main|Cholera vaccine}} [[File:Euvichol-plus.jpg|thumb|Euvichol-plus oral vaccine for cholera]] Spanish physician [[Jaume Ferran i Clua]] developed a cholera inoculation in 1885, the first to immunize humans against a bacterial disease.<ref>[http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others#EVT_101034 onlinelibrary.wiley.com] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150211100824/http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others|date=2015-02-11}}</ref> However, his vaccine and inoculation was rather controversial and was rejected by his peers and several investigation commissions.<ref name=":0">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Waldemar Haffkine's Cholera Vaccines and the Ferran-Haffkine Priority Dispute |journal=Journal of the History of Medicine and Allied Sciences |date=1982 |volume=XXXVII |issue=4 |pages=399–422 |doi=10.1093/jhmas/xxxvii.4.399 |pmid=6759570 }}</ref><ref name=":1">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Jaime Ferran and Preventive Inoculation Against Cholera |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=1981 |volume=55 |issue=4 |pages=516–532 |jstor=44441415 |pmid=7039738 }}</ref><ref name=":2">{{cite journal |last1=Hawgood |first1=Barbara J |title=Waldemar Mordecai Haffkine, CIE (1860–1930): prophylactic vaccination against cholera and bubonic plague in British India |journal=Journal of Medical Biography |date=February 2007 |volume=15 |issue=1 |pages=9–19 |doi=10.1258/j.jmb.2007.05-59 |pmid=17356724 |s2cid=42075270 }}</ref> Russian-Jewish bacteriologist [[Waldemar Haffkine]] successfully developed the first human cholera vaccine in July 1892.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>[http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm haffkineinstitute.org] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924024552/http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm|date=2015-09-24}}</ref> He conducted a massive inoculation program in [[British India]].<ref name=":2" /><ref>{{Cite news|date=2020-12-11|title=Waldemar Haffkine: The vaccine pioneer the world forgot|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-55050012|access-date=2021-01-20}}</ref> A number of safe and effective oral vaccines for cholera are available.<ref name="pmid21412922">{{cite journal | vauthors = Sinclair D, Abba K, Zaman K, Qadri F, Graves PM | title = Oral vaccines for preventing cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD008603 | date = March 2011 | pmid = 21412922 | pmc = 6532691 | doi = 10.1002/14651858.CD008603.pub2 | editor = Sinclair D }}</ref> The World Health Organization (WHO) has three prequalified oral cholera vaccines (OCVs): Dukoral, Sanchol, and Euvichol. [[Dukoral]], an orally administered, inactivated whole cell vaccine, has an overall efficacy of about 52% during the first year after being given and 62% in the second year, with minimal side effects.<ref name="pmid21412922" /> It is available in over 60 countries. However, it is not currently{{when|date=August 2017}} recommended by the [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) for most people traveling from the United States to endemic countries.<ref name="CDC_Vacc">{{cite web| title=Is a vaccine available to prevent cholera?| work=CDC disease info: Cholera| url=https://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| date=2010-10-22| access-date=2010-10-24| url-status=live| archive-url=https://web.archive.org/web/20101026085158/http://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| archive-date=2010-10-26}}</ref> The vaccine that the [[Food and Drug Administration|US Food and Drug Administration]] (FDA) recommends, [[Vaxchora]], is an [[Cholera vaccine#Oral|oral attenuated live vaccine]], that is effective as a single dose.<ref>[http://www.immunize.org/fda/ FDA Product Approval – Immunization Action Coalition] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170415125256/http://www.immunize.org/fda/ |date=2017-04-15 }}</ref> One injectable vaccine was found to be effective for two to three years. The protective efficacy was 28% lower in children less than five years old.<ref>{{cite journal | vauthors = Graves PM, Deeks JJ, Demicheli V, Jefferson T | title = Vaccines for preventing cholera: killed whole cell or other subunit vaccines (injected) | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 8 | pages = CD000974 | date = August 2010 | volume = 2019 | pmid = 20687062 | pmc = 6532721 | doi = 10.1002/14651858.CD000974.pub2 | editor = Graves PM }}</ref> However, {{as of|2010|lc=y}}, it has limited availability.<ref name=WHO2010 /> Work is under way to investigate the role of mass vaccination.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |title=Cholera vaccines |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2010-02-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216224558/http://who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |archive-date=2010-02-16 }}</ref> The WHO recommends immunization of high-risk groups, such as children and people with [[HIV]], in countries where this disease is [[Endemism|endemic]].<ref name=WHO2010 /> If people are immunized broadly, [[herd immunity]] results, with a decrease in the amount of contamination in the environment.<ref name=NEJM2006 /> WHO recommends that oral cholera vaccination be considered in areas where the disease is endemic (with seasonal peaks), as part of the response to outbreaks, or in a humanitarian crisis during which the risk of cholera is high.<ref>{{cite journal |title=News from the World Health Organization: Epidemiological Methods for Environmental Health Initiatives in WHO |journal=International Journal of Epidemiology |date=1993 |volume=22 |issue=5 |pages=961–962 |doi=10.1093/ije/22.5.961 }}</ref> Oral Cholera Vaccine (OCV) has been recognized as an adjunct tool for prevention and control of cholera. The World Health Organization (WHO) has prequalified three bivalent cholera vaccines—Dukoral (SBL Vaccines), containing a non-toxic B-subunit of cholera toxin and providing protection against V. cholerae O1; and two vaccines developed using the same transfer of technology—ShanChol (Shantha Biotec) and Euvichol (EuBiologics Co.), which have bivalent O1 and O139 oral killed cholera vaccines.<ref>{{cite journal|vauthors=Ryan ET|date=January 2011|title=The cholera pandemic, still with us after half a century: time to rethink|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=5|issue=1|pages=e1003|doi=10.1371/journal.pntd.0001003|pmc=3026764|pmid=21283611}}</ref> Oral cholera vaccination could be deployed in a diverse range of situations from cholera-endemic areas and locations of humanitarian crises, but no clear consensus exists.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Deen J, von Seidlein L, Luquero FJ, Troeger C, Reyburn R, Lopez AL, Debes A, Sack DA|date=January 2016|title=The scenario approach for countries considering the addition of oral cholera vaccination in cholera preparedness and control plans|journal=The Lancet. Infectious Diseases|volume=16|issue=1|pages=125–129|doi=10.1016/S1473-3099(15)00298-4|pmid=26494426|doi-access=free}}</ref> === Sari filtration === {{Main|Cloth filter}} [[Image:Washing Utensils And Vegetables.png|Women at a village pond in [[Matlab, Bangladesh]] washing utensils and vegetables. The woman on the right is putting a sari filter onto a water-collecting pot (or [[Kalasha|kalash]]) to filter water for drinking.|thumb|240px]] Developed for use in [[Bangladesh]], the "sari filter" is a simple and cost-effective [[appropriate technology]] method for reducing the contamination of drinking water. Used [[sari]] cloth is preferable but other types of used cloth can be used with some effect, though the effectiveness will vary significantly. Used cloth is more effective than new cloth, as the repeated washing reduces the space between the fibers. Water collected in this way has a greatly reduced [[pathogen]] count—though it will not necessarily be perfectly safe, it is an improvement for poor people with limited options.<ref name=Ram2010>{{cite book|author=Ramamurthy T|title=Epidemiological and Molecular Aspects on Cholera|year=2010|publisher=Springer|isbn=978-1-60327-265-0|page=330|url=https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107134836/https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|archive-date=2015-11-07}}</ref> In Bangladesh this practice was found to decrease rates of cholera by nearly half.<ref name=Merr2010>{{cite book|author=Merrill RM|title=Introduction to epidemiology.|year=2010|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-6622-1|page=43|url=https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|edition=5th|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106194307/https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|archive-date=2015-11-06}}</ref> It involves folding a ''sari'' four to eight times.<ref name=Ram2010 /> Between uses the cloth should be rinsed in clean water and dried in the sun to kill any bacteria on it.<ref>{{cite book|author=Starr C|title=Biology: Today and Tomorrow with Physiology|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79701-0|page=563|url=https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|edition=2|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107022134/https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|archive-date=2015-11-07}}</ref> A [[nylon]] cloth appears to work as well but is not as affordable.<ref name=Merr2010 /> == բուժում == [[File:Cholera rehydration nurses.jpg|thumb|upright=1.3|Cholera patient being treated by [[oral rehydration therapy]] in 1992]] Continued eating speeds the recovery of normal intestinal function. The WHO recommends this generally for cases of diarrhea no matter what the underlying cause.<ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005 /> A CDC training manual specifically for cholera states: "Continue to breastfeed your baby if the baby has watery diarrhea, even when traveling to get treatment. Adults and older children should continue to eat frequently."<ref name=CDCCommunityHealthWorkerTrainingManual>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|title=Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention and Control|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702064520/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|archive-date=2017-07-02}}</ref> === հեղուկներ === The most common error in caring for patients with cholera is to underestimate the speed and volume of fluids required.<ref>[http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf globalhealthcenter.umn.edu] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203010620/http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf |date=2013-12-03 }}</ref> In most cases, cholera can be successfully treated with [[oral rehydration therapy]] (ORT), which is highly effective, safe, and simple to administer.<ref name=NEJM2006 /> Rice-based solutions are preferred to glucose-based ones due to greater efficiency.<ref name=NEJM2006 /> In severe cases with significant dehydration, [[intravenous]] rehydration may be necessary. [[Ringer's lactate]] is the preferred solution, often with added potassium.<ref name=Lancet2004 /><ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005>{{cite book |title=The treatment of diarrhoea: a manual for physicians and other senior health workers |date=2005 |publisher=World Health Organization |pages=10, 16–17 |isbn=978-92-4-159318-2 |hdl=10665/43209 |hdl-access=free }}</ref> Large volumes and continued replacement until diarrhea has subsided may be needed.<ref name=Lancet2004 /> Ten percent of a person's body weight in fluid may need to be given in the first two to four hours.<ref name=Lancet2004 /> This method was first tried on a mass scale during the [[Bangladesh Liberation War]], and was found to have much success.<ref>[https://foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera The Civil War That Killed Cholera] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131220165056/http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera |date=2013-12-20 }}, foreignpolicy.com.</ref> Despite widespread beliefs, fruit juices and commercial fizzy drinks like cola are not ideal for rehydration of people with serious infections of the intestines, and their excessive sugar content may even harm water uptake.<ref>{{cite news |title=Sugary drinks 'worsen vomit bug' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8010346.stm |work=BBC News |date=22 April 2009 }}</ref> If commercially produced oral rehydration solutions are too expensive or difficult to obtain, solutions can be made. One such recipe calls for 1 liter of boiled water, 1/2 teaspoon of salt, 6 teaspoons of sugar, and added mashed banana for potassium and to improve taste.<ref>{{cite web|url=http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|title=Oral Rehydration Solutions: Made at Home|year=2010|access-date=2010-10-29|publisher=The Mother and Child Health and Education Trust|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124130823/http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|archive-date=2010-11-24}}</ref> === էլեկտրոլիտներ === As there frequently is initially [[acidosis]], the [[potassium]] level may be normal, even though large losses have occurred.<ref name=Lancet2004 /> As the dehydration is corrected, potassium levels may decrease rapidly, and thus need to be replaced.<ref name=Lancet2004 /> This may be done by consuming foods high in potassium, like bananas or coconut water.<ref name=choleraoutbreaksteps /> === հակաբիոտիկներ === [[Antibiotic]] treatments for one to three days shorten the course of the disease and reduce the severity of the symptoms.<ref name=Lancet2004 /> Use of antibiotics also reduces fluid requirements.<ref>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=March 11, 2015}}</ref> People will recover without them, however, if sufficient hydration is maintained.<ref name=NEJM2006 /> The WHO only recommends antibiotics in those with severe dehydration.<ref name=choleraoutbreaksteps>{{cite web|title=First steps for managing an outbreak of acute diarrhea|url=https://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|publisher=World Health Organization Global Task Force on Cholera Control|access-date=November 23, 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140805150434/http://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|archive-date=August 5, 2014}}</ref> [[Doxycycline]] is typically used first line, although some [[Strain (biology)|strains]] of ''V. cholerae'' have shown [[Antibiotic resistance|resistance]].<ref name=Lancet2004 /> Testing for resistance during an outbreak can help determine appropriate future choices.<ref name=Lancet2004 /> Other antibiotics proven to be effective include [[cotrimoxazole]], [[erythromycin]], [[tetracycline]], [[chloramphenicol]], and [[furazolidone]].<ref>{{cite web |archive-url=https://web.archive.org/web/20121106021041/http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm|archive-date=6 November 2012|url=http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm |title=Cholera treatment|publisher=Molson Medical Informatics |year=2007 |access-date=2008-01-03}}</ref> [[Fluoroquinolone]]s, such as [[ciprofloxacin]], also may be used, but resistance has been reported.<ref>{{cite journal | vauthors = Krishna BV, Patil AB, Chandrasekhar MR | title = Fluoroquinolone-resistant Vibrio cholerae isolated during a cholera outbreak in India | journal = Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene | volume = 100 | issue = 3 | pages = 224–6 | date = March 2006 | pmid = 16246383 | doi = 10.1016/j.trstmh.2005.07.007 }}</ref> Antibiotics improve outcomes in those who are both severely and not severely dehydrated.<ref name="Lei2014">{{cite journal | vauthors = Leibovici-Weissman Y, Neuberger A, Bitterman R, Sinclair D, Salam MA, Paul M | title = Antimicrobial drugs for treating cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD008625 | date = June 2014 | pmid = 24944120 | pmc = 4468928 | doi = 10.1002/14651858.CD008625.pub2 }}</ref> [[Azithromycin]] and [[tetracycline]] may work better than [[doxycycline]] or [[ciprofloxacin]].<ref name="Lei2014" /> === Zinc supplementation === In Bangladesh [[zinc]] supplementation reduced the duration and severity of diarrhea in children with cholera when given with antibiotics and rehydration therapy as needed. It reduced the length of disease by eight hours and the amount of diarrhea stool by 10%.<ref name=CDC2013>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera-Zinc Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203084037/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|archive-date=December 3, 2013}}</ref> Supplementation appears to be also effective in both treating and preventing infectious diarrhea due to other causes among children in the developing world.<ref name=CDC2013 /><ref>{{cite journal | vauthors = Telmesani AM | title = Oral rehydration salts, zinc supplement and rota virus vaccine in the management of childhood acute diarrhea | journal = Journal of Family & Community Medicine | volume = 17 | issue = 2 | pages = 79–82 | date = May 2010 | pmid = 21359029 | pmc = 3045093 | doi = 10.4103/1319-1683.71988 }}</ref> == կանխատեսում == If people with cholera are treated quickly and properly, the mortality rate is less than 1%; however, with untreated cholera, the mortality rate rises to 50–60%.<ref name="Lancet2004" /><ref name=textbook>{{cite web|url=http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|title=''Vibrio cholerae'' and Asiatic Cholera|publisher=Todar's Online Textbook of Bacteriology|author=Todar K|access-date=2010-12-20|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101228115128/http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|archive-date=2010-12-28}}</ref> For certain genetic strains of cholera, such as the one present during the [[2010 Haiti cholera outbreak|2010 epidemic in Haiti]] and the 2004 outbreak in India, death can occur within two hours of becoming ill.<ref name="Knox2010">{{cite news |last1=Knox |first1=Richard |title=Toward A New Strategy For Fighting Cholera In Haiti |url=https://www.npr.org/sections/health-shots/2010/12/10/131972272/toward-a-new-strategy-for-fighting-cholera-in-haiti |work=NPR |date=10 December 2010 }}</ref> == համաճարակաբանություն == Cholera affects an estimated 2.8&nbsp;million people worldwide, and causes approximately 95,000&nbsp;deaths a year (uncertainty range: 21,000-143,000) {{as of|2015|lc=y}}.<ref>{{cite journal |last1=Ali |first1=Mohammad |last2=Nelson |first2=Allyson R. |last3=Lopez |first3=Anna Lena |last4=Sack |first4=David A. |title=Updated Global Burden of Cholera in Endemic Countries |journal=PLOS Neglected Tropical Diseases |date=4 June 2015 |volume=9 |issue=6 |pages=e0003832 |doi=10.1371/journal.pntd.0003832 |pmid=26043000 |pmc=4455997 }}</ref><ref name=Loz2012>{{cite journal |last1=Lozano |first1=Rafael |last2=Naghavi |first2=Mohsen |last3=Foreman |first3=Kyle |last4=Lim |first4=Stephen |last5=Shibuya |first5=Kenji |last6=Aboyans |first6=Victor |last7=Abraham |first7=Jerry |last8=Adair |first8=Timothy |last9=Aggarwal |first9=Rakesh |last10=Ahn |first10=Stephanie Y |last11=AlMazroa |first11=Mohammad A |last12=Alvarado |first12=Miriam |last13=Anderson |first13=H Ross |last14=Anderson |first14=Laurie M |last15=Andrews |first15=Kathryn G |last16=Atkinson |first16=Charles |last17=Baddour |first17=Larry M |last18=Barker-Collo |first18=Suzanne |last19=Bartels |first19=David H |last20=Bell |first20=Michelle L |last21=Benjamin |first21=Emelia J |last22=Bennett |first22=Derrick |last23=Bhalla |first23=Kavi |last24=Bikbov |first24=Boris |last25=Abdulhak |first25=Aref Bin |last26=Birbeck |first26=Gretchen |last27=Blyth |first27=Fiona |last28=Bolliger |first28=Ian |last29=Boufous |first29=Soufiane |last30=Bucello |first30=Chiara |last31=Burch |first31=Michael |last32=Burney |first32=Peter |last33=Carapetis |first33=Jonathan |last34=Chen |first34=Honglei |last35=Chou |first35=David |last36=Chugh |first36=Sumeet S |last37=Coffeng |first37=Luc E |last38=Colan |first38=Steven D |last39=Colquhoun |first39=Samantha |last40=Colson |first40=K Ellicott |last41=Condon |first41=John |last42=Connor |first42=Myles D |last43=Cooper |first43=Leslie T |last44=Corriere |first44=Matthew |last45=Cortinovis |first45=Monica |last46=de Vaccaro |first46=Karen Courville |last47=Couser |first47=William |last48=Cowie |first48=Benjamin C |last49=Criqui |first49=Michael H |last50=Cross |first50=Marita |last51=Dabhadkar |first51=Kaustubh C |last52=Dahodwala |first52=Nabila |last53=De Leo |first53=Diego |last54=Degenhardt |first54=Louisa |last55=Delossantos |first55=Allyne |last56=Denenberg |first56=Julie |last57=Des Jarlais |first57=Don C |last58=Dharmaratne |first58=Samath D |last59=Dorsey |first59=E Ray |last60=Driscoll |first60=Tim |last61=Duber |first61=Herbert |last62=Ebel |first62=Beth |last63=Erwin |first63=Patricia J |last64=Espindola |first64=Patricia |last65=Ezzati |first65=Majid |last66=Feigin |first66=Valery |last67=Flaxman |first67=Abraham D |last68=Forouzanfar |first68=Mohammad H |last69=Fowkes |first69=Francis Gerry R |last70=Franklin |first70=Richard |last71=Fransen |first71=Marlene |last72=Freeman |first72=Michael K |last73=Gabriel |first73=Sherine E |last74=Gakidou |first74=Emmanuela |last75=Gaspari |first75=Flavio |last76=Gillum |first76=Richard F |last77=Gonzalez-Medina |first77=Diego |last78=Halasa |first78=Yara A |last79=Haring |first79=Diana |last80=Harrison |first80=James E |last81=Havmoeller |first81=Rasmus |last82=Hay |first82=Roderick J |last83=Hoen |first83=Bruno |last84=Hotez |first84=Peter J |last85=Hoy |first85=Damian |last86=Jacobsen |first86=Kathryn H |last87=James |first87=Spencer L |last88=Jasrasaria |first88=Rashmi |last89=Jayaraman |first89=Sudha |last90=Johns |first90=Nicole |last91=Karthikeyan |first91=Ganesan |last92=Kassebaum |first92=Nicholas |last93=Keren |first93=Andre |last94=Khoo |first94=Jon-Paul |last95=Knowlton |first95=Lisa Marie |last96=Kobusingye |first96=Olive |last97=Koranteng |first97=Adofo |last98=Krishnamurthi |first98=Rita |last99=Lipnick |first99=Michael |display-authors=1 |last100=Lipshultz |first100=Steven E |last101=Ohno |first101=Summer Lockett |last102=Mabweijano |first102=Jacqueline |last103=MacIntyre |first103=Michael F |last104=Mallinger |first104=Leslie |last105=March |first105=Lyn |last106=Marks |first106=Guy B |last107=Marks |first107=Robin |last108=Matsumori |first108=Akira |last109=Matzopoulos |first109=Richard |last110=Mayosi |first110=Bongani M |last111=McAnulty |first111=John H |last112=McDermott |first112=Mary M |last113=McGrath |first113=John |last114=Memish |first114=Ziad A |last115=Mensah |first115=George A |last116=Merriman |first116=Tony R |last117=Michaud |first117=Catherine |last118=Miller |first118=Matthew |last119=Miller |first119=Ted R |last120=Mock |first120=Charles |last121=Mocumbi |first121=Ana Olga |last122=Mokdad |first122=Ali A |last123=Moran |first123=Andrew |last124=Mulholland |first124=Kim |last125=Nair |first125=M Nathan |last126=Naldi |first126=Luigi |last127=Narayan |first127=K M Venkat |last128=Nasseri |first128=Kiumarss |last129=Norman |first129=Paul |last130=O'Donnell |first130=Martin |last131=Omer |first131=Saad B |last132=Ortblad |first132=Katrina |last133=Osborne |first133=Richard |last134=Ozgediz |first134=Doruk |last135=Pahari |first135=Bishnu |last136=Pandian |first136=Jeyaraj Durai |last137=Rivero |first137=Andrea Panozo |last138=Padilla |first138=Rogelio Perez |last139=Perez-Ruiz |first139=Fernando |last140=Perico |first140=Norberto |last141=Phillips |first141=David |last142=Pierce |first142=Kelsey |last143=Pope |first143=C Arden |last144=Porrini |first144=Esteban |last145=Pourmalek |first145=Farshad |last146=Raju |first146=Murugesan |last147=Ranganathan |first147=Dharani |last148=Rehm |first148=Jürgen T |last149=Rein |first149=David B |last150=Remuzzi |first150=Guiseppe |last151=Rivara |first151=Frederick P |last152=Roberts |first152=Thomas |last153=De León |first153=Felipe Rodriguez |last154=Rosenfeld |first154=Lisa C |last155=Rushton |first155=Lesley |last156=Sacco |first156=Ralph L |last157=Salomon |first157=Joshua A |last158=Sampson |first158=Uchechukwu |last159=Sanman |first159=Ella |last160=Schwebel |first160=David C |last161=Segui-Gomez |first161=Maria |last162=Shepard |first162=Donald S |last163=Singh |first163=David |last164=Singleton |first164=Jessica |last165=Sliwa |first165=Karen |last166=Smith |first166=Emma |last167=Steer |first167=Andrew |last168=Taylor |first168=Jennifer A |last169=Thomas |first169=Bernadette |last170=Tleyjeh |first170=Imad M |last171=Towbin |first171=Jeffrey A |last172=Truelsen |first172=Thomas |last173=Undurraga |first173=Eduardo A |last174=Venketasubramanian |first174=N |last175=Vijayakumar |first175=Lakshmi |last176=Vos |first176=Theo |last177=Wagner |first177=Gregory R |last178=Wang |first178=Mengru |last179=Wang |first179=Wenzhi |last180=Watt |first180=Kerrianne |last181=Weinstock |first181=Martin A |last182=Weintraub |first182=Robert |last183=Wilkinson |first183=James D |last184=Woolf |first184=Anthony D |last185=Wulf |first185=Sarah |last186=Yeh |first186=Pon-Hsiu |last187=Yip |first187=Paul |last188=Zabetian |first188=Azadeh |last189=Zheng |first189=Zhi-Jie |last190=Lopez |first190=Alan D |last191=Murray |first191=Christopher JL |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=The Lancet |date=December 2012 |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–2128 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |pmid=23245604 |s2cid=1541253 |hdl=10536/DRO/DU:30050819 |hdl-access=free }}</ref> This occurs mainly in the developing world.<ref>{{cite journal |last1=Reidl |first1=Joachim |last2=Klose |first2=Karl E. |title=Vibrio cholerae and cholera: out of the water and into the host |journal=FEMS Microbiology Reviews |date=June 2002 |volume=26 |issue=2 |pages=125–139 |doi=10.1111/j.1574-6976.2002.tb00605.x |pmid=12069878 |doi-access=free }}</ref> In the early 1980s, death rates are believed to have been greater than three million a year.<ref name=Lancet2004 /> It is difficult to calculate exact numbers of cases, as many go unreported due to concerns that an outbreak may have a negative impact on the tourism of a country.<ref name=NEJM2006>{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Chaignat CL | title = Getting serious about cholera | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 7 | pages = 649–51 | date = August 2006 | pmid = 16914700 | doi = 10.1056/NEJMp068144 | s2cid = 23145226 }}</ref> Cholera remains{{when|date=August 2017}} both [[epidemic]] and endemic in many areas of the world.<ref name=Lancet2004 /> In October 2016, an [[2017 Yemen cholera outbreak|outbreak of cholera]] began in war-ravaged [[Yemen]].<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-40369804 |title=The horrors of Yemen's spiralling cholera crisis |publisher=BBC |author=Johannes Bruwer |date=25 June 2017}}</ref> WHO called it "the worst cholera outbreak in the world".<ref>{{cite news|last1=Dwyer|first1=Colin | name-list-style = vanc |title=Yemen Now Faces 'The Worst Cholera Outbreak In The World,' U.N. Says|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/06/24/534236954/yemen-now-faces-the-worst-cholera-outbreak-in-the-world-u-n-says|access-date=25 June 2017|work=National Public Radio}}</ref> Recent major outbreaks are the [[2010s Haiti cholera outbreak]] and the [[2016–2021 Yemen cholera outbreak]]. In 2019, 93% of the reported 923,037 cholera cases were from [[Yemen]] (with 1911 deaths reported).<ref name="who_report2020"/> Between September 2019 and September 2020, a global total of over 450,000 cases and over 900 deaths was reported; however these numbers suffer from over-reporting from countries that report suspected cases (and not laboratory confirmed cases) as well as under-reporting from countries that do not report official cases (such as Bangladesh, India and Philippines).<ref name="who_report2020"/> Although much is known about the mechanisms behind the spread of cholera, this has not led to a full understanding of what makes cholera outbreaks happen in some places and not others. Lack of treatment of human [[feces]] and lack of treatment of drinking water greatly facilitate its spread, but bodies of water can serve as a [[Natural reservoir|reservoir]], and seafood shipped long distances can spread the disease. Cholera was not known in the [[Americas]] for most of the 20th century, but it reappeared towards the end of that century.<ref>{{cite journal | vauthors = Blake PA | title = Epidemiology of cholera in the Americas | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 22 | issue = 3 | pages = 639–60 | date = September 1993 | doi = 10.1016/S0889-8553(21)00094-7 | pmid = 7691740 }}</ref> After the end of the [[2010s Haiti cholera outbreak]], there have not been any cholera cases in the Americas since February 2019.<ref name="ecdc_cholera">{{Cite web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly|title=Cholera worldwide overview}}</ref> {{as of|August 2021}} the disease is endemic in Africa and some areas of Asia (Bangladesh, India and Yemen).<ref name="ecdc_cholera"/> Cholera is not endemic in Europe, all reported cases had a travel history to endemic areas.<ref name="ecdc_cholera"/> === History of outbreaks === {{See also|Cholera outbreaks and pandemics}} [[File:Africa cholera2008b.jpg|thumb|upright=1.3|Map of the [[Zimbabwean cholera outbreak|2008–2009 cholera outbreak]] in [[sub-Saharan Africa]] showing the statistics as of 12 February 2009]] The word cholera is from {{lang-el|χολέρα}} ''kholera'' from χολή ''kholē'' "bile". Cholera likely has its origins in the [[Indian subcontinent]] as evidenced by its prevalence in the region for centuries.<ref name=Lancet2004 /> The disease appears in the European literature as early as 1642, from the Dutch physician [[Jacobus Bontius|Jakob de Bondt's]] description it in his De Medicina Indorum.<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofmedicine.com/author/d/jacob-de-jacobus-bontius-bondt|title=All Entries by BONDT, Jacob de, Jacobus Bontius: HistoryofMedicine.com|website=www.historyofmedicine.com|language=en-us|access-date=2019-07-23}}</ref> (The "Indorum" of the title refers to the East Indies. He also gave first European descriptions of other diseases.) Early outbreaks in the Indian subcontinent are believed to have been the result of poor living conditions as well as the presence of pools of [[stagnant water|still water]], both of which provide ideal conditions for cholera to thrive.<ref name=Rosenberg /> The disease first spread by [[trade route]]s (land and sea) to [[Russia]] in 1817, later to the rest of [[Europe]], and from Europe to [[North America]] and the rest of the world,<ref name=Lancet2004 /> (hence the name "Asiatic cholera"<ref name=textbook/>). Seven [[cholera pandemic]]s have occurred in the past 200 years, with the seventh [[pandemic]] originating in [[Indonesia]] in 1961.<ref>"[http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 Cholera's seven pandemics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302113041/http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |date=2016-03-02 }}". CBC News. October 22, 2010.</ref> The [[first cholera pandemic]] occurred in the Bengal region of India, near Calcutta starting in 1817 through 1824. The disease dispersed from India to Southeast Asia, the Middle East, Europe, and Eastern Africa.<ref name="Hays">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC|title=Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History| vauthors = Hays JN |publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|isbn=978-1-85109-658-9|page=193}}</ref> The movement of British Army and Navy ships and personnel is believed to have contributed to the range of the pandemic, since the ships carried people with the disease to the shores of the Indian Ocean, from Africa to Indonesia, and north to China and Japan.<ref>{{Citation|last=McNeill|first=William H | name-list-style = vanc |title=Plagues and People|page=268}}.</ref> The [[Second cholera pandemic|second pandemic]] lasted from 1826 to 1837 and particularly affected North America and Europe due to the result of advancements in transportation and global trade, and increased human migration, including soldiers.<ref>{{cite book|title=Something New Under The Sun: An Environmental History of the Twentieth Century World (The Global Century Series).|author=McNeil J}}</ref> The [[Third cholera pandemic|third pandemic]] erupted in 1846, persisted until 1860, extended to North Africa, and reached South America, for the first time specifically affecting Brazil. The [[Fourth cholera pandemic|fourth pandemic]] lasted from 1863 to 1875 spread from India to Naples and Spain. The [[Fifth cholera pandemic|fifth]] pandemic was from 1881 to 1896 and started in India and spread to Europe, Asia, and South America. The [[Sixth cholera pandemic|sixth pandemic]] started 1899–1923. These epidemics were less fatal due to a greater understanding of the cholera bacteria. Egypt, the Arabian peninsula, Persia, India, and the Philippines were hit hardest during these epidemics, while other areas, like Germany in 1892 (primarily the city of Hamburg where more than 8.600 people died)<ref>Richard Evans: Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830–1910. London 1987</ref> and Naples from 1910 to 1911, also experienced severe outbreaks. The [[Seventh cholera pandemic|seventh pandemic]] originated in 1961 in Indonesia and is marked by the emergence of a new strain, nicknamed ''El Tor'', which still persists ({{as of|2018|lc=y}}<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection {{!}} Cholera {{!}} CDC|date=2017-05-16|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2018-04-04}}</ref>) in developing countries.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber|url-access=limited|title=Plagues in World History|last=Aberth|first=John| name-list-style = vanc |publisher=Rowman & Littlefield|year=2011|isbn=978-0-7425-5705-5|location=Lanham, MD|page=[https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber/page/n114 102]}}</ref> Cholera became widespread in the 19th century.<ref>{{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }}</ref> Since then it has killed tens of millions of people.<ref>[[Kelley Lee]] (2003) ''Health impacts of globalization: towards global governance''. Palgrave Macmillan. p.131. {{ISBN|0-333-80254-3}}</ref> In [[Russian Empire|Russia]] alone, between 1847 and 1851, more than one million people perished of the disease.<ref>Geoffrey A. Hosking (2001). ''[https://books.google.com/books?id=oh-5AAmboMUC&pg=PA9 Russia and the Russians: a history]''. Harvard University Press. p.&nbsp;9. {{ISBN|0-674-00473-6}}</ref> It killed 150,000 Americans during the second pandemic.<ref>{{Cite book | author = Byrne JP | title = Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M | url = https://books.google.com/books?id=kRAInwEACAAJ| publisher = ABC-CLIO | year = 2008 | page = 99 | isbn = 978-0-313-34102-1}}</ref> Between 1900 and 1920, perhaps eight million people died of cholera in India.<ref>J. N. Hays (2005). ''[https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC&pg=PA347 Epidemics and pandemics: their impacts on human history]''. p.347. {{ISBN|1-85109-658-2}}</ref> Cholera became the first [[reportable disease]] in the United States due to the significant effects it had on health.<ref name=Lancet2004 /> [[John Snow (physician)|John Snow]], in [[England]], was the first to identify the importance of contaminated water as its cause in 1854.<ref name=Lancet2004 /> Cholera is now no longer considered a pressing health threat in Europe and North America due to [[water filtration|filtering]] and [[Water chlorination|chlorination]] of water supplies, but still heavily affects populations in [[developing countries]]. In the past, vessels flew a yellow [[quarantine]] flag if any crew members or passengers had cholera. No one aboard a vessel flying a yellow flag would be allowed ashore for an extended period, typically 30 to 40 days.<ref>{{cite journal | vauthors = Sehdev PS | title = The origin of quarantine | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 35 | issue = 9 | pages = 1071–2 | date = November 2002 | pmid = 12398064 | doi = 10.1086/344062 | doi-access = free }}</ref> Historically many different claimed remedies have existed in folklore. Many of the older remedies were based on the [[miasma theory]]. Some believed that abdominal chilling made one more susceptible and flannel and [[cholera belt]]s were routine in army kits.<ref>{{cite journal | vauthors = Renbourn ET | title = The history of the flannel binder and cholera belt | journal = Medical History | volume = 1 | issue = 3 | pages = 211–25 | date = July 1957 | pmid = 13440256 | pmc = 1034286 | doi = 10.1017/S0025727300021281 }}</ref> In the 1854–1855 outbreak in Naples homeopathic [[camphor]] was used according to [[Samuel Hahnemann|Hahnemann]].<ref>[http://www.legatum.sk/en:ahr:bayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 www.legatum.sk] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130514193601/http://www.legatum.sk/en%3Aahr%3Abayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 |date=2013-05-14 }}, The American Homoeopathic Review Vol. 06 No. 11–12, 1866, pages 401–403</ref> T. J. Ritter's "Mother's Remedies" book lists tomato syrup as a home remedy from northern America. [[Elecampane]] was recommended in the United Kingdom according to William Thomas Fernie.<ref name=oldtimeremedies>{{cite web|title=Cholera Infantum, Tomatoes Will Relieve|url=http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|date=October 13, 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131224131642/http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|archive-date=December 24, 2013|access-date=February 18, 2013}}</ref> The first effective human vaccine was developed in 1885, and the first effective antibiotic was developed in 1948. Cholera cases are much less frequent in developed countries where governments have helped to establish water sanitation practices and effective medical treatments.<ref>"Cholera", World Health Organization. [https://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025005943/http://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html |date=2013-10-25 }}</ref> The United States, for example, used to{{when|date=August 2017}} have a severe cholera problem similar to those in some developing countries. There were three large cholera outbreaks in the 1800s, which can be attributed to ''Vibrio cholerae''{{'s}} spread through interior waterways like the [[Erie Canal]] and routes along the [[East Coast of the United States|Eastern Seaboard]].<ref>{{cite journal | vauthors = Pyle GF | title = The diffusion of cholera in the United States in the nineteenth century | journal = Geographical Analysis | volume = 1 | pages = 59–75 | year = 2010 | pmid = 11614509 | doi = 10.1111/j.1538-4632.1969.tb00605.x | doi-access = free }}</ref> The island of Manhattan in New York City touched the Atlantic Ocean, where cholera collected just off the coast. At this time, New York City did not have as effective a sanitation system as it does today,{{when|date=August 2017}} so cholera was able to spread.<ref name="pmid7620035">{{cite journal | vauthors = Lacey SW | title = Cholera: calamitous past, ominous future | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 20 | issue = 5 | pages = 1409–19 | date = May 1995 | pmid = 7620035 | doi = 10.1093/clinids/20.5.1409 | s2cid = 45016958 }}</ref> Cholera morbus is a historical term that was used to refer to [[gastroenteritis]] rather than specifically cholera.<ref>{{cite book|author1=Charles E. Rosenberg|title=The Cholera Years the United States in 1832, 1849, and 1866.|date=2009|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|isbn=978-0-226-72676-2|page=74|url=https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109080652/https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|archive-date=2015-11-09}}</ref> <gallery> File:Cholera.jpg|[[Drawing]] of [[Death (personification)|Death]] bringing cholera, in ''[[Le Petit Journal (newspaper)|Le Petit Journal]]'' (1912). File:Pedro II of Brazil and ministers of state.JPG|Emperor [[Pedro II of Brazil]] visiting people with cholera in 1855. File:Cholera 395.1.jpg|Hand bill from the [[Metropolitan Board of Health|New York City Board of Health]], 1832—the outdated public health advice demonstrates the lack of understanding of the disease and its actual causative factors. </gallery> === Research === {{see also|Cholera vaccine}} [[File:Robert Koch (Deutsche Cholera-Expedition in Ägypten 1884).jpg|thumb|upright=1.3|[[Robert Koch]] (third from the right) on a cholera research expedition in [[Egypt]] in 1884, one year after he identified ''V. cholerae'']] [[File:How to avoid the Cholera 1848.jpg|thumb|upright=1.3|''How to avoid the cholera'' leaflet; [[Aberystwyth]]; August 1849]] One of the major contributions to fighting cholera was made by the physician and pioneer medical scientist [[John Snow (physician)|John Snow]] (1813–1858), who in 1854 found a link between cholera and contaminated drinking water.<ref name="Rosenberg">{{cite book |author=Rosenberg, Charles E. |title=The cholera years: the United States in 1832, 1849 and 1866 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |year=1987 |isbn=978-0-226-72677-9}}</ref> Dr. Snow proposed a microbial origin for epidemic cholera in 1849. In his major "state of the art" review of 1855, he proposed a substantially complete and correct model for the cause of the disease. In two pioneering epidemiological field studies, he was able to demonstrate human [[sewage]] contamination was the most probable disease vector in two [[1854 Broad Street cholera outbreak|major epidemics in London in 1854]].<ref>Dr John Snow, [https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 ''The mode of communication of cholera''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151106215135/https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 |date=2015-11-06 }}, 2nd ed. (London, England: John Churchill, 1855).</ref> His model was not immediately accepted, but it was seen to be the more plausible, as medical microbiology developed over the next 30 years or so. For his work on cholera, John Snow is often regarded as the "Father of Epidemiology".<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow: A Legacy of Disease Detectives|url=https://blogs.cdc.gov/publichealthmatters/2017/03/a-legacy-of-disease-detectives/|access-date=2021-01-20|website=US Centers for Disease Control and Prevention|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|title=Father of Modern Epidemiology|url=https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/fatherofepidemiology.html|access-date=2021-01-20|website=www.ph.ucla.edu}}</ref><ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow|url=https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/john-snow|access-date=2021-01-20|website=History of Vaccines|language=en}}</ref> The bacterium was isolated in 1854 by Italian anatomist [[Filippo Pacini]],<ref>{{cite journal |first1=Fillipo |last1=Pacini |year=1854 |url=https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118081405/https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |archive-date=18 November 2015 |trans-title=Microscopic observations and pathological deductions on Asiatic cholera |language=it |journal=Gazzetta Medica Italiana |volume=4 |issue=50 |pages=397–401; 405–412 }} Reprinted as: {{cite book |last1=Pacini |first1=Filippo |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |date=1854 |publisher=Federigo Bencini |url=https://books.google.com/books?id=F9s_AAAAcAAJ |language=it }}</ref> but its exact nature and his results were not widely known. In the same year, the [[Catalonia|Catalan]] [[Joaquim Balcells i Pascual]] discovered the bacterium<ref name="Real Academia de la Historia 2018">{{cite web|year=2018|editor=[[Real Academia de la Historia]]|title=Joaquín Balcells y Pasqual|url=http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708211444/http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-date=2019-07-08|access-date=2020-08-01|language=es}}</ref><ref>{{cite web|year=2015|editor=[[:ca:Col·legi Oficial de Metges de Barcelona|Col·legi Oficial de Metges de Barcelona]]|title=Joaquim Balcells i Pascual|url=http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801110910/http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-date=2020-08-01|access-date=2020-08-01|language=ca}}</ref> and in 1856 probably [[António Augusto da Costa Simões]] and [[José Ferreira de Macedo Pinto]], two Portuguese men, did the same.<ref name="Real Academia de la Historia 2018" /><ref>{{cite book|author1=da Costa Simões, António Augusto|url=http://webopac.sib.uc.pt|title=Relatório da Direcção do Hospital de Cholericos de N.S. da Conceição em Coimbra|author2=de Macedo Pinto, José Ferreira|publisher=Imprensa da Universidade. The link leads to a library catalogue where the book can be found|year=1856|location=Coimbra|language=pt}}</ref> Cities in developed nations made massive investment in clean water supply and well-separated sewage treatment infrastructures between the mid-1850s and the 1900s. This eliminated the threat of cholera epidemics from the major developed cities in the world. In 1883, [[Robert Koch]] identified ''V. cholerae'' with a microscope as the bacillus causing the disease.<ref>{{cite book |last1=Aberth |first1=John |title=Plagues in World History |date=2011 |publisher=Rowman & Littlefield Publishers |isbn=978-1-4422-0796-7 |page=101 }}</ref> [[Hemendra Nath Chatterjee]], a Bengali scientist, who first formulated and demonstrated the effectiveness of [[oral rehydration salt]] (ORS) for [[diarrhea]]. In his 1953 paper, published in [[The Lancet]], he states that [[promethazine]] can stop [[vomiting]] during cholera and then oral rehydration is possible. The formulation of the fluid replacement solution was 4&nbsp;g of [[sodium chloride]], 25&nbsp;g of [[glucose]] and 1000&nbsp;ml of [[water]].<ref>{{cite journal | vauthors = Ruxin JN | title = Magic bullet: the history of oral rehydration therapy | journal = Medical History | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–97 | date = October 1994 | pmid = 7808099 | pmc = 1036912 | doi = 10.1017/s0025727300036905 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Chatterjee HN | title = Control of vomiting in cholera and oral replacement of fluid | journal = Lancet | volume = 265 | issue = 6795 | pages = 1063 | date = November 1953 | pmid = 13110052 | doi = 10.1016/s0140-6736(53)90668-0 }}</ref> [[File:Medical Scientist Prof. Sambhu Nath De.png|thumb|Prof. [[Sambhu Nath De]], who discovered the [[cholera toxin]] and successfully demonstrated the transmission of cholera pathogen by ''bacterial enteric toxin'']] [[Indian people|Indian]] medical scientist [[Sambhu Nath De]] discovered the [[cholera toxin]], the ''[[animal model]] of cholera'', and successfully demonstrate the method of transmission of cholera pathogen ''Vibrio cholerae''.<ref>{{Cite web|url=https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|title=Sambhu Nath De|website=Inmemory|language=en-US|access-date=2019-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205035801/https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|archive-date=2019-12-05|url-status=dead}}</ref> [[Robert Allan Phillips]], working at the US [[Naval Medical Research Unit Two]] in Southeast Asia, evaluated the pathophysiology of the disease using modern laboratory chemistry techniques and developed a protocol for rehydration. His research led the [[Lasker Foundation]] to award him its prize in 1967.<ref>{{cite web |url= http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |title= Albert Lasker Clinical Medical Research Award |publisher= Lasker Foundation |access-date= June 30, 2017 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20170901014519/http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |archive-date= September 1, 2017 }}</ref> More recently, in 2002, Alam, ''et al.'', studied stool samples from patients at the [[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|International Centre for Diarrhoeal Disease]] in [[Dhaka, Bangladesh]]. From the various experiments they conducted, the researchers found a correlation between the passage of ''V. cholerae'' through the human digestive system and an increased infectivity state. Furthermore, the researchers found the bacterium creates a hyperinfected state where [[gene]]s that control biosynthesis of [[amino acid]]s, [[iron]] uptake systems, and formation of periplasmic nitrate reductase complexes were induced just before defecation. These induced characteristics allow the cholera vibrios to survive in the "rice water" stools, an environment of limited oxygen and iron, of patients with a cholera infection.<ref name="Merrell2002">{{cite journal | vauthors = Merrell DS, Butler SM, Qadri F, Dolganov NA, Alam A, Cohen MB, Calderwood SB, Schoolnik GK, Camilli A | display-authors = 6 | title = Host-induced epidemic spread of the cholera bacterium | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6889 | pages = 642–5 | date = June 2002 | pmid = 12050664 | pmc = 2776822 | doi = 10.1038/nature00778 | bibcode = 2002Natur.417..642M }}</ref> === Global Strategy === In 2017, the WHO launched the "Ending Cholera: a global roadmap to 2030" strategy which aims to reduce cholera deaths by 90% by 2030.<ref name="who_fact">{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|title = Cholera}}</ref> The strategy was developed by the Global Task Force on Cholera Control (GTFCC) which develops country-specific plans and monitors progress.<ref>[https://www.gtfcc.org/ Global Task Force on Cholera Control<!-- Bot generated title -->]</ref> The approach to achieve this goal combines surveillance, water sanitation, treatment and oral vaccines.<ref name="who_fact"/> Specifically, the control strategy focusses on three approaches: i) early detection and response to outbreaks to contain outbreaks, ii) stopping cholera transmission through improved sanitation and vaccines in hotspots, and iii) a global framework for cholera control through the GTFCC.<ref name="who_fact"/> The WHO and the GTFCC do not consider global cholera eradication a viable goal.<ref>{{Cite report |title=Ending Cholera a Global Roadmap to 2030|publisher=Global Task Force on Cholera Control |date=2017 |url=https://www.who.int/cholera/publications/global-roadmap.pdf |page=18}}</ref> Even though humans are the only host of cholera, the bacterium can persist in the environment without a human host.<ref name="Sack">{{cite journal |last1=Sack |first1=D. A. |title=A new era in the history of cholera: the road to elimination |journal=International Journal of Epidemiology |date=1 December 2013 |volume=42 |issue=6 |pages=1537–1540 |doi=10.1093/ije/dyt229 |pmid=24415587 |doi-access=free }}</ref> While global eradication is not possible, elimination of human to human transmission may be possible;<ref name="Sack"/> and local elimination is possible, most recently during the [[2010s Haiti cholera outbreak]] which aims to achieve certification of elimination by 2022.<ref>{{cite book |title=National Plan for the Elimination of Cholera in Haiti 2013-2022 |date=February 2013 |publisher=Republic of Haiti, Ministry of Public Health and Population, National Directorate for Water Supply and Sanitation |url=https://www.paho.org/hq/dmdocuments/2013/cholera-haiti-nat-plan-elim-2013-2022.pdf }}</ref> The GTFCC targets 47 countries, 13 of which have established vaccination campaigns.<ref name="who_report2020">{{cite book |title=International Coordinating Group (ICG) on Vaccine Provision for Cholera, Meningitis, and Yellow Fever |date=September 2020 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-4-002916-3 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789240029163 }}</ref> == Society and culture == === Health policy === In many developing countries, cholera still reaches its victims through contaminated water sources, and countries without proper sanitation techniques have greater incidence of the disease.<ref>"Cholera vaccines. A brief summary of the March 2010 position paper" (PDF). World Health Organization. Retrieved September 19, 2013.</ref> Governments can play a role in this. In 2008, for example, the [[Zimbabwean cholera outbreak]] was due partly to the government's role, according to a report from the [[James Baker Institute]].<ref name="bakerinstitute.org" /> The Haitian government's inability to provide safe drinking water after the 2010 earthquake led to an increase in cholera cases as well.<ref name="pmid21142690">{{cite journal | vauthors = Walton DA, Ivers LC | title = Responding to cholera in post-earthquake Haiti | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 364 | issue = 1 | pages = 3–5 | date = January 2011 | pmid = 21142690 | doi = 10.1056/NEJMp1012997 | s2cid = 41672119 | url = http://new.paho.org/hai/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=25&Itemid= }}</ref> Similarly, South Africa's cholera outbreak was exacerbated by the government's policy of privatizing water programs. The wealthy elite of the country were able to afford safe water while others had to use water from cholera-infected rivers.<ref name="pmid14758861">{{cite journal | vauthors = Pauw J | title = The politics of underdevelopment: metered to death-how a water experiment caused riots and a cholera epidemic | journal = International Journal of Health Services | volume = 33 | issue = 4 | pages = 819–30 | year = 2003 | pmid = 14758861 | doi = 10.2190/kf8j-5nqd-xcyu-u8q7 | s2cid = 24270235 }}</ref> According to [[Rita R. Colwell]] of the [[James Baker Institute]], if cholera does begin to spread, government preparedness is crucial. A government's ability to contain the disease before it extends to other areas can prevent a high death toll and the development of an epidemic or even pandemic. Effective disease surveillance can ensure that cholera outbreaks are recognized as soon as possible and dealt with appropriately. Oftentimes, this will allow public health programs to determine and control the cause of the cases, whether it is unsanitary water or seafood that have accumulated a lot of ''Vibrio cholerae'' specimens.<ref name="bakerinstitute.org" /> Having an effective surveillance program contributes to a government's ability to prevent cholera from spreading. In the year 2000 in the state of Kerala in India, the Kottayam district was determined to be "Cholera-affected"; this pronouncement led to task forces that concentrated on educating citizens with 13,670 information sessions about human health.<ref name="John, T. Jacob 2004">{{cite journal | vauthors = John TJ, Rajappan K, Arjunan KK | title = Communicable diseases monitored by disease surveillance in Kottayam district, Kerala state, India | journal = The Indian Journal of Medical Research | volume = 120 | issue = 2 | pages = 86–93 | date = August 2004 | pmid = 15347857 |citeseerx=10.1.1.477.3795 }}</ref> These task forces promoted the boiling of water to obtain safe water, and provided chlorine and oral rehydration salts.<ref name="John, T. Jacob 2004" /> Ultimately, this helped to control the spread of the disease to other areas and minimize deaths. On the other hand, researchers have shown that most of the citizens infected during the 1991 cholera outbreak in Bangladesh lived in rural areas, and were not recognized by the government's surveillance program. This inhibited physicians' abilities to detect cholera cases early.<ref name="pmid1500643">{{cite journal |last1=Siddique |first1=AK |last2=Zaman |first2=K |last3=Baqui |first3=AH |last4=Akram |first4=K |last5=Mutsuddy |first5=P |last6=Eusof |first6=A |last7=Haider |first7=K |last8=Islam |first8=S |last9=Sack |first9=RB |title=Cholera Epidemics in Bangladesh: 1985-1991 |journal=Journal of Diarrhoeal Diseases Research |date=1992 |volume=10 |issue=2 |pages=79–86 |jstor=23498147 |pmid=1500643 |url=http://dspace.icddrb.org/jspui/handle/123456789/262 }}</ref> According to Colwell, the quality and inclusiveness of a country's health care system affects the control of cholera, as it did in the [[Zimbabwean cholera outbreak]].<ref name="bakerinstitute.org" /> While sanitation practices are important, when governments respond quickly and have readily available vaccines, the country will have a lower cholera death toll. Affordability of vaccines can be a problem; if the governments do not provide vaccinations, only the wealthy may be able to afford them and there will be a greater toll on the country's poor.<ref name="sciencedirect.com">{{cite journal | vauthors = DeRoeck D, Clemens JD, Nyamete A, Mahoney RT | title = Policymakers' views regarding the introduction of new-generation vaccines against typhoid fever, shigellosis and cholera in Asia | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 21 | pages = 2762–74 | date = April 2005 | pmid = 15780724 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.11.044 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Choe |first1=Chongwoo |last2=Raschky |first2=Paul A. |title=Media, institutions, and government action: Prevention vs. palliation in the time of cholera |journal=European Journal of Political Economy |date=January 2016 |volume=41 |pages=75–93 |doi=10.1016/j.ejpoleco.2015.11.001 }}</ref> The speed with which government leaders respond to cholera outbreaks is important.<ref>{{cite journal |author= Pruyt, Eric |title= Cholera in Zimbabwe |url= http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |date= 26 July 2009 |publisher= Delft University of Technology |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20131020151002/http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |archive-date= 20 October 2013 }}</ref> Besides contributing to an effective or declining public health care system and water sanitation treatments, government can have indirect effects on cholera control and the effectiveness of a response to cholera.<ref name="Kapp, Clare 2009">{{cite journal |last1=Kapp |first1=Clare |title=Zimbabwe's humanitarian crisis worsens |journal=The Lancet |date=February 2009 |volume=373 |issue=9662 |pages=447 |doi=10.1016/s0140-6736(09)60151-3 |pmid=19205080 |s2cid=5267332 }}</ref> A country's government can impact its ability to prevent disease and control its spread. A speedy government response backed by a fully functioning health care system and financial resources can prevent cholera's spread. This limits cholera's ability to cause death, or at the very least a decline in education, as children are kept out of school to minimize the risk of infection.<ref name="Kapp, Clare 2009" /> === Notable cases === <!-- References are essential and unreferenced additions will be removed. --> * [[Pyotr Ilyich Tchaikovsky|Tchaikovsky]]'s death has traditionally been attributed to cholera, most probably contracted through drinking contaminated water several days earlier.<ref>Brown, ''Man and Music'', 430–32; Holden, 371; Warrack, ''Tchaikovsky'', 269–270.</ref> Tchaikovsky's mother died of cholera,<ref>David Brown, ''Early Years'', 46.</ref> and his father became sick with cholera at this time but made a full recovery.<ref>Holden, 23.</ref> Some scholars, however, including English musicologist and Tchaikovsky authority [[David Brown (musicologist)|David Brown]] and biographer [[Anthony Holden]], have theorized that his death was a suicide.<ref>Brown, ''Man and Music'', 431–35; Holden, 373–400.</ref> * [[2010s Haiti cholera outbreak]]. Ten months after the 2010 earthquake, an [[2010 Haiti cholera outbreak|outbreak swept over Haiti]], traced to a [[United Nations]] base of [[Peacekeeping|peacekeepers]] from [[Nepal]].<ref>{{cite journal | vauthors = Orata FD, Keim PS, Boucher Y | title = The 2010 cholera outbreak in Haiti: how science solved a controversy | journal = PLOS Pathogens | volume = 10 | issue = 4 | pages = e1003967 | date = April 2014 | pmid = 24699938 | pmc = 3974815 | doi = 10.1371/journal.ppat.1003967 }}</ref> This marks the worst cholera outbreak in recent history, as well as the best documented cholera outbreak in modern public health. * [[Adam Mickiewicz]], Polish poet and novelist, is thought to have died of cholera in Istanbul in 1855. * [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Sadi Carnot]], physicist, a pioneer of thermodynamics (d. 1832)<ref>Asimov, Isaac (1982), Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology (2nd rev. ed.), Doubleday</ref> * [[Charles X of France|Charles X]], [[List of French monarchs|King of France]] (d. 1836)<ref>Susan Nagel, ''Marie Thérèse: Child of Terror'', p. 349–350.</ref> * [[James K. Polk]], eleventh [[president of the United States]] (d. 1849)<ref>{{cite book |author=Haynes SW |title=James K. Polk and the Expansionist Impulse |publisher=Longman |location=New York |page=[https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 191] |isbn=978-0-673-99001-3 |year=1997 |url=https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 }}</ref> * [[Carl von Clausewitz]], [[Prussia]]n soldier and German [[Military theory|military theorist]] (d. 1831)<ref>Smith, Rupert, ''The Utility of Force'', Penguin Books, 2006, page 57</ref> * [[Elliot Bovill]], [[Chief Justice of Singapore|Chief Justice of the Straits Settlements]] (1893)<ref>[http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser, 25 March 1893, Page 2] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808052657/http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx |date=8 August 2014 }}</ref> *[[Nikola Tesla]], [[Serbian-American]] [[inventor]], [[engineer]] and [[futurist]] known for his contributions to the design of the modern [[alternating current]] (AC) [[electricity supply]] system, contracted cholera in 1873 at the age of 17. He was bedridden for nine months, and near death multiple times, but survived and fully recovered. ===In popular culture=== Unlike [[tuberculosis]] ("consumption") which in literature and the arts was often romanticized as a disease of denizens of the [[demimondaine|demimonde]] or those with an artistic temperament,<ref>[[Susan Sontag|Sontag Susan]] (1977) ''[[Illness as Metaphor]] / [[AIDS and Its Metaphors]]''. New York: Picador. {{isbn|0-312-42013-7}}</ref> cholera is a disease which almost entirely affects the lower-classes living in filth and poverty. This, and the unpleasant course of the disease – which includes voluminous "rice-water" diarrhea, the hemorrhaging of liquids from the mouth, and violent muscle contractions which continue even after death – has discouraged the disease from being romanticized, or even the actual factual presentation of the disease in popular culture.<ref name="snowden" /> * The 1889 novel ''[[Mastro-don Gesualdo]]'' by [[Giovanni Verga]] presents the course of a cholera epidemic across the island of [[Sicily]], but does not show the suffering of those affected.<ref name="snowden" /> * In [[Thomas Mann]]'s [[novella]] ''[[Death in Venice]]'', first published in 1912 as ''Der Tod in Venedig'', Mann "presented the disease as emblematic of the final 'bestial degradation' of the sexually transgressive author Gustav von Aschenbach." Contrary to the actual facts of how violently cholera kills, Mann has his protagonist die peacefully on a beach in a deck chair. [[Luchino Visconti]]'s [[Death in Venice (film)|1971 film version]] also hid from the audience the actual course of the disease.<ref name="snowden" /> Mann's novella was also [[Death in Venice (opera)|made into an opera]] by [[Benjamin Britten]] in 1973, his last one, and into a ballet by [[John Neumeier]] for his [[Hamburg Ballet]] company, in December 2003.* * In [[Gabriel Garcia Márquez]]'s 1985 novel ''[[Love in the Time of Cholera]]'', cholera is "a looming background presence rather than a central figure requiring vile description."<ref name="snowden">{{cite book | last = Snowden |first = Frank M. | name-list-style = vanc | title = Epidemics and Society: From the Black Death to the Present | place = New Haven, Connecticut | publisher = Yale University Press | year = 2019 | isbn = 978-0-300-19221-6| pages=239–240}}</ref> The novel was adapted in 2007 for the [[Love in the Time of Cholera (film)|film of the same name]] directed by [[Mike Newell (director)|Mike Newell]]. == Country examples == === Zambia === In Zambia, widespread cholera outbreaks have occurred since 1977, most commonly in the capital city of Lusaka.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Mwaba J, Debes AK, Shea P, Mukonka V, Chewe O, Chisenga C, Simuyandi M, Kwenda G, Sack D, Chilengi R, Ali M|date=April 2020|title=Identification of cholera hotspots in Zambia: A spatiotemporal analysis of cholera data from 2008 to 2017|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=14|issue=4|pages=e0008227|doi=10.1371/journal.pntd.0008227|pmc=7159183|pmid=32294084}}</ref> In 2017, an outbreak of cholera was declared in Zambia after laboratory confirmation of ''[[Vibrio cholerae]]'' O1, biotype El Tor, serotype Ogawa, from stool samples from two patients with acute watery diarrhea. There was a rapid increase in the number of cases from several hundred cases in early December 2017 to approximately 2,000 by early January 2018.<ref name="Sinyange et al 2018">{{cite journal |last1=Sinyange |first1=Nyambe |last2=Brunkard |first2=Joan M. |last3=Kapata |first3=Nathan |last4=Mazaba |first4=Mazyanga Lucy |last5=Musonda |first5=Kunda G. |last6=Hamoonga |first6=Raymond |last7=Kapina |first7=Muzala |last8=Kapaya |first8=Fred |last9=Mutale |first9=Lwito |last10=Kateule |first10=Ernest |last11=Nanzaluka |first11=Francis |last12=Zulu |first12=James |last13=Musyani |first13=Chileshe Lukwesa |last14=Winstead |first14=Alison V. |last15=Davis |first15=William W. |last16=N'cho |first16=Hammad S. |last17=Mulambya |first17=Nelia L. |last18=Sakubita |first18=Patrick |last19=Chewe |first19=Orbie |last20=Nyimbili |first20=Sulani |last21=Onwuekwe |first21=Ezinne V.C. |last22=Adrien |first22=Nedghie |last23=Blackstock |first23=Anna J. |last24=Brown |first24=Travis W. |last25=Derado |first25=Gordana |last26=Garrett |first26=Nancy |last27=Kim |first27=Sunkyung |last28=Hubbard |first28=Sydney |last29=Kahler |first29=Amy M. |last30=Malambo |first30=Warren |last31=Mintz |first31=Eric |last32=Murphy |first32=Jennifer |last33=Narra |first33=Rupa |last34=Rao |first34=Gouthami G. |last35=Riggs |first35=Margaret A. |last36=Weber |first36=Nicole |last37=Yard |first37=Ellen |last38=Zyambo |first38=Khozya D. |last39=Bakyaita |first39=Nathan |last40=Monze |first40=Namani |last41=Malama |first41=Kennedy |last42=Mulwanda |first42=Jabbin |last43=Mukonka |first43=Victor M. |title=Cholera Epidemic — Lusaka, Zambia, October 2017–May 2018 |journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report |date=18 May 2018 |volume=67 |issue=19 |pages=556–559 |doi=10.15585/mmwr.mm6719a5 |pmid=29771877 |pmc=6048949 }}</ref> With intensification of the rains, new cases increased on a daily basis reaching a peak on the first week of January 2018 with over 700 cases reported.<ref>{{Cite journal|date=1 October 2020|title=Emergency Plan of Action Final Report Zambia: Cholera Outbreak Lusaka|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/MDRZM011dfr.pdf|via=International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies}}</ref> In collaboration with partners, the Zambia Ministry of Health (MoH) launched a multifaceted public health response that included increased chlorination of the Lusaka municipal water supply, provision of emergency water supplies, water quality monitoring and testing, enhanced surveillance, epidemiologic investigations, a cholera vaccination campaign, aggressive case management and health care worker training, and laboratory testing of clinical samples.<ref name="Sinyange et al 2018"/> The Zambian Ministry of Health implemented a reactive one-dose Oral Cholera Vaccine (OCV) campaign in April 2016 in three Lusaka compounds, followed by a pre-emptive second-round in December.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Heyerdahl LW, Pugliese-Garcia M, Nkwemu S, Tembo T, Mwamba C, Demolis R, Chilengi R, Gessner BD, Guillermet E, Sharma A|date=May 2019|title="It depends how one understands it:" a qualitative study on differential uptake of oral cholera vaccine in three compounds in Lusaka, Zambia|url= |journal=BMC Infectious Diseases|volume=19|issue=1|pages=421|doi=10.1186/s12879-019-4072-6|pmc=6518637|pmid=31088376}}</ref> === India === The city of [[Kolkata]], [[India]] in the state of [[West Bengal]] in the [[Ganges delta]] has been described as the "homeland of cholera", with regular outbreaks and pronounced seasonality. In India, where the disease is [[Endemism|endemic]], cholera outbreaks occur every year between [[dry season]]s and [[Wet season|rainy seasons]]. India is also characterized by high population density, unsafe drinking water, open drains, and poor sanitation which provide an optimal niche for survival, sustenance and transmission of ''Vibrio cholerae''.<ref>{{cite journal|vauthors=Mandal S|date=July 2011|title=Cholera epidemic in and around Kolkata, India: endemicity and management|journal=Oman Medical Journal|volume=26|issue=4|pages=288–9|doi=10.5001/omj.2011.71|pmc=3191718|pmid=22043439}}</ref> === Democratic Republic of Congo === In [[Goma]] in the Democratic Republic of Congo, cholera has left an enduring mark on human and medical history. Cholera pandemics in the 19th and 20th centuries led to the growth of epidemiology as a science and in recent years it has continued to press advances in the concepts of [[disease ecology]], basic membrane biology, and transmembrane signaling and in the use of scientific information and treatment design.<ref>{{cite journal |last1=Lacey |first1=S. W. |title=Cholera: Calamitous Past, Ominous Future |journal=Clinical Infectious Diseases |date=1 May 1995 |volume=20 |issue=5 |pages=1409–1419 |doi=10.1093/clinids/20.5.1409 |pmid=7620035 |jstor=4458566 }}</ref> ==Notes== {{reflist|group=note}} == References == {{Reflist}} ==Further reading== * {{cite journal |last1=Arnold |first1=David |title=Cholera and Colonialism in British India |journal=Past & Present |date=1986 |volume=113 |issue=113 |pages=118–151 |doi=10.1093/past/113.1.118 |jstor=650982 |pmid=11617906 }} * {{cite journal |last1=Azizi |first1=MH |last2=Azizi |first2=F |title=History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries |journal=Middle East Journal of Digestive Diseases |date=January 2010 |volume=2 |issue=1 |pages=51–55 |pmid=25197514 |pmc=4154910 }} * Bilson, Geoffrey. ''A Darkened House: Cholera in Nineteenth-Century Canada'' (U of Toronto Press, 1980). * {{cite journal |last1=Cooper |first1=Donald B. |title=The New 'Black Death': Cholera in Brazil, 1855-1856 |journal=Social Science History |date=1986 |volume=10 |issue=4 |pages=467–488 |doi=10.2307/1171027 |jstor=1171027 |pmid=11618140 }} * {{cite book |last1=Echenberg |first1=Myron |title=Africa in the Time of Cholera: A History of Pandemics from 1817 to the Present |date=2011 |isbn=978-0-521-18820-3 }} * {{cite journal |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Epidemics and Revolutions: Cholera in Nineteenth-Century Europe |journal=Past & Present |date=1988 |volume=120 |issue=120 |pages=123–146 |doi=10.1093/past/120.1.123 |jstor=650924 |pmid=11617908 }} * {{cite book |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years |date=2005 |isbn=978-0-14-303636-4 }} * Gilbert, Pamela K. ''Cholera and Nation: Doctoring the Social Body in Victorian England" (SUNY Press, 2008). * {{Cite book|last=Hamlin|first=Christopher|title=Cholera: The Biography|publisher=Oxford University Press|year=2009}} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=THE UNIFICATION OF THE GLOBE BY DISEASE? THE INTERNATIONAL SANITARY CONFERENCES ON CHOLERA, 1851–1894 |journal=The Historical Journal |date=June 2006 |volume=49 |issue=2 |pages=453–476 |doi=10.1017/S0018246X06005280 |s2cid=162994263 }} * {{cite journal |last1=Jenson |first1=Deborah |last2=Szabo |first2=Victoria |title=Cholera in Haiti and Other Caribbean Regions, 19th Century |journal=Emerging Infectious Diseases |date=November 2011 |volume=17 |issue=11 |pages=2130–2135 |doi=10.3201/eid1711.110958 |pmid=22099117 |pmc=3310590 }} * {{cite book |last1=Kotar |first1=S. L. |last2=Gessler |first2=J. E. |title=Cholera: A Worldwide History |date=2014 |isbn=978-0-7864-7242-0 }} * {{Cite book|last=Kudlick|first=Catherine Jean|title=Cholera in Post-Revolutionary Paris: A Cultural History|publisher=University of California Press|year=1996|location=Berkeley}} * {{cite journal |last1=Legros |first1=Dominique |title=Global Cholera Epidemiology: Opportunities to Reduce the Burden of Cholera by 2030 |journal=The Journal of Infectious Diseases |date=15 October 2018 |volume=218 |issue=suppl_3 |pages=S137–S140 |doi=10.1093/infdis/jiy486 |pmid=30184102 |pmc=6207143 }} * {{cite journal |last1=Mukharji |first1=Projit Bihari |title=The 'Cholera Cloud' in the Nineteenth-Century 'British World': History of an Object-Without-an-Essence |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=2012 |volume=86 |issue=3 |pages=303–332 |id={{INIST|26721136}} {{Project MUSE|492086}} |doi=10.1353/bhm.2012.0050 |pmid=23241908 |jstor=26305866 |s2cid=207267413 }} * {{cite book|last1=Rosenberg|first1=Charles E.|title=The Cholera Years: The United States in 1832, 1849, and 1866|date=1987|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-72677-9|author-link=Charles E. Rosenberg}} * {{cite journal |last1=Roth |first1=Mitchel |title=Cholera, Community, and Public Health in Gold Rush Sacramento and San Francisco |journal=Pacific Historical Review |date=1997 |volume=66 |issue=4 |pages=527–551 |doi=10.2307/3642236 |jstor=3642236 }} * Snowden, Frank M. ''Naples in the Time of Cholera, 1884-1911'' (Cambridge UP, 1995). * Vinten-Johansen, Peter, ed. ''Investigating Cholera in Broad Street: A History in Documents'' (Broadview Press, 2020). regarding 1850s in England. * Vinten-Johansen, Peter, et al. ''Cholera, chloroform, and the science of medicine: a life of John Snow'' (2003). == External links == {{Commons category|Cholera}} {{Wiktionary|Cholera}} * [https://web.archive.org/web/20130622144054/http://www.who.int/cholera/technical/prevention/control/en/ Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] * [https://web.archive.org/web/20060324155246/http://www.who.int/cholera/ Cholera]—[[World Health Organization]] * [https://www.cdc.gov/cholera/index.html Cholera – ''Vibrio cholerae'' infection]—[[Centers for Disease Control and Prevention]] * {{cite EB1911|wstitle=Cholera|volume=6|pages=262–267|short=1}} {{Medical condition classification and resources |DiseasesDB =29089 |ICD10 ={{ICD10|A|00||a|00}} |ICD9 ={{ICD9|001}} |MedlinePlus =000303 |eMedicineSubj =med |eMedicineTopic=351 |eMedicine_mult= |MeshID =D002771 |Orphanet=173 }} {{Cholera}} {{Diseases of Poverty}} {{Bacterial diseases}} {{Authority control}} c86q0840urnsxzbscxrxmhqcoa0jufw 8476272 8476244 2022-07-28T08:33:29Z Eema97 86179 /* top */ wikitext text/x-wiki = Խոլերա = '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով։ <ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref> Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է։ <ref name="WHO2010" /> Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]։ .<ref name="WHO2010" /> Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց։ .<ref name="CDC2015Pro" /> Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը։ <ref name="WHO2010" />Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։<ref name="WHO2010" /> Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը։<ref name="WHO2010" /> խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]։<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref> Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ։.<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref> Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։ <ref name="Lancet2012" /> Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս։ .<ref name="WHO2010" />Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ։ <ref name="WHO2010" />Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները։<ref name="WHO2010" />[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար։ <ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref> Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել։<ref name="WHO2010" /> Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան։<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref> Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում։<ref name="WHO2010" />Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները։<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref> Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]։ <ref name="WHO2010" /> Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի ։ <ref name="WHO2010" /> Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի։.<ref name="WHO2010" /> Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում։]]<ref name="Lancet2012" /> [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի։<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref> Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ։<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref> [[File:En.Wikipedia-VideoWiki-Cholera.webm|thumb|thumbtime=1:19|upright=1.3|Video summary of this article with VideoWiki ([[Wikipedia:VideoWiki/Cholera|script]])]] == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայնման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: == պատճառագիտություն == {{Main|Vibrio cholerae}} [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ նկարը'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաները հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]:<ref name="Lancet2004" /> Փոխանցումը սովորաբար ֆեկալ–օրալ ճանապարհով է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ անիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> Զարգացած երկրներում խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ զարգացող երկրներում՝ ջրով։<ref name="Lancet2004" /> Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են ծովամթերք, օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ Vibrio cholerae-ն կուտակվում է պլանկտոնային խեցգետնակերպերում, իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են փորլուծություն, և հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այդ այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրի աղտոտում տեղի ունենա։ <ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref> Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն ։<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref><ref group="note">According to [[Centers for Disease Control and Prevention|CDC]],"The infection [cholera] is not likely to spread directly from one person to another; therefore, casual contact with an infected person is not a risk factor for becoming ill."</ref> V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով: <ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref> Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" /> Specifically, animal models indicate that the transcriptional profile of the pathogen changes as it prepares to enter an aquatic environment.<ref name="NEJOct2009review" /> This transcriptional change results in a loss of ability of ''V. cholerae'' to be cultured on standard media, a phenotype referred to as '[[viable but non-culturable]]' (VBNC) or more conservatively '[[active but non-culturable]]' (ABNC).<ref name="NEJOct2009review" /> One study indicates that the culturability of ''V. cholerae'' drops 90% within 24 hours of entering the water, and furthermore that this loss in culturability is associated with a loss in virulence.<ref name="NEJOct2009review" /><ref name="NEJOct2008plos">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Chowdhury A, Flynn J, Schild S, Bourassa L, Shao Y, LaRocque RC, Calderwood SB, Qadri F, Camilli A | display-authors = 6 | title = Transmission of Vibrio cholerae is antagonized by lytic phage and entry into the aquatic environment | journal = PLOS Pathogens | volume = 4 | issue = 10 | pages = e1000187 | date = October 2008 | pmid = 18949027 | pmc = 2563029 | doi = 10.1371/journal.ppat.1000187 }}</ref> Both toxic and non-toxic strains exist. Non-toxic strains can acquire [[toxicity]] through a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]].<ref name="Archivist_1997">{{cite journal |title=Cholera phage discovery |journal=Archives of Disease in Childhood |date=1 March 1997 |volume=76 |issue=3 |pages=274 |doi=10.1136/adc.76.3.274 |pmc=1717096 |last1=Archivist }}</ref> === Զգայունություն === նորմալ առողջ մեծահասակների մոտ խոլերա առաջացնելու համար պահանջվում է մոտ 100 միլիոն բակտերիայի ընդունում։ <ref name=Lancet2004 /> Սակայն այս չափաբաժինը [[Ստամոքսի թթվայնություն|ստամոքսի ցածր թթվայնություն]] ունեցողներր մոտ (օրինակ՝ [[Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտոր|պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորներ]] օգտագործողների մոտ) ավելի քիչ է ։ <ref name=Lancet2004 /> Երեխաները նույնպես ավելի զգայուն են, 2–4 տարեկան երեխաները վարակվածության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեն:<ref name=Lancet2004 />Խոլերայի նկատմամբ զգայունության վրա ազդում է նաև [[Արյան խումբ|արյան խումը]]։ Ամենաընկալունակը արյան O (առաջին) խումբ ունեցողներն են:<ref name=Lancet2004 /> Նվազած իմունիտետով անձինք, ինչպիսիք են ՁԻԱՀ-ով հիվանդները կամ թերսնուցված երեխաները, վարակվելու դեպքում ունենում են հիվանդության ծանր ընթացք :<ref name=WHOpreventionandcontrolofoutbreaks>[http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111122092541/http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf |date=2011-11-22 }}, World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, undated but citing sources from '07, '04, '03, '04, and '05.</ref> [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|Ցիստիկ ֆիբրոզի]] գենետիկական մուտացիան, որը հայտնի է որպես դելտա-F508, մարդկանց մոտ պահպանում է ընտրովի հետերոզիգոտ առավելությունը. մուտացիայի հետերոզիգոտ կրողները (որոնք [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|մուկովիսցիդոզով]] չեն ախտահարվում) ավելի դիմացկուն են V. cholerae–ի նկատմամբ: .<ref name="Bertranpetit_1996">{{cite book |doi=10.1002/9780470514887.ch6 |chapter=Genetic and Geographical Variability in Cystic Fibrosis: Evolutionary Considerations |title=Ciba Foundation Symposium 197 - Variation in the Human Genome |series=Novartis Foundation Symposia |year=2007 |last1=Bertranpetit |first1=Jaume |last2=Calafell |first2=Francesc |volume=197 |pages=97–118 |pmid=8827370 |isbn=978-0-470-51488-7 }}</ref> Այ պարագայում ցիստիկ ֆիբրոզի տրանսմեմբրանային հաղորդունակության կարգավորիչ սպիտակուցների գենետիկական անբավարարությունը խանգարում է բակտերիաների միացմանը [[Աղիքային էպիթել|աղիքային էպիթելի]] հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով վարակի հետևանքները: == մեխանիզմ == [[File:Cholera role of biofilm in intestinal colonization.jpg|thumb|upright=1.4|''Vibrio cholerae–ի աղիքային գաղութացումը'']] Բակտերիաների մեծ մասը չի գոյատևում մարդու [[Ստամոքս|ստամոքսի]] թթվային պայմաններում:<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015" /> The few surviving bacteria conserve their energy and stored [[nutrient]]s during the passage through the stomach by shutting down [[protein]] production. When the surviving bacteria exit the stomach and reach the [[small intestine]], they must propel themselves through the thick [[Mucus#Digestive system|mucus]] that lines the small intestine to reach the intestinal walls where they can attach and thrive.<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015">{{cite journal | vauthors = Almagro-Moreno S, Pruss K, Taylor RK | title = Intestinal Colonization Dynamics of Vibrio cholerae | journal = PLOS Pathogens | volume = 11 | issue = 5 | pages = e1004787 | date = May 2015 | pmid = 25996593 | pmc = 4440752 | doi = 10.1371/journal.ppat.1004787 }}</ref> Once the cholera bacteria reach the intestinal wall, they no longer need the [[flagellum|flagella]] to move. The bacteria stop producing the protein [[flagellin]] to conserve energy and nutrients by changing the mix of proteins that they express in response to the changed chemical surroundings. On reaching the intestinal wall, ''V. cholerae'' start producing the [[exotoxin|toxic proteins]] that give the infected person a watery diarrhea. This carries the multiplying new generations of ''V. cholerae'' bacteria out into the drinking water of the next host if proper sanitation measures are not in place.<ref>{{cite journal |last1=Wolfe |first1=Marlene |last2=Kaur |first2=Mehar |last3=Yates |first3=Travis |last4=Woodin |first4=Mark |last5=Lantagne |first5=Daniele |title=A Systematic Review and Meta-Analysis of the Association between Water, Sanitation, and Hygiene Exposures and Cholera in Case–Control Studies |journal=The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene |date=2 August 2018 |volume=99 |issue=2 |pages=534–545 |doi=10.4269/ajtmh.17-0897 |pmid=29968551 |pmc=6090371 }}</ref> The [[cholera toxin]] (CTX or CT) is an [[oligomer]]ic complex made up of six [[protein subunit]]s: a single copy of the A subunit (part A), and five copies of the B subunit (part B), connected by a [[disulfide bond]]. The five B subunits form a five-membered ring that binds to [[GM1]] [[ganglioside]]s on the surface of the intestinal epithelium cells. The A1 portion of the A subunit is an enzyme that [[ADP-ribosylation|ADP-ribosylates]] [[G protein]]s, while the A2 chain fits into the central pore of the B subunit ring. Upon binding, the complex is taken into the cell via receptor-mediated [[endocytosis]]. Once inside the cell, the disulfide bond is reduced, and the A1 subunit is freed to bind with a human partner protein called [[ADP-ribosylation factor 6]] (Arf6).<ref name=O>{{cite journal | vauthors = O'Neal CJ, Jobling MG, Holmes RK, Hol WG | title = Structural basis for the activation of cholera toxin by human ARF6-GTP | journal = Science | volume = 309 | issue = 5737 | pages = 1093–6 | date = August 2005 | pmid = 16099990 | doi = 10.1126/science.1113398 | s2cid = 8669389 | bibcode = 2005Sci...309.1093O }}</ref> Binding exposes its active site, allowing it to permanently ribosylate the [[Gs alpha subunit]] of the [[heterotrimeric G protein]]. This results in constitutive [[Cyclic adenosine monophosphate|cAMP]] production, which in turn leads to the secretion of water, sodium, potassium, and bicarbonate into the lumen of the small intestine and rapid dehydration. The gene encoding the cholera toxin was introduced into ''V. cholerae'' by [[horizontal gene transfer]]. Virulent strains of ''V. cholerae'' carry a variant of a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]] called [[CTXφ Bacteriophage|CTXφ]]. Microbiologists have studied the [[gene expression|genetic mechanisms]] by which the ''V. cholerae'' bacteria turn off the production of some proteins and turn on the production of other proteins as they respond to the series of chemical environments they encounter, passing through the stomach, through the mucous layer of the small intestine, and on to the intestinal wall.<ref name="DiRita">{{cite journal | vauthors = DiRita VJ, Parsot C, Jander G, Mekalanos JJ | title = Regulatory cascade controls virulence in Vibrio cholerae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 88 | issue = 12 | pages = 5403–7 | date = June 1991 | pmid = 2052618 | pmc = 51881 | doi = 10.1073/pnas.88.12.5403 | bibcode = 1991PNAS...88.5403D | doi-access = free }}</ref> Of particular interest have been the genetic mechanisms by which cholera bacteria turn on the protein production of the toxins that interact with host cell mechanisms to pump [[chloride]] ions into the small intestine, creating an ionic pressure which prevents sodium ions from entering the cell. The chloride and sodium ions create a salt-water environment in the small intestines, which through osmosis can pull up to six liters of water per day through the intestinal cells, creating the massive amounts of diarrhea. The host can become rapidly dehydrated unless treated properly.<ref name="who.int">"Cholera Fact Sheet", World Health Organization. [https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505185900/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html |date=2012-05-05 }}. Retrieved November 5, 2013.</ref> By inserting separate, successive sections of ''V. cholerae'' DNA into the DNA of other bacteria, such as ''[[Escherichia coli|E. coli]]'' that would not naturally produce the protein toxins, researchers have investigated the mechanisms by which ''V. cholerae'' responds to the changing chemical environments of the stomach, mucous layers, and intestinal wall. Researchers have discovered a complex cascade of regulatory proteins controls expression of ''V. cholerae'' [[virulence]] determinants.<ref>{{cite journal |last1=Peterson |first1=Kenneth M |last2=Gellings |first2=Patrick S |title=Multiple intraintestinal signals coordinate the regulation of Vibrio cholerae virulence determinants |journal=Pathogens and Disease |date=1 February 2018 |volume=76 |issue=1 |doi=10.1093/femspd/ftx126 |pmid=29315383 |doi-access=free }}</ref> In responding to the chemical environment at the intestinal wall, the ''V. cholerae'' bacteria produce the TcpP/TcpH proteins, which, together with the ToxR/ToxS proteins, activate the expression of the ToxT regulatory protein. ToxT then directly activates expression of [[virulence]] genes that produce the toxins, causing diarrhea in the infected person and allowing the bacteria to colonize the intestine.<ref name="DiRita" /> Current{{when|date=August 2017}} research aims at discovering "the signal that makes the cholera bacteria stop swimming and start to colonize (that is, adhere to the cells of) the small intestine."<ref name="DiRita" /> === Genetic structure === {{Main|Vibrio cholerae}} [[Amplified fragment length polymorphism]] [[DNA profiling|fingerprinting]] of the pandemic [[genetic isolate|isolates]] of ''V. cholerae'' has revealed variation in the genetic structure. Two [[gene cluster|clusters]] have been identified: Cluster I and Cluster II. For the most part, Cluster I consists of strains from the 1960s and 1970s, while Cluster II largely contains strains from the 1980s and 1990s, based on the change in the clone structure. This grouping of strains is best seen in the strains from the African continent.<ref>{{Unreliable medical source|date=December 2013}} {{cite journal | vauthors = Lan R, Reeves PR | title = Pandemic spread of cholera: genetic diversity and relationships within the seventh pandemic clone of Vibrio cholerae determined by amplified fragment length polymorphism | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 172–81 | date = January 2002 | pmid = 11773113 | pmc = 120103 | doi = 10.1128/JCM.40.1.172-181.2002 }}</ref> === Հակաբիոտիկակայունություն === Աշխարհի շատ հատվածներում խոլերայի նկատմամբ [[Հակաբիոտիկակայունություն|հակաբիոտիկակայունությունն]] աճել է։ Օրինակ՝ [[Բանգլադեշ|Բանգլադեշում]] շատ դեպքեր կայուն են [[Տետրացիկլին|տետրացիկլինի]], [[Տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլ|տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլի]] և [[Էրիթրոմիցին|էրիթրոմիցինի]] նկատմամբ։ Հասանելի են արագ ախտորոշման մեթոդներ՝ [[Բազմադեղորայքակայունություն|բազմադեղորայքակայուն]] դեպքերի բացահայտման համար: .<ref name="Mackay">{{cite book|title=Real-Time PCR in microbiology: From diagnosis to characterization|publisher=Caister Academic Press|year=2007|isbn=978-1-904455-18-9|editor=Mackay IM}}</ref> Հայտնաբերվել են նոր սերնդի հակամանրէային դեղամիջոցներ, որոնք [[in vitro]] պայմաններում արդյունավետ են խոլերայի բակտերիաների դեմ:<ref name="Ramamurthy">{{cite book |title=Vibrio cholerae: Genomics and molecular biology |publisher=Caister Academic Press |year=2008 |isbn=978-1-904455-33-2 |chapter=Antibiotic resistance in ''Vibrio cholerae'' |author=Ramamurthy T |chapter-url=https://www.caister.com/hsp/abstracts/vib/12.html |page=195 }}</ref> == ախտորոշում == A rapid [[dipstick]] test is available to determine the presence of ''V. cholerae''.<ref name="NEJM2006" /> In those samples that test positive, further testing should be done to determine antibiotic resistance.<ref name="NEJM2006" /> In [[epidemic]] situations, a clinical diagnosis may be made by taking a [[medical history|patient history]] and doing a brief examination. Treatment is usually started without or before confirmation by laboratory analysis.{{citation needed|date=August 2020}} Stool and swab samples collected in the acute stage of the disease, before antibiotics have been administered, are the most useful specimens for laboratory diagnosis. If an epidemic of cholera is suspected, the most common causative agent is ''V. cholerae'' O1. If ''V. cholerae'' [[serotype|serogroup]] O1 is not isolated, the laboratory should test for ''V. cholerae'' O139. However, if neither of these organisms is isolated, it is necessary to send stool specimens to a reference laboratory.{{citation needed|date=August 2020}} Infection with ''V. cholerae'' O139 should be reported and handled in the same manner as that caused by ''V. cholerae'' O1. The associated diarrheal illness should be referred to as cholera and must be reported in the United States.<ref name="CDC_Diag">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/Laboratory-Methods-for-the-Diagnosis-of-Epidemic-Dysentery-and-Cholera.pdf|title=Laboratory Methods for the Diagnosis of Epidemic Dysentery and Cholera|year=1999|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=2017-06-30|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170623024004/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/laboratory-methods-for-the-diagnosis-of-epidemic-dysentery-and-cholera.pdf|archive-date=2017-06-23}}</ref> == կանխարգելում == [[File:It doesn't hurt, but it tickles. A U.S. Navy hospital corpsman, member of a USAID military health team, inoculates a flo - NARA - 541855.jpg|thumb|upright=1.3|Preventive inoculation against cholera in 1966]] The [[World Health Organization]] (WHO) recommends focusing on prevention, preparedness, and response to combat the spread of cholera.<ref name="who.int" /> They also stress the importance of an effective surveillance system.<ref name="who.int" /> Governments can play a role in all of these areas. === Water, sanitation and hygiene === {{Further|WASH#Health aspects}} Although cholera may be life-threatening, prevention of the disease is normally straightforward if proper [[sanitation]] practices are followed. In [[developed countries]], due to nearly universal advanced [[water treatment]] and sanitation practices present there, cholera is rare. For example, the last major outbreak of cholera in the United States occurred in 1910–1911.<ref name="moltke1">{{cite news |title=CHOLERA KILLS BOY; EIGHTH DEATH HERE; All Other Suspected Cases Now in Quarantine and Show No Alarming Symptoms. |url=https://www.nytimes.com/1911/07/18/archives/cholera-kills-boy-eighth-death-here-all-other-suspected-cases-now.html |work=The New York Times |date=18 July 1911 }}</ref><ref name="moltke2">{{cite news |title=More Cholera in Port |url=https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412:250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |quote=A case of cholera developed today in the steerage of the Hamburg-American liner [[SMS Moltke (1877)|Moltke]], which has been detained at quarantine as a possible cholera carrier since Monday last. Dr. A.H. Doty, health officer of the port, reported the case tonight with the additional information that another cholera patient from the Moltke is under treatment at [[Swinburne Island]]. |newspaper=[[The Washington Post]] |date=October 10, 1910 |access-date=2008-12-11 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081216072507/http://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412%3A250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS%3AFT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |archive-date=December 16, 2008 }}</ref> Cholera is mainly a risk in [[Developing country|developing countries]] in those areas where access to [[WASH|WASH (water, sanitation and hygiene)]] infrastructure is still inadequate. Effective sanitation practices, if instituted and adhered to in time, are usually sufficient to stop an epidemic. There are several points along the cholera transmission path at which its spread may be halted:<ref>{{Cite web|title=Cholera|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|access-date=2020-08-20|website=www.who.int|language=en}}</ref> * Sterilization: Proper disposal and treatment of all materials that may have come into contact with the feces of other people with cholera (e.g., clothing, bedding, etc.) are essential. These should be [[Disinfection|sanitized]] by washing in hot water, using [[chlorine]] [[bleach]] if possible. Hands that touch cholera patients or their clothing, bedding, etc., should be thoroughly cleaned and disinfected with chlorinated water or other effective antimicrobial agents. * [[Sewage]] and [[fecal sludge management]]: In cholera-affected areas, sewage and fecal sludge need to be treated and managed carefully in order to stop the spread of this disease via [[human excreta]]. Provision of [[sanitation]] and [[hygiene]] is an important preventative measure.<ref name="who.int" /> [[Open defecation]], release of untreated sewage, or dumping of fecal sludge from [[pit latrine]]s or [[septic tank]]s into the environment need to be prevented.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AGQVBeNM_80C&pg=PA5|title=Urban Water Security: Managing Risks: UNESCO-IHP|last1=Cisneros|first1=Blanca Jimenez|last2=Rose|first2=Joan B. | name-list-style = vanc |date=2009-03-24|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-88162-0|language=en}}</ref> In many cholera affected zones, there is a low degree of [[sewage treatment]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rd3zCAAAQBAJ&pg=GBS.PA24|title=Cholera and the Ecology of Vibrio cholerae| vauthors = Drasar BS, Forrest DB |date=2012-12-06|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-94-009-1515-2|page=24}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dAT9CgAAQBAJ&pg=PA219|title=A Companion to the Anthropology of Environmental Health|last=Singer|first=Merrill | name-list-style = vanc |date=2016-05-31|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-78699-4|page=219}}</ref> Therefore, the implementation of [[dry toilet]]s that do not contribute to [[water pollution]], as they do not flush with water, may be an interesting alternative to [[flush toilet]]s.<ref>{{cite news |last1=Gili |first1=Enrique |date=9 June 2015 |title=Starting a poop to compost movement |url=https://www.dw.com/en/global-ideas-haiti-poop-compost-toilets/a-18504469 |work=Deutsche Welle }}</ref> * Sources: Warnings about possible cholera contamination should be posted around contaminated water sources with directions on how to [[decontamination|decontaminate]] the water (boiling, chlorination etc.) for possible use. * [[Water purification]]: All water used for drinking, washing, or cooking should be sterilized by either boiling, [[Water chlorination|chlorination]], ozone water treatment, ultraviolet light sterilization (e.g., by [[solar water disinfection]]), or antimicrobial filtration in any area where cholera may be present. Chlorination and boiling are often the least expensive and most effective means of halting transmission. [[Cloth filter]]s or [[#Sari filtration|sari filtration]], though very basic, have significantly reduced the occurrence of cholera when used in poor villages in [[Bangladesh]] that rely on untreated surface water. Better antimicrobial filters, like those present in advanced individual water treatment hiking kits, are most effective. Public health education and adherence to appropriate sanitation practices are of primary importance to help prevent and control transmission of cholera and other diseases. [[Hand washing|Handwashing]] with soap or ash after using a [[toilet]] and before handling food or eating is also recommended for cholera prevention by WHO Africa.<ref>{{cite web |title=Cholera and food safety |url=http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |publisher=[[World Health Organization]] |access-date=2017-08-20 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821044840/http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |archive-date=2017-08-21 }}</ref> <gallery class="center" widths="225px" heights="200px"> File:Unsafe disposal of faecal sludge or sewage in Haiti (6458176073).jpg|Dumping of [[sewage]] or [[Fecal sludge management|fecal sludge]] from a UN camp into a lake in the surroundings of [[Port-au-Prince]] is thought to have contributed to the spread of [[2010 Haiti cholera outbreak|cholera after the Haiti earthquake in 2010]], killing thousands. File:A SOIL EkoLakay toilet customer. (15921409131).jpg|Example of a [[urine-diverting dry toilet]] in a cholera-affected area in [[Haiti]]. This type of toilet stops transmission of disease via the [[Fecal–oral route|fecal-oral route]] due to [[water pollution]]. File:Cholera hospital in Dhaka.jpg|[[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|Cholera hospital]] in [[Dhaka]], showing typical "cholera beds". </gallery> === ապրելիություն === [[File:Using Precipitation Data to Assess Risk of Cholera Outbreaks.webm|thumb|upright=1.3|A modelling approach using satellite data can enhance our ability to develop cholera risk maps in several regions of the globe.]] Surveillance and prompt reporting allow for containing cholera epidemics rapidly. Cholera exists as a seasonal disease in many endemic countries, occurring annually mostly during [[Wet season|rainy seasons]]. Surveillance systems can provide early alerts to outbreaks, therefore leading to coordinated response and assist in preparation of preparedness plans. Efficient surveillance systems can also improve the risk assessment for potential cholera outbreaks. Understanding the seasonality and location of outbreaks provides guidance for improving cholera control activities for the most vulnerable.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |title=Cholera: prevention and control |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2008-12-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081214042133/http://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |archive-date=2008-12-14 }}</ref> For prevention to be effective, it is important that cases be reported to national health authorities.<ref name=Lancet2004 /> === պատվաստում === {{Main|Cholera vaccine}} [[File:Euvichol-plus.jpg|thumb|Euvichol-plus oral vaccine for cholera]] Spanish physician [[Jaume Ferran i Clua]] developed a cholera inoculation in 1885, the first to immunize humans against a bacterial disease.<ref>[http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others#EVT_101034 onlinelibrary.wiley.com] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150211100824/http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others|date=2015-02-11}}</ref> However, his vaccine and inoculation was rather controversial and was rejected by his peers and several investigation commissions.<ref name=":0">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Waldemar Haffkine's Cholera Vaccines and the Ferran-Haffkine Priority Dispute |journal=Journal of the History of Medicine and Allied Sciences |date=1982 |volume=XXXVII |issue=4 |pages=399–422 |doi=10.1093/jhmas/xxxvii.4.399 |pmid=6759570 }}</ref><ref name=":1">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Jaime Ferran and Preventive Inoculation Against Cholera |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=1981 |volume=55 |issue=4 |pages=516–532 |jstor=44441415 |pmid=7039738 }}</ref><ref name=":2">{{cite journal |last1=Hawgood |first1=Barbara J |title=Waldemar Mordecai Haffkine, CIE (1860–1930): prophylactic vaccination against cholera and bubonic plague in British India |journal=Journal of Medical Biography |date=February 2007 |volume=15 |issue=1 |pages=9–19 |doi=10.1258/j.jmb.2007.05-59 |pmid=17356724 |s2cid=42075270 }}</ref> Russian-Jewish bacteriologist [[Waldemar Haffkine]] successfully developed the first human cholera vaccine in July 1892.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>[http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm haffkineinstitute.org] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924024552/http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm|date=2015-09-24}}</ref> He conducted a massive inoculation program in [[British India]].<ref name=":2" /><ref>{{Cite news|date=2020-12-11|title=Waldemar Haffkine: The vaccine pioneer the world forgot|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-55050012|access-date=2021-01-20}}</ref> A number of safe and effective oral vaccines for cholera are available.<ref name="pmid21412922">{{cite journal | vauthors = Sinclair D, Abba K, Zaman K, Qadri F, Graves PM | title = Oral vaccines for preventing cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD008603 | date = March 2011 | pmid = 21412922 | pmc = 6532691 | doi = 10.1002/14651858.CD008603.pub2 | editor = Sinclair D }}</ref> The World Health Organization (WHO) has three prequalified oral cholera vaccines (OCVs): Dukoral, Sanchol, and Euvichol. [[Dukoral]], an orally administered, inactivated whole cell vaccine, has an overall efficacy of about 52% during the first year after being given and 62% in the second year, with minimal side effects.<ref name="pmid21412922" /> It is available in over 60 countries. However, it is not currently{{when|date=August 2017}} recommended by the [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) for most people traveling from the United States to endemic countries.<ref name="CDC_Vacc">{{cite web| title=Is a vaccine available to prevent cholera?| work=CDC disease info: Cholera| url=https://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| date=2010-10-22| access-date=2010-10-24| url-status=live| archive-url=https://web.archive.org/web/20101026085158/http://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| archive-date=2010-10-26}}</ref> The vaccine that the [[Food and Drug Administration|US Food and Drug Administration]] (FDA) recommends, [[Vaxchora]], is an [[Cholera vaccine#Oral|oral attenuated live vaccine]], that is effective as a single dose.<ref>[http://www.immunize.org/fda/ FDA Product Approval – Immunization Action Coalition] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170415125256/http://www.immunize.org/fda/ |date=2017-04-15 }}</ref> One injectable vaccine was found to be effective for two to three years. The protective efficacy was 28% lower in children less than five years old.<ref>{{cite journal | vauthors = Graves PM, Deeks JJ, Demicheli V, Jefferson T | title = Vaccines for preventing cholera: killed whole cell or other subunit vaccines (injected) | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 8 | pages = CD000974 | date = August 2010 | volume = 2019 | pmid = 20687062 | pmc = 6532721 | doi = 10.1002/14651858.CD000974.pub2 | editor = Graves PM }}</ref> However, {{as of|2010|lc=y}}, it has limited availability.<ref name=WHO2010 /> Work is under way to investigate the role of mass vaccination.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |title=Cholera vaccines |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2010-02-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216224558/http://who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |archive-date=2010-02-16 }}</ref> The WHO recommends immunization of high-risk groups, such as children and people with [[HIV]], in countries where this disease is [[Endemism|endemic]].<ref name=WHO2010 /> If people are immunized broadly, [[herd immunity]] results, with a decrease in the amount of contamination in the environment.<ref name=NEJM2006 /> WHO recommends that oral cholera vaccination be considered in areas where the disease is endemic (with seasonal peaks), as part of the response to outbreaks, or in a humanitarian crisis during which the risk of cholera is high.<ref>{{cite journal |title=News from the World Health Organization: Epidemiological Methods for Environmental Health Initiatives in WHO |journal=International Journal of Epidemiology |date=1993 |volume=22 |issue=5 |pages=961–962 |doi=10.1093/ije/22.5.961 }}</ref> Oral Cholera Vaccine (OCV) has been recognized as an adjunct tool for prevention and control of cholera. The World Health Organization (WHO) has prequalified three bivalent cholera vaccines—Dukoral (SBL Vaccines), containing a non-toxic B-subunit of cholera toxin and providing protection against V. cholerae O1; and two vaccines developed using the same transfer of technology—ShanChol (Shantha Biotec) and Euvichol (EuBiologics Co.), which have bivalent O1 and O139 oral killed cholera vaccines.<ref>{{cite journal|vauthors=Ryan ET|date=January 2011|title=The cholera pandemic, still with us after half a century: time to rethink|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=5|issue=1|pages=e1003|doi=10.1371/journal.pntd.0001003|pmc=3026764|pmid=21283611}}</ref> Oral cholera vaccination could be deployed in a diverse range of situations from cholera-endemic areas and locations of humanitarian crises, but no clear consensus exists.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Deen J, von Seidlein L, Luquero FJ, Troeger C, Reyburn R, Lopez AL, Debes A, Sack DA|date=January 2016|title=The scenario approach for countries considering the addition of oral cholera vaccination in cholera preparedness and control plans|journal=The Lancet. Infectious Diseases|volume=16|issue=1|pages=125–129|doi=10.1016/S1473-3099(15)00298-4|pmid=26494426|doi-access=free}}</ref> === Sari filtration === {{Main|Cloth filter}} [[Image:Washing Utensils And Vegetables.png|Women at a village pond in [[Matlab, Bangladesh]] washing utensils and vegetables. The woman on the right is putting a sari filter onto a water-collecting pot (or [[Kalasha|kalash]]) to filter water for drinking.|thumb|240px]] Developed for use in [[Bangladesh]], the "sari filter" is a simple and cost-effective [[appropriate technology]] method for reducing the contamination of drinking water. Used [[sari]] cloth is preferable but other types of used cloth can be used with some effect, though the effectiveness will vary significantly. Used cloth is more effective than new cloth, as the repeated washing reduces the space between the fibers. Water collected in this way has a greatly reduced [[pathogen]] count—though it will not necessarily be perfectly safe, it is an improvement for poor people with limited options.<ref name=Ram2010>{{cite book|author=Ramamurthy T|title=Epidemiological and Molecular Aspects on Cholera|year=2010|publisher=Springer|isbn=978-1-60327-265-0|page=330|url=https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107134836/https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|archive-date=2015-11-07}}</ref> In Bangladesh this practice was found to decrease rates of cholera by nearly half.<ref name=Merr2010>{{cite book|author=Merrill RM|title=Introduction to epidemiology.|year=2010|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-6622-1|page=43|url=https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|edition=5th|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106194307/https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|archive-date=2015-11-06}}</ref> It involves folding a ''sari'' four to eight times.<ref name=Ram2010 /> Between uses the cloth should be rinsed in clean water and dried in the sun to kill any bacteria on it.<ref>{{cite book|author=Starr C|title=Biology: Today and Tomorrow with Physiology|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79701-0|page=563|url=https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|edition=2|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107022134/https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|archive-date=2015-11-07}}</ref> A [[nylon]] cloth appears to work as well but is not as affordable.<ref name=Merr2010 /> == բուժում == [[File:Cholera rehydration nurses.jpg|thumb|upright=1.3|Cholera patient being treated by [[oral rehydration therapy]] in 1992]] Continued eating speeds the recovery of normal intestinal function. The WHO recommends this generally for cases of diarrhea no matter what the underlying cause.<ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005 /> A CDC training manual specifically for cholera states: "Continue to breastfeed your baby if the baby has watery diarrhea, even when traveling to get treatment. Adults and older children should continue to eat frequently."<ref name=CDCCommunityHealthWorkerTrainingManual>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|title=Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention and Control|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702064520/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|archive-date=2017-07-02}}</ref> === հեղուկներ === The most common error in caring for patients with cholera is to underestimate the speed and volume of fluids required.<ref>[http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf globalhealthcenter.umn.edu] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203010620/http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf |date=2013-12-03 }}</ref> In most cases, cholera can be successfully treated with [[oral rehydration therapy]] (ORT), which is highly effective, safe, and simple to administer.<ref name=NEJM2006 /> Rice-based solutions are preferred to glucose-based ones due to greater efficiency.<ref name=NEJM2006 /> In severe cases with significant dehydration, [[intravenous]] rehydration may be necessary. [[Ringer's lactate]] is the preferred solution, often with added potassium.<ref name=Lancet2004 /><ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005>{{cite book |title=The treatment of diarrhoea: a manual for physicians and other senior health workers |date=2005 |publisher=World Health Organization |pages=10, 16–17 |isbn=978-92-4-159318-2 |hdl=10665/43209 |hdl-access=free }}</ref> Large volumes and continued replacement until diarrhea has subsided may be needed.<ref name=Lancet2004 /> Ten percent of a person's body weight in fluid may need to be given in the first two to four hours.<ref name=Lancet2004 /> This method was first tried on a mass scale during the [[Bangladesh Liberation War]], and was found to have much success.<ref>[https://foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera The Civil War That Killed Cholera] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131220165056/http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera |date=2013-12-20 }}, foreignpolicy.com.</ref> Despite widespread beliefs, fruit juices and commercial fizzy drinks like cola are not ideal for rehydration of people with serious infections of the intestines, and their excessive sugar content may even harm water uptake.<ref>{{cite news |title=Sugary drinks 'worsen vomit bug' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8010346.stm |work=BBC News |date=22 April 2009 }}</ref> If commercially produced oral rehydration solutions are too expensive or difficult to obtain, solutions can be made. One such recipe calls for 1 liter of boiled water, 1/2 teaspoon of salt, 6 teaspoons of sugar, and added mashed banana for potassium and to improve taste.<ref>{{cite web|url=http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|title=Oral Rehydration Solutions: Made at Home|year=2010|access-date=2010-10-29|publisher=The Mother and Child Health and Education Trust|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124130823/http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|archive-date=2010-11-24}}</ref> === էլեկտրոլիտներ === As there frequently is initially [[acidosis]], the [[potassium]] level may be normal, even though large losses have occurred.<ref name=Lancet2004 /> As the dehydration is corrected, potassium levels may decrease rapidly, and thus need to be replaced.<ref name=Lancet2004 /> This may be done by consuming foods high in potassium, like bananas or coconut water.<ref name=choleraoutbreaksteps /> === հակաբիոտիկներ === [[Antibiotic]] treatments for one to three days shorten the course of the disease and reduce the severity of the symptoms.<ref name=Lancet2004 /> Use of antibiotics also reduces fluid requirements.<ref>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=March 11, 2015}}</ref> People will recover without them, however, if sufficient hydration is maintained.<ref name=NEJM2006 /> The WHO only recommends antibiotics in those with severe dehydration.<ref name=choleraoutbreaksteps>{{cite web|title=First steps for managing an outbreak of acute diarrhea|url=https://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|publisher=World Health Organization Global Task Force on Cholera Control|access-date=November 23, 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140805150434/http://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|archive-date=August 5, 2014}}</ref> [[Doxycycline]] is typically used first line, although some [[Strain (biology)|strains]] of ''V. cholerae'' have shown [[Antibiotic resistance|resistance]].<ref name=Lancet2004 /> Testing for resistance during an outbreak can help determine appropriate future choices.<ref name=Lancet2004 /> Other antibiotics proven to be effective include [[cotrimoxazole]], [[erythromycin]], [[tetracycline]], [[chloramphenicol]], and [[furazolidone]].<ref>{{cite web |archive-url=https://web.archive.org/web/20121106021041/http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm|archive-date=6 November 2012|url=http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm |title=Cholera treatment|publisher=Molson Medical Informatics |year=2007 |access-date=2008-01-03}}</ref> [[Fluoroquinolone]]s, such as [[ciprofloxacin]], also may be used, but resistance has been reported.<ref>{{cite journal | vauthors = Krishna BV, Patil AB, Chandrasekhar MR | title = Fluoroquinolone-resistant Vibrio cholerae isolated during a cholera outbreak in India | journal = Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene | volume = 100 | issue = 3 | pages = 224–6 | date = March 2006 | pmid = 16246383 | doi = 10.1016/j.trstmh.2005.07.007 }}</ref> Antibiotics improve outcomes in those who are both severely and not severely dehydrated.<ref name="Lei2014">{{cite journal | vauthors = Leibovici-Weissman Y, Neuberger A, Bitterman R, Sinclair D, Salam MA, Paul M | title = Antimicrobial drugs for treating cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD008625 | date = June 2014 | pmid = 24944120 | pmc = 4468928 | doi = 10.1002/14651858.CD008625.pub2 }}</ref> [[Azithromycin]] and [[tetracycline]] may work better than [[doxycycline]] or [[ciprofloxacin]].<ref name="Lei2014" /> === Zinc supplementation === In Bangladesh [[zinc]] supplementation reduced the duration and severity of diarrhea in children with cholera when given with antibiotics and rehydration therapy as needed. It reduced the length of disease by eight hours and the amount of diarrhea stool by 10%.<ref name=CDC2013>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera-Zinc Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203084037/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|archive-date=December 3, 2013}}</ref> Supplementation appears to be also effective in both treating and preventing infectious diarrhea due to other causes among children in the developing world.<ref name=CDC2013 /><ref>{{cite journal | vauthors = Telmesani AM | title = Oral rehydration salts, zinc supplement and rota virus vaccine in the management of childhood acute diarrhea | journal = Journal of Family & Community Medicine | volume = 17 | issue = 2 | pages = 79–82 | date = May 2010 | pmid = 21359029 | pmc = 3045093 | doi = 10.4103/1319-1683.71988 }}</ref> == կանխատեսում == If people with cholera are treated quickly and properly, the mortality rate is less than 1%; however, with untreated cholera, the mortality rate rises to 50–60%.<ref name="Lancet2004" /><ref name=textbook>{{cite web|url=http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|title=''Vibrio cholerae'' and Asiatic Cholera|publisher=Todar's Online Textbook of Bacteriology|author=Todar K|access-date=2010-12-20|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101228115128/http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|archive-date=2010-12-28}}</ref> For certain genetic strains of cholera, such as the one present during the [[2010 Haiti cholera outbreak|2010 epidemic in Haiti]] and the 2004 outbreak in India, death can occur within two hours of becoming ill.<ref name="Knox2010">{{cite news |last1=Knox |first1=Richard |title=Toward A New Strategy For Fighting Cholera In Haiti |url=https://www.npr.org/sections/health-shots/2010/12/10/131972272/toward-a-new-strategy-for-fighting-cholera-in-haiti |work=NPR |date=10 December 2010 }}</ref> == համաճարակաբանություն == Cholera affects an estimated 2.8&nbsp;million people worldwide, and causes approximately 95,000&nbsp;deaths a year (uncertainty range: 21,000-143,000) {{as of|2015|lc=y}}.<ref>{{cite journal |last1=Ali |first1=Mohammad |last2=Nelson |first2=Allyson R. |last3=Lopez |first3=Anna Lena |last4=Sack |first4=David A. |title=Updated Global Burden of Cholera in Endemic Countries |journal=PLOS Neglected Tropical Diseases |date=4 June 2015 |volume=9 |issue=6 |pages=e0003832 |doi=10.1371/journal.pntd.0003832 |pmid=26043000 |pmc=4455997 }}</ref><ref name=Loz2012>{{cite journal |last1=Lozano |first1=Rafael |last2=Naghavi |first2=Mohsen |last3=Foreman |first3=Kyle |last4=Lim |first4=Stephen |last5=Shibuya |first5=Kenji |last6=Aboyans |first6=Victor |last7=Abraham |first7=Jerry |last8=Adair |first8=Timothy |last9=Aggarwal |first9=Rakesh |last10=Ahn |first10=Stephanie Y |last11=AlMazroa |first11=Mohammad A |last12=Alvarado |first12=Miriam |last13=Anderson |first13=H Ross |last14=Anderson |first14=Laurie M |last15=Andrews |first15=Kathryn G |last16=Atkinson |first16=Charles |last17=Baddour |first17=Larry M |last18=Barker-Collo |first18=Suzanne |last19=Bartels |first19=David H |last20=Bell |first20=Michelle L |last21=Benjamin |first21=Emelia J |last22=Bennett |first22=Derrick |last23=Bhalla |first23=Kavi |last24=Bikbov |first24=Boris |last25=Abdulhak |first25=Aref Bin |last26=Birbeck |first26=Gretchen |last27=Blyth |first27=Fiona |last28=Bolliger |first28=Ian |last29=Boufous |first29=Soufiane |last30=Bucello |first30=Chiara |last31=Burch |first31=Michael |last32=Burney |first32=Peter |last33=Carapetis |first33=Jonathan |last34=Chen |first34=Honglei |last35=Chou |first35=David |last36=Chugh |first36=Sumeet S |last37=Coffeng |first37=Luc E |last38=Colan |first38=Steven D |last39=Colquhoun |first39=Samantha |last40=Colson |first40=K Ellicott |last41=Condon |first41=John |last42=Connor |first42=Myles D |last43=Cooper |first43=Leslie T |last44=Corriere |first44=Matthew |last45=Cortinovis |first45=Monica |last46=de Vaccaro |first46=Karen Courville |last47=Couser |first47=William |last48=Cowie |first48=Benjamin C |last49=Criqui |first49=Michael H |last50=Cross |first50=Marita |last51=Dabhadkar |first51=Kaustubh C |last52=Dahodwala |first52=Nabila |last53=De Leo |first53=Diego |last54=Degenhardt |first54=Louisa |last55=Delossantos |first55=Allyne |last56=Denenberg |first56=Julie |last57=Des Jarlais |first57=Don C |last58=Dharmaratne |first58=Samath D |last59=Dorsey |first59=E Ray |last60=Driscoll |first60=Tim |last61=Duber |first61=Herbert |last62=Ebel |first62=Beth |last63=Erwin |first63=Patricia J |last64=Espindola |first64=Patricia |last65=Ezzati |first65=Majid |last66=Feigin |first66=Valery |last67=Flaxman |first67=Abraham D |last68=Forouzanfar |first68=Mohammad H |last69=Fowkes |first69=Francis Gerry R |last70=Franklin |first70=Richard |last71=Fransen |first71=Marlene |last72=Freeman |first72=Michael K |last73=Gabriel |first73=Sherine E |last74=Gakidou |first74=Emmanuela |last75=Gaspari |first75=Flavio |last76=Gillum |first76=Richard F |last77=Gonzalez-Medina |first77=Diego |last78=Halasa |first78=Yara A |last79=Haring |first79=Diana |last80=Harrison |first80=James E |last81=Havmoeller |first81=Rasmus |last82=Hay |first82=Roderick J |last83=Hoen |first83=Bruno |last84=Hotez |first84=Peter J |last85=Hoy |first85=Damian |last86=Jacobsen |first86=Kathryn H |last87=James |first87=Spencer L |last88=Jasrasaria |first88=Rashmi |last89=Jayaraman |first89=Sudha |last90=Johns |first90=Nicole |last91=Karthikeyan |first91=Ganesan |last92=Kassebaum |first92=Nicholas |last93=Keren |first93=Andre |last94=Khoo |first94=Jon-Paul |last95=Knowlton |first95=Lisa Marie |last96=Kobusingye |first96=Olive |last97=Koranteng |first97=Adofo |last98=Krishnamurthi |first98=Rita |last99=Lipnick |first99=Michael |display-authors=1 |last100=Lipshultz |first100=Steven E |last101=Ohno |first101=Summer Lockett |last102=Mabweijano |first102=Jacqueline |last103=MacIntyre |first103=Michael F |last104=Mallinger |first104=Leslie |last105=March |first105=Lyn |last106=Marks |first106=Guy B |last107=Marks |first107=Robin |last108=Matsumori |first108=Akira |last109=Matzopoulos |first109=Richard |last110=Mayosi |first110=Bongani M |last111=McAnulty |first111=John H |last112=McDermott |first112=Mary M |last113=McGrath |first113=John |last114=Memish |first114=Ziad A |last115=Mensah |first115=George A |last116=Merriman |first116=Tony R |last117=Michaud |first117=Catherine |last118=Miller |first118=Matthew |last119=Miller |first119=Ted R |last120=Mock |first120=Charles |last121=Mocumbi |first121=Ana Olga |last122=Mokdad |first122=Ali A |last123=Moran |first123=Andrew |last124=Mulholland |first124=Kim |last125=Nair |first125=M Nathan |last126=Naldi |first126=Luigi |last127=Narayan |first127=K M Venkat |last128=Nasseri |first128=Kiumarss |last129=Norman |first129=Paul |last130=O'Donnell |first130=Martin |last131=Omer |first131=Saad B |last132=Ortblad |first132=Katrina |last133=Osborne |first133=Richard |last134=Ozgediz |first134=Doruk |last135=Pahari |first135=Bishnu |last136=Pandian |first136=Jeyaraj Durai |last137=Rivero |first137=Andrea Panozo |last138=Padilla |first138=Rogelio Perez |last139=Perez-Ruiz |first139=Fernando |last140=Perico |first140=Norberto |last141=Phillips |first141=David |last142=Pierce |first142=Kelsey |last143=Pope |first143=C Arden |last144=Porrini |first144=Esteban |last145=Pourmalek |first145=Farshad |last146=Raju |first146=Murugesan |last147=Ranganathan |first147=Dharani |last148=Rehm |first148=Jürgen T |last149=Rein |first149=David B |last150=Remuzzi |first150=Guiseppe |last151=Rivara |first151=Frederick P |last152=Roberts |first152=Thomas |last153=De León |first153=Felipe Rodriguez |last154=Rosenfeld |first154=Lisa C |last155=Rushton |first155=Lesley |last156=Sacco |first156=Ralph L |last157=Salomon |first157=Joshua A |last158=Sampson |first158=Uchechukwu |last159=Sanman |first159=Ella |last160=Schwebel |first160=David C |last161=Segui-Gomez |first161=Maria |last162=Shepard |first162=Donald S |last163=Singh |first163=David |last164=Singleton |first164=Jessica |last165=Sliwa |first165=Karen |last166=Smith |first166=Emma |last167=Steer |first167=Andrew |last168=Taylor |first168=Jennifer A |last169=Thomas |first169=Bernadette |last170=Tleyjeh |first170=Imad M |last171=Towbin |first171=Jeffrey A |last172=Truelsen |first172=Thomas |last173=Undurraga |first173=Eduardo A |last174=Venketasubramanian |first174=N |last175=Vijayakumar |first175=Lakshmi |last176=Vos |first176=Theo |last177=Wagner |first177=Gregory R |last178=Wang |first178=Mengru |last179=Wang |first179=Wenzhi |last180=Watt |first180=Kerrianne |last181=Weinstock |first181=Martin A |last182=Weintraub |first182=Robert |last183=Wilkinson |first183=James D |last184=Woolf |first184=Anthony D |last185=Wulf |first185=Sarah |last186=Yeh |first186=Pon-Hsiu |last187=Yip |first187=Paul |last188=Zabetian |first188=Azadeh |last189=Zheng |first189=Zhi-Jie |last190=Lopez |first190=Alan D |last191=Murray |first191=Christopher JL |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=The Lancet |date=December 2012 |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–2128 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |pmid=23245604 |s2cid=1541253 |hdl=10536/DRO/DU:30050819 |hdl-access=free }}</ref> This occurs mainly in the developing world.<ref>{{cite journal |last1=Reidl |first1=Joachim |last2=Klose |first2=Karl E. |title=Vibrio cholerae and cholera: out of the water and into the host |journal=FEMS Microbiology Reviews |date=June 2002 |volume=26 |issue=2 |pages=125–139 |doi=10.1111/j.1574-6976.2002.tb00605.x |pmid=12069878 |doi-access=free }}</ref> In the early 1980s, death rates are believed to have been greater than three million a year.<ref name=Lancet2004 /> It is difficult to calculate exact numbers of cases, as many go unreported due to concerns that an outbreak may have a negative impact on the tourism of a country.<ref name=NEJM2006>{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Chaignat CL | title = Getting serious about cholera | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 7 | pages = 649–51 | date = August 2006 | pmid = 16914700 | doi = 10.1056/NEJMp068144 | s2cid = 23145226 }}</ref> Cholera remains{{when|date=August 2017}} both [[epidemic]] and endemic in many areas of the world.<ref name=Lancet2004 /> In October 2016, an [[2017 Yemen cholera outbreak|outbreak of cholera]] began in war-ravaged [[Yemen]].<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-40369804 |title=The horrors of Yemen's spiralling cholera crisis |publisher=BBC |author=Johannes Bruwer |date=25 June 2017}}</ref> WHO called it "the worst cholera outbreak in the world".<ref>{{cite news|last1=Dwyer|first1=Colin | name-list-style = vanc |title=Yemen Now Faces 'The Worst Cholera Outbreak In The World,' U.N. Says|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/06/24/534236954/yemen-now-faces-the-worst-cholera-outbreak-in-the-world-u-n-says|access-date=25 June 2017|work=National Public Radio}}</ref> Recent major outbreaks are the [[2010s Haiti cholera outbreak]] and the [[2016–2021 Yemen cholera outbreak]]. In 2019, 93% of the reported 923,037 cholera cases were from [[Yemen]] (with 1911 deaths reported).<ref name="who_report2020"/> Between September 2019 and September 2020, a global total of over 450,000 cases and over 900 deaths was reported; however these numbers suffer from over-reporting from countries that report suspected cases (and not laboratory confirmed cases) as well as under-reporting from countries that do not report official cases (such as Bangladesh, India and Philippines).<ref name="who_report2020"/> Although much is known about the mechanisms behind the spread of cholera, this has not led to a full understanding of what makes cholera outbreaks happen in some places and not others. Lack of treatment of human [[feces]] and lack of treatment of drinking water greatly facilitate its spread, but bodies of water can serve as a [[Natural reservoir|reservoir]], and seafood shipped long distances can spread the disease. Cholera was not known in the [[Americas]] for most of the 20th century, but it reappeared towards the end of that century.<ref>{{cite journal | vauthors = Blake PA | title = Epidemiology of cholera in the Americas | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 22 | issue = 3 | pages = 639–60 | date = September 1993 | doi = 10.1016/S0889-8553(21)00094-7 | pmid = 7691740 }}</ref> After the end of the [[2010s Haiti cholera outbreak]], there have not been any cholera cases in the Americas since February 2019.<ref name="ecdc_cholera">{{Cite web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly|title=Cholera worldwide overview}}</ref> {{as of|August 2021}} the disease is endemic in Africa and some areas of Asia (Bangladesh, India and Yemen).<ref name="ecdc_cholera"/> Cholera is not endemic in Europe, all reported cases had a travel history to endemic areas.<ref name="ecdc_cholera"/> === History of outbreaks === {{See also|Cholera outbreaks and pandemics}} [[File:Africa cholera2008b.jpg|thumb|upright=1.3|Map of the [[Zimbabwean cholera outbreak|2008–2009 cholera outbreak]] in [[sub-Saharan Africa]] showing the statistics as of 12 February 2009]] The word cholera is from {{lang-el|χολέρα}} ''kholera'' from χολή ''kholē'' "bile". Cholera likely has its origins in the [[Indian subcontinent]] as evidenced by its prevalence in the region for centuries.<ref name=Lancet2004 /> The disease appears in the European literature as early as 1642, from the Dutch physician [[Jacobus Bontius|Jakob de Bondt's]] description it in his De Medicina Indorum.<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofmedicine.com/author/d/jacob-de-jacobus-bontius-bondt|title=All Entries by BONDT, Jacob de, Jacobus Bontius: HistoryofMedicine.com|website=www.historyofmedicine.com|language=en-us|access-date=2019-07-23}}</ref> (The "Indorum" of the title refers to the East Indies. He also gave first European descriptions of other diseases.) Early outbreaks in the Indian subcontinent are believed to have been the result of poor living conditions as well as the presence of pools of [[stagnant water|still water]], both of which provide ideal conditions for cholera to thrive.<ref name=Rosenberg /> The disease first spread by [[trade route]]s (land and sea) to [[Russia]] in 1817, later to the rest of [[Europe]], and from Europe to [[North America]] and the rest of the world,<ref name=Lancet2004 /> (hence the name "Asiatic cholera"<ref name=textbook/>). Seven [[cholera pandemic]]s have occurred in the past 200 years, with the seventh [[pandemic]] originating in [[Indonesia]] in 1961.<ref>"[http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 Cholera's seven pandemics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302113041/http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |date=2016-03-02 }}". CBC News. October 22, 2010.</ref> The [[first cholera pandemic]] occurred in the Bengal region of India, near Calcutta starting in 1817 through 1824. The disease dispersed from India to Southeast Asia, the Middle East, Europe, and Eastern Africa.<ref name="Hays">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC|title=Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History| vauthors = Hays JN |publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|isbn=978-1-85109-658-9|page=193}}</ref> The movement of British Army and Navy ships and personnel is believed to have contributed to the range of the pandemic, since the ships carried people with the disease to the shores of the Indian Ocean, from Africa to Indonesia, and north to China and Japan.<ref>{{Citation|last=McNeill|first=William H | name-list-style = vanc |title=Plagues and People|page=268}}.</ref> The [[Second cholera pandemic|second pandemic]] lasted from 1826 to 1837 and particularly affected North America and Europe due to the result of advancements in transportation and global trade, and increased human migration, including soldiers.<ref>{{cite book|title=Something New Under The Sun: An Environmental History of the Twentieth Century World (The Global Century Series).|author=McNeil J}}</ref> The [[Third cholera pandemic|third pandemic]] erupted in 1846, persisted until 1860, extended to North Africa, and reached South America, for the first time specifically affecting Brazil. The [[Fourth cholera pandemic|fourth pandemic]] lasted from 1863 to 1875 spread from India to Naples and Spain. The [[Fifth cholera pandemic|fifth]] pandemic was from 1881 to 1896 and started in India and spread to Europe, Asia, and South America. The [[Sixth cholera pandemic|sixth pandemic]] started 1899–1923. These epidemics were less fatal due to a greater understanding of the cholera bacteria. Egypt, the Arabian peninsula, Persia, India, and the Philippines were hit hardest during these epidemics, while other areas, like Germany in 1892 (primarily the city of Hamburg where more than 8.600 people died)<ref>Richard Evans: Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830–1910. London 1987</ref> and Naples from 1910 to 1911, also experienced severe outbreaks. The [[Seventh cholera pandemic|seventh pandemic]] originated in 1961 in Indonesia and is marked by the emergence of a new strain, nicknamed ''El Tor'', which still persists ({{as of|2018|lc=y}}<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection {{!}} Cholera {{!}} CDC|date=2017-05-16|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2018-04-04}}</ref>) in developing countries.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber|url-access=limited|title=Plagues in World History|last=Aberth|first=John| name-list-style = vanc |publisher=Rowman & Littlefield|year=2011|isbn=978-0-7425-5705-5|location=Lanham, MD|page=[https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber/page/n114 102]}}</ref> Cholera became widespread in the 19th century.<ref>{{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }}</ref> Since then it has killed tens of millions of people.<ref>[[Kelley Lee]] (2003) ''Health impacts of globalization: towards global governance''. Palgrave Macmillan. p.131. {{ISBN|0-333-80254-3}}</ref> In [[Russian Empire|Russia]] alone, between 1847 and 1851, more than one million people perished of the disease.<ref>Geoffrey A. Hosking (2001). ''[https://books.google.com/books?id=oh-5AAmboMUC&pg=PA9 Russia and the Russians: a history]''. Harvard University Press. p.&nbsp;9. {{ISBN|0-674-00473-6}}</ref> It killed 150,000 Americans during the second pandemic.<ref>{{Cite book | author = Byrne JP | title = Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M | url = https://books.google.com/books?id=kRAInwEACAAJ| publisher = ABC-CLIO | year = 2008 | page = 99 | isbn = 978-0-313-34102-1}}</ref> Between 1900 and 1920, perhaps eight million people died of cholera in India.<ref>J. N. Hays (2005). ''[https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC&pg=PA347 Epidemics and pandemics: their impacts on human history]''. p.347. {{ISBN|1-85109-658-2}}</ref> Cholera became the first [[reportable disease]] in the United States due to the significant effects it had on health.<ref name=Lancet2004 /> [[John Snow (physician)|John Snow]], in [[England]], was the first to identify the importance of contaminated water as its cause in 1854.<ref name=Lancet2004 /> Cholera is now no longer considered a pressing health threat in Europe and North America due to [[water filtration|filtering]] and [[Water chlorination|chlorination]] of water supplies, but still heavily affects populations in [[developing countries]]. In the past, vessels flew a yellow [[quarantine]] flag if any crew members or passengers had cholera. No one aboard a vessel flying a yellow flag would be allowed ashore for an extended period, typically 30 to 40 days.<ref>{{cite journal | vauthors = Sehdev PS | title = The origin of quarantine | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 35 | issue = 9 | pages = 1071–2 | date = November 2002 | pmid = 12398064 | doi = 10.1086/344062 | doi-access = free }}</ref> Historically many different claimed remedies have existed in folklore. Many of the older remedies were based on the [[miasma theory]]. Some believed that abdominal chilling made one more susceptible and flannel and [[cholera belt]]s were routine in army kits.<ref>{{cite journal | vauthors = Renbourn ET | title = The history of the flannel binder and cholera belt | journal = Medical History | volume = 1 | issue = 3 | pages = 211–25 | date = July 1957 | pmid = 13440256 | pmc = 1034286 | doi = 10.1017/S0025727300021281 }}</ref> In the 1854–1855 outbreak in Naples homeopathic [[camphor]] was used according to [[Samuel Hahnemann|Hahnemann]].<ref>[http://www.legatum.sk/en:ahr:bayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 www.legatum.sk] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130514193601/http://www.legatum.sk/en%3Aahr%3Abayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 |date=2013-05-14 }}, The American Homoeopathic Review Vol. 06 No. 11–12, 1866, pages 401–403</ref> T. J. Ritter's "Mother's Remedies" book lists tomato syrup as a home remedy from northern America. [[Elecampane]] was recommended in the United Kingdom according to William Thomas Fernie.<ref name=oldtimeremedies>{{cite web|title=Cholera Infantum, Tomatoes Will Relieve|url=http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|date=October 13, 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131224131642/http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|archive-date=December 24, 2013|access-date=February 18, 2013}}</ref> The first effective human vaccine was developed in 1885, and the first effective antibiotic was developed in 1948. Cholera cases are much less frequent in developed countries where governments have helped to establish water sanitation practices and effective medical treatments.<ref>"Cholera", World Health Organization. [https://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025005943/http://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html |date=2013-10-25 }}</ref> The United States, for example, used to{{when|date=August 2017}} have a severe cholera problem similar to those in some developing countries. There were three large cholera outbreaks in the 1800s, which can be attributed to ''Vibrio cholerae''{{'s}} spread through interior waterways like the [[Erie Canal]] and routes along the [[East Coast of the United States|Eastern Seaboard]].<ref>{{cite journal | vauthors = Pyle GF | title = The diffusion of cholera in the United States in the nineteenth century | journal = Geographical Analysis | volume = 1 | pages = 59–75 | year = 2010 | pmid = 11614509 | doi = 10.1111/j.1538-4632.1969.tb00605.x | doi-access = free }}</ref> The island of Manhattan in New York City touched the Atlantic Ocean, where cholera collected just off the coast. At this time, New York City did not have as effective a sanitation system as it does today,{{when|date=August 2017}} so cholera was able to spread.<ref name="pmid7620035">{{cite journal | vauthors = Lacey SW | title = Cholera: calamitous past, ominous future | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 20 | issue = 5 | pages = 1409–19 | date = May 1995 | pmid = 7620035 | doi = 10.1093/clinids/20.5.1409 | s2cid = 45016958 }}</ref> Cholera morbus is a historical term that was used to refer to [[gastroenteritis]] rather than specifically cholera.<ref>{{cite book|author1=Charles E. Rosenberg|title=The Cholera Years the United States in 1832, 1849, and 1866.|date=2009|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|isbn=978-0-226-72676-2|page=74|url=https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109080652/https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|archive-date=2015-11-09}}</ref> <gallery> File:Cholera.jpg|[[Drawing]] of [[Death (personification)|Death]] bringing cholera, in ''[[Le Petit Journal (newspaper)|Le Petit Journal]]'' (1912). File:Pedro II of Brazil and ministers of state.JPG|Emperor [[Pedro II of Brazil]] visiting people with cholera in 1855. File:Cholera 395.1.jpg|Hand bill from the [[Metropolitan Board of Health|New York City Board of Health]], 1832—the outdated public health advice demonstrates the lack of understanding of the disease and its actual causative factors. </gallery> === Research === {{see also|Cholera vaccine}} [[File:Robert Koch (Deutsche Cholera-Expedition in Ägypten 1884).jpg|thumb|upright=1.3|[[Robert Koch]] (third from the right) on a cholera research expedition in [[Egypt]] in 1884, one year after he identified ''V. cholerae'']] [[File:How to avoid the Cholera 1848.jpg|thumb|upright=1.3|''How to avoid the cholera'' leaflet; [[Aberystwyth]]; August 1849]] One of the major contributions to fighting cholera was made by the physician and pioneer medical scientist [[John Snow (physician)|John Snow]] (1813–1858), who in 1854 found a link between cholera and contaminated drinking water.<ref name="Rosenberg">{{cite book |author=Rosenberg, Charles E. |title=The cholera years: the United States in 1832, 1849 and 1866 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |year=1987 |isbn=978-0-226-72677-9}}</ref> Dr. Snow proposed a microbial origin for epidemic cholera in 1849. In his major "state of the art" review of 1855, he proposed a substantially complete and correct model for the cause of the disease. In two pioneering epidemiological field studies, he was able to demonstrate human [[sewage]] contamination was the most probable disease vector in two [[1854 Broad Street cholera outbreak|major epidemics in London in 1854]].<ref>Dr John Snow, [https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 ''The mode of communication of cholera''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151106215135/https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 |date=2015-11-06 }}, 2nd ed. (London, England: John Churchill, 1855).</ref> His model was not immediately accepted, but it was seen to be the more plausible, as medical microbiology developed over the next 30 years or so. For his work on cholera, John Snow is often regarded as the "Father of Epidemiology".<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow: A Legacy of Disease Detectives|url=https://blogs.cdc.gov/publichealthmatters/2017/03/a-legacy-of-disease-detectives/|access-date=2021-01-20|website=US Centers for Disease Control and Prevention|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|title=Father of Modern Epidemiology|url=https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/fatherofepidemiology.html|access-date=2021-01-20|website=www.ph.ucla.edu}}</ref><ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow|url=https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/john-snow|access-date=2021-01-20|website=History of Vaccines|language=en}}</ref> The bacterium was isolated in 1854 by Italian anatomist [[Filippo Pacini]],<ref>{{cite journal |first1=Fillipo |last1=Pacini |year=1854 |url=https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118081405/https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |archive-date=18 November 2015 |trans-title=Microscopic observations and pathological deductions on Asiatic cholera |language=it |journal=Gazzetta Medica Italiana |volume=4 |issue=50 |pages=397–401; 405–412 }} Reprinted as: {{cite book |last1=Pacini |first1=Filippo |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |date=1854 |publisher=Federigo Bencini |url=https://books.google.com/books?id=F9s_AAAAcAAJ |language=it }}</ref> but its exact nature and his results were not widely known. In the same year, the [[Catalonia|Catalan]] [[Joaquim Balcells i Pascual]] discovered the bacterium<ref name="Real Academia de la Historia 2018">{{cite web|year=2018|editor=[[Real Academia de la Historia]]|title=Joaquín Balcells y Pasqual|url=http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708211444/http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-date=2019-07-08|access-date=2020-08-01|language=es}}</ref><ref>{{cite web|year=2015|editor=[[:ca:Col·legi Oficial de Metges de Barcelona|Col·legi Oficial de Metges de Barcelona]]|title=Joaquim Balcells i Pascual|url=http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801110910/http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-date=2020-08-01|access-date=2020-08-01|language=ca}}</ref> and in 1856 probably [[António Augusto da Costa Simões]] and [[José Ferreira de Macedo Pinto]], two Portuguese men, did the same.<ref name="Real Academia de la Historia 2018" /><ref>{{cite book|author1=da Costa Simões, António Augusto|url=http://webopac.sib.uc.pt|title=Relatório da Direcção do Hospital de Cholericos de N.S. da Conceição em Coimbra|author2=de Macedo Pinto, José Ferreira|publisher=Imprensa da Universidade. The link leads to a library catalogue where the book can be found|year=1856|location=Coimbra|language=pt}}</ref> Cities in developed nations made massive investment in clean water supply and well-separated sewage treatment infrastructures between the mid-1850s and the 1900s. This eliminated the threat of cholera epidemics from the major developed cities in the world. In 1883, [[Robert Koch]] identified ''V. cholerae'' with a microscope as the bacillus causing the disease.<ref>{{cite book |last1=Aberth |first1=John |title=Plagues in World History |date=2011 |publisher=Rowman & Littlefield Publishers |isbn=978-1-4422-0796-7 |page=101 }}</ref> [[Hemendra Nath Chatterjee]], a Bengali scientist, who first formulated and demonstrated the effectiveness of [[oral rehydration salt]] (ORS) for [[diarrhea]]. In his 1953 paper, published in [[The Lancet]], he states that [[promethazine]] can stop [[vomiting]] during cholera and then oral rehydration is possible. The formulation of the fluid replacement solution was 4&nbsp;g of [[sodium chloride]], 25&nbsp;g of [[glucose]] and 1000&nbsp;ml of [[water]].<ref>{{cite journal | vauthors = Ruxin JN | title = Magic bullet: the history of oral rehydration therapy | journal = Medical History | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–97 | date = October 1994 | pmid = 7808099 | pmc = 1036912 | doi = 10.1017/s0025727300036905 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Chatterjee HN | title = Control of vomiting in cholera and oral replacement of fluid | journal = Lancet | volume = 265 | issue = 6795 | pages = 1063 | date = November 1953 | pmid = 13110052 | doi = 10.1016/s0140-6736(53)90668-0 }}</ref> [[File:Medical Scientist Prof. Sambhu Nath De.png|thumb|Prof. [[Sambhu Nath De]], who discovered the [[cholera toxin]] and successfully demonstrated the transmission of cholera pathogen by ''bacterial enteric toxin'']] [[Indian people|Indian]] medical scientist [[Sambhu Nath De]] discovered the [[cholera toxin]], the ''[[animal model]] of cholera'', and successfully demonstrate the method of transmission of cholera pathogen ''Vibrio cholerae''.<ref>{{Cite web|url=https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|title=Sambhu Nath De|website=Inmemory|language=en-US|access-date=2019-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205035801/https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|archive-date=2019-12-05|url-status=dead}}</ref> [[Robert Allan Phillips]], working at the US [[Naval Medical Research Unit Two]] in Southeast Asia, evaluated the pathophysiology of the disease using modern laboratory chemistry techniques and developed a protocol for rehydration. His research led the [[Lasker Foundation]] to award him its prize in 1967.<ref>{{cite web |url= http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |title= Albert Lasker Clinical Medical Research Award |publisher= Lasker Foundation |access-date= June 30, 2017 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20170901014519/http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |archive-date= September 1, 2017 }}</ref> More recently, in 2002, Alam, ''et al.'', studied stool samples from patients at the [[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|International Centre for Diarrhoeal Disease]] in [[Dhaka, Bangladesh]]. From the various experiments they conducted, the researchers found a correlation between the passage of ''V. cholerae'' through the human digestive system and an increased infectivity state. Furthermore, the researchers found the bacterium creates a hyperinfected state where [[gene]]s that control biosynthesis of [[amino acid]]s, [[iron]] uptake systems, and formation of periplasmic nitrate reductase complexes were induced just before defecation. These induced characteristics allow the cholera vibrios to survive in the "rice water" stools, an environment of limited oxygen and iron, of patients with a cholera infection.<ref name="Merrell2002">{{cite journal | vauthors = Merrell DS, Butler SM, Qadri F, Dolganov NA, Alam A, Cohen MB, Calderwood SB, Schoolnik GK, Camilli A | display-authors = 6 | title = Host-induced epidemic spread of the cholera bacterium | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6889 | pages = 642–5 | date = June 2002 | pmid = 12050664 | pmc = 2776822 | doi = 10.1038/nature00778 | bibcode = 2002Natur.417..642M }}</ref> === Global Strategy === In 2017, the WHO launched the "Ending Cholera: a global roadmap to 2030" strategy which aims to reduce cholera deaths by 90% by 2030.<ref name="who_fact">{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|title = Cholera}}</ref> The strategy was developed by the Global Task Force on Cholera Control (GTFCC) which develops country-specific plans and monitors progress.<ref>[https://www.gtfcc.org/ Global Task Force on Cholera Control<!-- Bot generated title -->]</ref> The approach to achieve this goal combines surveillance, water sanitation, treatment and oral vaccines.<ref name="who_fact"/> Specifically, the control strategy focusses on three approaches: i) early detection and response to outbreaks to contain outbreaks, ii) stopping cholera transmission through improved sanitation and vaccines in hotspots, and iii) a global framework for cholera control through the GTFCC.<ref name="who_fact"/> The WHO and the GTFCC do not consider global cholera eradication a viable goal.<ref>{{Cite report |title=Ending Cholera a Global Roadmap to 2030|publisher=Global Task Force on Cholera Control |date=2017 |url=https://www.who.int/cholera/publications/global-roadmap.pdf |page=18}}</ref> Even though humans are the only host of cholera, the bacterium can persist in the environment without a human host.<ref name="Sack">{{cite journal |last1=Sack |first1=D. A. |title=A new era in the history of cholera: the road to elimination |journal=International Journal of Epidemiology |date=1 December 2013 |volume=42 |issue=6 |pages=1537–1540 |doi=10.1093/ije/dyt229 |pmid=24415587 |doi-access=free }}</ref> While global eradication is not possible, elimination of human to human transmission may be possible;<ref name="Sack"/> and local elimination is possible, most recently during the [[2010s Haiti cholera outbreak]] which aims to achieve certification of elimination by 2022.<ref>{{cite book |title=National Plan for the Elimination of Cholera in Haiti 2013-2022 |date=February 2013 |publisher=Republic of Haiti, Ministry of Public Health and Population, National Directorate for Water Supply and Sanitation |url=https://www.paho.org/hq/dmdocuments/2013/cholera-haiti-nat-plan-elim-2013-2022.pdf }}</ref> The GTFCC targets 47 countries, 13 of which have established vaccination campaigns.<ref name="who_report2020">{{cite book |title=International Coordinating Group (ICG) on Vaccine Provision for Cholera, Meningitis, and Yellow Fever |date=September 2020 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-4-002916-3 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789240029163 }}</ref> == Society and culture == === Health policy === In many developing countries, cholera still reaches its victims through contaminated water sources, and countries without proper sanitation techniques have greater incidence of the disease.<ref>"Cholera vaccines. A brief summary of the March 2010 position paper" (PDF). World Health Organization. Retrieved September 19, 2013.</ref> Governments can play a role in this. In 2008, for example, the [[Zimbabwean cholera outbreak]] was due partly to the government's role, according to a report from the [[James Baker Institute]].<ref name="bakerinstitute.org" /> The Haitian government's inability to provide safe drinking water after the 2010 earthquake led to an increase in cholera cases as well.<ref name="pmid21142690">{{cite journal | vauthors = Walton DA, Ivers LC | title = Responding to cholera in post-earthquake Haiti | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 364 | issue = 1 | pages = 3–5 | date = January 2011 | pmid = 21142690 | doi = 10.1056/NEJMp1012997 | s2cid = 41672119 | url = http://new.paho.org/hai/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=25&Itemid= }}</ref> Similarly, South Africa's cholera outbreak was exacerbated by the government's policy of privatizing water programs. The wealthy elite of the country were able to afford safe water while others had to use water from cholera-infected rivers.<ref name="pmid14758861">{{cite journal | vauthors = Pauw J | title = The politics of underdevelopment: metered to death-how a water experiment caused riots and a cholera epidemic | journal = International Journal of Health Services | volume = 33 | issue = 4 | pages = 819–30 | year = 2003 | pmid = 14758861 | doi = 10.2190/kf8j-5nqd-xcyu-u8q7 | s2cid = 24270235 }}</ref> According to [[Rita R. Colwell]] of the [[James Baker Institute]], if cholera does begin to spread, government preparedness is crucial. A government's ability to contain the disease before it extends to other areas can prevent a high death toll and the development of an epidemic or even pandemic. Effective disease surveillance can ensure that cholera outbreaks are recognized as soon as possible and dealt with appropriately. Oftentimes, this will allow public health programs to determine and control the cause of the cases, whether it is unsanitary water or seafood that have accumulated a lot of ''Vibrio cholerae'' specimens.<ref name="bakerinstitute.org" /> Having an effective surveillance program contributes to a government's ability to prevent cholera from spreading. In the year 2000 in the state of Kerala in India, the Kottayam district was determined to be "Cholera-affected"; this pronouncement led to task forces that concentrated on educating citizens with 13,670 information sessions about human health.<ref name="John, T. Jacob 2004">{{cite journal | vauthors = John TJ, Rajappan K, Arjunan KK | title = Communicable diseases monitored by disease surveillance in Kottayam district, Kerala state, India | journal = The Indian Journal of Medical Research | volume = 120 | issue = 2 | pages = 86–93 | date = August 2004 | pmid = 15347857 |citeseerx=10.1.1.477.3795 }}</ref> These task forces promoted the boiling of water to obtain safe water, and provided chlorine and oral rehydration salts.<ref name="John, T. Jacob 2004" /> Ultimately, this helped to control the spread of the disease to other areas and minimize deaths. On the other hand, researchers have shown that most of the citizens infected during the 1991 cholera outbreak in Bangladesh lived in rural areas, and were not recognized by the government's surveillance program. This inhibited physicians' abilities to detect cholera cases early.<ref name="pmid1500643">{{cite journal |last1=Siddique |first1=AK |last2=Zaman |first2=K |last3=Baqui |first3=AH |last4=Akram |first4=K |last5=Mutsuddy |first5=P |last6=Eusof |first6=A |last7=Haider |first7=K |last8=Islam |first8=S |last9=Sack |first9=RB |title=Cholera Epidemics in Bangladesh: 1985-1991 |journal=Journal of Diarrhoeal Diseases Research |date=1992 |volume=10 |issue=2 |pages=79–86 |jstor=23498147 |pmid=1500643 |url=http://dspace.icddrb.org/jspui/handle/123456789/262 }}</ref> According to Colwell, the quality and inclusiveness of a country's health care system affects the control of cholera, as it did in the [[Zimbabwean cholera outbreak]].<ref name="bakerinstitute.org" /> While sanitation practices are important, when governments respond quickly and have readily available vaccines, the country will have a lower cholera death toll. Affordability of vaccines can be a problem; if the governments do not provide vaccinations, only the wealthy may be able to afford them and there will be a greater toll on the country's poor.<ref name="sciencedirect.com">{{cite journal | vauthors = DeRoeck D, Clemens JD, Nyamete A, Mahoney RT | title = Policymakers' views regarding the introduction of new-generation vaccines against typhoid fever, shigellosis and cholera in Asia | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 21 | pages = 2762–74 | date = April 2005 | pmid = 15780724 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.11.044 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Choe |first1=Chongwoo |last2=Raschky |first2=Paul A. |title=Media, institutions, and government action: Prevention vs. palliation in the time of cholera |journal=European Journal of Political Economy |date=January 2016 |volume=41 |pages=75–93 |doi=10.1016/j.ejpoleco.2015.11.001 }}</ref> The speed with which government leaders respond to cholera outbreaks is important.<ref>{{cite journal |author= Pruyt, Eric |title= Cholera in Zimbabwe |url= http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |date= 26 July 2009 |publisher= Delft University of Technology |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20131020151002/http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |archive-date= 20 October 2013 }}</ref> Besides contributing to an effective or declining public health care system and water sanitation treatments, government can have indirect effects on cholera control and the effectiveness of a response to cholera.<ref name="Kapp, Clare 2009">{{cite journal |last1=Kapp |first1=Clare |title=Zimbabwe's humanitarian crisis worsens |journal=The Lancet |date=February 2009 |volume=373 |issue=9662 |pages=447 |doi=10.1016/s0140-6736(09)60151-3 |pmid=19205080 |s2cid=5267332 }}</ref> A country's government can impact its ability to prevent disease and control its spread. A speedy government response backed by a fully functioning health care system and financial resources can prevent cholera's spread. This limits cholera's ability to cause death, or at the very least a decline in education, as children are kept out of school to minimize the risk of infection.<ref name="Kapp, Clare 2009" /> === Notable cases === <!-- References are essential and unreferenced additions will be removed. --> * [[Pyotr Ilyich Tchaikovsky|Tchaikovsky]]'s death has traditionally been attributed to cholera, most probably contracted through drinking contaminated water several days earlier.<ref>Brown, ''Man and Music'', 430–32; Holden, 371; Warrack, ''Tchaikovsky'', 269–270.</ref> Tchaikovsky's mother died of cholera,<ref>David Brown, ''Early Years'', 46.</ref> and his father became sick with cholera at this time but made a full recovery.<ref>Holden, 23.</ref> Some scholars, however, including English musicologist and Tchaikovsky authority [[David Brown (musicologist)|David Brown]] and biographer [[Anthony Holden]], have theorized that his death was a suicide.<ref>Brown, ''Man and Music'', 431–35; Holden, 373–400.</ref> * [[2010s Haiti cholera outbreak]]. Ten months after the 2010 earthquake, an [[2010 Haiti cholera outbreak|outbreak swept over Haiti]], traced to a [[United Nations]] base of [[Peacekeeping|peacekeepers]] from [[Nepal]].<ref>{{cite journal | vauthors = Orata FD, Keim PS, Boucher Y | title = The 2010 cholera outbreak in Haiti: how science solved a controversy | journal = PLOS Pathogens | volume = 10 | issue = 4 | pages = e1003967 | date = April 2014 | pmid = 24699938 | pmc = 3974815 | doi = 10.1371/journal.ppat.1003967 }}</ref> This marks the worst cholera outbreak in recent history, as well as the best documented cholera outbreak in modern public health. * [[Adam Mickiewicz]], Polish poet and novelist, is thought to have died of cholera in Istanbul in 1855. * [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Sadi Carnot]], physicist, a pioneer of thermodynamics (d. 1832)<ref>Asimov, Isaac (1982), Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology (2nd rev. ed.), Doubleday</ref> * [[Charles X of France|Charles X]], [[List of French monarchs|King of France]] (d. 1836)<ref>Susan Nagel, ''Marie Thérèse: Child of Terror'', p. 349–350.</ref> * [[James K. Polk]], eleventh [[president of the United States]] (d. 1849)<ref>{{cite book |author=Haynes SW |title=James K. Polk and the Expansionist Impulse |publisher=Longman |location=New York |page=[https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 191] |isbn=978-0-673-99001-3 |year=1997 |url=https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 }}</ref> * [[Carl von Clausewitz]], [[Prussia]]n soldier and German [[Military theory|military theorist]] (d. 1831)<ref>Smith, Rupert, ''The Utility of Force'', Penguin Books, 2006, page 57</ref> * [[Elliot Bovill]], [[Chief Justice of Singapore|Chief Justice of the Straits Settlements]] (1893)<ref>[http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser, 25 March 1893, Page 2] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808052657/http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx |date=8 August 2014 }}</ref> *[[Nikola Tesla]], [[Serbian-American]] [[inventor]], [[engineer]] and [[futurist]] known for his contributions to the design of the modern [[alternating current]] (AC) [[electricity supply]] system, contracted cholera in 1873 at the age of 17. He was bedridden for nine months, and near death multiple times, but survived and fully recovered. ===In popular culture=== Unlike [[tuberculosis]] ("consumption") which in literature and the arts was often romanticized as a disease of denizens of the [[demimondaine|demimonde]] or those with an artistic temperament,<ref>[[Susan Sontag|Sontag Susan]] (1977) ''[[Illness as Metaphor]] / [[AIDS and Its Metaphors]]''. New York: Picador. {{isbn|0-312-42013-7}}</ref> cholera is a disease which almost entirely affects the lower-classes living in filth and poverty. This, and the unpleasant course of the disease – which includes voluminous "rice-water" diarrhea, the hemorrhaging of liquids from the mouth, and violent muscle contractions which continue even after death – has discouraged the disease from being romanticized, or even the actual factual presentation of the disease in popular culture.<ref name="snowden" /> * The 1889 novel ''[[Mastro-don Gesualdo]]'' by [[Giovanni Verga]] presents the course of a cholera epidemic across the island of [[Sicily]], but does not show the suffering of those affected.<ref name="snowden" /> * In [[Thomas Mann]]'s [[novella]] ''[[Death in Venice]]'', first published in 1912 as ''Der Tod in Venedig'', Mann "presented the disease as emblematic of the final 'bestial degradation' of the sexually transgressive author Gustav von Aschenbach." Contrary to the actual facts of how violently cholera kills, Mann has his protagonist die peacefully on a beach in a deck chair. [[Luchino Visconti]]'s [[Death in Venice (film)|1971 film version]] also hid from the audience the actual course of the disease.<ref name="snowden" /> Mann's novella was also [[Death in Venice (opera)|made into an opera]] by [[Benjamin Britten]] in 1973, his last one, and into a ballet by [[John Neumeier]] for his [[Hamburg Ballet]] company, in December 2003.* * In [[Gabriel Garcia Márquez]]'s 1985 novel ''[[Love in the Time of Cholera]]'', cholera is "a looming background presence rather than a central figure requiring vile description."<ref name="snowden">{{cite book | last = Snowden |first = Frank M. | name-list-style = vanc | title = Epidemics and Society: From the Black Death to the Present | place = New Haven, Connecticut | publisher = Yale University Press | year = 2019 | isbn = 978-0-300-19221-6| pages=239–240}}</ref> The novel was adapted in 2007 for the [[Love in the Time of Cholera (film)|film of the same name]] directed by [[Mike Newell (director)|Mike Newell]]. == Country examples == === Zambia === In Zambia, widespread cholera outbreaks have occurred since 1977, most commonly in the capital city of Lusaka.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Mwaba J, Debes AK, Shea P, Mukonka V, Chewe O, Chisenga C, Simuyandi M, Kwenda G, Sack D, Chilengi R, Ali M|date=April 2020|title=Identification of cholera hotspots in Zambia: A spatiotemporal analysis of cholera data from 2008 to 2017|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=14|issue=4|pages=e0008227|doi=10.1371/journal.pntd.0008227|pmc=7159183|pmid=32294084}}</ref> In 2017, an outbreak of cholera was declared in Zambia after laboratory confirmation of ''[[Vibrio cholerae]]'' O1, biotype El Tor, serotype Ogawa, from stool samples from two patients with acute watery diarrhea. There was a rapid increase in the number of cases from several hundred cases in early December 2017 to approximately 2,000 by early January 2018.<ref name="Sinyange et al 2018">{{cite journal |last1=Sinyange |first1=Nyambe |last2=Brunkard |first2=Joan M. |last3=Kapata |first3=Nathan |last4=Mazaba |first4=Mazyanga Lucy |last5=Musonda |first5=Kunda G. |last6=Hamoonga |first6=Raymond |last7=Kapina |first7=Muzala |last8=Kapaya |first8=Fred |last9=Mutale |first9=Lwito |last10=Kateule |first10=Ernest |last11=Nanzaluka |first11=Francis |last12=Zulu |first12=James |last13=Musyani |first13=Chileshe Lukwesa |last14=Winstead |first14=Alison V. |last15=Davis |first15=William W. |last16=N'cho |first16=Hammad S. |last17=Mulambya |first17=Nelia L. |last18=Sakubita |first18=Patrick |last19=Chewe |first19=Orbie |last20=Nyimbili |first20=Sulani |last21=Onwuekwe |first21=Ezinne V.C. |last22=Adrien |first22=Nedghie |last23=Blackstock |first23=Anna J. |last24=Brown |first24=Travis W. |last25=Derado |first25=Gordana |last26=Garrett |first26=Nancy |last27=Kim |first27=Sunkyung |last28=Hubbard |first28=Sydney |last29=Kahler |first29=Amy M. |last30=Malambo |first30=Warren |last31=Mintz |first31=Eric |last32=Murphy |first32=Jennifer |last33=Narra |first33=Rupa |last34=Rao |first34=Gouthami G. |last35=Riggs |first35=Margaret A. |last36=Weber |first36=Nicole |last37=Yard |first37=Ellen |last38=Zyambo |first38=Khozya D. |last39=Bakyaita |first39=Nathan |last40=Monze |first40=Namani |last41=Malama |first41=Kennedy |last42=Mulwanda |first42=Jabbin |last43=Mukonka |first43=Victor M. |title=Cholera Epidemic — Lusaka, Zambia, October 2017–May 2018 |journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report |date=18 May 2018 |volume=67 |issue=19 |pages=556–559 |doi=10.15585/mmwr.mm6719a5 |pmid=29771877 |pmc=6048949 }}</ref> With intensification of the rains, new cases increased on a daily basis reaching a peak on the first week of January 2018 with over 700 cases reported.<ref>{{Cite journal|date=1 October 2020|title=Emergency Plan of Action Final Report Zambia: Cholera Outbreak Lusaka|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/MDRZM011dfr.pdf|via=International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies}}</ref> In collaboration with partners, the Zambia Ministry of Health (MoH) launched a multifaceted public health response that included increased chlorination of the Lusaka municipal water supply, provision of emergency water supplies, water quality monitoring and testing, enhanced surveillance, epidemiologic investigations, a cholera vaccination campaign, aggressive case management and health care worker training, and laboratory testing of clinical samples.<ref name="Sinyange et al 2018"/> The Zambian Ministry of Health implemented a reactive one-dose Oral Cholera Vaccine (OCV) campaign in April 2016 in three Lusaka compounds, followed by a pre-emptive second-round in December.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Heyerdahl LW, Pugliese-Garcia M, Nkwemu S, Tembo T, Mwamba C, Demolis R, Chilengi R, Gessner BD, Guillermet E, Sharma A|date=May 2019|title="It depends how one understands it:" a qualitative study on differential uptake of oral cholera vaccine in three compounds in Lusaka, Zambia|url= |journal=BMC Infectious Diseases|volume=19|issue=1|pages=421|doi=10.1186/s12879-019-4072-6|pmc=6518637|pmid=31088376}}</ref> === India === The city of [[Kolkata]], [[India]] in the state of [[West Bengal]] in the [[Ganges delta]] has been described as the "homeland of cholera", with regular outbreaks and pronounced seasonality. In India, where the disease is [[Endemism|endemic]], cholera outbreaks occur every year between [[dry season]]s and [[Wet season|rainy seasons]]. India is also characterized by high population density, unsafe drinking water, open drains, and poor sanitation which provide an optimal niche for survival, sustenance and transmission of ''Vibrio cholerae''.<ref>{{cite journal|vauthors=Mandal S|date=July 2011|title=Cholera epidemic in and around Kolkata, India: endemicity and management|journal=Oman Medical Journal|volume=26|issue=4|pages=288–9|doi=10.5001/omj.2011.71|pmc=3191718|pmid=22043439}}</ref> === Democratic Republic of Congo === In [[Goma]] in the Democratic Republic of Congo, cholera has left an enduring mark on human and medical history. Cholera pandemics in the 19th and 20th centuries led to the growth of epidemiology as a science and in recent years it has continued to press advances in the concepts of [[disease ecology]], basic membrane biology, and transmembrane signaling and in the use of scientific information and treatment design.<ref>{{cite journal |last1=Lacey |first1=S. W. |title=Cholera: Calamitous Past, Ominous Future |journal=Clinical Infectious Diseases |date=1 May 1995 |volume=20 |issue=5 |pages=1409–1419 |doi=10.1093/clinids/20.5.1409 |pmid=7620035 |jstor=4458566 }}</ref> ==Notes== {{reflist|group=note}} == References == {{Reflist}} ==Further reading== * {{cite journal |last1=Arnold |first1=David |title=Cholera and Colonialism in British India |journal=Past & Present |date=1986 |volume=113 |issue=113 |pages=118–151 |doi=10.1093/past/113.1.118 |jstor=650982 |pmid=11617906 }} * {{cite journal |last1=Azizi |first1=MH |last2=Azizi |first2=F |title=History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries |journal=Middle East Journal of Digestive Diseases |date=January 2010 |volume=2 |issue=1 |pages=51–55 |pmid=25197514 |pmc=4154910 }} * Bilson, Geoffrey. ''A Darkened House: Cholera in Nineteenth-Century Canada'' (U of Toronto Press, 1980). * {{cite journal |last1=Cooper |first1=Donald B. |title=The New 'Black Death': Cholera in Brazil, 1855-1856 |journal=Social Science History |date=1986 |volume=10 |issue=4 |pages=467–488 |doi=10.2307/1171027 |jstor=1171027 |pmid=11618140 }} * {{cite book |last1=Echenberg |first1=Myron |title=Africa in the Time of Cholera: A History of Pandemics from 1817 to the Present |date=2011 |isbn=978-0-521-18820-3 }} * {{cite journal |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Epidemics and Revolutions: Cholera in Nineteenth-Century Europe |journal=Past & Present |date=1988 |volume=120 |issue=120 |pages=123–146 |doi=10.1093/past/120.1.123 |jstor=650924 |pmid=11617908 }} * {{cite book |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years |date=2005 |isbn=978-0-14-303636-4 }} * Gilbert, Pamela K. ''Cholera and Nation: Doctoring the Social Body in Victorian England" (SUNY Press, 2008). * {{Cite book|last=Hamlin|first=Christopher|title=Cholera: The Biography|publisher=Oxford University Press|year=2009}} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=THE UNIFICATION OF THE GLOBE BY DISEASE? THE INTERNATIONAL SANITARY CONFERENCES ON CHOLERA, 1851–1894 |journal=The Historical Journal |date=June 2006 |volume=49 |issue=2 |pages=453–476 |doi=10.1017/S0018246X06005280 |s2cid=162994263 }} * {{cite journal |last1=Jenson |first1=Deborah |last2=Szabo |first2=Victoria |title=Cholera in Haiti and Other Caribbean Regions, 19th Century |journal=Emerging Infectious Diseases |date=November 2011 |volume=17 |issue=11 |pages=2130–2135 |doi=10.3201/eid1711.110958 |pmid=22099117 |pmc=3310590 }} * {{cite book |last1=Kotar |first1=S. L. |last2=Gessler |first2=J. E. |title=Cholera: A Worldwide History |date=2014 |isbn=978-0-7864-7242-0 }} * {{Cite book|last=Kudlick|first=Catherine Jean|title=Cholera in Post-Revolutionary Paris: A Cultural History|publisher=University of California Press|year=1996|location=Berkeley}} * {{cite journal |last1=Legros |first1=Dominique |title=Global Cholera Epidemiology: Opportunities to Reduce the Burden of Cholera by 2030 |journal=The Journal of Infectious Diseases |date=15 October 2018 |volume=218 |issue=suppl_3 |pages=S137–S140 |doi=10.1093/infdis/jiy486 |pmid=30184102 |pmc=6207143 }} * {{cite journal |last1=Mukharji |first1=Projit Bihari |title=The 'Cholera Cloud' in the Nineteenth-Century 'British World': History of an Object-Without-an-Essence |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=2012 |volume=86 |issue=3 |pages=303–332 |id={{INIST|26721136}} {{Project MUSE|492086}} |doi=10.1353/bhm.2012.0050 |pmid=23241908 |jstor=26305866 |s2cid=207267413 }} * {{cite book|last1=Rosenberg|first1=Charles E.|title=The Cholera Years: The United States in 1832, 1849, and 1866|date=1987|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-72677-9|author-link=Charles E. Rosenberg}} * {{cite journal |last1=Roth |first1=Mitchel |title=Cholera, Community, and Public Health in Gold Rush Sacramento and San Francisco |journal=Pacific Historical Review |date=1997 |volume=66 |issue=4 |pages=527–551 |doi=10.2307/3642236 |jstor=3642236 }} * Snowden, Frank M. ''Naples in the Time of Cholera, 1884-1911'' (Cambridge UP, 1995). * Vinten-Johansen, Peter, ed. ''Investigating Cholera in Broad Street: A History in Documents'' (Broadview Press, 2020). regarding 1850s in England. * Vinten-Johansen, Peter, et al. ''Cholera, chloroform, and the science of medicine: a life of John Snow'' (2003). == External links == {{Commons category|Cholera}} {{Wiktionary|Cholera}} * [https://web.archive.org/web/20130622144054/http://www.who.int/cholera/technical/prevention/control/en/ Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] * [https://web.archive.org/web/20060324155246/http://www.who.int/cholera/ Cholera]—[[World Health Organization]] * [https://www.cdc.gov/cholera/index.html Cholera – ''Vibrio cholerae'' infection]—[[Centers for Disease Control and Prevention]] * {{cite EB1911|wstitle=Cholera|volume=6|pages=262–267|short=1}} {{Medical condition classification and resources |DiseasesDB =29089 |ICD10 ={{ICD10|A|00||a|00}} |ICD9 ={{ICD9|001}} |MedlinePlus =000303 |eMedicineSubj =med |eMedicineTopic=351 |eMedicine_mult= |MeshID =D002771 |Orphanet=173 }} {{Cholera}} {{Diseases of Poverty}} {{Bacterial diseases}} {{Authority control}} dvqmnmjg1infgao5x875c20ndg0vlk7 8476284 8476272 2022-07-28T08:52:20Z Eema97 86179 /* top */ wikitext text/x-wiki = Խոլերա = '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով։ <ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref> Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է։ <ref name="WHO2010" /> Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]։ .<ref name="WHO2010" /> Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց։ .<ref name="CDC2015Pro" /> Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը։ <ref name="WHO2010" />Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։<ref name="WHO2010" /> Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը։<ref name="WHO2010" /> խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]։<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref> Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ։.<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref> Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։ <ref name="Lancet2012" /> Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս։ .<ref name="WHO2010" />Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ։ <ref name="WHO2010" />Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները։<ref name="WHO2010" />[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար։ <ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref> Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել։<ref name="WHO2010" /> Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան։<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref> Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում։<ref name="WHO2010" />Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները։<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref> Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]։ <ref name="WHO2010" /> Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի ։ <ref name="WHO2010" /> Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի։.<ref name="WHO2010" /> Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում։]]<ref name="Lancet2012" /> [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի։<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref> Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ։<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref> [[File:En.Wikipedia-VideoWiki-Cholera.webm|thumb|thumbtime=1:19|upright=1.3|Video summary of this article with VideoWiki ([[Wikipedia:VideoWiki/Cholera|script]])]] == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայնման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: == պատճառագիտություն == [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ նկարը'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաները հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]:<ref name="Lancet2004" /> Փոխանցումը սովորաբար ֆեկալ–օրալ ճանապարհով է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ անիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> Զարգացած երկրներում խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ զարգացող երկրներում՝ ջրով։<ref name="Lancet2004" /> Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են ծովամթերք, օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ Vibrio cholerae-ն կուտակվում է պլանկտոնային խեցգետնակերպերում, իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են փորլուծություն, և հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այդ այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրի աղտոտում տեղի ունենա։ <ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref> Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն ։<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref><ref group="note">According to [[Centers for Disease Control and Prevention|CDC]],"The infection [cholera] is not likely to spread directly from one person to another; therefore, casual contact with an infected person is not a risk factor for becoming ill."</ref> V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով: <ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref> Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" /> Specifically, animal models indicate that the transcriptional profile of the pathogen changes as it prepares to enter an aquatic environment.<ref name="NEJOct2009review" /> This transcriptional change results in a loss of ability of ''V. cholerae'' to be cultured on standard media, a phenotype referred to as '[[viable but non-culturable]]' (VBNC) or more conservatively '[[active but non-culturable]]' (ABNC).<ref name="NEJOct2009review" /> One study indicates that the culturability of ''V. cholerae'' drops 90% within 24 hours of entering the water, and furthermore that this loss in culturability is associated with a loss in virulence.<ref name="NEJOct2009review" /><ref name="NEJOct2008plos">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Chowdhury A, Flynn J, Schild S, Bourassa L, Shao Y, LaRocque RC, Calderwood SB, Qadri F, Camilli A | display-authors = 6 | title = Transmission of Vibrio cholerae is antagonized by lytic phage and entry into the aquatic environment | journal = PLOS Pathogens | volume = 4 | issue = 10 | pages = e1000187 | date = October 2008 | pmid = 18949027 | pmc = 2563029 | doi = 10.1371/journal.ppat.1000187 }}</ref> Both toxic and non-toxic strains exist. Non-toxic strains can acquire [[toxicity]] through a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]].<ref name="Archivist_1997">{{cite journal |title=Cholera phage discovery |journal=Archives of Disease in Childhood |date=1 March 1997 |volume=76 |issue=3 |pages=274 |doi=10.1136/adc.76.3.274 |pmc=1717096 |last1=Archivist }}</ref> === Զգայունություն === նորմալ առողջ մեծահասակների մոտ խոլերա առաջացնելու համար պահանջվում է մոտ 100 միլիոն բակտերիայի ընդունում։ <ref name=Lancet2004 /> Սակայն այս չափաբաժինը [[Ստամոքսի թթվայնություն|ստամոքսի ցածր թթվայնություն]] ունեցողներր մոտ (օրինակ՝ [[Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտոր|պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորներ]] օգտագործողների մոտ) ավելի քիչ է ։ <ref name=Lancet2004 /> Երեխաները նույնպես ավելի զգայուն են, 2–4 տարեկան երեխաները վարակվածության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեն:<ref name=Lancet2004 />Խոլերայի նկատմամբ զգայունության վրա ազդում է նաև [[Արյան խումբ|արյան խումը]]։ Ամենաընկալունակը արյան O (առաջին) խումբ ունեցողներն են:<ref name=Lancet2004 /> Նվազած իմունիտետով անձինք, ինչպիսիք են ՁԻԱՀ-ով հիվանդները կամ թերսնուցված երեխաները, վարակվելու դեպքում ունենում են հիվանդության ծանր ընթացք :<ref name=WHOpreventionandcontrolofoutbreaks>[http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111122092541/http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf |date=2011-11-22 }}, World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, undated but citing sources from '07, '04, '03, '04, and '05.</ref> [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|Ցիստիկ ֆիբրոզի]] գենետիկական մուտացիան, որը հայտնի է որպես դելտա-F508, մարդկանց մոտ պահպանում է ընտրովի հետերոզիգոտ առավելությունը. մուտացիայի հետերոզիգոտ կրողները (որոնք [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|մուկովիսցիդոզով]] չեն ախտահարվում) ավելի դիմացկուն են V. cholerae–ի նկատմամբ: .<ref name="Bertranpetit_1996">{{cite book |doi=10.1002/9780470514887.ch6 |chapter=Genetic and Geographical Variability in Cystic Fibrosis: Evolutionary Considerations |title=Ciba Foundation Symposium 197 - Variation in the Human Genome |series=Novartis Foundation Symposia |year=2007 |last1=Bertranpetit |first1=Jaume |last2=Calafell |first2=Francesc |volume=197 |pages=97–118 |pmid=8827370 |isbn=978-0-470-51488-7 }}</ref> Այ պարագայում ցիստիկ ֆիբրոզի տրանսմեմբրանային հաղորդունակության կարգավորիչ սպիտակուցների գենետիկական անբավարարությունը խանգարում է բակտերիաների միացմանը [[Աղիքային էպիթել|աղիքային էպիթելի]] հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով վարակի հետևանքները: == մեխանիզմ == [[File:Cholera role of biofilm in intestinal colonization.jpg|thumb|upright=1.4|''Vibrio cholerae–ի աղիքային գաղութացումը'']] Բակտերիաների մեծ մասը չի գոյատևում մարդու [[Ստամոքս|ստամոքսի]] թթվային պայմաններում:<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015" /> The few surviving bacteria conserve their energy and stored [[nutrient]]s during the passage through the stomach by shutting down [[protein]] production. When the surviving bacteria exit the stomach and reach the [[small intestine]], they must propel themselves through the thick [[Mucus#Digestive system|mucus]] that lines the small intestine to reach the intestinal walls where they can attach and thrive.<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015">{{cite journal | vauthors = Almagro-Moreno S, Pruss K, Taylor RK | title = Intestinal Colonization Dynamics of Vibrio cholerae | journal = PLOS Pathogens | volume = 11 | issue = 5 | pages = e1004787 | date = May 2015 | pmid = 25996593 | pmc = 4440752 | doi = 10.1371/journal.ppat.1004787 }}</ref> Once the cholera bacteria reach the intestinal wall, they no longer need the [[flagellum|flagella]] to move. The bacteria stop producing the protein [[flagellin]] to conserve energy and nutrients by changing the mix of proteins that they express in response to the changed chemical surroundings. On reaching the intestinal wall, ''V. cholerae'' start producing the [[exotoxin|toxic proteins]] that give the infected person a watery diarrhea. This carries the multiplying new generations of ''V. cholerae'' bacteria out into the drinking water of the next host if proper sanitation measures are not in place.<ref>{{cite journal |last1=Wolfe |first1=Marlene |last2=Kaur |first2=Mehar |last3=Yates |first3=Travis |last4=Woodin |first4=Mark |last5=Lantagne |first5=Daniele |title=A Systematic Review and Meta-Analysis of the Association between Water, Sanitation, and Hygiene Exposures and Cholera in Case–Control Studies |journal=The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene |date=2 August 2018 |volume=99 |issue=2 |pages=534–545 |doi=10.4269/ajtmh.17-0897 |pmid=29968551 |pmc=6090371 }}</ref> The [[cholera toxin]] (CTX or CT) is an [[oligomer]]ic complex made up of six [[protein subunit]]s: a single copy of the A subunit (part A), and five copies of the B subunit (part B), connected by a [[disulfide bond]]. The five B subunits form a five-membered ring that binds to [[GM1]] [[ganglioside]]s on the surface of the intestinal epithelium cells. The A1 portion of the A subunit is an enzyme that [[ADP-ribosylation|ADP-ribosylates]] [[G protein]]s, while the A2 chain fits into the central pore of the B subunit ring. Upon binding, the complex is taken into the cell via receptor-mediated [[endocytosis]]. Once inside the cell, the disulfide bond is reduced, and the A1 subunit is freed to bind with a human partner protein called [[ADP-ribosylation factor 6]] (Arf6).<ref name=O>{{cite journal | vauthors = O'Neal CJ, Jobling MG, Holmes RK, Hol WG | title = Structural basis for the activation of cholera toxin by human ARF6-GTP | journal = Science | volume = 309 | issue = 5737 | pages = 1093–6 | date = August 2005 | pmid = 16099990 | doi = 10.1126/science.1113398 | s2cid = 8669389 | bibcode = 2005Sci...309.1093O }}</ref> Binding exposes its active site, allowing it to permanently ribosylate the [[Gs alpha subunit]] of the [[heterotrimeric G protein]]. This results in constitutive [[Cyclic adenosine monophosphate|cAMP]] production, which in turn leads to the secretion of water, sodium, potassium, and bicarbonate into the lumen of the small intestine and rapid dehydration. The gene encoding the cholera toxin was introduced into ''V. cholerae'' by [[horizontal gene transfer]]. Virulent strains of ''V. cholerae'' carry a variant of a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]] called [[CTXφ Bacteriophage|CTXφ]]. Microbiologists have studied the [[gene expression|genetic mechanisms]] by which the ''V. cholerae'' bacteria turn off the production of some proteins and turn on the production of other proteins as they respond to the series of chemical environments they encounter, passing through the stomach, through the mucous layer of the small intestine, and on to the intestinal wall.<ref name="DiRita">{{cite journal | vauthors = DiRita VJ, Parsot C, Jander G, Mekalanos JJ | title = Regulatory cascade controls virulence in Vibrio cholerae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 88 | issue = 12 | pages = 5403–7 | date = June 1991 | pmid = 2052618 | pmc = 51881 | doi = 10.1073/pnas.88.12.5403 | bibcode = 1991PNAS...88.5403D | doi-access = free }}</ref> Of particular interest have been the genetic mechanisms by which cholera bacteria turn on the protein production of the toxins that interact with host cell mechanisms to pump [[chloride]] ions into the small intestine, creating an ionic pressure which prevents sodium ions from entering the cell. The chloride and sodium ions create a salt-water environment in the small intestines, which through osmosis can pull up to six liters of water per day through the intestinal cells, creating the massive amounts of diarrhea. The host can become rapidly dehydrated unless treated properly.<ref name="who.int">"Cholera Fact Sheet", World Health Organization. [https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505185900/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html |date=2012-05-05 }}. Retrieved November 5, 2013.</ref> By inserting separate, successive sections of ''V. cholerae'' DNA into the DNA of other bacteria, such as ''[[Escherichia coli|E. coli]]'' that would not naturally produce the protein toxins, researchers have investigated the mechanisms by which ''V. cholerae'' responds to the changing chemical environments of the stomach, mucous layers, and intestinal wall. Researchers have discovered a complex cascade of regulatory proteins controls expression of ''V. cholerae'' [[virulence]] determinants.<ref>{{cite journal |last1=Peterson |first1=Kenneth M |last2=Gellings |first2=Patrick S |title=Multiple intraintestinal signals coordinate the regulation of Vibrio cholerae virulence determinants |journal=Pathogens and Disease |date=1 February 2018 |volume=76 |issue=1 |doi=10.1093/femspd/ftx126 |pmid=29315383 |doi-access=free }}</ref> In responding to the chemical environment at the intestinal wall, the ''V. cholerae'' bacteria produce the TcpP/TcpH proteins, which, together with the ToxR/ToxS proteins, activate the expression of the ToxT regulatory protein. ToxT then directly activates expression of [[virulence]] genes that produce the toxins, causing diarrhea in the infected person and allowing the bacteria to colonize the intestine.<ref name="DiRita" /> Current{{when|date=August 2017}} research aims at discovering "the signal that makes the cholera bacteria stop swimming and start to colonize (that is, adhere to the cells of) the small intestine."<ref name="DiRita" /> === Genetic structure === {{Main|Vibrio cholerae}} [[Amplified fragment length polymorphism]] [[DNA profiling|fingerprinting]] of the pandemic [[genetic isolate|isolates]] of ''V. cholerae'' has revealed variation in the genetic structure. Two [[gene cluster|clusters]] have been identified: Cluster I and Cluster II. For the most part, Cluster I consists of strains from the 1960s and 1970s, while Cluster II largely contains strains from the 1980s and 1990s, based on the change in the clone structure. This grouping of strains is best seen in the strains from the African continent.<ref>{{Unreliable medical source|date=December 2013}} {{cite journal | vauthors = Lan R, Reeves PR | title = Pandemic spread of cholera: genetic diversity and relationships within the seventh pandemic clone of Vibrio cholerae determined by amplified fragment length polymorphism | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 172–81 | date = January 2002 | pmid = 11773113 | pmc = 120103 | doi = 10.1128/JCM.40.1.172-181.2002 }}</ref> === Հակաբիոտիկակայունություն === Աշխարհի շատ հատվածներում խոլերայի նկատմամբ [[Հակաբիոտիկակայունություն|հակաբիոտիկակայունությունն]] աճել է։ Օրինակ՝ [[Բանգլադեշ|Բանգլադեշում]] շատ դեպքեր կայուն են [[Տետրացիկլին|տետրացիկլինի]], [[Տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլ|տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլի]] և [[Էրիթրոմիցին|էրիթրոմիցինի]] նկատմամբ։ Հասանելի են արագ ախտորոշման մեթոդներ՝ [[Բազմադեղորայքակայունություն|բազմադեղորայքակայուն]] դեպքերի բացահայտման համար: .<ref name="Mackay">{{cite book|title=Real-Time PCR in microbiology: From diagnosis to characterization|publisher=Caister Academic Press|year=2007|isbn=978-1-904455-18-9|editor=Mackay IM}}</ref> Հայտնաբերվել են նոր սերնդի հակամանրէային դեղամիջոցներ, որոնք [[in vitro]] պայմաններում արդյունավետ են խոլերայի բակտերիաների դեմ:<ref name="Ramamurthy">{{cite book |title=Vibrio cholerae: Genomics and molecular biology |publisher=Caister Academic Press |year=2008 |isbn=978-1-904455-33-2 |chapter=Antibiotic resistance in ''Vibrio cholerae'' |author=Ramamurthy T |chapter-url=https://www.caister.com/hsp/abstracts/vib/12.html |page=195 }}</ref> == ախտորոշում == A rapid [[dipstick]] test is available to determine the presence of ''V. cholerae''.<ref name="NEJM2006" /> In those samples that test positive, further testing should be done to determine antibiotic resistance.<ref name="NEJM2006" /> In [[epidemic]] situations, a clinical diagnosis may be made by taking a [[medical history|patient history]] and doing a brief examination. Treatment is usually started without or before confirmation by laboratory analysis.{{citation needed|date=August 2020}} Stool and swab samples collected in the acute stage of the disease, before antibiotics have been administered, are the most useful specimens for laboratory diagnosis. If an epidemic of cholera is suspected, the most common causative agent is ''V. cholerae'' O1. If ''V. cholerae'' [[serotype|serogroup]] O1 is not isolated, the laboratory should test for ''V. cholerae'' O139. However, if neither of these organisms is isolated, it is necessary to send stool specimens to a reference laboratory.{{citation needed|date=August 2020}} Infection with ''V. cholerae'' O139 should be reported and handled in the same manner as that caused by ''V. cholerae'' O1. The associated diarrheal illness should be referred to as cholera and must be reported in the United States.<ref name="CDC_Diag">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/Laboratory-Methods-for-the-Diagnosis-of-Epidemic-Dysentery-and-Cholera.pdf|title=Laboratory Methods for the Diagnosis of Epidemic Dysentery and Cholera|year=1999|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=2017-06-30|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170623024004/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/laboratory-methods-for-the-diagnosis-of-epidemic-dysentery-and-cholera.pdf|archive-date=2017-06-23}}</ref> == կանխարգելում == [[File:It doesn't hurt, but it tickles. A U.S. Navy hospital corpsman, member of a USAID military health team, inoculates a flo - NARA - 541855.jpg|thumb|upright=1.3|Preventive inoculation against cholera in 1966]] The [[World Health Organization]] (WHO) recommends focusing on prevention, preparedness, and response to combat the spread of cholera.<ref name="who.int" /> They also stress the importance of an effective surveillance system.<ref name="who.int" /> Governments can play a role in all of these areas. === Water, sanitation and hygiene === {{Further|WASH#Health aspects}} Although cholera may be life-threatening, prevention of the disease is normally straightforward if proper [[sanitation]] practices are followed. In [[developed countries]], due to nearly universal advanced [[water treatment]] and sanitation practices present there, cholera is rare. For example, the last major outbreak of cholera in the United States occurred in 1910–1911.<ref name="moltke1">{{cite news |title=CHOLERA KILLS BOY; EIGHTH DEATH HERE; All Other Suspected Cases Now in Quarantine and Show No Alarming Symptoms. |url=https://www.nytimes.com/1911/07/18/archives/cholera-kills-boy-eighth-death-here-all-other-suspected-cases-now.html |work=The New York Times |date=18 July 1911 }}</ref><ref name="moltke2">{{cite news |title=More Cholera in Port |url=https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412:250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |quote=A case of cholera developed today in the steerage of the Hamburg-American liner [[SMS Moltke (1877)|Moltke]], which has been detained at quarantine as a possible cholera carrier since Monday last. Dr. A.H. Doty, health officer of the port, reported the case tonight with the additional information that another cholera patient from the Moltke is under treatment at [[Swinburne Island]]. |newspaper=[[The Washington Post]] |date=October 10, 1910 |access-date=2008-12-11 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081216072507/http://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412%3A250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS%3AFT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |archive-date=December 16, 2008 }}</ref> Cholera is mainly a risk in [[Developing country|developing countries]] in those areas where access to [[WASH|WASH (water, sanitation and hygiene)]] infrastructure is still inadequate. Effective sanitation practices, if instituted and adhered to in time, are usually sufficient to stop an epidemic. There are several points along the cholera transmission path at which its spread may be halted:<ref>{{Cite web|title=Cholera|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|access-date=2020-08-20|website=www.who.int|language=en}}</ref> * Sterilization: Proper disposal and treatment of all materials that may have come into contact with the feces of other people with cholera (e.g., clothing, bedding, etc.) are essential. These should be [[Disinfection|sanitized]] by washing in hot water, using [[chlorine]] [[bleach]] if possible. Hands that touch cholera patients or their clothing, bedding, etc., should be thoroughly cleaned and disinfected with chlorinated water or other effective antimicrobial agents. * [[Sewage]] and [[fecal sludge management]]: In cholera-affected areas, sewage and fecal sludge need to be treated and managed carefully in order to stop the spread of this disease via [[human excreta]]. Provision of [[sanitation]] and [[hygiene]] is an important preventative measure.<ref name="who.int" /> [[Open defecation]], release of untreated sewage, or dumping of fecal sludge from [[pit latrine]]s or [[septic tank]]s into the environment need to be prevented.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AGQVBeNM_80C&pg=PA5|title=Urban Water Security: Managing Risks: UNESCO-IHP|last1=Cisneros|first1=Blanca Jimenez|last2=Rose|first2=Joan B. | name-list-style = vanc |date=2009-03-24|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-88162-0|language=en}}</ref> In many cholera affected zones, there is a low degree of [[sewage treatment]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rd3zCAAAQBAJ&pg=GBS.PA24|title=Cholera and the Ecology of Vibrio cholerae| vauthors = Drasar BS, Forrest DB |date=2012-12-06|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-94-009-1515-2|page=24}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dAT9CgAAQBAJ&pg=PA219|title=A Companion to the Anthropology of Environmental Health|last=Singer|first=Merrill | name-list-style = vanc |date=2016-05-31|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-78699-4|page=219}}</ref> Therefore, the implementation of [[dry toilet]]s that do not contribute to [[water pollution]], as they do not flush with water, may be an interesting alternative to [[flush toilet]]s.<ref>{{cite news |last1=Gili |first1=Enrique |date=9 June 2015 |title=Starting a poop to compost movement |url=https://www.dw.com/en/global-ideas-haiti-poop-compost-toilets/a-18504469 |work=Deutsche Welle }}</ref> * Sources: Warnings about possible cholera contamination should be posted around contaminated water sources with directions on how to [[decontamination|decontaminate]] the water (boiling, chlorination etc.) for possible use. * [[Water purification]]: All water used for drinking, washing, or cooking should be sterilized by either boiling, [[Water chlorination|chlorination]], ozone water treatment, ultraviolet light sterilization (e.g., by [[solar water disinfection]]), or antimicrobial filtration in any area where cholera may be present. Chlorination and boiling are often the least expensive and most effective means of halting transmission. [[Cloth filter]]s or [[#Sari filtration|sari filtration]], though very basic, have significantly reduced the occurrence of cholera when used in poor villages in [[Bangladesh]] that rely on untreated surface water. Better antimicrobial filters, like those present in advanced individual water treatment hiking kits, are most effective. Public health education and adherence to appropriate sanitation practices are of primary importance to help prevent and control transmission of cholera and other diseases. [[Hand washing|Handwashing]] with soap or ash after using a [[toilet]] and before handling food or eating is also recommended for cholera prevention by WHO Africa.<ref>{{cite web |title=Cholera and food safety |url=http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |publisher=[[World Health Organization]] |access-date=2017-08-20 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821044840/http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |archive-date=2017-08-21 }}</ref> <gallery class="center" widths="225px" heights="200px"> File:Unsafe disposal of faecal sludge or sewage in Haiti (6458176073).jpg|Dumping of [[sewage]] or [[Fecal sludge management|fecal sludge]] from a UN camp into a lake in the surroundings of [[Port-au-Prince]] is thought to have contributed to the spread of [[2010 Haiti cholera outbreak|cholera after the Haiti earthquake in 2010]], killing thousands. File:A SOIL EkoLakay toilet customer. (15921409131).jpg|Example of a [[urine-diverting dry toilet]] in a cholera-affected area in [[Haiti]]. This type of toilet stops transmission of disease via the [[Fecal–oral route|fecal-oral route]] due to [[water pollution]]. File:Cholera hospital in Dhaka.jpg|[[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|Cholera hospital]] in [[Dhaka]], showing typical "cholera beds". </gallery> === ապրելիություն === [[File:Using Precipitation Data to Assess Risk of Cholera Outbreaks.webm|thumb|upright=1.3|A modelling approach using satellite data can enhance our ability to develop cholera risk maps in several regions of the globe.]] Surveillance and prompt reporting allow for containing cholera epidemics rapidly. Cholera exists as a seasonal disease in many endemic countries, occurring annually mostly during [[Wet season|rainy seasons]]. Surveillance systems can provide early alerts to outbreaks, therefore leading to coordinated response and assist in preparation of preparedness plans. Efficient surveillance systems can also improve the risk assessment for potential cholera outbreaks. Understanding the seasonality and location of outbreaks provides guidance for improving cholera control activities for the most vulnerable.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |title=Cholera: prevention and control |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2008-12-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081214042133/http://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |archive-date=2008-12-14 }}</ref> For prevention to be effective, it is important that cases be reported to national health authorities.<ref name=Lancet2004 /> === պատվաստում === {{Main|Cholera vaccine}} [[File:Euvichol-plus.jpg|thumb|Euvichol-plus oral vaccine for cholera]] Spanish physician [[Jaume Ferran i Clua]] developed a cholera inoculation in 1885, the first to immunize humans against a bacterial disease.<ref>[http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others#EVT_101034 onlinelibrary.wiley.com] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150211100824/http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others|date=2015-02-11}}</ref> However, his vaccine and inoculation was rather controversial and was rejected by his peers and several investigation commissions.<ref name=":0">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Waldemar Haffkine's Cholera Vaccines and the Ferran-Haffkine Priority Dispute |journal=Journal of the History of Medicine and Allied Sciences |date=1982 |volume=XXXVII |issue=4 |pages=399–422 |doi=10.1093/jhmas/xxxvii.4.399 |pmid=6759570 }}</ref><ref name=":1">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Jaime Ferran and Preventive Inoculation Against Cholera |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=1981 |volume=55 |issue=4 |pages=516–532 |jstor=44441415 |pmid=7039738 }}</ref><ref name=":2">{{cite journal |last1=Hawgood |first1=Barbara J |title=Waldemar Mordecai Haffkine, CIE (1860–1930): prophylactic vaccination against cholera and bubonic plague in British India |journal=Journal of Medical Biography |date=February 2007 |volume=15 |issue=1 |pages=9–19 |doi=10.1258/j.jmb.2007.05-59 |pmid=17356724 |s2cid=42075270 }}</ref> Russian-Jewish bacteriologist [[Waldemar Haffkine]] successfully developed the first human cholera vaccine in July 1892.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>[http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm haffkineinstitute.org] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924024552/http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm|date=2015-09-24}}</ref> He conducted a massive inoculation program in [[British India]].<ref name=":2" /><ref>{{Cite news|date=2020-12-11|title=Waldemar Haffkine: The vaccine pioneer the world forgot|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-55050012|access-date=2021-01-20}}</ref> A number of safe and effective oral vaccines for cholera are available.<ref name="pmid21412922">{{cite journal | vauthors = Sinclair D, Abba K, Zaman K, Qadri F, Graves PM | title = Oral vaccines for preventing cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD008603 | date = March 2011 | pmid = 21412922 | pmc = 6532691 | doi = 10.1002/14651858.CD008603.pub2 | editor = Sinclair D }}</ref> The World Health Organization (WHO) has three prequalified oral cholera vaccines (OCVs): Dukoral, Sanchol, and Euvichol. [[Dukoral]], an orally administered, inactivated whole cell vaccine, has an overall efficacy of about 52% during the first year after being given and 62% in the second year, with minimal side effects.<ref name="pmid21412922" /> It is available in over 60 countries. However, it is not currently{{when|date=August 2017}} recommended by the [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) for most people traveling from the United States to endemic countries.<ref name="CDC_Vacc">{{cite web| title=Is a vaccine available to prevent cholera?| work=CDC disease info: Cholera| url=https://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| date=2010-10-22| access-date=2010-10-24| url-status=live| archive-url=https://web.archive.org/web/20101026085158/http://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| archive-date=2010-10-26}}</ref> The vaccine that the [[Food and Drug Administration|US Food and Drug Administration]] (FDA) recommends, [[Vaxchora]], is an [[Cholera vaccine#Oral|oral attenuated live vaccine]], that is effective as a single dose.<ref>[http://www.immunize.org/fda/ FDA Product Approval – Immunization Action Coalition] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170415125256/http://www.immunize.org/fda/ |date=2017-04-15 }}</ref> One injectable vaccine was found to be effective for two to three years. The protective efficacy was 28% lower in children less than five years old.<ref>{{cite journal | vauthors = Graves PM, Deeks JJ, Demicheli V, Jefferson T | title = Vaccines for preventing cholera: killed whole cell or other subunit vaccines (injected) | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 8 | pages = CD000974 | date = August 2010 | volume = 2019 | pmid = 20687062 | pmc = 6532721 | doi = 10.1002/14651858.CD000974.pub2 | editor = Graves PM }}</ref> However, {{as of|2010|lc=y}}, it has limited availability.<ref name=WHO2010 /> Work is under way to investigate the role of mass vaccination.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |title=Cholera vaccines |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2010-02-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216224558/http://who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |archive-date=2010-02-16 }}</ref> The WHO recommends immunization of high-risk groups, such as children and people with [[HIV]], in countries where this disease is [[Endemism|endemic]].<ref name=WHO2010 /> If people are immunized broadly, [[herd immunity]] results, with a decrease in the amount of contamination in the environment.<ref name=NEJM2006 /> WHO recommends that oral cholera vaccination be considered in areas where the disease is endemic (with seasonal peaks), as part of the response to outbreaks, or in a humanitarian crisis during which the risk of cholera is high.<ref>{{cite journal |title=News from the World Health Organization: Epidemiological Methods for Environmental Health Initiatives in WHO |journal=International Journal of Epidemiology |date=1993 |volume=22 |issue=5 |pages=961–962 |doi=10.1093/ije/22.5.961 }}</ref> Oral Cholera Vaccine (OCV) has been recognized as an adjunct tool for prevention and control of cholera. The World Health Organization (WHO) has prequalified three bivalent cholera vaccines—Dukoral (SBL Vaccines), containing a non-toxic B-subunit of cholera toxin and providing protection against V. cholerae O1; and two vaccines developed using the same transfer of technology—ShanChol (Shantha Biotec) and Euvichol (EuBiologics Co.), which have bivalent O1 and O139 oral killed cholera vaccines.<ref>{{cite journal|vauthors=Ryan ET|date=January 2011|title=The cholera pandemic, still with us after half a century: time to rethink|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=5|issue=1|pages=e1003|doi=10.1371/journal.pntd.0001003|pmc=3026764|pmid=21283611}}</ref> Oral cholera vaccination could be deployed in a diverse range of situations from cholera-endemic areas and locations of humanitarian crises, but no clear consensus exists.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Deen J, von Seidlein L, Luquero FJ, Troeger C, Reyburn R, Lopez AL, Debes A, Sack DA|date=January 2016|title=The scenario approach for countries considering the addition of oral cholera vaccination in cholera preparedness and control plans|journal=The Lancet. Infectious Diseases|volume=16|issue=1|pages=125–129|doi=10.1016/S1473-3099(15)00298-4|pmid=26494426|doi-access=free}}</ref> === Sari filtration === {{Main|Cloth filter}} [[Image:Washing Utensils And Vegetables.png|Women at a village pond in [[Matlab, Bangladesh]] washing utensils and vegetables. The woman on the right is putting a sari filter onto a water-collecting pot (or [[Kalasha|kalash]]) to filter water for drinking.|thumb|240px]] Developed for use in [[Bangladesh]], the "sari filter" is a simple and cost-effective [[appropriate technology]] method for reducing the contamination of drinking water. Used [[sari]] cloth is preferable but other types of used cloth can be used with some effect, though the effectiveness will vary significantly. Used cloth is more effective than new cloth, as the repeated washing reduces the space between the fibers. Water collected in this way has a greatly reduced [[pathogen]] count—though it will not necessarily be perfectly safe, it is an improvement for poor people with limited options.<ref name=Ram2010>{{cite book|author=Ramamurthy T|title=Epidemiological and Molecular Aspects on Cholera|year=2010|publisher=Springer|isbn=978-1-60327-265-0|page=330|url=https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107134836/https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|archive-date=2015-11-07}}</ref> In Bangladesh this practice was found to decrease rates of cholera by nearly half.<ref name=Merr2010>{{cite book|author=Merrill RM|title=Introduction to epidemiology.|year=2010|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-6622-1|page=43|url=https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|edition=5th|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106194307/https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|archive-date=2015-11-06}}</ref> It involves folding a ''sari'' four to eight times.<ref name=Ram2010 /> Between uses the cloth should be rinsed in clean water and dried in the sun to kill any bacteria on it.<ref>{{cite book|author=Starr C|title=Biology: Today and Tomorrow with Physiology|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79701-0|page=563|url=https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|edition=2|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107022134/https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|archive-date=2015-11-07}}</ref> A [[nylon]] cloth appears to work as well but is not as affordable.<ref name=Merr2010 /> == բուժում == [[File:Cholera rehydration nurses.jpg|thumb|upright=1.3|Cholera patient being treated by [[oral rehydration therapy]] in 1992]] Continued eating speeds the recovery of normal intestinal function. The WHO recommends this generally for cases of diarrhea no matter what the underlying cause.<ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005 /> A CDC training manual specifically for cholera states: "Continue to breastfeed your baby if the baby has watery diarrhea, even when traveling to get treatment. Adults and older children should continue to eat frequently."<ref name=CDCCommunityHealthWorkerTrainingManual>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|title=Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention and Control|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702064520/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|archive-date=2017-07-02}}</ref> === հեղուկներ === The most common error in caring for patients with cholera is to underestimate the speed and volume of fluids required.<ref>[http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf globalhealthcenter.umn.edu] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203010620/http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf |date=2013-12-03 }}</ref> In most cases, cholera can be successfully treated with [[oral rehydration therapy]] (ORT), which is highly effective, safe, and simple to administer.<ref name=NEJM2006 /> Rice-based solutions are preferred to glucose-based ones due to greater efficiency.<ref name=NEJM2006 /> In severe cases with significant dehydration, [[intravenous]] rehydration may be necessary. [[Ringer's lactate]] is the preferred solution, often with added potassium.<ref name=Lancet2004 /><ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005>{{cite book |title=The treatment of diarrhoea: a manual for physicians and other senior health workers |date=2005 |publisher=World Health Organization |pages=10, 16–17 |isbn=978-92-4-159318-2 |hdl=10665/43209 |hdl-access=free }}</ref> Large volumes and continued replacement until diarrhea has subsided may be needed.<ref name=Lancet2004 /> Ten percent of a person's body weight in fluid may need to be given in the first two to four hours.<ref name=Lancet2004 /> This method was first tried on a mass scale during the [[Bangladesh Liberation War]], and was found to have much success.<ref>[https://foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera The Civil War That Killed Cholera] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131220165056/http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera |date=2013-12-20 }}, foreignpolicy.com.</ref> Despite widespread beliefs, fruit juices and commercial fizzy drinks like cola are not ideal for rehydration of people with serious infections of the intestines, and their excessive sugar content may even harm water uptake.<ref>{{cite news |title=Sugary drinks 'worsen vomit bug' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8010346.stm |work=BBC News |date=22 April 2009 }}</ref> If commercially produced oral rehydration solutions are too expensive or difficult to obtain, solutions can be made. One such recipe calls for 1 liter of boiled water, 1/2 teaspoon of salt, 6 teaspoons of sugar, and added mashed banana for potassium and to improve taste.<ref>{{cite web|url=http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|title=Oral Rehydration Solutions: Made at Home|year=2010|access-date=2010-10-29|publisher=The Mother and Child Health and Education Trust|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124130823/http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|archive-date=2010-11-24}}</ref> === էլեկտրոլիտներ === As there frequently is initially [[acidosis]], the [[potassium]] level may be normal, even though large losses have occurred.<ref name=Lancet2004 /> As the dehydration is corrected, potassium levels may decrease rapidly, and thus need to be replaced.<ref name=Lancet2004 /> This may be done by consuming foods high in potassium, like bananas or coconut water.<ref name=choleraoutbreaksteps /> === հակաբիոտիկներ === [[Antibiotic]] treatments for one to three days shorten the course of the disease and reduce the severity of the symptoms.<ref name=Lancet2004 /> Use of antibiotics also reduces fluid requirements.<ref>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=March 11, 2015}}</ref> People will recover without them, however, if sufficient hydration is maintained.<ref name=NEJM2006 /> The WHO only recommends antibiotics in those with severe dehydration.<ref name=choleraoutbreaksteps>{{cite web|title=First steps for managing an outbreak of acute diarrhea|url=https://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|publisher=World Health Organization Global Task Force on Cholera Control|access-date=November 23, 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140805150434/http://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|archive-date=August 5, 2014}}</ref> [[Doxycycline]] is typically used first line, although some [[Strain (biology)|strains]] of ''V. cholerae'' have shown [[Antibiotic resistance|resistance]].<ref name=Lancet2004 /> Testing for resistance during an outbreak can help determine appropriate future choices.<ref name=Lancet2004 /> Other antibiotics proven to be effective include [[cotrimoxazole]], [[erythromycin]], [[tetracycline]], [[chloramphenicol]], and [[furazolidone]].<ref>{{cite web |archive-url=https://web.archive.org/web/20121106021041/http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm|archive-date=6 November 2012|url=http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm |title=Cholera treatment|publisher=Molson Medical Informatics |year=2007 |access-date=2008-01-03}}</ref> [[Fluoroquinolone]]s, such as [[ciprofloxacin]], also may be used, but resistance has been reported.<ref>{{cite journal | vauthors = Krishna BV, Patil AB, Chandrasekhar MR | title = Fluoroquinolone-resistant Vibrio cholerae isolated during a cholera outbreak in India | journal = Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene | volume = 100 | issue = 3 | pages = 224–6 | date = March 2006 | pmid = 16246383 | doi = 10.1016/j.trstmh.2005.07.007 }}</ref> Antibiotics improve outcomes in those who are both severely and not severely dehydrated.<ref name="Lei2014">{{cite journal | vauthors = Leibovici-Weissman Y, Neuberger A, Bitterman R, Sinclair D, Salam MA, Paul M | title = Antimicrobial drugs for treating cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD008625 | date = June 2014 | pmid = 24944120 | pmc = 4468928 | doi = 10.1002/14651858.CD008625.pub2 }}</ref> [[Azithromycin]] and [[tetracycline]] may work better than [[doxycycline]] or [[ciprofloxacin]].<ref name="Lei2014" /> === Zinc supplementation === In Bangladesh [[zinc]] supplementation reduced the duration and severity of diarrhea in children with cholera when given with antibiotics and rehydration therapy as needed. It reduced the length of disease by eight hours and the amount of diarrhea stool by 10%.<ref name=CDC2013>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera-Zinc Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203084037/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|archive-date=December 3, 2013}}</ref> Supplementation appears to be also effective in both treating and preventing infectious diarrhea due to other causes among children in the developing world.<ref name=CDC2013 /><ref>{{cite journal | vauthors = Telmesani AM | title = Oral rehydration salts, zinc supplement and rota virus vaccine in the management of childhood acute diarrhea | journal = Journal of Family & Community Medicine | volume = 17 | issue = 2 | pages = 79–82 | date = May 2010 | pmid = 21359029 | pmc = 3045093 | doi = 10.4103/1319-1683.71988 }}</ref> == կանխատեսում == If people with cholera are treated quickly and properly, the mortality rate is less than 1%; however, with untreated cholera, the mortality rate rises to 50–60%.<ref name="Lancet2004" /><ref name=textbook>{{cite web|url=http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|title=''Vibrio cholerae'' and Asiatic Cholera|publisher=Todar's Online Textbook of Bacteriology|author=Todar K|access-date=2010-12-20|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101228115128/http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|archive-date=2010-12-28}}</ref> For certain genetic strains of cholera, such as the one present during the [[2010 Haiti cholera outbreak|2010 epidemic in Haiti]] and the 2004 outbreak in India, death can occur within two hours of becoming ill.<ref name="Knox2010">{{cite news |last1=Knox |first1=Richard |title=Toward A New Strategy For Fighting Cholera In Haiti |url=https://www.npr.org/sections/health-shots/2010/12/10/131972272/toward-a-new-strategy-for-fighting-cholera-in-haiti |work=NPR |date=10 December 2010 }}</ref> == համաճարակաբանություն == Cholera affects an estimated 2.8&nbsp;million people worldwide, and causes approximately 95,000&nbsp;deaths a year (uncertainty range: 21,000-143,000) {{as of|2015|lc=y}}.<ref>{{cite journal |last1=Ali |first1=Mohammad |last2=Nelson |first2=Allyson R. |last3=Lopez |first3=Anna Lena |last4=Sack |first4=David A. |title=Updated Global Burden of Cholera in Endemic Countries |journal=PLOS Neglected Tropical Diseases |date=4 June 2015 |volume=9 |issue=6 |pages=e0003832 |doi=10.1371/journal.pntd.0003832 |pmid=26043000 |pmc=4455997 }}</ref><ref name=Loz2012>{{cite journal |last1=Lozano |first1=Rafael |last2=Naghavi |first2=Mohsen |last3=Foreman |first3=Kyle |last4=Lim |first4=Stephen |last5=Shibuya |first5=Kenji |last6=Aboyans |first6=Victor |last7=Abraham |first7=Jerry |last8=Adair |first8=Timothy |last9=Aggarwal |first9=Rakesh |last10=Ahn |first10=Stephanie Y |last11=AlMazroa |first11=Mohammad A |last12=Alvarado |first12=Miriam |last13=Anderson |first13=H Ross |last14=Anderson |first14=Laurie M |last15=Andrews |first15=Kathryn G |last16=Atkinson |first16=Charles |last17=Baddour |first17=Larry M |last18=Barker-Collo |first18=Suzanne |last19=Bartels |first19=David H |last20=Bell |first20=Michelle L |last21=Benjamin |first21=Emelia J |last22=Bennett |first22=Derrick |last23=Bhalla |first23=Kavi |last24=Bikbov |first24=Boris |last25=Abdulhak |first25=Aref Bin |last26=Birbeck |first26=Gretchen |last27=Blyth |first27=Fiona |last28=Bolliger |first28=Ian |last29=Boufous |first29=Soufiane |last30=Bucello |first30=Chiara |last31=Burch |first31=Michael |last32=Burney |first32=Peter |last33=Carapetis |first33=Jonathan |last34=Chen |first34=Honglei |last35=Chou |first35=David |last36=Chugh |first36=Sumeet S |last37=Coffeng |first37=Luc E |last38=Colan |first38=Steven D |last39=Colquhoun |first39=Samantha |last40=Colson |first40=K Ellicott |last41=Condon |first41=John |last42=Connor |first42=Myles D |last43=Cooper |first43=Leslie T |last44=Corriere |first44=Matthew |last45=Cortinovis |first45=Monica |last46=de Vaccaro |first46=Karen Courville |last47=Couser |first47=William |last48=Cowie |first48=Benjamin C |last49=Criqui |first49=Michael H |last50=Cross |first50=Marita |last51=Dabhadkar |first51=Kaustubh C |last52=Dahodwala |first52=Nabila |last53=De Leo |first53=Diego |last54=Degenhardt |first54=Louisa |last55=Delossantos |first55=Allyne |last56=Denenberg |first56=Julie |last57=Des Jarlais |first57=Don C |last58=Dharmaratne |first58=Samath D |last59=Dorsey |first59=E Ray |last60=Driscoll |first60=Tim |last61=Duber |first61=Herbert |last62=Ebel |first62=Beth |last63=Erwin |first63=Patricia J |last64=Espindola |first64=Patricia |last65=Ezzati |first65=Majid |last66=Feigin |first66=Valery |last67=Flaxman |first67=Abraham D |last68=Forouzanfar |first68=Mohammad H |last69=Fowkes |first69=Francis Gerry R |last70=Franklin |first70=Richard |last71=Fransen |first71=Marlene |last72=Freeman |first72=Michael K |last73=Gabriel |first73=Sherine E |last74=Gakidou |first74=Emmanuela |last75=Gaspari |first75=Flavio |last76=Gillum |first76=Richard F |last77=Gonzalez-Medina |first77=Diego |last78=Halasa |first78=Yara A |last79=Haring |first79=Diana |last80=Harrison |first80=James E |last81=Havmoeller |first81=Rasmus |last82=Hay |first82=Roderick J |last83=Hoen |first83=Bruno |last84=Hotez |first84=Peter J |last85=Hoy |first85=Damian |last86=Jacobsen |first86=Kathryn H |last87=James |first87=Spencer L |last88=Jasrasaria |first88=Rashmi |last89=Jayaraman |first89=Sudha |last90=Johns |first90=Nicole |last91=Karthikeyan |first91=Ganesan |last92=Kassebaum |first92=Nicholas |last93=Keren |first93=Andre |last94=Khoo |first94=Jon-Paul |last95=Knowlton |first95=Lisa Marie |last96=Kobusingye |first96=Olive |last97=Koranteng |first97=Adofo |last98=Krishnamurthi |first98=Rita |last99=Lipnick |first99=Michael |display-authors=1 |last100=Lipshultz |first100=Steven E |last101=Ohno |first101=Summer Lockett |last102=Mabweijano |first102=Jacqueline |last103=MacIntyre |first103=Michael F |last104=Mallinger |first104=Leslie |last105=March |first105=Lyn |last106=Marks |first106=Guy B |last107=Marks |first107=Robin |last108=Matsumori |first108=Akira |last109=Matzopoulos |first109=Richard |last110=Mayosi |first110=Bongani M |last111=McAnulty |first111=John H |last112=McDermott |first112=Mary M |last113=McGrath |first113=John |last114=Memish |first114=Ziad A |last115=Mensah |first115=George A |last116=Merriman |first116=Tony R |last117=Michaud |first117=Catherine |last118=Miller |first118=Matthew |last119=Miller |first119=Ted R |last120=Mock |first120=Charles |last121=Mocumbi |first121=Ana Olga |last122=Mokdad |first122=Ali A |last123=Moran |first123=Andrew |last124=Mulholland |first124=Kim |last125=Nair |first125=M Nathan |last126=Naldi |first126=Luigi |last127=Narayan |first127=K M Venkat |last128=Nasseri |first128=Kiumarss |last129=Norman |first129=Paul |last130=O'Donnell |first130=Martin |last131=Omer |first131=Saad B |last132=Ortblad |first132=Katrina |last133=Osborne |first133=Richard |last134=Ozgediz |first134=Doruk |last135=Pahari |first135=Bishnu |last136=Pandian |first136=Jeyaraj Durai |last137=Rivero |first137=Andrea Panozo |last138=Padilla |first138=Rogelio Perez |last139=Perez-Ruiz |first139=Fernando |last140=Perico |first140=Norberto |last141=Phillips |first141=David |last142=Pierce |first142=Kelsey |last143=Pope |first143=C Arden |last144=Porrini |first144=Esteban |last145=Pourmalek |first145=Farshad |last146=Raju |first146=Murugesan |last147=Ranganathan |first147=Dharani |last148=Rehm |first148=Jürgen T |last149=Rein |first149=David B |last150=Remuzzi |first150=Guiseppe |last151=Rivara |first151=Frederick P |last152=Roberts |first152=Thomas |last153=De León |first153=Felipe Rodriguez |last154=Rosenfeld |first154=Lisa C |last155=Rushton |first155=Lesley |last156=Sacco |first156=Ralph L |last157=Salomon |first157=Joshua A |last158=Sampson |first158=Uchechukwu |last159=Sanman |first159=Ella |last160=Schwebel |first160=David C |last161=Segui-Gomez |first161=Maria |last162=Shepard |first162=Donald S |last163=Singh |first163=David |last164=Singleton |first164=Jessica |last165=Sliwa |first165=Karen |last166=Smith |first166=Emma |last167=Steer |first167=Andrew |last168=Taylor |first168=Jennifer A |last169=Thomas |first169=Bernadette |last170=Tleyjeh |first170=Imad M |last171=Towbin |first171=Jeffrey A |last172=Truelsen |first172=Thomas |last173=Undurraga |first173=Eduardo A |last174=Venketasubramanian |first174=N |last175=Vijayakumar |first175=Lakshmi |last176=Vos |first176=Theo |last177=Wagner |first177=Gregory R |last178=Wang |first178=Mengru |last179=Wang |first179=Wenzhi |last180=Watt |first180=Kerrianne |last181=Weinstock |first181=Martin A |last182=Weintraub |first182=Robert |last183=Wilkinson |first183=James D |last184=Woolf |first184=Anthony D |last185=Wulf |first185=Sarah |last186=Yeh |first186=Pon-Hsiu |last187=Yip |first187=Paul |last188=Zabetian |first188=Azadeh |last189=Zheng |first189=Zhi-Jie |last190=Lopez |first190=Alan D |last191=Murray |first191=Christopher JL |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=The Lancet |date=December 2012 |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–2128 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |pmid=23245604 |s2cid=1541253 |hdl=10536/DRO/DU:30050819 |hdl-access=free }}</ref> This occurs mainly in the developing world.<ref>{{cite journal |last1=Reidl |first1=Joachim |last2=Klose |first2=Karl E. |title=Vibrio cholerae and cholera: out of the water and into the host |journal=FEMS Microbiology Reviews |date=June 2002 |volume=26 |issue=2 |pages=125–139 |doi=10.1111/j.1574-6976.2002.tb00605.x |pmid=12069878 |doi-access=free }}</ref> In the early 1980s, death rates are believed to have been greater than three million a year.<ref name=Lancet2004 /> It is difficult to calculate exact numbers of cases, as many go unreported due to concerns that an outbreak may have a negative impact on the tourism of a country.<ref name=NEJM2006>{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Chaignat CL | title = Getting serious about cholera | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 7 | pages = 649–51 | date = August 2006 | pmid = 16914700 | doi = 10.1056/NEJMp068144 | s2cid = 23145226 }}</ref> Cholera remains{{when|date=August 2017}} both [[epidemic]] and endemic in many areas of the world.<ref name=Lancet2004 /> In October 2016, an [[2017 Yemen cholera outbreak|outbreak of cholera]] began in war-ravaged [[Yemen]].<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-40369804 |title=The horrors of Yemen's spiralling cholera crisis |publisher=BBC |author=Johannes Bruwer |date=25 June 2017}}</ref> WHO called it "the worst cholera outbreak in the world".<ref>{{cite news|last1=Dwyer|first1=Colin | name-list-style = vanc |title=Yemen Now Faces 'The Worst Cholera Outbreak In The World,' U.N. Says|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/06/24/534236954/yemen-now-faces-the-worst-cholera-outbreak-in-the-world-u-n-says|access-date=25 June 2017|work=National Public Radio}}</ref> Recent major outbreaks are the [[2010s Haiti cholera outbreak]] and the [[2016–2021 Yemen cholera outbreak]]. In 2019, 93% of the reported 923,037 cholera cases were from [[Yemen]] (with 1911 deaths reported).<ref name="who_report2020"/> Between September 2019 and September 2020, a global total of over 450,000 cases and over 900 deaths was reported; however these numbers suffer from over-reporting from countries that report suspected cases (and not laboratory confirmed cases) as well as under-reporting from countries that do not report official cases (such as Bangladesh, India and Philippines).<ref name="who_report2020"/> Although much is known about the mechanisms behind the spread of cholera, this has not led to a full understanding of what makes cholera outbreaks happen in some places and not others. Lack of treatment of human [[feces]] and lack of treatment of drinking water greatly facilitate its spread, but bodies of water can serve as a [[Natural reservoir|reservoir]], and seafood shipped long distances can spread the disease. Cholera was not known in the [[Americas]] for most of the 20th century, but it reappeared towards the end of that century.<ref>{{cite journal | vauthors = Blake PA | title = Epidemiology of cholera in the Americas | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 22 | issue = 3 | pages = 639–60 | date = September 1993 | doi = 10.1016/S0889-8553(21)00094-7 | pmid = 7691740 }}</ref> After the end of the [[2010s Haiti cholera outbreak]], there have not been any cholera cases in the Americas since February 2019.<ref name="ecdc_cholera">{{Cite web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly|title=Cholera worldwide overview}}</ref> {{as of|August 2021}} the disease is endemic in Africa and some areas of Asia (Bangladesh, India and Yemen).<ref name="ecdc_cholera"/> Cholera is not endemic in Europe, all reported cases had a travel history to endemic areas.<ref name="ecdc_cholera"/> === History of outbreaks === {{See also|Cholera outbreaks and pandemics}} [[File:Africa cholera2008b.jpg|thumb|upright=1.3|Map of the [[Zimbabwean cholera outbreak|2008–2009 cholera outbreak]] in [[sub-Saharan Africa]] showing the statistics as of 12 February 2009]] The word cholera is from {{lang-el|χολέρα}} ''kholera'' from χολή ''kholē'' "bile". Cholera likely has its origins in the [[Indian subcontinent]] as evidenced by its prevalence in the region for centuries.<ref name=Lancet2004 /> The disease appears in the European literature as early as 1642, from the Dutch physician [[Jacobus Bontius|Jakob de Bondt's]] description it in his De Medicina Indorum.<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofmedicine.com/author/d/jacob-de-jacobus-bontius-bondt|title=All Entries by BONDT, Jacob de, Jacobus Bontius: HistoryofMedicine.com|website=www.historyofmedicine.com|language=en-us|access-date=2019-07-23}}</ref> (The "Indorum" of the title refers to the East Indies. He also gave first European descriptions of other diseases.) Early outbreaks in the Indian subcontinent are believed to have been the result of poor living conditions as well as the presence of pools of [[stagnant water|still water]], both of which provide ideal conditions for cholera to thrive.<ref name=Rosenberg /> The disease first spread by [[trade route]]s (land and sea) to [[Russia]] in 1817, later to the rest of [[Europe]], and from Europe to [[North America]] and the rest of the world,<ref name=Lancet2004 /> (hence the name "Asiatic cholera"<ref name=textbook/>). Seven [[cholera pandemic]]s have occurred in the past 200 years, with the seventh [[pandemic]] originating in [[Indonesia]] in 1961.<ref>"[http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 Cholera's seven pandemics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302113041/http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |date=2016-03-02 }}". CBC News. October 22, 2010.</ref> The [[first cholera pandemic]] occurred in the Bengal region of India, near Calcutta starting in 1817 through 1824. The disease dispersed from India to Southeast Asia, the Middle East, Europe, and Eastern Africa.<ref name="Hays">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC|title=Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History| vauthors = Hays JN |publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|isbn=978-1-85109-658-9|page=193}}</ref> The movement of British Army and Navy ships and personnel is believed to have contributed to the range of the pandemic, since the ships carried people with the disease to the shores of the Indian Ocean, from Africa to Indonesia, and north to China and Japan.<ref>{{Citation|last=McNeill|first=William H | name-list-style = vanc |title=Plagues and People|page=268}}.</ref> The [[Second cholera pandemic|second pandemic]] lasted from 1826 to 1837 and particularly affected North America and Europe due to the result of advancements in transportation and global trade, and increased human migration, including soldiers.<ref>{{cite book|title=Something New Under The Sun: An Environmental History of the Twentieth Century World (The Global Century Series).|author=McNeil J}}</ref> The [[Third cholera pandemic|third pandemic]] erupted in 1846, persisted until 1860, extended to North Africa, and reached South America, for the first time specifically affecting Brazil. The [[Fourth cholera pandemic|fourth pandemic]] lasted from 1863 to 1875 spread from India to Naples and Spain. The [[Fifth cholera pandemic|fifth]] pandemic was from 1881 to 1896 and started in India and spread to Europe, Asia, and South America. The [[Sixth cholera pandemic|sixth pandemic]] started 1899–1923. These epidemics were less fatal due to a greater understanding of the cholera bacteria. Egypt, the Arabian peninsula, Persia, India, and the Philippines were hit hardest during these epidemics, while other areas, like Germany in 1892 (primarily the city of Hamburg where more than 8.600 people died)<ref>Richard Evans: Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830–1910. London 1987</ref> and Naples from 1910 to 1911, also experienced severe outbreaks. The [[Seventh cholera pandemic|seventh pandemic]] originated in 1961 in Indonesia and is marked by the emergence of a new strain, nicknamed ''El Tor'', which still persists ({{as of|2018|lc=y}}<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection {{!}} Cholera {{!}} CDC|date=2017-05-16|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2018-04-04}}</ref>) in developing countries.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber|url-access=limited|title=Plagues in World History|last=Aberth|first=John| name-list-style = vanc |publisher=Rowman & Littlefield|year=2011|isbn=978-0-7425-5705-5|location=Lanham, MD|page=[https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber/page/n114 102]}}</ref> Cholera became widespread in the 19th century.<ref>{{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }}</ref> Since then it has killed tens of millions of people.<ref>[[Kelley Lee]] (2003) ''Health impacts of globalization: towards global governance''. Palgrave Macmillan. p.131. {{ISBN|0-333-80254-3}}</ref> In [[Russian Empire|Russia]] alone, between 1847 and 1851, more than one million people perished of the disease.<ref>Geoffrey A. Hosking (2001). ''[https://books.google.com/books?id=oh-5AAmboMUC&pg=PA9 Russia and the Russians: a history]''. Harvard University Press. p.&nbsp;9. {{ISBN|0-674-00473-6}}</ref> It killed 150,000 Americans during the second pandemic.<ref>{{Cite book | author = Byrne JP | title = Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M | url = https://books.google.com/books?id=kRAInwEACAAJ| publisher = ABC-CLIO | year = 2008 | page = 99 | isbn = 978-0-313-34102-1}}</ref> Between 1900 and 1920, perhaps eight million people died of cholera in India.<ref>J. N. Hays (2005). ''[https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC&pg=PA347 Epidemics and pandemics: their impacts on human history]''. p.347. {{ISBN|1-85109-658-2}}</ref> Cholera became the first [[reportable disease]] in the United States due to the significant effects it had on health.<ref name=Lancet2004 /> [[John Snow (physician)|John Snow]], in [[England]], was the first to identify the importance of contaminated water as its cause in 1854.<ref name=Lancet2004 /> Cholera is now no longer considered a pressing health threat in Europe and North America due to [[water filtration|filtering]] and [[Water chlorination|chlorination]] of water supplies, but still heavily affects populations in [[developing countries]]. In the past, vessels flew a yellow [[quarantine]] flag if any crew members or passengers had cholera. No one aboard a vessel flying a yellow flag would be allowed ashore for an extended period, typically 30 to 40 days.<ref>{{cite journal | vauthors = Sehdev PS | title = The origin of quarantine | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 35 | issue = 9 | pages = 1071–2 | date = November 2002 | pmid = 12398064 | doi = 10.1086/344062 | doi-access = free }}</ref> Historically many different claimed remedies have existed in folklore. Many of the older remedies were based on the [[miasma theory]]. Some believed that abdominal chilling made one more susceptible and flannel and [[cholera belt]]s were routine in army kits.<ref>{{cite journal | vauthors = Renbourn ET | title = The history of the flannel binder and cholera belt | journal = Medical History | volume = 1 | issue = 3 | pages = 211–25 | date = July 1957 | pmid = 13440256 | pmc = 1034286 | doi = 10.1017/S0025727300021281 }}</ref> In the 1854–1855 outbreak in Naples homeopathic [[camphor]] was used according to [[Samuel Hahnemann|Hahnemann]].<ref>[http://www.legatum.sk/en:ahr:bayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 www.legatum.sk] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130514193601/http://www.legatum.sk/en%3Aahr%3Abayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 |date=2013-05-14 }}, The American Homoeopathic Review Vol. 06 No. 11–12, 1866, pages 401–403</ref> T. J. Ritter's "Mother's Remedies" book lists tomato syrup as a home remedy from northern America. [[Elecampane]] was recommended in the United Kingdom according to William Thomas Fernie.<ref name=oldtimeremedies>{{cite web|title=Cholera Infantum, Tomatoes Will Relieve|url=http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|date=October 13, 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131224131642/http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|archive-date=December 24, 2013|access-date=February 18, 2013}}</ref> The first effective human vaccine was developed in 1885, and the first effective antibiotic was developed in 1948. Cholera cases are much less frequent in developed countries where governments have helped to establish water sanitation practices and effective medical treatments.<ref>"Cholera", World Health Organization. [https://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025005943/http://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html |date=2013-10-25 }}</ref> The United States, for example, used to{{when|date=August 2017}} have a severe cholera problem similar to those in some developing countries. There were three large cholera outbreaks in the 1800s, which can be attributed to ''Vibrio cholerae''{{'s}} spread through interior waterways like the [[Erie Canal]] and routes along the [[East Coast of the United States|Eastern Seaboard]].<ref>{{cite journal | vauthors = Pyle GF | title = The diffusion of cholera in the United States in the nineteenth century | journal = Geographical Analysis | volume = 1 | pages = 59–75 | year = 2010 | pmid = 11614509 | doi = 10.1111/j.1538-4632.1969.tb00605.x | doi-access = free }}</ref> The island of Manhattan in New York City touched the Atlantic Ocean, where cholera collected just off the coast. At this time, New York City did not have as effective a sanitation system as it does today,{{when|date=August 2017}} so cholera was able to spread.<ref name="pmid7620035">{{cite journal | vauthors = Lacey SW | title = Cholera: calamitous past, ominous future | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 20 | issue = 5 | pages = 1409–19 | date = May 1995 | pmid = 7620035 | doi = 10.1093/clinids/20.5.1409 | s2cid = 45016958 }}</ref> Cholera morbus is a historical term that was used to refer to [[gastroenteritis]] rather than specifically cholera.<ref>{{cite book|author1=Charles E. Rosenberg|title=The Cholera Years the United States in 1832, 1849, and 1866.|date=2009|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|isbn=978-0-226-72676-2|page=74|url=https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109080652/https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|archive-date=2015-11-09}}</ref> <gallery> File:Cholera.jpg|[[Drawing]] of [[Death (personification)|Death]] bringing cholera, in ''[[Le Petit Journal (newspaper)|Le Petit Journal]]'' (1912). File:Pedro II of Brazil and ministers of state.JPG|Emperor [[Pedro II of Brazil]] visiting people with cholera in 1855. File:Cholera 395.1.jpg|Hand bill from the [[Metropolitan Board of Health|New York City Board of Health]], 1832—the outdated public health advice demonstrates the lack of understanding of the disease and its actual causative factors. </gallery> === Research === {{see also|Cholera vaccine}} [[File:Robert Koch (Deutsche Cholera-Expedition in Ägypten 1884).jpg|thumb|upright=1.3|[[Robert Koch]] (third from the right) on a cholera research expedition in [[Egypt]] in 1884, one year after he identified ''V. cholerae'']] [[File:How to avoid the Cholera 1848.jpg|thumb|upright=1.3|''How to avoid the cholera'' leaflet; [[Aberystwyth]]; August 1849]] One of the major contributions to fighting cholera was made by the physician and pioneer medical scientist [[John Snow (physician)|John Snow]] (1813–1858), who in 1854 found a link between cholera and contaminated drinking water.<ref name="Rosenberg">{{cite book |author=Rosenberg, Charles E. |title=The cholera years: the United States in 1832, 1849 and 1866 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |year=1987 |isbn=978-0-226-72677-9}}</ref> Dr. Snow proposed a microbial origin for epidemic cholera in 1849. In his major "state of the art" review of 1855, he proposed a substantially complete and correct model for the cause of the disease. In two pioneering epidemiological field studies, he was able to demonstrate human [[sewage]] contamination was the most probable disease vector in two [[1854 Broad Street cholera outbreak|major epidemics in London in 1854]].<ref>Dr John Snow, [https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 ''The mode of communication of cholera''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151106215135/https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 |date=2015-11-06 }}, 2nd ed. (London, England: John Churchill, 1855).</ref> His model was not immediately accepted, but it was seen to be the more plausible, as medical microbiology developed over the next 30 years or so. For his work on cholera, John Snow is often regarded as the "Father of Epidemiology".<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow: A Legacy of Disease Detectives|url=https://blogs.cdc.gov/publichealthmatters/2017/03/a-legacy-of-disease-detectives/|access-date=2021-01-20|website=US Centers for Disease Control and Prevention|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|title=Father of Modern Epidemiology|url=https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/fatherofepidemiology.html|access-date=2021-01-20|website=www.ph.ucla.edu}}</ref><ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow|url=https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/john-snow|access-date=2021-01-20|website=History of Vaccines|language=en}}</ref> The bacterium was isolated in 1854 by Italian anatomist [[Filippo Pacini]],<ref>{{cite journal |first1=Fillipo |last1=Pacini |year=1854 |url=https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118081405/https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |archive-date=18 November 2015 |trans-title=Microscopic observations and pathological deductions on Asiatic cholera |language=it |journal=Gazzetta Medica Italiana |volume=4 |issue=50 |pages=397–401; 405–412 }} Reprinted as: {{cite book |last1=Pacini |first1=Filippo |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |date=1854 |publisher=Federigo Bencini |url=https://books.google.com/books?id=F9s_AAAAcAAJ |language=it }}</ref> but its exact nature and his results were not widely known. In the same year, the [[Catalonia|Catalan]] [[Joaquim Balcells i Pascual]] discovered the bacterium<ref name="Real Academia de la Historia 2018">{{cite web|year=2018|editor=[[Real Academia de la Historia]]|title=Joaquín Balcells y Pasqual|url=http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708211444/http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-date=2019-07-08|access-date=2020-08-01|language=es}}</ref><ref>{{cite web|year=2015|editor=[[:ca:Col·legi Oficial de Metges de Barcelona|Col·legi Oficial de Metges de Barcelona]]|title=Joaquim Balcells i Pascual|url=http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801110910/http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-date=2020-08-01|access-date=2020-08-01|language=ca}}</ref> and in 1856 probably [[António Augusto da Costa Simões]] and [[José Ferreira de Macedo Pinto]], two Portuguese men, did the same.<ref name="Real Academia de la Historia 2018" /><ref>{{cite book|author1=da Costa Simões, António Augusto|url=http://webopac.sib.uc.pt|title=Relatório da Direcção do Hospital de Cholericos de N.S. da Conceição em Coimbra|author2=de Macedo Pinto, José Ferreira|publisher=Imprensa da Universidade. The link leads to a library catalogue where the book can be found|year=1856|location=Coimbra|language=pt}}</ref> Cities in developed nations made massive investment in clean water supply and well-separated sewage treatment infrastructures between the mid-1850s and the 1900s. This eliminated the threat of cholera epidemics from the major developed cities in the world. In 1883, [[Robert Koch]] identified ''V. cholerae'' with a microscope as the bacillus causing the disease.<ref>{{cite book |last1=Aberth |first1=John |title=Plagues in World History |date=2011 |publisher=Rowman & Littlefield Publishers |isbn=978-1-4422-0796-7 |page=101 }}</ref> [[Hemendra Nath Chatterjee]], a Bengali scientist, who first formulated and demonstrated the effectiveness of [[oral rehydration salt]] (ORS) for [[diarrhea]]. In his 1953 paper, published in [[The Lancet]], he states that [[promethazine]] can stop [[vomiting]] during cholera and then oral rehydration is possible. The formulation of the fluid replacement solution was 4&nbsp;g of [[sodium chloride]], 25&nbsp;g of [[glucose]] and 1000&nbsp;ml of [[water]].<ref>{{cite journal | vauthors = Ruxin JN | title = Magic bullet: the history of oral rehydration therapy | journal = Medical History | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–97 | date = October 1994 | pmid = 7808099 | pmc = 1036912 | doi = 10.1017/s0025727300036905 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Chatterjee HN | title = Control of vomiting in cholera and oral replacement of fluid | journal = Lancet | volume = 265 | issue = 6795 | pages = 1063 | date = November 1953 | pmid = 13110052 | doi = 10.1016/s0140-6736(53)90668-0 }}</ref> [[File:Medical Scientist Prof. Sambhu Nath De.png|thumb|Prof. [[Sambhu Nath De]], who discovered the [[cholera toxin]] and successfully demonstrated the transmission of cholera pathogen by ''bacterial enteric toxin'']] [[Indian people|Indian]] medical scientist [[Sambhu Nath De]] discovered the [[cholera toxin]], the ''[[animal model]] of cholera'', and successfully demonstrate the method of transmission of cholera pathogen ''Vibrio cholerae''.<ref>{{Cite web|url=https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|title=Sambhu Nath De|website=Inmemory|language=en-US|access-date=2019-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205035801/https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|archive-date=2019-12-05|url-status=dead}}</ref> [[Robert Allan Phillips]], working at the US [[Naval Medical Research Unit Two]] in Southeast Asia, evaluated the pathophysiology of the disease using modern laboratory chemistry techniques and developed a protocol for rehydration. His research led the [[Lasker Foundation]] to award him its prize in 1967.<ref>{{cite web |url= http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |title= Albert Lasker Clinical Medical Research Award |publisher= Lasker Foundation |access-date= June 30, 2017 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20170901014519/http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |archive-date= September 1, 2017 }}</ref> More recently, in 2002, Alam, ''et al.'', studied stool samples from patients at the [[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|International Centre for Diarrhoeal Disease]] in [[Dhaka, Bangladesh]]. From the various experiments they conducted, the researchers found a correlation between the passage of ''V. cholerae'' through the human digestive system and an increased infectivity state. Furthermore, the researchers found the bacterium creates a hyperinfected state where [[gene]]s that control biosynthesis of [[amino acid]]s, [[iron]] uptake systems, and formation of periplasmic nitrate reductase complexes were induced just before defecation. These induced characteristics allow the cholera vibrios to survive in the "rice water" stools, an environment of limited oxygen and iron, of patients with a cholera infection.<ref name="Merrell2002">{{cite journal | vauthors = Merrell DS, Butler SM, Qadri F, Dolganov NA, Alam A, Cohen MB, Calderwood SB, Schoolnik GK, Camilli A | display-authors = 6 | title = Host-induced epidemic spread of the cholera bacterium | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6889 | pages = 642–5 | date = June 2002 | pmid = 12050664 | pmc = 2776822 | doi = 10.1038/nature00778 | bibcode = 2002Natur.417..642M }}</ref> === Global Strategy === In 2017, the WHO launched the "Ending Cholera: a global roadmap to 2030" strategy which aims to reduce cholera deaths by 90% by 2030.<ref name="who_fact">{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|title = Cholera}}</ref> The strategy was developed by the Global Task Force on Cholera Control (GTFCC) which develops country-specific plans and monitors progress.<ref>[https://www.gtfcc.org/ Global Task Force on Cholera Control<!-- Bot generated title -->]</ref> The approach to achieve this goal combines surveillance, water sanitation, treatment and oral vaccines.<ref name="who_fact"/> Specifically, the control strategy focusses on three approaches: i) early detection and response to outbreaks to contain outbreaks, ii) stopping cholera transmission through improved sanitation and vaccines in hotspots, and iii) a global framework for cholera control through the GTFCC.<ref name="who_fact"/> The WHO and the GTFCC do not consider global cholera eradication a viable goal.<ref>{{Cite report |title=Ending Cholera a Global Roadmap to 2030|publisher=Global Task Force on Cholera Control |date=2017 |url=https://www.who.int/cholera/publications/global-roadmap.pdf |page=18}}</ref> Even though humans are the only host of cholera, the bacterium can persist in the environment without a human host.<ref name="Sack">{{cite journal |last1=Sack |first1=D. A. |title=A new era in the history of cholera: the road to elimination |journal=International Journal of Epidemiology |date=1 December 2013 |volume=42 |issue=6 |pages=1537–1540 |doi=10.1093/ije/dyt229 |pmid=24415587 |doi-access=free }}</ref> While global eradication is not possible, elimination of human to human transmission may be possible;<ref name="Sack"/> and local elimination is possible, most recently during the [[2010s Haiti cholera outbreak]] which aims to achieve certification of elimination by 2022.<ref>{{cite book |title=National Plan for the Elimination of Cholera in Haiti 2013-2022 |date=February 2013 |publisher=Republic of Haiti, Ministry of Public Health and Population, National Directorate for Water Supply and Sanitation |url=https://www.paho.org/hq/dmdocuments/2013/cholera-haiti-nat-plan-elim-2013-2022.pdf }}</ref> The GTFCC targets 47 countries, 13 of which have established vaccination campaigns.<ref name="who_report2020">{{cite book |title=International Coordinating Group (ICG) on Vaccine Provision for Cholera, Meningitis, and Yellow Fever |date=September 2020 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-4-002916-3 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789240029163 }}</ref> == Society and culture == === Health policy === In many developing countries, cholera still reaches its victims through contaminated water sources, and countries without proper sanitation techniques have greater incidence of the disease.<ref>"Cholera vaccines. A brief summary of the March 2010 position paper" (PDF). World Health Organization. Retrieved September 19, 2013.</ref> Governments can play a role in this. In 2008, for example, the [[Zimbabwean cholera outbreak]] was due partly to the government's role, according to a report from the [[James Baker Institute]].<ref name="bakerinstitute.org" /> The Haitian government's inability to provide safe drinking water after the 2010 earthquake led to an increase in cholera cases as well.<ref name="pmid21142690">{{cite journal | vauthors = Walton DA, Ivers LC | title = Responding to cholera in post-earthquake Haiti | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 364 | issue = 1 | pages = 3–5 | date = January 2011 | pmid = 21142690 | doi = 10.1056/NEJMp1012997 | s2cid = 41672119 | url = http://new.paho.org/hai/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=25&Itemid= }}</ref> Similarly, South Africa's cholera outbreak was exacerbated by the government's policy of privatizing water programs. The wealthy elite of the country were able to afford safe water while others had to use water from cholera-infected rivers.<ref name="pmid14758861">{{cite journal | vauthors = Pauw J | title = The politics of underdevelopment: metered to death-how a water experiment caused riots and a cholera epidemic | journal = International Journal of Health Services | volume = 33 | issue = 4 | pages = 819–30 | year = 2003 | pmid = 14758861 | doi = 10.2190/kf8j-5nqd-xcyu-u8q7 | s2cid = 24270235 }}</ref> According to [[Rita R. Colwell]] of the [[James Baker Institute]], if cholera does begin to spread, government preparedness is crucial. A government's ability to contain the disease before it extends to other areas can prevent a high death toll and the development of an epidemic or even pandemic. Effective disease surveillance can ensure that cholera outbreaks are recognized as soon as possible and dealt with appropriately. Oftentimes, this will allow public health programs to determine and control the cause of the cases, whether it is unsanitary water or seafood that have accumulated a lot of ''Vibrio cholerae'' specimens.<ref name="bakerinstitute.org" /> Having an effective surveillance program contributes to a government's ability to prevent cholera from spreading. In the year 2000 in the state of Kerala in India, the Kottayam district was determined to be "Cholera-affected"; this pronouncement led to task forces that concentrated on educating citizens with 13,670 information sessions about human health.<ref name="John, T. Jacob 2004">{{cite journal | vauthors = John TJ, Rajappan K, Arjunan KK | title = Communicable diseases monitored by disease surveillance in Kottayam district, Kerala state, India | journal = The Indian Journal of Medical Research | volume = 120 | issue = 2 | pages = 86–93 | date = August 2004 | pmid = 15347857 |citeseerx=10.1.1.477.3795 }}</ref> These task forces promoted the boiling of water to obtain safe water, and provided chlorine and oral rehydration salts.<ref name="John, T. Jacob 2004" /> Ultimately, this helped to control the spread of the disease to other areas and minimize deaths. On the other hand, researchers have shown that most of the citizens infected during the 1991 cholera outbreak in Bangladesh lived in rural areas, and were not recognized by the government's surveillance program. This inhibited physicians' abilities to detect cholera cases early.<ref name="pmid1500643">{{cite journal |last1=Siddique |first1=AK |last2=Zaman |first2=K |last3=Baqui |first3=AH |last4=Akram |first4=K |last5=Mutsuddy |first5=P |last6=Eusof |first6=A |last7=Haider |first7=K |last8=Islam |first8=S |last9=Sack |first9=RB |title=Cholera Epidemics in Bangladesh: 1985-1991 |journal=Journal of Diarrhoeal Diseases Research |date=1992 |volume=10 |issue=2 |pages=79–86 |jstor=23498147 |pmid=1500643 |url=http://dspace.icddrb.org/jspui/handle/123456789/262 }}</ref> According to Colwell, the quality and inclusiveness of a country's health care system affects the control of cholera, as it did in the [[Zimbabwean cholera outbreak]].<ref name="bakerinstitute.org" /> While sanitation practices are important, when governments respond quickly and have readily available vaccines, the country will have a lower cholera death toll. Affordability of vaccines can be a problem; if the governments do not provide vaccinations, only the wealthy may be able to afford them and there will be a greater toll on the country's poor.<ref name="sciencedirect.com">{{cite journal | vauthors = DeRoeck D, Clemens JD, Nyamete A, Mahoney RT | title = Policymakers' views regarding the introduction of new-generation vaccines against typhoid fever, shigellosis and cholera in Asia | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 21 | pages = 2762–74 | date = April 2005 | pmid = 15780724 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.11.044 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Choe |first1=Chongwoo |last2=Raschky |first2=Paul A. |title=Media, institutions, and government action: Prevention vs. palliation in the time of cholera |journal=European Journal of Political Economy |date=January 2016 |volume=41 |pages=75–93 |doi=10.1016/j.ejpoleco.2015.11.001 }}</ref> The speed with which government leaders respond to cholera outbreaks is important.<ref>{{cite journal |author= Pruyt, Eric |title= Cholera in Zimbabwe |url= http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |date= 26 July 2009 |publisher= Delft University of Technology |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20131020151002/http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |archive-date= 20 October 2013 }}</ref> Besides contributing to an effective or declining public health care system and water sanitation treatments, government can have indirect effects on cholera control and the effectiveness of a response to cholera.<ref name="Kapp, Clare 2009">{{cite journal |last1=Kapp |first1=Clare |title=Zimbabwe's humanitarian crisis worsens |journal=The Lancet |date=February 2009 |volume=373 |issue=9662 |pages=447 |doi=10.1016/s0140-6736(09)60151-3 |pmid=19205080 |s2cid=5267332 }}</ref> A country's government can impact its ability to prevent disease and control its spread. A speedy government response backed by a fully functioning health care system and financial resources can prevent cholera's spread. This limits cholera's ability to cause death, or at the very least a decline in education, as children are kept out of school to minimize the risk of infection.<ref name="Kapp, Clare 2009" /> === Notable cases === <!-- References are essential and unreferenced additions will be removed. --> * [[Pyotr Ilyich Tchaikovsky|Tchaikovsky]]'s death has traditionally been attributed to cholera, most probably contracted through drinking contaminated water several days earlier.<ref>Brown, ''Man and Music'', 430–32; Holden, 371; Warrack, ''Tchaikovsky'', 269–270.</ref> Tchaikovsky's mother died of cholera,<ref>David Brown, ''Early Years'', 46.</ref> and his father became sick with cholera at this time but made a full recovery.<ref>Holden, 23.</ref> Some scholars, however, including English musicologist and Tchaikovsky authority [[David Brown (musicologist)|David Brown]] and biographer [[Anthony Holden]], have theorized that his death was a suicide.<ref>Brown, ''Man and Music'', 431–35; Holden, 373–400.</ref> * [[2010s Haiti cholera outbreak]]. Ten months after the 2010 earthquake, an [[2010 Haiti cholera outbreak|outbreak swept over Haiti]], traced to a [[United Nations]] base of [[Peacekeeping|peacekeepers]] from [[Nepal]].<ref>{{cite journal | vauthors = Orata FD, Keim PS, Boucher Y | title = The 2010 cholera outbreak in Haiti: how science solved a controversy | journal = PLOS Pathogens | volume = 10 | issue = 4 | pages = e1003967 | date = April 2014 | pmid = 24699938 | pmc = 3974815 | doi = 10.1371/journal.ppat.1003967 }}</ref> This marks the worst cholera outbreak in recent history, as well as the best documented cholera outbreak in modern public health. * [[Adam Mickiewicz]], Polish poet and novelist, is thought to have died of cholera in Istanbul in 1855. * [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Sadi Carnot]], physicist, a pioneer of thermodynamics (d. 1832)<ref>Asimov, Isaac (1982), Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology (2nd rev. ed.), Doubleday</ref> * [[Charles X of France|Charles X]], [[List of French monarchs|King of France]] (d. 1836)<ref>Susan Nagel, ''Marie Thérèse: Child of Terror'', p. 349–350.</ref> * [[James K. Polk]], eleventh [[president of the United States]] (d. 1849)<ref>{{cite book |author=Haynes SW |title=James K. Polk and the Expansionist Impulse |publisher=Longman |location=New York |page=[https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 191] |isbn=978-0-673-99001-3 |year=1997 |url=https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 }}</ref> * [[Carl von Clausewitz]], [[Prussia]]n soldier and German [[Military theory|military theorist]] (d. 1831)<ref>Smith, Rupert, ''The Utility of Force'', Penguin Books, 2006, page 57</ref> * [[Elliot Bovill]], [[Chief Justice of Singapore|Chief Justice of the Straits Settlements]] (1893)<ref>[http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser, 25 March 1893, Page 2] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808052657/http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx |date=8 August 2014 }}</ref> *[[Nikola Tesla]], [[Serbian-American]] [[inventor]], [[engineer]] and [[futurist]] known for his contributions to the design of the modern [[alternating current]] (AC) [[electricity supply]] system, contracted cholera in 1873 at the age of 17. He was bedridden for nine months, and near death multiple times, but survived and fully recovered. ===In popular culture=== Unlike [[tuberculosis]] ("consumption") which in literature and the arts was often romanticized as a disease of denizens of the [[demimondaine|demimonde]] or those with an artistic temperament,<ref>[[Susan Sontag|Sontag Susan]] (1977) ''[[Illness as Metaphor]] / [[AIDS and Its Metaphors]]''. New York: Picador. {{isbn|0-312-42013-7}}</ref> cholera is a disease which almost entirely affects the lower-classes living in filth and poverty. This, and the unpleasant course of the disease – which includes voluminous "rice-water" diarrhea, the hemorrhaging of liquids from the mouth, and violent muscle contractions which continue even after death – has discouraged the disease from being romanticized, or even the actual factual presentation of the disease in popular culture.<ref name="snowden" /> * The 1889 novel ''[[Mastro-don Gesualdo]]'' by [[Giovanni Verga]] presents the course of a cholera epidemic across the island of [[Sicily]], but does not show the suffering of those affected.<ref name="snowden" /> * In [[Thomas Mann]]'s [[novella]] ''[[Death in Venice]]'', first published in 1912 as ''Der Tod in Venedig'', Mann "presented the disease as emblematic of the final 'bestial degradation' of the sexually transgressive author Gustav von Aschenbach." Contrary to the actual facts of how violently cholera kills, Mann has his protagonist die peacefully on a beach in a deck chair. [[Luchino Visconti]]'s [[Death in Venice (film)|1971 film version]] also hid from the audience the actual course of the disease.<ref name="snowden" /> Mann's novella was also [[Death in Venice (opera)|made into an opera]] by [[Benjamin Britten]] in 1973, his last one, and into a ballet by [[John Neumeier]] for his [[Hamburg Ballet]] company, in December 2003.* * In [[Gabriel Garcia Márquez]]'s 1985 novel ''[[Love in the Time of Cholera]]'', cholera is "a looming background presence rather than a central figure requiring vile description."<ref name="snowden">{{cite book | last = Snowden |first = Frank M. | name-list-style = vanc | title = Epidemics and Society: From the Black Death to the Present | place = New Haven, Connecticut | publisher = Yale University Press | year = 2019 | isbn = 978-0-300-19221-6| pages=239–240}}</ref> The novel was adapted in 2007 for the [[Love in the Time of Cholera (film)|film of the same name]] directed by [[Mike Newell (director)|Mike Newell]]. == Country examples == === Zambia === In Zambia, widespread cholera outbreaks have occurred since 1977, most commonly in the capital city of Lusaka.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Mwaba J, Debes AK, Shea P, Mukonka V, Chewe O, Chisenga C, Simuyandi M, Kwenda G, Sack D, Chilengi R, Ali M|date=April 2020|title=Identification of cholera hotspots in Zambia: A spatiotemporal analysis of cholera data from 2008 to 2017|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=14|issue=4|pages=e0008227|doi=10.1371/journal.pntd.0008227|pmc=7159183|pmid=32294084}}</ref> In 2017, an outbreak of cholera was declared in Zambia after laboratory confirmation of ''[[Vibrio cholerae]]'' O1, biotype El Tor, serotype Ogawa, from stool samples from two patients with acute watery diarrhea. There was a rapid increase in the number of cases from several hundred cases in early December 2017 to approximately 2,000 by early January 2018.<ref name="Sinyange et al 2018">{{cite journal |last1=Sinyange |first1=Nyambe |last2=Brunkard |first2=Joan M. |last3=Kapata |first3=Nathan |last4=Mazaba |first4=Mazyanga Lucy |last5=Musonda |first5=Kunda G. |last6=Hamoonga |first6=Raymond |last7=Kapina |first7=Muzala |last8=Kapaya |first8=Fred |last9=Mutale |first9=Lwito |last10=Kateule |first10=Ernest |last11=Nanzaluka |first11=Francis |last12=Zulu |first12=James |last13=Musyani |first13=Chileshe Lukwesa |last14=Winstead |first14=Alison V. |last15=Davis |first15=William W. |last16=N'cho |first16=Hammad S. |last17=Mulambya |first17=Nelia L. |last18=Sakubita |first18=Patrick |last19=Chewe |first19=Orbie |last20=Nyimbili |first20=Sulani |last21=Onwuekwe |first21=Ezinne V.C. |last22=Adrien |first22=Nedghie |last23=Blackstock |first23=Anna J. |last24=Brown |first24=Travis W. |last25=Derado |first25=Gordana |last26=Garrett |first26=Nancy |last27=Kim |first27=Sunkyung |last28=Hubbard |first28=Sydney |last29=Kahler |first29=Amy M. |last30=Malambo |first30=Warren |last31=Mintz |first31=Eric |last32=Murphy |first32=Jennifer |last33=Narra |first33=Rupa |last34=Rao |first34=Gouthami G. |last35=Riggs |first35=Margaret A. |last36=Weber |first36=Nicole |last37=Yard |first37=Ellen |last38=Zyambo |first38=Khozya D. |last39=Bakyaita |first39=Nathan |last40=Monze |first40=Namani |last41=Malama |first41=Kennedy |last42=Mulwanda |first42=Jabbin |last43=Mukonka |first43=Victor M. |title=Cholera Epidemic — Lusaka, Zambia, October 2017–May 2018 |journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report |date=18 May 2018 |volume=67 |issue=19 |pages=556–559 |doi=10.15585/mmwr.mm6719a5 |pmid=29771877 |pmc=6048949 }}</ref> With intensification of the rains, new cases increased on a daily basis reaching a peak on the first week of January 2018 with over 700 cases reported.<ref>{{Cite journal|date=1 October 2020|title=Emergency Plan of Action Final Report Zambia: Cholera Outbreak Lusaka|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/MDRZM011dfr.pdf|via=International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies}}</ref> In collaboration with partners, the Zambia Ministry of Health (MoH) launched a multifaceted public health response that included increased chlorination of the Lusaka municipal water supply, provision of emergency water supplies, water quality monitoring and testing, enhanced surveillance, epidemiologic investigations, a cholera vaccination campaign, aggressive case management and health care worker training, and laboratory testing of clinical samples.<ref name="Sinyange et al 2018"/> The Zambian Ministry of Health implemented a reactive one-dose Oral Cholera Vaccine (OCV) campaign in April 2016 in three Lusaka compounds, followed by a pre-emptive second-round in December.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Heyerdahl LW, Pugliese-Garcia M, Nkwemu S, Tembo T, Mwamba C, Demolis R, Chilengi R, Gessner BD, Guillermet E, Sharma A|date=May 2019|title="It depends how one understands it:" a qualitative study on differential uptake of oral cholera vaccine in three compounds in Lusaka, Zambia|url= |journal=BMC Infectious Diseases|volume=19|issue=1|pages=421|doi=10.1186/s12879-019-4072-6|pmc=6518637|pmid=31088376}}</ref> === India === The city of [[Kolkata]], [[India]] in the state of [[West Bengal]] in the [[Ganges delta]] has been described as the "homeland of cholera", with regular outbreaks and pronounced seasonality. In India, where the disease is [[Endemism|endemic]], cholera outbreaks occur every year between [[dry season]]s and [[Wet season|rainy seasons]]. India is also characterized by high population density, unsafe drinking water, open drains, and poor sanitation which provide an optimal niche for survival, sustenance and transmission of ''Vibrio cholerae''.<ref>{{cite journal|vauthors=Mandal S|date=July 2011|title=Cholera epidemic in and around Kolkata, India: endemicity and management|journal=Oman Medical Journal|volume=26|issue=4|pages=288–9|doi=10.5001/omj.2011.71|pmc=3191718|pmid=22043439}}</ref> === Democratic Republic of Congo === In [[Goma]] in the Democratic Republic of Congo, cholera has left an enduring mark on human and medical history. Cholera pandemics in the 19th and 20th centuries led to the growth of epidemiology as a science and in recent years it has continued to press advances in the concepts of [[disease ecology]], basic membrane biology, and transmembrane signaling and in the use of scientific information and treatment design.<ref>{{cite journal |last1=Lacey |first1=S. W. |title=Cholera: Calamitous Past, Ominous Future |journal=Clinical Infectious Diseases |date=1 May 1995 |volume=20 |issue=5 |pages=1409–1419 |doi=10.1093/clinids/20.5.1409 |pmid=7620035 |jstor=4458566 }}</ref> ==Notes== {{reflist|group=note}} == References == {{Reflist}} ==Further reading== * {{cite journal |last1=Arnold |first1=David |title=Cholera and Colonialism in British India |journal=Past & Present |date=1986 |volume=113 |issue=113 |pages=118–151 |doi=10.1093/past/113.1.118 |jstor=650982 |pmid=11617906 }} * {{cite journal |last1=Azizi |first1=MH |last2=Azizi |first2=F |title=History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries |journal=Middle East Journal of Digestive Diseases |date=January 2010 |volume=2 |issue=1 |pages=51–55 |pmid=25197514 |pmc=4154910 }} * Bilson, Geoffrey. ''A Darkened House: Cholera in Nineteenth-Century Canada'' (U of Toronto Press, 1980). * {{cite journal |last1=Cooper |first1=Donald B. |title=The New 'Black Death': Cholera in Brazil, 1855-1856 |journal=Social Science History |date=1986 |volume=10 |issue=4 |pages=467–488 |doi=10.2307/1171027 |jstor=1171027 |pmid=11618140 }} * {{cite book |last1=Echenberg |first1=Myron |title=Africa in the Time of Cholera: A History of Pandemics from 1817 to the Present |date=2011 |isbn=978-0-521-18820-3 }} * {{cite journal |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Epidemics and Revolutions: Cholera in Nineteenth-Century Europe |journal=Past & Present |date=1988 |volume=120 |issue=120 |pages=123–146 |doi=10.1093/past/120.1.123 |jstor=650924 |pmid=11617908 }} * {{cite book |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years |date=2005 |isbn=978-0-14-303636-4 }} * Gilbert, Pamela K. ''Cholera and Nation: Doctoring the Social Body in Victorian England" (SUNY Press, 2008). * {{Cite book|last=Hamlin|first=Christopher|title=Cholera: The Biography|publisher=Oxford University Press|year=2009}} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=THE UNIFICATION OF THE GLOBE BY DISEASE? THE INTERNATIONAL SANITARY CONFERENCES ON CHOLERA, 1851–1894 |journal=The Historical Journal |date=June 2006 |volume=49 |issue=2 |pages=453–476 |doi=10.1017/S0018246X06005280 |s2cid=162994263 }} * {{cite journal |last1=Jenson |first1=Deborah |last2=Szabo |first2=Victoria |title=Cholera in Haiti and Other Caribbean Regions, 19th Century |journal=Emerging Infectious Diseases |date=November 2011 |volume=17 |issue=11 |pages=2130–2135 |doi=10.3201/eid1711.110958 |pmid=22099117 |pmc=3310590 }} * {{cite book |last1=Kotar |first1=S. L. |last2=Gessler |first2=J. E. |title=Cholera: A Worldwide History |date=2014 |isbn=978-0-7864-7242-0 }} * {{Cite book|last=Kudlick|first=Catherine Jean|title=Cholera in Post-Revolutionary Paris: A Cultural History|publisher=University of California Press|year=1996|location=Berkeley}} * {{cite journal |last1=Legros |first1=Dominique |title=Global Cholera Epidemiology: Opportunities to Reduce the Burden of Cholera by 2030 |journal=The Journal of Infectious Diseases |date=15 October 2018 |volume=218 |issue=suppl_3 |pages=S137–S140 |doi=10.1093/infdis/jiy486 |pmid=30184102 |pmc=6207143 }} * {{cite journal |last1=Mukharji |first1=Projit Bihari |title=The 'Cholera Cloud' in the Nineteenth-Century 'British World': History of an Object-Without-an-Essence |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=2012 |volume=86 |issue=3 |pages=303–332 |id={{INIST|26721136}} {{Project MUSE|492086}} |doi=10.1353/bhm.2012.0050 |pmid=23241908 |jstor=26305866 |s2cid=207267413 }} * {{cite book|last1=Rosenberg|first1=Charles E.|title=The Cholera Years: The United States in 1832, 1849, and 1866|date=1987|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-72677-9|author-link=Charles E. Rosenberg}} * {{cite journal |last1=Roth |first1=Mitchel |title=Cholera, Community, and Public Health in Gold Rush Sacramento and San Francisco |journal=Pacific Historical Review |date=1997 |volume=66 |issue=4 |pages=527–551 |doi=10.2307/3642236 |jstor=3642236 }} * Snowden, Frank M. ''Naples in the Time of Cholera, 1884-1911'' (Cambridge UP, 1995). * Vinten-Johansen, Peter, ed. ''Investigating Cholera in Broad Street: A History in Documents'' (Broadview Press, 2020). regarding 1850s in England. * Vinten-Johansen, Peter, et al. ''Cholera, chloroform, and the science of medicine: a life of John Snow'' (2003). == External links == {{Commons category|Cholera}} {{Wiktionary|Cholera}} * [https://web.archive.org/web/20130622144054/http://www.who.int/cholera/technical/prevention/control/en/ Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] * [https://web.archive.org/web/20060324155246/http://www.who.int/cholera/ Cholera]—[[World Health Organization]] * [https://www.cdc.gov/cholera/index.html Cholera – ''Vibrio cholerae'' infection]—[[Centers for Disease Control and Prevention]] * {{cite EB1911|wstitle=Cholera|volume=6|pages=262–267|short=1}} {{Medical condition classification and resources |DiseasesDB =29089 |ICD10 ={{ICD10|A|00||a|00}} |ICD9 ={{ICD9|001}} |MedlinePlus =000303 |eMedicineSubj =med |eMedicineTopic=351 |eMedicine_mult= |MeshID =D002771 |Orphanet=173 }} {{Cholera}} {{Diseases of Poverty}} {{Bacterial diseases}} {{Authority control}} aupqmjd7euvsxtfavv3mqmaf9c0j8v1 8476287 8476284 2022-07-28T09:02:24Z Eema97 86179 /* top */ wikitext text/x-wiki = Խոլերա = '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով։ <ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref> Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է։ <ref name="WHO2010" /> Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]։ .<ref name="WHO2010" /> Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց։ .<ref name="CDC2015Pro" /> Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը։ <ref name="WHO2010" />Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։<ref name="WHO2010" /> Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը։<ref name="WHO2010" /> խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]։<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref> Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ։.<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref> Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։ <ref name="Lancet2012" /> Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս։ .<ref name="WHO2010" />Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ։ <ref name="WHO2010" />Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները։<ref name="WHO2010" />[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար։ <ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref> Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել։<ref name="WHO2010" /> Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան։<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref> Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում։<ref name="WHO2010" />Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները։<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref> Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]։ <ref name="WHO2010" /> Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի ։ <ref name="WHO2010" /> Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի։.<ref name="WHO2010" /> Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում։]]<ref name="Lancet2012" /> [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի։<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref> Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ։<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref> [[File:En.Wikipedia-VideoWiki-Cholera.webm|thumb|thumbtime=1:19|upright=1.3|Video summary of this article with VideoWiki ([[Wikipedia:VideoWiki/Cholera|script]])]] == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայնման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: == պատճառագիտություն == [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ նկարը'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաներ հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]<ref name="Lancet2004" />: Փոխանցումը սովորաբար [[Ֆեկալ–օրալ փոխանցման ուղի|ֆեկալ–օրալ ճանապարհով]] է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ սանիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> [[Զարգացած երկրներ|Զարգացած երկրներում]] խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ [[Զարգացող երկրներ|զարգացող երկրներում՝]] ջրով<ref name="Lancet2004" />։ Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են [[ծովամթերք]], օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ [[Խոլերայի վիբրոն|Խոլերայի վիբրոնը]] կուտակվում է [[Պլանկտոն|պլանկտոնային]] [[Խեցգետնակերպեր|խեցգետնակերպերում]], իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են [[փորլուծություն]]: Հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրը աղտոտվի<ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref>։ Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref> ։ V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով<ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref>: Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" />: Specifically, animal models indicate that the transcriptional profile of the pathogen changes as it prepares to enter an aquatic environment.<ref name="NEJOct2009review" /> This transcriptional change results in a loss of ability of ''V. cholerae'' to be cultured on standard media, a phenotype referred to as '[[viable but non-culturable]]' (VBNC) or more conservatively '[[active but non-culturable]]' (ABNC).<ref name="NEJOct2009review" /> One study indicates that the culturability of ''V. cholerae'' drops 90% within 24 hours of entering the water, and furthermore that this loss in culturability is associated with a loss in virulence.<ref name="NEJOct2009review" /><ref name="NEJOct2008plos">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Chowdhury A, Flynn J, Schild S, Bourassa L, Shao Y, LaRocque RC, Calderwood SB, Qadri F, Camilli A | display-authors = 6 | title = Transmission of Vibrio cholerae is antagonized by lytic phage and entry into the aquatic environment | journal = PLOS Pathogens | volume = 4 | issue = 10 | pages = e1000187 | date = October 2008 | pmid = 18949027 | pmc = 2563029 | doi = 10.1371/journal.ppat.1000187 }}</ref> Both toxic and non-toxic strains exist. Non-toxic strains can acquire [[toxicity]] through a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]].<ref name="Archivist_1997">{{cite journal |title=Cholera phage discovery |journal=Archives of Disease in Childhood |date=1 March 1997 |volume=76 |issue=3 |pages=274 |doi=10.1136/adc.76.3.274 |pmc=1717096 |last1=Archivist }}</ref> === Զգայունություն === նորմալ առողջ մեծահասակների մոտ խոլերա առաջացնելու համար պահանջվում է մոտ 100 միլիոն բակտերիայի ընդունում։ <ref name=Lancet2004 /> Սակայն այս չափաբաժինը [[Ստամոքսի թթվայնություն|ստամոքսի ցածր թթվայնություն]] ունեցողներր մոտ (օրինակ՝ [[Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտոր|պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորներ]] օգտագործողների մոտ) ավելի քիչ է ։ <ref name=Lancet2004 /> Երեխաները նույնպես ավելի զգայուն են, 2–4 տարեկան երեխաները վարակվածության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեն:<ref name=Lancet2004 />Խոլերայի նկատմամբ զգայունության վրա ազդում է նաև [[Արյան խումբ|արյան խումը]]։ Ամենաընկալունակը արյան O (առաջին) խումբ ունեցողներն են:<ref name=Lancet2004 /> Նվազած իմունիտետով անձինք, ինչպիսիք են ՁԻԱՀ-ով հիվանդները կամ թերսնուցված երեխաները, վարակվելու դեպքում ունենում են հիվանդության ծանր ընթացք :<ref name=WHOpreventionandcontrolofoutbreaks>[http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111122092541/http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf |date=2011-11-22 }}, World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, undated but citing sources from '07, '04, '03, '04, and '05.</ref> [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|Ցիստիկ ֆիբրոզի]] գենետիկական մուտացիան, որը հայտնի է որպես դելտա-F508, մարդկանց մոտ պահպանում է ընտրովի հետերոզիգոտ առավելությունը. մուտացիայի հետերոզիգոտ կրողները (որոնք [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|մուկովիսցիդոզով]] չեն ախտահարվում) ավելի դիմացկուն են V. cholerae–ի նկատմամբ: .<ref name="Bertranpetit_1996">{{cite book |doi=10.1002/9780470514887.ch6 |chapter=Genetic and Geographical Variability in Cystic Fibrosis: Evolutionary Considerations |title=Ciba Foundation Symposium 197 - Variation in the Human Genome |series=Novartis Foundation Symposia |year=2007 |last1=Bertranpetit |first1=Jaume |last2=Calafell |first2=Francesc |volume=197 |pages=97–118 |pmid=8827370 |isbn=978-0-470-51488-7 }}</ref> Այ պարագայում ցիստիկ ֆիբրոզի տրանսմեմբրանային հաղորդունակության կարգավորիչ սպիտակուցների գենետիկական անբավարարությունը խանգարում է բակտերիաների միացմանը [[Աղիքային էպիթել|աղիքային էպիթելի]] հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով վարակի հետևանքները: == մեխանիզմ == [[File:Cholera role of biofilm in intestinal colonization.jpg|thumb|upright=1.4|''Vibrio cholerae–ի աղիքային գաղութացումը'']] Բակտերիաների մեծ մասը չի գոյատևում մարդու [[Ստամոքս|ստամոքսի]] թթվային պայմաններում:<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015" /> The few surviving bacteria conserve their energy and stored [[nutrient]]s during the passage through the stomach by shutting down [[protein]] production. When the surviving bacteria exit the stomach and reach the [[small intestine]], they must propel themselves through the thick [[Mucus#Digestive system|mucus]] that lines the small intestine to reach the intestinal walls where they can attach and thrive.<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015">{{cite journal | vauthors = Almagro-Moreno S, Pruss K, Taylor RK | title = Intestinal Colonization Dynamics of Vibrio cholerae | journal = PLOS Pathogens | volume = 11 | issue = 5 | pages = e1004787 | date = May 2015 | pmid = 25996593 | pmc = 4440752 | doi = 10.1371/journal.ppat.1004787 }}</ref> Once the cholera bacteria reach the intestinal wall, they no longer need the [[flagellum|flagella]] to move. The bacteria stop producing the protein [[flagellin]] to conserve energy and nutrients by changing the mix of proteins that they express in response to the changed chemical surroundings. On reaching the intestinal wall, ''V. cholerae'' start producing the [[exotoxin|toxic proteins]] that give the infected person a watery diarrhea. This carries the multiplying new generations of ''V. cholerae'' bacteria out into the drinking water of the next host if proper sanitation measures are not in place.<ref>{{cite journal |last1=Wolfe |first1=Marlene |last2=Kaur |first2=Mehar |last3=Yates |first3=Travis |last4=Woodin |first4=Mark |last5=Lantagne |first5=Daniele |title=A Systematic Review and Meta-Analysis of the Association between Water, Sanitation, and Hygiene Exposures and Cholera in Case–Control Studies |journal=The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene |date=2 August 2018 |volume=99 |issue=2 |pages=534–545 |doi=10.4269/ajtmh.17-0897 |pmid=29968551 |pmc=6090371 }}</ref> The [[cholera toxin]] (CTX or CT) is an [[oligomer]]ic complex made up of six [[protein subunit]]s: a single copy of the A subunit (part A), and five copies of the B subunit (part B), connected by a [[disulfide bond]]. The five B subunits form a five-membered ring that binds to [[GM1]] [[ganglioside]]s on the surface of the intestinal epithelium cells. The A1 portion of the A subunit is an enzyme that [[ADP-ribosylation|ADP-ribosylates]] [[G protein]]s, while the A2 chain fits into the central pore of the B subunit ring. Upon binding, the complex is taken into the cell via receptor-mediated [[endocytosis]]. Once inside the cell, the disulfide bond is reduced, and the A1 subunit is freed to bind with a human partner protein called [[ADP-ribosylation factor 6]] (Arf6).<ref name=O>{{cite journal | vauthors = O'Neal CJ, Jobling MG, Holmes RK, Hol WG | title = Structural basis for the activation of cholera toxin by human ARF6-GTP | journal = Science | volume = 309 | issue = 5737 | pages = 1093–6 | date = August 2005 | pmid = 16099990 | doi = 10.1126/science.1113398 | s2cid = 8669389 | bibcode = 2005Sci...309.1093O }}</ref> Binding exposes its active site, allowing it to permanently ribosylate the [[Gs alpha subunit]] of the [[heterotrimeric G protein]]. This results in constitutive [[Cyclic adenosine monophosphate|cAMP]] production, which in turn leads to the secretion of water, sodium, potassium, and bicarbonate into the lumen of the small intestine and rapid dehydration. The gene encoding the cholera toxin was introduced into ''V. cholerae'' by [[horizontal gene transfer]]. Virulent strains of ''V. cholerae'' carry a variant of a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]] called [[CTXφ Bacteriophage|CTXφ]]. Microbiologists have studied the [[gene expression|genetic mechanisms]] by which the ''V. cholerae'' bacteria turn off the production of some proteins and turn on the production of other proteins as they respond to the series of chemical environments they encounter, passing through the stomach, through the mucous layer of the small intestine, and on to the intestinal wall.<ref name="DiRita">{{cite journal | vauthors = DiRita VJ, Parsot C, Jander G, Mekalanos JJ | title = Regulatory cascade controls virulence in Vibrio cholerae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 88 | issue = 12 | pages = 5403–7 | date = June 1991 | pmid = 2052618 | pmc = 51881 | doi = 10.1073/pnas.88.12.5403 | bibcode = 1991PNAS...88.5403D | doi-access = free }}</ref> Of particular interest have been the genetic mechanisms by which cholera bacteria turn on the protein production of the toxins that interact with host cell mechanisms to pump [[chloride]] ions into the small intestine, creating an ionic pressure which prevents sodium ions from entering the cell. The chloride and sodium ions create a salt-water environment in the small intestines, which through osmosis can pull up to six liters of water per day through the intestinal cells, creating the massive amounts of diarrhea. The host can become rapidly dehydrated unless treated properly.<ref name="who.int">"Cholera Fact Sheet", World Health Organization. [https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505185900/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html |date=2012-05-05 }}. Retrieved November 5, 2013.</ref> By inserting separate, successive sections of ''V. cholerae'' DNA into the DNA of other bacteria, such as ''[[Escherichia coli|E. coli]]'' that would not naturally produce the protein toxins, researchers have investigated the mechanisms by which ''V. cholerae'' responds to the changing chemical environments of the stomach, mucous layers, and intestinal wall. Researchers have discovered a complex cascade of regulatory proteins controls expression of ''V. cholerae'' [[virulence]] determinants.<ref>{{cite journal |last1=Peterson |first1=Kenneth M |last2=Gellings |first2=Patrick S |title=Multiple intraintestinal signals coordinate the regulation of Vibrio cholerae virulence determinants |journal=Pathogens and Disease |date=1 February 2018 |volume=76 |issue=1 |doi=10.1093/femspd/ftx126 |pmid=29315383 |doi-access=free }}</ref> In responding to the chemical environment at the intestinal wall, the ''V. cholerae'' bacteria produce the TcpP/TcpH proteins, which, together with the ToxR/ToxS proteins, activate the expression of the ToxT regulatory protein. ToxT then directly activates expression of [[virulence]] genes that produce the toxins, causing diarrhea in the infected person and allowing the bacteria to colonize the intestine.<ref name="DiRita" /> Current{{when|date=August 2017}} research aims at discovering "the signal that makes the cholera bacteria stop swimming and start to colonize (that is, adhere to the cells of) the small intestine."<ref name="DiRita" /> === Genetic structure === {{Main|Vibrio cholerae}} [[Amplified fragment length polymorphism]] [[DNA profiling|fingerprinting]] of the pandemic [[genetic isolate|isolates]] of ''V. cholerae'' has revealed variation in the genetic structure. Two [[gene cluster|clusters]] have been identified: Cluster I and Cluster II. For the most part, Cluster I consists of strains from the 1960s and 1970s, while Cluster II largely contains strains from the 1980s and 1990s, based on the change in the clone structure. This grouping of strains is best seen in the strains from the African continent.<ref>{{Unreliable medical source|date=December 2013}} {{cite journal | vauthors = Lan R, Reeves PR | title = Pandemic spread of cholera: genetic diversity and relationships within the seventh pandemic clone of Vibrio cholerae determined by amplified fragment length polymorphism | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 172–81 | date = January 2002 | pmid = 11773113 | pmc = 120103 | doi = 10.1128/JCM.40.1.172-181.2002 }}</ref> === Հակաբիոտիկակայունություն === Աշխարհի շատ հատվածներում խոլերայի նկատմամբ [[Հակաբիոտիկակայունություն|հակաբիոտիկակայունությունն]] աճել է։ Օրինակ՝ [[Բանգլադեշ|Բանգլադեշում]] շատ դեպքեր կայուն են [[Տետրացիկլին|տետրացիկլինի]], [[Տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլ|տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլի]] և [[Էրիթրոմիցին|էրիթրոմիցինի]] նկատմամբ։ Հասանելի են արագ ախտորոշման մեթոդներ՝ [[Բազմադեղորայքակայունություն|բազմադեղորայքակայուն]] դեպքերի բացահայտման համար: .<ref name="Mackay">{{cite book|title=Real-Time PCR in microbiology: From diagnosis to characterization|publisher=Caister Academic Press|year=2007|isbn=978-1-904455-18-9|editor=Mackay IM}}</ref> Հայտնաբերվել են նոր սերնդի հակամանրէային դեղամիջոցներ, որոնք [[in vitro]] պայմաններում արդյունավետ են խոլերայի բակտերիաների դեմ:<ref name="Ramamurthy">{{cite book |title=Vibrio cholerae: Genomics and molecular biology |publisher=Caister Academic Press |year=2008 |isbn=978-1-904455-33-2 |chapter=Antibiotic resistance in ''Vibrio cholerae'' |author=Ramamurthy T |chapter-url=https://www.caister.com/hsp/abstracts/vib/12.html |page=195 }}</ref> == ախտորոշում == A rapid [[dipstick]] test is available to determine the presence of ''V. cholerae''.<ref name="NEJM2006" /> In those samples that test positive, further testing should be done to determine antibiotic resistance.<ref name="NEJM2006" /> In [[epidemic]] situations, a clinical diagnosis may be made by taking a [[medical history|patient history]] and doing a brief examination. Treatment is usually started without or before confirmation by laboratory analysis.{{citation needed|date=August 2020}} Stool and swab samples collected in the acute stage of the disease, before antibiotics have been administered, are the most useful specimens for laboratory diagnosis. If an epidemic of cholera is suspected, the most common causative agent is ''V. cholerae'' O1. If ''V. cholerae'' [[serotype|serogroup]] O1 is not isolated, the laboratory should test for ''V. cholerae'' O139. However, if neither of these organisms is isolated, it is necessary to send stool specimens to a reference laboratory.{{citation needed|date=August 2020}} Infection with ''V. cholerae'' O139 should be reported and handled in the same manner as that caused by ''V. cholerae'' O1. The associated diarrheal illness should be referred to as cholera and must be reported in the United States.<ref name="CDC_Diag">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/Laboratory-Methods-for-the-Diagnosis-of-Epidemic-Dysentery-and-Cholera.pdf|title=Laboratory Methods for the Diagnosis of Epidemic Dysentery and Cholera|year=1999|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=2017-06-30|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170623024004/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/laboratory-methods-for-the-diagnosis-of-epidemic-dysentery-and-cholera.pdf|archive-date=2017-06-23}}</ref> == կանխարգելում == [[File:It doesn't hurt, but it tickles. A U.S. Navy hospital corpsman, member of a USAID military health team, inoculates a flo - NARA - 541855.jpg|thumb|upright=1.3|Preventive inoculation against cholera in 1966]] The [[World Health Organization]] (WHO) recommends focusing on prevention, preparedness, and response to combat the spread of cholera.<ref name="who.int" /> They also stress the importance of an effective surveillance system.<ref name="who.int" /> Governments can play a role in all of these areas. === Water, sanitation and hygiene === {{Further|WASH#Health aspects}} Although cholera may be life-threatening, prevention of the disease is normally straightforward if proper [[sanitation]] practices are followed. In [[developed countries]], due to nearly universal advanced [[water treatment]] and sanitation practices present there, cholera is rare. For example, the last major outbreak of cholera in the United States occurred in 1910–1911.<ref name="moltke1">{{cite news |title=CHOLERA KILLS BOY; EIGHTH DEATH HERE; All Other Suspected Cases Now in Quarantine and Show No Alarming Symptoms. |url=https://www.nytimes.com/1911/07/18/archives/cholera-kills-boy-eighth-death-here-all-other-suspected-cases-now.html |work=The New York Times |date=18 July 1911 }}</ref><ref name="moltke2">{{cite news |title=More Cholera in Port |url=https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412:250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |quote=A case of cholera developed today in the steerage of the Hamburg-American liner [[SMS Moltke (1877)|Moltke]], which has been detained at quarantine as a possible cholera carrier since Monday last. Dr. A.H. Doty, health officer of the port, reported the case tonight with the additional information that another cholera patient from the Moltke is under treatment at [[Swinburne Island]]. |newspaper=[[The Washington Post]] |date=October 10, 1910 |access-date=2008-12-11 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081216072507/http://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412%3A250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS%3AFT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |archive-date=December 16, 2008 }}</ref> Cholera is mainly a risk in [[Developing country|developing countries]] in those areas where access to [[WASH|WASH (water, sanitation and hygiene)]] infrastructure is still inadequate. Effective sanitation practices, if instituted and adhered to in time, are usually sufficient to stop an epidemic. There are several points along the cholera transmission path at which its spread may be halted:<ref>{{Cite web|title=Cholera|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|access-date=2020-08-20|website=www.who.int|language=en}}</ref> * Sterilization: Proper disposal and treatment of all materials that may have come into contact with the feces of other people with cholera (e.g., clothing, bedding, etc.) are essential. These should be [[Disinfection|sanitized]] by washing in hot water, using [[chlorine]] [[bleach]] if possible. Hands that touch cholera patients or their clothing, bedding, etc., should be thoroughly cleaned and disinfected with chlorinated water or other effective antimicrobial agents. * [[Sewage]] and [[fecal sludge management]]: In cholera-affected areas, sewage and fecal sludge need to be treated and managed carefully in order to stop the spread of this disease via [[human excreta]]. Provision of [[sanitation]] and [[hygiene]] is an important preventative measure.<ref name="who.int" /> [[Open defecation]], release of untreated sewage, or dumping of fecal sludge from [[pit latrine]]s or [[septic tank]]s into the environment need to be prevented.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AGQVBeNM_80C&pg=PA5|title=Urban Water Security: Managing Risks: UNESCO-IHP|last1=Cisneros|first1=Blanca Jimenez|last2=Rose|first2=Joan B. | name-list-style = vanc |date=2009-03-24|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-88162-0|language=en}}</ref> In many cholera affected zones, there is a low degree of [[sewage treatment]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rd3zCAAAQBAJ&pg=GBS.PA24|title=Cholera and the Ecology of Vibrio cholerae| vauthors = Drasar BS, Forrest DB |date=2012-12-06|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-94-009-1515-2|page=24}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dAT9CgAAQBAJ&pg=PA219|title=A Companion to the Anthropology of Environmental Health|last=Singer|first=Merrill | name-list-style = vanc |date=2016-05-31|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-78699-4|page=219}}</ref> Therefore, the implementation of [[dry toilet]]s that do not contribute to [[water pollution]], as they do not flush with water, may be an interesting alternative to [[flush toilet]]s.<ref>{{cite news |last1=Gili |first1=Enrique |date=9 June 2015 |title=Starting a poop to compost movement |url=https://www.dw.com/en/global-ideas-haiti-poop-compost-toilets/a-18504469 |work=Deutsche Welle }}</ref> * Sources: Warnings about possible cholera contamination should be posted around contaminated water sources with directions on how to [[decontamination|decontaminate]] the water (boiling, chlorination etc.) for possible use. * [[Water purification]]: All water used for drinking, washing, or cooking should be sterilized by either boiling, [[Water chlorination|chlorination]], ozone water treatment, ultraviolet light sterilization (e.g., by [[solar water disinfection]]), or antimicrobial filtration in any area where cholera may be present. Chlorination and boiling are often the least expensive and most effective means of halting transmission. [[Cloth filter]]s or [[#Sari filtration|sari filtration]], though very basic, have significantly reduced the occurrence of cholera when used in poor villages in [[Bangladesh]] that rely on untreated surface water. Better antimicrobial filters, like those present in advanced individual water treatment hiking kits, are most effective. Public health education and adherence to appropriate sanitation practices are of primary importance to help prevent and control transmission of cholera and other diseases. [[Hand washing|Handwashing]] with soap or ash after using a [[toilet]] and before handling food or eating is also recommended for cholera prevention by WHO Africa.<ref>{{cite web |title=Cholera and food safety |url=http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |publisher=[[World Health Organization]] |access-date=2017-08-20 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821044840/http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |archive-date=2017-08-21 }}</ref> <gallery class="center" widths="225px" heights="200px"> File:Unsafe disposal of faecal sludge or sewage in Haiti (6458176073).jpg|Dumping of [[sewage]] or [[Fecal sludge management|fecal sludge]] from a UN camp into a lake in the surroundings of [[Port-au-Prince]] is thought to have contributed to the spread of [[2010 Haiti cholera outbreak|cholera after the Haiti earthquake in 2010]], killing thousands. File:A SOIL EkoLakay toilet customer. (15921409131).jpg|Example of a [[urine-diverting dry toilet]] in a cholera-affected area in [[Haiti]]. This type of toilet stops transmission of disease via the [[Fecal–oral route|fecal-oral route]] due to [[water pollution]]. File:Cholera hospital in Dhaka.jpg|[[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|Cholera hospital]] in [[Dhaka]], showing typical "cholera beds". </gallery> === ապրելիություն === [[File:Using Precipitation Data to Assess Risk of Cholera Outbreaks.webm|thumb|upright=1.3|A modelling approach using satellite data can enhance our ability to develop cholera risk maps in several regions of the globe.]] Surveillance and prompt reporting allow for containing cholera epidemics rapidly. Cholera exists as a seasonal disease in many endemic countries, occurring annually mostly during [[Wet season|rainy seasons]]. Surveillance systems can provide early alerts to outbreaks, therefore leading to coordinated response and assist in preparation of preparedness plans. Efficient surveillance systems can also improve the risk assessment for potential cholera outbreaks. Understanding the seasonality and location of outbreaks provides guidance for improving cholera control activities for the most vulnerable.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |title=Cholera: prevention and control |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2008-12-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081214042133/http://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |archive-date=2008-12-14 }}</ref> For prevention to be effective, it is important that cases be reported to national health authorities.<ref name=Lancet2004 /> === պատվաստում === {{Main|Cholera vaccine}} [[File:Euvichol-plus.jpg|thumb|Euvichol-plus oral vaccine for cholera]] Spanish physician [[Jaume Ferran i Clua]] developed a cholera inoculation in 1885, the first to immunize humans against a bacterial disease.<ref>[http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others#EVT_101034 onlinelibrary.wiley.com] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150211100824/http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others|date=2015-02-11}}</ref> However, his vaccine and inoculation was rather controversial and was rejected by his peers and several investigation commissions.<ref name=":0">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Waldemar Haffkine's Cholera Vaccines and the Ferran-Haffkine Priority Dispute |journal=Journal of the History of Medicine and Allied Sciences |date=1982 |volume=XXXVII |issue=4 |pages=399–422 |doi=10.1093/jhmas/xxxvii.4.399 |pmid=6759570 }}</ref><ref name=":1">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Jaime Ferran and Preventive Inoculation Against Cholera |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=1981 |volume=55 |issue=4 |pages=516–532 |jstor=44441415 |pmid=7039738 }}</ref><ref name=":2">{{cite journal |last1=Hawgood |first1=Barbara J |title=Waldemar Mordecai Haffkine, CIE (1860–1930): prophylactic vaccination against cholera and bubonic plague in British India |journal=Journal of Medical Biography |date=February 2007 |volume=15 |issue=1 |pages=9–19 |doi=10.1258/j.jmb.2007.05-59 |pmid=17356724 |s2cid=42075270 }}</ref> Russian-Jewish bacteriologist [[Waldemar Haffkine]] successfully developed the first human cholera vaccine in July 1892.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>[http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm haffkineinstitute.org] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924024552/http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm|date=2015-09-24}}</ref> He conducted a massive inoculation program in [[British India]].<ref name=":2" /><ref>{{Cite news|date=2020-12-11|title=Waldemar Haffkine: The vaccine pioneer the world forgot|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-55050012|access-date=2021-01-20}}</ref> A number of safe and effective oral vaccines for cholera are available.<ref name="pmid21412922">{{cite journal | vauthors = Sinclair D, Abba K, Zaman K, Qadri F, Graves PM | title = Oral vaccines for preventing cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD008603 | date = March 2011 | pmid = 21412922 | pmc = 6532691 | doi = 10.1002/14651858.CD008603.pub2 | editor = Sinclair D }}</ref> The World Health Organization (WHO) has three prequalified oral cholera vaccines (OCVs): Dukoral, Sanchol, and Euvichol. [[Dukoral]], an orally administered, inactivated whole cell vaccine, has an overall efficacy of about 52% during the first year after being given and 62% in the second year, with minimal side effects.<ref name="pmid21412922" /> It is available in over 60 countries. However, it is not currently{{when|date=August 2017}} recommended by the [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) for most people traveling from the United States to endemic countries.<ref name="CDC_Vacc">{{cite web| title=Is a vaccine available to prevent cholera?| work=CDC disease info: Cholera| url=https://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| date=2010-10-22| access-date=2010-10-24| url-status=live| archive-url=https://web.archive.org/web/20101026085158/http://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| archive-date=2010-10-26}}</ref> The vaccine that the [[Food and Drug Administration|US Food and Drug Administration]] (FDA) recommends, [[Vaxchora]], is an [[Cholera vaccine#Oral|oral attenuated live vaccine]], that is effective as a single dose.<ref>[http://www.immunize.org/fda/ FDA Product Approval – Immunization Action Coalition] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170415125256/http://www.immunize.org/fda/ |date=2017-04-15 }}</ref> One injectable vaccine was found to be effective for two to three years. The protective efficacy was 28% lower in children less than five years old.<ref>{{cite journal | vauthors = Graves PM, Deeks JJ, Demicheli V, Jefferson T | title = Vaccines for preventing cholera: killed whole cell or other subunit vaccines (injected) | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 8 | pages = CD000974 | date = August 2010 | volume = 2019 | pmid = 20687062 | pmc = 6532721 | doi = 10.1002/14651858.CD000974.pub2 | editor = Graves PM }}</ref> However, {{as of|2010|lc=y}}, it has limited availability.<ref name=WHO2010 /> Work is under way to investigate the role of mass vaccination.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |title=Cholera vaccines |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2010-02-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216224558/http://who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |archive-date=2010-02-16 }}</ref> The WHO recommends immunization of high-risk groups, such as children and people with [[HIV]], in countries where this disease is [[Endemism|endemic]].<ref name=WHO2010 /> If people are immunized broadly, [[herd immunity]] results, with a decrease in the amount of contamination in the environment.<ref name=NEJM2006 /> WHO recommends that oral cholera vaccination be considered in areas where the disease is endemic (with seasonal peaks), as part of the response to outbreaks, or in a humanitarian crisis during which the risk of cholera is high.<ref>{{cite journal |title=News from the World Health Organization: Epidemiological Methods for Environmental Health Initiatives in WHO |journal=International Journal of Epidemiology |date=1993 |volume=22 |issue=5 |pages=961–962 |doi=10.1093/ije/22.5.961 }}</ref> Oral Cholera Vaccine (OCV) has been recognized as an adjunct tool for prevention and control of cholera. The World Health Organization (WHO) has prequalified three bivalent cholera vaccines—Dukoral (SBL Vaccines), containing a non-toxic B-subunit of cholera toxin and providing protection against V. cholerae O1; and two vaccines developed using the same transfer of technology—ShanChol (Shantha Biotec) and Euvichol (EuBiologics Co.), which have bivalent O1 and O139 oral killed cholera vaccines.<ref>{{cite journal|vauthors=Ryan ET|date=January 2011|title=The cholera pandemic, still with us after half a century: time to rethink|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=5|issue=1|pages=e1003|doi=10.1371/journal.pntd.0001003|pmc=3026764|pmid=21283611}}</ref> Oral cholera vaccination could be deployed in a diverse range of situations from cholera-endemic areas and locations of humanitarian crises, but no clear consensus exists.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Deen J, von Seidlein L, Luquero FJ, Troeger C, Reyburn R, Lopez AL, Debes A, Sack DA|date=January 2016|title=The scenario approach for countries considering the addition of oral cholera vaccination in cholera preparedness and control plans|journal=The Lancet. Infectious Diseases|volume=16|issue=1|pages=125–129|doi=10.1016/S1473-3099(15)00298-4|pmid=26494426|doi-access=free}}</ref> === Sari filtration === {{Main|Cloth filter}} [[Image:Washing Utensils And Vegetables.png|Women at a village pond in [[Matlab, Bangladesh]] washing utensils and vegetables. The woman on the right is putting a sari filter onto a water-collecting pot (or [[Kalasha|kalash]]) to filter water for drinking.|thumb|240px]] Developed for use in [[Bangladesh]], the "sari filter" is a simple and cost-effective [[appropriate technology]] method for reducing the contamination of drinking water. Used [[sari]] cloth is preferable but other types of used cloth can be used with some effect, though the effectiveness will vary significantly. Used cloth is more effective than new cloth, as the repeated washing reduces the space between the fibers. Water collected in this way has a greatly reduced [[pathogen]] count—though it will not necessarily be perfectly safe, it is an improvement for poor people with limited options.<ref name=Ram2010>{{cite book|author=Ramamurthy T|title=Epidemiological and Molecular Aspects on Cholera|year=2010|publisher=Springer|isbn=978-1-60327-265-0|page=330|url=https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107134836/https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|archive-date=2015-11-07}}</ref> In Bangladesh this practice was found to decrease rates of cholera by nearly half.<ref name=Merr2010>{{cite book|author=Merrill RM|title=Introduction to epidemiology.|year=2010|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-6622-1|page=43|url=https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|edition=5th|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106194307/https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|archive-date=2015-11-06}}</ref> It involves folding a ''sari'' four to eight times.<ref name=Ram2010 /> Between uses the cloth should be rinsed in clean water and dried in the sun to kill any bacteria on it.<ref>{{cite book|author=Starr C|title=Biology: Today and Tomorrow with Physiology|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79701-0|page=563|url=https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|edition=2|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107022134/https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|archive-date=2015-11-07}}</ref> A [[nylon]] cloth appears to work as well but is not as affordable.<ref name=Merr2010 /> == բուժում == [[File:Cholera rehydration nurses.jpg|thumb|upright=1.3|Cholera patient being treated by [[oral rehydration therapy]] in 1992]] Continued eating speeds the recovery of normal intestinal function. The WHO recommends this generally for cases of diarrhea no matter what the underlying cause.<ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005 /> A CDC training manual specifically for cholera states: "Continue to breastfeed your baby if the baby has watery diarrhea, even when traveling to get treatment. Adults and older children should continue to eat frequently."<ref name=CDCCommunityHealthWorkerTrainingManual>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|title=Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention and Control|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702064520/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|archive-date=2017-07-02}}</ref> === հեղուկներ === The most common error in caring for patients with cholera is to underestimate the speed and volume of fluids required.<ref>[http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf globalhealthcenter.umn.edu] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203010620/http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf |date=2013-12-03 }}</ref> In most cases, cholera can be successfully treated with [[oral rehydration therapy]] (ORT), which is highly effective, safe, and simple to administer.<ref name=NEJM2006 /> Rice-based solutions are preferred to glucose-based ones due to greater efficiency.<ref name=NEJM2006 /> In severe cases with significant dehydration, [[intravenous]] rehydration may be necessary. [[Ringer's lactate]] is the preferred solution, often with added potassium.<ref name=Lancet2004 /><ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005>{{cite book |title=The treatment of diarrhoea: a manual for physicians and other senior health workers |date=2005 |publisher=World Health Organization |pages=10, 16–17 |isbn=978-92-4-159318-2 |hdl=10665/43209 |hdl-access=free }}</ref> Large volumes and continued replacement until diarrhea has subsided may be needed.<ref name=Lancet2004 /> Ten percent of a person's body weight in fluid may need to be given in the first two to four hours.<ref name=Lancet2004 /> This method was first tried on a mass scale during the [[Bangladesh Liberation War]], and was found to have much success.<ref>[https://foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera The Civil War That Killed Cholera] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131220165056/http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera |date=2013-12-20 }}, foreignpolicy.com.</ref> Despite widespread beliefs, fruit juices and commercial fizzy drinks like cola are not ideal for rehydration of people with serious infections of the intestines, and their excessive sugar content may even harm water uptake.<ref>{{cite news |title=Sugary drinks 'worsen vomit bug' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8010346.stm |work=BBC News |date=22 April 2009 }}</ref> If commercially produced oral rehydration solutions are too expensive or difficult to obtain, solutions can be made. One such recipe calls for 1 liter of boiled water, 1/2 teaspoon of salt, 6 teaspoons of sugar, and added mashed banana for potassium and to improve taste.<ref>{{cite web|url=http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|title=Oral Rehydration Solutions: Made at Home|year=2010|access-date=2010-10-29|publisher=The Mother and Child Health and Education Trust|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124130823/http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|archive-date=2010-11-24}}</ref> === էլեկտրոլիտներ === As there frequently is initially [[acidosis]], the [[potassium]] level may be normal, even though large losses have occurred.<ref name=Lancet2004 /> As the dehydration is corrected, potassium levels may decrease rapidly, and thus need to be replaced.<ref name=Lancet2004 /> This may be done by consuming foods high in potassium, like bananas or coconut water.<ref name=choleraoutbreaksteps /> === հակաբիոտիկներ === [[Antibiotic]] treatments for one to three days shorten the course of the disease and reduce the severity of the symptoms.<ref name=Lancet2004 /> Use of antibiotics also reduces fluid requirements.<ref>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=March 11, 2015}}</ref> People will recover without them, however, if sufficient hydration is maintained.<ref name=NEJM2006 /> The WHO only recommends antibiotics in those with severe dehydration.<ref name=choleraoutbreaksteps>{{cite web|title=First steps for managing an outbreak of acute diarrhea|url=https://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|publisher=World Health Organization Global Task Force on Cholera Control|access-date=November 23, 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140805150434/http://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|archive-date=August 5, 2014}}</ref> [[Doxycycline]] is typically used first line, although some [[Strain (biology)|strains]] of ''V. cholerae'' have shown [[Antibiotic resistance|resistance]].<ref name=Lancet2004 /> Testing for resistance during an outbreak can help determine appropriate future choices.<ref name=Lancet2004 /> Other antibiotics proven to be effective include [[cotrimoxazole]], [[erythromycin]], [[tetracycline]], [[chloramphenicol]], and [[furazolidone]].<ref>{{cite web |archive-url=https://web.archive.org/web/20121106021041/http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm|archive-date=6 November 2012|url=http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm |title=Cholera treatment|publisher=Molson Medical Informatics |year=2007 |access-date=2008-01-03}}</ref> [[Fluoroquinolone]]s, such as [[ciprofloxacin]], also may be used, but resistance has been reported.<ref>{{cite journal | vauthors = Krishna BV, Patil AB, Chandrasekhar MR | title = Fluoroquinolone-resistant Vibrio cholerae isolated during a cholera outbreak in India | journal = Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene | volume = 100 | issue = 3 | pages = 224–6 | date = March 2006 | pmid = 16246383 | doi = 10.1016/j.trstmh.2005.07.007 }}</ref> Antibiotics improve outcomes in those who are both severely and not severely dehydrated.<ref name="Lei2014">{{cite journal | vauthors = Leibovici-Weissman Y, Neuberger A, Bitterman R, Sinclair D, Salam MA, Paul M | title = Antimicrobial drugs for treating cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD008625 | date = June 2014 | pmid = 24944120 | pmc = 4468928 | doi = 10.1002/14651858.CD008625.pub2 }}</ref> [[Azithromycin]] and [[tetracycline]] may work better than [[doxycycline]] or [[ciprofloxacin]].<ref name="Lei2014" /> === Zinc supplementation === In Bangladesh [[zinc]] supplementation reduced the duration and severity of diarrhea in children with cholera when given with antibiotics and rehydration therapy as needed. It reduced the length of disease by eight hours and the amount of diarrhea stool by 10%.<ref name=CDC2013>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera-Zinc Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203084037/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|archive-date=December 3, 2013}}</ref> Supplementation appears to be also effective in both treating and preventing infectious diarrhea due to other causes among children in the developing world.<ref name=CDC2013 /><ref>{{cite journal | vauthors = Telmesani AM | title = Oral rehydration salts, zinc supplement and rota virus vaccine in the management of childhood acute diarrhea | journal = Journal of Family & Community Medicine | volume = 17 | issue = 2 | pages = 79–82 | date = May 2010 | pmid = 21359029 | pmc = 3045093 | doi = 10.4103/1319-1683.71988 }}</ref> == կանխատեսում == If people with cholera are treated quickly and properly, the mortality rate is less than 1%; however, with untreated cholera, the mortality rate rises to 50–60%.<ref name="Lancet2004" /><ref name=textbook>{{cite web|url=http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|title=''Vibrio cholerae'' and Asiatic Cholera|publisher=Todar's Online Textbook of Bacteriology|author=Todar K|access-date=2010-12-20|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101228115128/http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|archive-date=2010-12-28}}</ref> For certain genetic strains of cholera, such as the one present during the [[2010 Haiti cholera outbreak|2010 epidemic in Haiti]] and the 2004 outbreak in India, death can occur within two hours of becoming ill.<ref name="Knox2010">{{cite news |last1=Knox |first1=Richard |title=Toward A New Strategy For Fighting Cholera In Haiti |url=https://www.npr.org/sections/health-shots/2010/12/10/131972272/toward-a-new-strategy-for-fighting-cholera-in-haiti |work=NPR |date=10 December 2010 }}</ref> == համաճարակաբանություն == Cholera affects an estimated 2.8&nbsp;million people worldwide, and causes approximately 95,000&nbsp;deaths a year (uncertainty range: 21,000-143,000) {{as of|2015|lc=y}}.<ref>{{cite journal |last1=Ali |first1=Mohammad |last2=Nelson |first2=Allyson R. |last3=Lopez |first3=Anna Lena |last4=Sack |first4=David A. |title=Updated Global Burden of Cholera in Endemic Countries |journal=PLOS Neglected Tropical Diseases |date=4 June 2015 |volume=9 |issue=6 |pages=e0003832 |doi=10.1371/journal.pntd.0003832 |pmid=26043000 |pmc=4455997 }}</ref><ref name=Loz2012>{{cite journal |last1=Lozano |first1=Rafael |last2=Naghavi |first2=Mohsen |last3=Foreman |first3=Kyle |last4=Lim |first4=Stephen |last5=Shibuya |first5=Kenji |last6=Aboyans |first6=Victor |last7=Abraham |first7=Jerry |last8=Adair |first8=Timothy |last9=Aggarwal |first9=Rakesh |last10=Ahn |first10=Stephanie Y |last11=AlMazroa |first11=Mohammad A |last12=Alvarado |first12=Miriam |last13=Anderson |first13=H Ross |last14=Anderson |first14=Laurie M |last15=Andrews |first15=Kathryn G |last16=Atkinson |first16=Charles |last17=Baddour |first17=Larry M |last18=Barker-Collo |first18=Suzanne |last19=Bartels |first19=David H |last20=Bell |first20=Michelle L |last21=Benjamin |first21=Emelia J |last22=Bennett |first22=Derrick |last23=Bhalla |first23=Kavi |last24=Bikbov |first24=Boris |last25=Abdulhak |first25=Aref Bin |last26=Birbeck |first26=Gretchen |last27=Blyth |first27=Fiona |last28=Bolliger |first28=Ian |last29=Boufous |first29=Soufiane |last30=Bucello |first30=Chiara |last31=Burch |first31=Michael |last32=Burney |first32=Peter |last33=Carapetis |first33=Jonathan |last34=Chen |first34=Honglei |last35=Chou |first35=David |last36=Chugh |first36=Sumeet S |last37=Coffeng |first37=Luc E |last38=Colan |first38=Steven D |last39=Colquhoun |first39=Samantha |last40=Colson |first40=K Ellicott |last41=Condon |first41=John |last42=Connor |first42=Myles D |last43=Cooper |first43=Leslie T |last44=Corriere |first44=Matthew |last45=Cortinovis |first45=Monica |last46=de Vaccaro |first46=Karen Courville |last47=Couser |first47=William |last48=Cowie |first48=Benjamin C |last49=Criqui |first49=Michael H |last50=Cross |first50=Marita |last51=Dabhadkar |first51=Kaustubh C |last52=Dahodwala |first52=Nabila |last53=De Leo |first53=Diego |last54=Degenhardt |first54=Louisa |last55=Delossantos |first55=Allyne |last56=Denenberg |first56=Julie |last57=Des Jarlais |first57=Don C |last58=Dharmaratne |first58=Samath D |last59=Dorsey |first59=E Ray |last60=Driscoll |first60=Tim |last61=Duber |first61=Herbert |last62=Ebel |first62=Beth |last63=Erwin |first63=Patricia J |last64=Espindola |first64=Patricia |last65=Ezzati |first65=Majid |last66=Feigin |first66=Valery |last67=Flaxman |first67=Abraham D |last68=Forouzanfar |first68=Mohammad H |last69=Fowkes |first69=Francis Gerry R |last70=Franklin |first70=Richard |last71=Fransen |first71=Marlene |last72=Freeman |first72=Michael K |last73=Gabriel |first73=Sherine E |last74=Gakidou |first74=Emmanuela |last75=Gaspari |first75=Flavio |last76=Gillum |first76=Richard F |last77=Gonzalez-Medina |first77=Diego |last78=Halasa |first78=Yara A |last79=Haring |first79=Diana |last80=Harrison |first80=James E |last81=Havmoeller |first81=Rasmus |last82=Hay |first82=Roderick J |last83=Hoen |first83=Bruno |last84=Hotez |first84=Peter J |last85=Hoy |first85=Damian |last86=Jacobsen |first86=Kathryn H |last87=James |first87=Spencer L |last88=Jasrasaria |first88=Rashmi |last89=Jayaraman |first89=Sudha |last90=Johns |first90=Nicole |last91=Karthikeyan |first91=Ganesan |last92=Kassebaum |first92=Nicholas |last93=Keren |first93=Andre |last94=Khoo |first94=Jon-Paul |last95=Knowlton |first95=Lisa Marie |last96=Kobusingye |first96=Olive |last97=Koranteng |first97=Adofo |last98=Krishnamurthi |first98=Rita |last99=Lipnick |first99=Michael |display-authors=1 |last100=Lipshultz |first100=Steven E |last101=Ohno |first101=Summer Lockett |last102=Mabweijano |first102=Jacqueline |last103=MacIntyre |first103=Michael F |last104=Mallinger |first104=Leslie |last105=March |first105=Lyn |last106=Marks |first106=Guy B |last107=Marks |first107=Robin |last108=Matsumori |first108=Akira |last109=Matzopoulos |first109=Richard |last110=Mayosi |first110=Bongani M |last111=McAnulty |first111=John H |last112=McDermott |first112=Mary M |last113=McGrath |first113=John |last114=Memish |first114=Ziad A |last115=Mensah |first115=George A |last116=Merriman |first116=Tony R |last117=Michaud |first117=Catherine |last118=Miller |first118=Matthew |last119=Miller |first119=Ted R |last120=Mock |first120=Charles |last121=Mocumbi |first121=Ana Olga |last122=Mokdad |first122=Ali A |last123=Moran |first123=Andrew |last124=Mulholland |first124=Kim |last125=Nair |first125=M Nathan |last126=Naldi |first126=Luigi |last127=Narayan |first127=K M Venkat |last128=Nasseri |first128=Kiumarss |last129=Norman |first129=Paul |last130=O'Donnell |first130=Martin |last131=Omer |first131=Saad B |last132=Ortblad |first132=Katrina |last133=Osborne |first133=Richard |last134=Ozgediz |first134=Doruk |last135=Pahari |first135=Bishnu |last136=Pandian |first136=Jeyaraj Durai |last137=Rivero |first137=Andrea Panozo |last138=Padilla |first138=Rogelio Perez |last139=Perez-Ruiz |first139=Fernando |last140=Perico |first140=Norberto |last141=Phillips |first141=David |last142=Pierce |first142=Kelsey |last143=Pope |first143=C Arden |last144=Porrini |first144=Esteban |last145=Pourmalek |first145=Farshad |last146=Raju |first146=Murugesan |last147=Ranganathan |first147=Dharani |last148=Rehm |first148=Jürgen T |last149=Rein |first149=David B |last150=Remuzzi |first150=Guiseppe |last151=Rivara |first151=Frederick P |last152=Roberts |first152=Thomas |last153=De León |first153=Felipe Rodriguez |last154=Rosenfeld |first154=Lisa C |last155=Rushton |first155=Lesley |last156=Sacco |first156=Ralph L |last157=Salomon |first157=Joshua A |last158=Sampson |first158=Uchechukwu |last159=Sanman |first159=Ella |last160=Schwebel |first160=David C |last161=Segui-Gomez |first161=Maria |last162=Shepard |first162=Donald S |last163=Singh |first163=David |last164=Singleton |first164=Jessica |last165=Sliwa |first165=Karen |last166=Smith |first166=Emma |last167=Steer |first167=Andrew |last168=Taylor |first168=Jennifer A |last169=Thomas |first169=Bernadette |last170=Tleyjeh |first170=Imad M |last171=Towbin |first171=Jeffrey A |last172=Truelsen |first172=Thomas |last173=Undurraga |first173=Eduardo A |last174=Venketasubramanian |first174=N |last175=Vijayakumar |first175=Lakshmi |last176=Vos |first176=Theo |last177=Wagner |first177=Gregory R |last178=Wang |first178=Mengru |last179=Wang |first179=Wenzhi |last180=Watt |first180=Kerrianne |last181=Weinstock |first181=Martin A |last182=Weintraub |first182=Robert |last183=Wilkinson |first183=James D |last184=Woolf |first184=Anthony D |last185=Wulf |first185=Sarah |last186=Yeh |first186=Pon-Hsiu |last187=Yip |first187=Paul |last188=Zabetian |first188=Azadeh |last189=Zheng |first189=Zhi-Jie |last190=Lopez |first190=Alan D |last191=Murray |first191=Christopher JL |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=The Lancet |date=December 2012 |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–2128 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |pmid=23245604 |s2cid=1541253 |hdl=10536/DRO/DU:30050819 |hdl-access=free }}</ref> This occurs mainly in the developing world.<ref>{{cite journal |last1=Reidl |first1=Joachim |last2=Klose |first2=Karl E. |title=Vibrio cholerae and cholera: out of the water and into the host |journal=FEMS Microbiology Reviews |date=June 2002 |volume=26 |issue=2 |pages=125–139 |doi=10.1111/j.1574-6976.2002.tb00605.x |pmid=12069878 |doi-access=free }}</ref> In the early 1980s, death rates are believed to have been greater than three million a year.<ref name=Lancet2004 /> It is difficult to calculate exact numbers of cases, as many go unreported due to concerns that an outbreak may have a negative impact on the tourism of a country.<ref name=NEJM2006>{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Chaignat CL | title = Getting serious about cholera | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 7 | pages = 649–51 | date = August 2006 | pmid = 16914700 | doi = 10.1056/NEJMp068144 | s2cid = 23145226 }}</ref> Cholera remains{{when|date=August 2017}} both [[epidemic]] and endemic in many areas of the world.<ref name=Lancet2004 /> In October 2016, an [[2017 Yemen cholera outbreak|outbreak of cholera]] began in war-ravaged [[Yemen]].<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-40369804 |title=The horrors of Yemen's spiralling cholera crisis |publisher=BBC |author=Johannes Bruwer |date=25 June 2017}}</ref> WHO called it "the worst cholera outbreak in the world".<ref>{{cite news|last1=Dwyer|first1=Colin | name-list-style = vanc |title=Yemen Now Faces 'The Worst Cholera Outbreak In The World,' U.N. Says|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/06/24/534236954/yemen-now-faces-the-worst-cholera-outbreak-in-the-world-u-n-says|access-date=25 June 2017|work=National Public Radio}}</ref> Recent major outbreaks are the [[2010s Haiti cholera outbreak]] and the [[2016–2021 Yemen cholera outbreak]]. In 2019, 93% of the reported 923,037 cholera cases were from [[Yemen]] (with 1911 deaths reported).<ref name="who_report2020"/> Between September 2019 and September 2020, a global total of over 450,000 cases and over 900 deaths was reported; however these numbers suffer from over-reporting from countries that report suspected cases (and not laboratory confirmed cases) as well as under-reporting from countries that do not report official cases (such as Bangladesh, India and Philippines).<ref name="who_report2020"/> Although much is known about the mechanisms behind the spread of cholera, this has not led to a full understanding of what makes cholera outbreaks happen in some places and not others. Lack of treatment of human [[feces]] and lack of treatment of drinking water greatly facilitate its spread, but bodies of water can serve as a [[Natural reservoir|reservoir]], and seafood shipped long distances can spread the disease. Cholera was not known in the [[Americas]] for most of the 20th century, but it reappeared towards the end of that century.<ref>{{cite journal | vauthors = Blake PA | title = Epidemiology of cholera in the Americas | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 22 | issue = 3 | pages = 639–60 | date = September 1993 | doi = 10.1016/S0889-8553(21)00094-7 | pmid = 7691740 }}</ref> After the end of the [[2010s Haiti cholera outbreak]], there have not been any cholera cases in the Americas since February 2019.<ref name="ecdc_cholera">{{Cite web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly|title=Cholera worldwide overview}}</ref> {{as of|August 2021}} the disease is endemic in Africa and some areas of Asia (Bangladesh, India and Yemen).<ref name="ecdc_cholera"/> Cholera is not endemic in Europe, all reported cases had a travel history to endemic areas.<ref name="ecdc_cholera"/> === History of outbreaks === {{See also|Cholera outbreaks and pandemics}} [[File:Africa cholera2008b.jpg|thumb|upright=1.3|Map of the [[Zimbabwean cholera outbreak|2008–2009 cholera outbreak]] in [[sub-Saharan Africa]] showing the statistics as of 12 February 2009]] The word cholera is from {{lang-el|χολέρα}} ''kholera'' from χολή ''kholē'' "bile". Cholera likely has its origins in the [[Indian subcontinent]] as evidenced by its prevalence in the region for centuries.<ref name=Lancet2004 /> The disease appears in the European literature as early as 1642, from the Dutch physician [[Jacobus Bontius|Jakob de Bondt's]] description it in his De Medicina Indorum.<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofmedicine.com/author/d/jacob-de-jacobus-bontius-bondt|title=All Entries by BONDT, Jacob de, Jacobus Bontius: HistoryofMedicine.com|website=www.historyofmedicine.com|language=en-us|access-date=2019-07-23}}</ref> (The "Indorum" of the title refers to the East Indies. He also gave first European descriptions of other diseases.) Early outbreaks in the Indian subcontinent are believed to have been the result of poor living conditions as well as the presence of pools of [[stagnant water|still water]], both of which provide ideal conditions for cholera to thrive.<ref name=Rosenberg /> The disease first spread by [[trade route]]s (land and sea) to [[Russia]] in 1817, later to the rest of [[Europe]], and from Europe to [[North America]] and the rest of the world,<ref name=Lancet2004 /> (hence the name "Asiatic cholera"<ref name=textbook/>). Seven [[cholera pandemic]]s have occurred in the past 200 years, with the seventh [[pandemic]] originating in [[Indonesia]] in 1961.<ref>"[http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 Cholera's seven pandemics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302113041/http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |date=2016-03-02 }}". CBC News. October 22, 2010.</ref> The [[first cholera pandemic]] occurred in the Bengal region of India, near Calcutta starting in 1817 through 1824. The disease dispersed from India to Southeast Asia, the Middle East, Europe, and Eastern Africa.<ref name="Hays">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC|title=Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History| vauthors = Hays JN |publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|isbn=978-1-85109-658-9|page=193}}</ref> The movement of British Army and Navy ships and personnel is believed to have contributed to the range of the pandemic, since the ships carried people with the disease to the shores of the Indian Ocean, from Africa to Indonesia, and north to China and Japan.<ref>{{Citation|last=McNeill|first=William H | name-list-style = vanc |title=Plagues and People|page=268}}.</ref> The [[Second cholera pandemic|second pandemic]] lasted from 1826 to 1837 and particularly affected North America and Europe due to the result of advancements in transportation and global trade, and increased human migration, including soldiers.<ref>{{cite book|title=Something New Under The Sun: An Environmental History of the Twentieth Century World (The Global Century Series).|author=McNeil J}}</ref> The [[Third cholera pandemic|third pandemic]] erupted in 1846, persisted until 1860, extended to North Africa, and reached South America, for the first time specifically affecting Brazil. The [[Fourth cholera pandemic|fourth pandemic]] lasted from 1863 to 1875 spread from India to Naples and Spain. The [[Fifth cholera pandemic|fifth]] pandemic was from 1881 to 1896 and started in India and spread to Europe, Asia, and South America. The [[Sixth cholera pandemic|sixth pandemic]] started 1899–1923. These epidemics were less fatal due to a greater understanding of the cholera bacteria. Egypt, the Arabian peninsula, Persia, India, and the Philippines were hit hardest during these epidemics, while other areas, like Germany in 1892 (primarily the city of Hamburg where more than 8.600 people died)<ref>Richard Evans: Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830–1910. London 1987</ref> and Naples from 1910 to 1911, also experienced severe outbreaks. The [[Seventh cholera pandemic|seventh pandemic]] originated in 1961 in Indonesia and is marked by the emergence of a new strain, nicknamed ''El Tor'', which still persists ({{as of|2018|lc=y}}<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection {{!}} Cholera {{!}} CDC|date=2017-05-16|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2018-04-04}}</ref>) in developing countries.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber|url-access=limited|title=Plagues in World History|last=Aberth|first=John| name-list-style = vanc |publisher=Rowman & Littlefield|year=2011|isbn=978-0-7425-5705-5|location=Lanham, MD|page=[https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber/page/n114 102]}}</ref> Cholera became widespread in the 19th century.<ref>{{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }}</ref> Since then it has killed tens of millions of people.<ref>[[Kelley Lee]] (2003) ''Health impacts of globalization: towards global governance''. Palgrave Macmillan. p.131. {{ISBN|0-333-80254-3}}</ref> In [[Russian Empire|Russia]] alone, between 1847 and 1851, more than one million people perished of the disease.<ref>Geoffrey A. Hosking (2001). ''[https://books.google.com/books?id=oh-5AAmboMUC&pg=PA9 Russia and the Russians: a history]''. Harvard University Press. p.&nbsp;9. {{ISBN|0-674-00473-6}}</ref> It killed 150,000 Americans during the second pandemic.<ref>{{Cite book | author = Byrne JP | title = Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M | url = https://books.google.com/books?id=kRAInwEACAAJ| publisher = ABC-CLIO | year = 2008 | page = 99 | isbn = 978-0-313-34102-1}}</ref> Between 1900 and 1920, perhaps eight million people died of cholera in India.<ref>J. N. Hays (2005). ''[https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC&pg=PA347 Epidemics and pandemics: their impacts on human history]''. p.347. {{ISBN|1-85109-658-2}}</ref> Cholera became the first [[reportable disease]] in the United States due to the significant effects it had on health.<ref name=Lancet2004 /> [[John Snow (physician)|John Snow]], in [[England]], was the first to identify the importance of contaminated water as its cause in 1854.<ref name=Lancet2004 /> Cholera is now no longer considered a pressing health threat in Europe and North America due to [[water filtration|filtering]] and [[Water chlorination|chlorination]] of water supplies, but still heavily affects populations in [[developing countries]]. In the past, vessels flew a yellow [[quarantine]] flag if any crew members or passengers had cholera. No one aboard a vessel flying a yellow flag would be allowed ashore for an extended period, typically 30 to 40 days.<ref>{{cite journal | vauthors = Sehdev PS | title = The origin of quarantine | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 35 | issue = 9 | pages = 1071–2 | date = November 2002 | pmid = 12398064 | doi = 10.1086/344062 | doi-access = free }}</ref> Historically many different claimed remedies have existed in folklore. Many of the older remedies were based on the [[miasma theory]]. Some believed that abdominal chilling made one more susceptible and flannel and [[cholera belt]]s were routine in army kits.<ref>{{cite journal | vauthors = Renbourn ET | title = The history of the flannel binder and cholera belt | journal = Medical History | volume = 1 | issue = 3 | pages = 211–25 | date = July 1957 | pmid = 13440256 | pmc = 1034286 | doi = 10.1017/S0025727300021281 }}</ref> In the 1854–1855 outbreak in Naples homeopathic [[camphor]] was used according to [[Samuel Hahnemann|Hahnemann]].<ref>[http://www.legatum.sk/en:ahr:bayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 www.legatum.sk] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130514193601/http://www.legatum.sk/en%3Aahr%3Abayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 |date=2013-05-14 }}, The American Homoeopathic Review Vol. 06 No. 11–12, 1866, pages 401–403</ref> T. J. Ritter's "Mother's Remedies" book lists tomato syrup as a home remedy from northern America. [[Elecampane]] was recommended in the United Kingdom according to William Thomas Fernie.<ref name=oldtimeremedies>{{cite web|title=Cholera Infantum, Tomatoes Will Relieve|url=http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|date=October 13, 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131224131642/http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|archive-date=December 24, 2013|access-date=February 18, 2013}}</ref> The first effective human vaccine was developed in 1885, and the first effective antibiotic was developed in 1948. Cholera cases are much less frequent in developed countries where governments have helped to establish water sanitation practices and effective medical treatments.<ref>"Cholera", World Health Organization. [https://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025005943/http://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html |date=2013-10-25 }}</ref> The United States, for example, used to{{when|date=August 2017}} have a severe cholera problem similar to those in some developing countries. There were three large cholera outbreaks in the 1800s, which can be attributed to ''Vibrio cholerae''{{'s}} spread through interior waterways like the [[Erie Canal]] and routes along the [[East Coast of the United States|Eastern Seaboard]].<ref>{{cite journal | vauthors = Pyle GF | title = The diffusion of cholera in the United States in the nineteenth century | journal = Geographical Analysis | volume = 1 | pages = 59–75 | year = 2010 | pmid = 11614509 | doi = 10.1111/j.1538-4632.1969.tb00605.x | doi-access = free }}</ref> The island of Manhattan in New York City touched the Atlantic Ocean, where cholera collected just off the coast. At this time, New York City did not have as effective a sanitation system as it does today,{{when|date=August 2017}} so cholera was able to spread.<ref name="pmid7620035">{{cite journal | vauthors = Lacey SW | title = Cholera: calamitous past, ominous future | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 20 | issue = 5 | pages = 1409–19 | date = May 1995 | pmid = 7620035 | doi = 10.1093/clinids/20.5.1409 | s2cid = 45016958 }}</ref> Cholera morbus is a historical term that was used to refer to [[gastroenteritis]] rather than specifically cholera.<ref>{{cite book|author1=Charles E. Rosenberg|title=The Cholera Years the United States in 1832, 1849, and 1866.|date=2009|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|isbn=978-0-226-72676-2|page=74|url=https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109080652/https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|archive-date=2015-11-09}}</ref> <gallery> File:Cholera.jpg|[[Drawing]] of [[Death (personification)|Death]] bringing cholera, in ''[[Le Petit Journal (newspaper)|Le Petit Journal]]'' (1912). File:Pedro II of Brazil and ministers of state.JPG|Emperor [[Pedro II of Brazil]] visiting people with cholera in 1855. File:Cholera 395.1.jpg|Hand bill from the [[Metropolitan Board of Health|New York City Board of Health]], 1832—the outdated public health advice demonstrates the lack of understanding of the disease and its actual causative factors. </gallery> === Research === {{see also|Cholera vaccine}} [[File:Robert Koch (Deutsche Cholera-Expedition in Ägypten 1884).jpg|thumb|upright=1.3|[[Robert Koch]] (third from the right) on a cholera research expedition in [[Egypt]] in 1884, one year after he identified ''V. cholerae'']] [[File:How to avoid the Cholera 1848.jpg|thumb|upright=1.3|''How to avoid the cholera'' leaflet; [[Aberystwyth]]; August 1849]] One of the major contributions to fighting cholera was made by the physician and pioneer medical scientist [[John Snow (physician)|John Snow]] (1813–1858), who in 1854 found a link between cholera and contaminated drinking water.<ref name="Rosenberg">{{cite book |author=Rosenberg, Charles E. |title=The cholera years: the United States in 1832, 1849 and 1866 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |year=1987 |isbn=978-0-226-72677-9}}</ref> Dr. Snow proposed a microbial origin for epidemic cholera in 1849. In his major "state of the art" review of 1855, he proposed a substantially complete and correct model for the cause of the disease. In two pioneering epidemiological field studies, he was able to demonstrate human [[sewage]] contamination was the most probable disease vector in two [[1854 Broad Street cholera outbreak|major epidemics in London in 1854]].<ref>Dr John Snow, [https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 ''The mode of communication of cholera''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151106215135/https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 |date=2015-11-06 }}, 2nd ed. (London, England: John Churchill, 1855).</ref> His model was not immediately accepted, but it was seen to be the more plausible, as medical microbiology developed over the next 30 years or so. For his work on cholera, John Snow is often regarded as the "Father of Epidemiology".<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow: A Legacy of Disease Detectives|url=https://blogs.cdc.gov/publichealthmatters/2017/03/a-legacy-of-disease-detectives/|access-date=2021-01-20|website=US Centers for Disease Control and Prevention|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|title=Father of Modern Epidemiology|url=https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/fatherofepidemiology.html|access-date=2021-01-20|website=www.ph.ucla.edu}}</ref><ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow|url=https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/john-snow|access-date=2021-01-20|website=History of Vaccines|language=en}}</ref> The bacterium was isolated in 1854 by Italian anatomist [[Filippo Pacini]],<ref>{{cite journal |first1=Fillipo |last1=Pacini |year=1854 |url=https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118081405/https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |archive-date=18 November 2015 |trans-title=Microscopic observations and pathological deductions on Asiatic cholera |language=it |journal=Gazzetta Medica Italiana |volume=4 |issue=50 |pages=397–401; 405–412 }} Reprinted as: {{cite book |last1=Pacini |first1=Filippo |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |date=1854 |publisher=Federigo Bencini |url=https://books.google.com/books?id=F9s_AAAAcAAJ |language=it }}</ref> but its exact nature and his results were not widely known. In the same year, the [[Catalonia|Catalan]] [[Joaquim Balcells i Pascual]] discovered the bacterium<ref name="Real Academia de la Historia 2018">{{cite web|year=2018|editor=[[Real Academia de la Historia]]|title=Joaquín Balcells y Pasqual|url=http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708211444/http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-date=2019-07-08|access-date=2020-08-01|language=es}}</ref><ref>{{cite web|year=2015|editor=[[:ca:Col·legi Oficial de Metges de Barcelona|Col·legi Oficial de Metges de Barcelona]]|title=Joaquim Balcells i Pascual|url=http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801110910/http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-date=2020-08-01|access-date=2020-08-01|language=ca}}</ref> and in 1856 probably [[António Augusto da Costa Simões]] and [[José Ferreira de Macedo Pinto]], two Portuguese men, did the same.<ref name="Real Academia de la Historia 2018" /><ref>{{cite book|author1=da Costa Simões, António Augusto|url=http://webopac.sib.uc.pt|title=Relatório da Direcção do Hospital de Cholericos de N.S. da Conceição em Coimbra|author2=de Macedo Pinto, José Ferreira|publisher=Imprensa da Universidade. The link leads to a library catalogue where the book can be found|year=1856|location=Coimbra|language=pt}}</ref> Cities in developed nations made massive investment in clean water supply and well-separated sewage treatment infrastructures between the mid-1850s and the 1900s. This eliminated the threat of cholera epidemics from the major developed cities in the world. In 1883, [[Robert Koch]] identified ''V. cholerae'' with a microscope as the bacillus causing the disease.<ref>{{cite book |last1=Aberth |first1=John |title=Plagues in World History |date=2011 |publisher=Rowman & Littlefield Publishers |isbn=978-1-4422-0796-7 |page=101 }}</ref> [[Hemendra Nath Chatterjee]], a Bengali scientist, who first formulated and demonstrated the effectiveness of [[oral rehydration salt]] (ORS) for [[diarrhea]]. In his 1953 paper, published in [[The Lancet]], he states that [[promethazine]] can stop [[vomiting]] during cholera and then oral rehydration is possible. The formulation of the fluid replacement solution was 4&nbsp;g of [[sodium chloride]], 25&nbsp;g of [[glucose]] and 1000&nbsp;ml of [[water]].<ref>{{cite journal | vauthors = Ruxin JN | title = Magic bullet: the history of oral rehydration therapy | journal = Medical History | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–97 | date = October 1994 | pmid = 7808099 | pmc = 1036912 | doi = 10.1017/s0025727300036905 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Chatterjee HN | title = Control of vomiting in cholera and oral replacement of fluid | journal = Lancet | volume = 265 | issue = 6795 | pages = 1063 | date = November 1953 | pmid = 13110052 | doi = 10.1016/s0140-6736(53)90668-0 }}</ref> [[File:Medical Scientist Prof. Sambhu Nath De.png|thumb|Prof. [[Sambhu Nath De]], who discovered the [[cholera toxin]] and successfully demonstrated the transmission of cholera pathogen by ''bacterial enteric toxin'']] [[Indian people|Indian]] medical scientist [[Sambhu Nath De]] discovered the [[cholera toxin]], the ''[[animal model]] of cholera'', and successfully demonstrate the method of transmission of cholera pathogen ''Vibrio cholerae''.<ref>{{Cite web|url=https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|title=Sambhu Nath De|website=Inmemory|language=en-US|access-date=2019-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205035801/https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|archive-date=2019-12-05|url-status=dead}}</ref> [[Robert Allan Phillips]], working at the US [[Naval Medical Research Unit Two]] in Southeast Asia, evaluated the pathophysiology of the disease using modern laboratory chemistry techniques and developed a protocol for rehydration. His research led the [[Lasker Foundation]] to award him its prize in 1967.<ref>{{cite web |url= http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |title= Albert Lasker Clinical Medical Research Award |publisher= Lasker Foundation |access-date= June 30, 2017 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20170901014519/http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |archive-date= September 1, 2017 }}</ref> More recently, in 2002, Alam, ''et al.'', studied stool samples from patients at the [[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|International Centre for Diarrhoeal Disease]] in [[Dhaka, Bangladesh]]. From the various experiments they conducted, the researchers found a correlation between the passage of ''V. cholerae'' through the human digestive system and an increased infectivity state. Furthermore, the researchers found the bacterium creates a hyperinfected state where [[gene]]s that control biosynthesis of [[amino acid]]s, [[iron]] uptake systems, and formation of periplasmic nitrate reductase complexes were induced just before defecation. These induced characteristics allow the cholera vibrios to survive in the "rice water" stools, an environment of limited oxygen and iron, of patients with a cholera infection.<ref name="Merrell2002">{{cite journal | vauthors = Merrell DS, Butler SM, Qadri F, Dolganov NA, Alam A, Cohen MB, Calderwood SB, Schoolnik GK, Camilli A | display-authors = 6 | title = Host-induced epidemic spread of the cholera bacterium | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6889 | pages = 642–5 | date = June 2002 | pmid = 12050664 | pmc = 2776822 | doi = 10.1038/nature00778 | bibcode = 2002Natur.417..642M }}</ref> === Global Strategy === In 2017, the WHO launched the "Ending Cholera: a global roadmap to 2030" strategy which aims to reduce cholera deaths by 90% by 2030.<ref name="who_fact">{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|title = Cholera}}</ref> The strategy was developed by the Global Task Force on Cholera Control (GTFCC) which develops country-specific plans and monitors progress.<ref>[https://www.gtfcc.org/ Global Task Force on Cholera Control<!-- Bot generated title -->]</ref> The approach to achieve this goal combines surveillance, water sanitation, treatment and oral vaccines.<ref name="who_fact"/> Specifically, the control strategy focusses on three approaches: i) early detection and response to outbreaks to contain outbreaks, ii) stopping cholera transmission through improved sanitation and vaccines in hotspots, and iii) a global framework for cholera control through the GTFCC.<ref name="who_fact"/> The WHO and the GTFCC do not consider global cholera eradication a viable goal.<ref>{{Cite report |title=Ending Cholera a Global Roadmap to 2030|publisher=Global Task Force on Cholera Control |date=2017 |url=https://www.who.int/cholera/publications/global-roadmap.pdf |page=18}}</ref> Even though humans are the only host of cholera, the bacterium can persist in the environment without a human host.<ref name="Sack">{{cite journal |last1=Sack |first1=D. A. |title=A new era in the history of cholera: the road to elimination |journal=International Journal of Epidemiology |date=1 December 2013 |volume=42 |issue=6 |pages=1537–1540 |doi=10.1093/ije/dyt229 |pmid=24415587 |doi-access=free }}</ref> While global eradication is not possible, elimination of human to human transmission may be possible;<ref name="Sack"/> and local elimination is possible, most recently during the [[2010s Haiti cholera outbreak]] which aims to achieve certification of elimination by 2022.<ref>{{cite book |title=National Plan for the Elimination of Cholera in Haiti 2013-2022 |date=February 2013 |publisher=Republic of Haiti, Ministry of Public Health and Population, National Directorate for Water Supply and Sanitation |url=https://www.paho.org/hq/dmdocuments/2013/cholera-haiti-nat-plan-elim-2013-2022.pdf }}</ref> The GTFCC targets 47 countries, 13 of which have established vaccination campaigns.<ref name="who_report2020">{{cite book |title=International Coordinating Group (ICG) on Vaccine Provision for Cholera, Meningitis, and Yellow Fever |date=September 2020 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-4-002916-3 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789240029163 }}</ref> == Society and culture == === Health policy === In many developing countries, cholera still reaches its victims through contaminated water sources, and countries without proper sanitation techniques have greater incidence of the disease.<ref>"Cholera vaccines. A brief summary of the March 2010 position paper" (PDF). World Health Organization. Retrieved September 19, 2013.</ref> Governments can play a role in this. In 2008, for example, the [[Zimbabwean cholera outbreak]] was due partly to the government's role, according to a report from the [[James Baker Institute]].<ref name="bakerinstitute.org" /> The Haitian government's inability to provide safe drinking water after the 2010 earthquake led to an increase in cholera cases as well.<ref name="pmid21142690">{{cite journal | vauthors = Walton DA, Ivers LC | title = Responding to cholera in post-earthquake Haiti | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 364 | issue = 1 | pages = 3–5 | date = January 2011 | pmid = 21142690 | doi = 10.1056/NEJMp1012997 | s2cid = 41672119 | url = http://new.paho.org/hai/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=25&Itemid= }}</ref> Similarly, South Africa's cholera outbreak was exacerbated by the government's policy of privatizing water programs. The wealthy elite of the country were able to afford safe water while others had to use water from cholera-infected rivers.<ref name="pmid14758861">{{cite journal | vauthors = Pauw J | title = The politics of underdevelopment: metered to death-how a water experiment caused riots and a cholera epidemic | journal = International Journal of Health Services | volume = 33 | issue = 4 | pages = 819–30 | year = 2003 | pmid = 14758861 | doi = 10.2190/kf8j-5nqd-xcyu-u8q7 | s2cid = 24270235 }}</ref> According to [[Rita R. Colwell]] of the [[James Baker Institute]], if cholera does begin to spread, government preparedness is crucial. A government's ability to contain the disease before it extends to other areas can prevent a high death toll and the development of an epidemic or even pandemic. Effective disease surveillance can ensure that cholera outbreaks are recognized as soon as possible and dealt with appropriately. Oftentimes, this will allow public health programs to determine and control the cause of the cases, whether it is unsanitary water or seafood that have accumulated a lot of ''Vibrio cholerae'' specimens.<ref name="bakerinstitute.org" /> Having an effective surveillance program contributes to a government's ability to prevent cholera from spreading. In the year 2000 in the state of Kerala in India, the Kottayam district was determined to be "Cholera-affected"; this pronouncement led to task forces that concentrated on educating citizens with 13,670 information sessions about human health.<ref name="John, T. Jacob 2004">{{cite journal | vauthors = John TJ, Rajappan K, Arjunan KK | title = Communicable diseases monitored by disease surveillance in Kottayam district, Kerala state, India | journal = The Indian Journal of Medical Research | volume = 120 | issue = 2 | pages = 86–93 | date = August 2004 | pmid = 15347857 |citeseerx=10.1.1.477.3795 }}</ref> These task forces promoted the boiling of water to obtain safe water, and provided chlorine and oral rehydration salts.<ref name="John, T. Jacob 2004" /> Ultimately, this helped to control the spread of the disease to other areas and minimize deaths. On the other hand, researchers have shown that most of the citizens infected during the 1991 cholera outbreak in Bangladesh lived in rural areas, and were not recognized by the government's surveillance program. This inhibited physicians' abilities to detect cholera cases early.<ref name="pmid1500643">{{cite journal |last1=Siddique |first1=AK |last2=Zaman |first2=K |last3=Baqui |first3=AH |last4=Akram |first4=K |last5=Mutsuddy |first5=P |last6=Eusof |first6=A |last7=Haider |first7=K |last8=Islam |first8=S |last9=Sack |first9=RB |title=Cholera Epidemics in Bangladesh: 1985-1991 |journal=Journal of Diarrhoeal Diseases Research |date=1992 |volume=10 |issue=2 |pages=79–86 |jstor=23498147 |pmid=1500643 |url=http://dspace.icddrb.org/jspui/handle/123456789/262 }}</ref> According to Colwell, the quality and inclusiveness of a country's health care system affects the control of cholera, as it did in the [[Zimbabwean cholera outbreak]].<ref name="bakerinstitute.org" /> While sanitation practices are important, when governments respond quickly and have readily available vaccines, the country will have a lower cholera death toll. Affordability of vaccines can be a problem; if the governments do not provide vaccinations, only the wealthy may be able to afford them and there will be a greater toll on the country's poor.<ref name="sciencedirect.com">{{cite journal | vauthors = DeRoeck D, Clemens JD, Nyamete A, Mahoney RT | title = Policymakers' views regarding the introduction of new-generation vaccines against typhoid fever, shigellosis and cholera in Asia | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 21 | pages = 2762–74 | date = April 2005 | pmid = 15780724 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.11.044 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Choe |first1=Chongwoo |last2=Raschky |first2=Paul A. |title=Media, institutions, and government action: Prevention vs. palliation in the time of cholera |journal=European Journal of Political Economy |date=January 2016 |volume=41 |pages=75–93 |doi=10.1016/j.ejpoleco.2015.11.001 }}</ref> The speed with which government leaders respond to cholera outbreaks is important.<ref>{{cite journal |author= Pruyt, Eric |title= Cholera in Zimbabwe |url= http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |date= 26 July 2009 |publisher= Delft University of Technology |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20131020151002/http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |archive-date= 20 October 2013 }}</ref> Besides contributing to an effective or declining public health care system and water sanitation treatments, government can have indirect effects on cholera control and the effectiveness of a response to cholera.<ref name="Kapp, Clare 2009">{{cite journal |last1=Kapp |first1=Clare |title=Zimbabwe's humanitarian crisis worsens |journal=The Lancet |date=February 2009 |volume=373 |issue=9662 |pages=447 |doi=10.1016/s0140-6736(09)60151-3 |pmid=19205080 |s2cid=5267332 }}</ref> A country's government can impact its ability to prevent disease and control its spread. A speedy government response backed by a fully functioning health care system and financial resources can prevent cholera's spread. This limits cholera's ability to cause death, or at the very least a decline in education, as children are kept out of school to minimize the risk of infection.<ref name="Kapp, Clare 2009" /> === Notable cases === <!-- References are essential and unreferenced additions will be removed. --> * [[Pyotr Ilyich Tchaikovsky|Tchaikovsky]]'s death has traditionally been attributed to cholera, most probably contracted through drinking contaminated water several days earlier.<ref>Brown, ''Man and Music'', 430–32; Holden, 371; Warrack, ''Tchaikovsky'', 269–270.</ref> Tchaikovsky's mother died of cholera,<ref>David Brown, ''Early Years'', 46.</ref> and his father became sick with cholera at this time but made a full recovery.<ref>Holden, 23.</ref> Some scholars, however, including English musicologist and Tchaikovsky authority [[David Brown (musicologist)|David Brown]] and biographer [[Anthony Holden]], have theorized that his death was a suicide.<ref>Brown, ''Man and Music'', 431–35; Holden, 373–400.</ref> * [[2010s Haiti cholera outbreak]]. Ten months after the 2010 earthquake, an [[2010 Haiti cholera outbreak|outbreak swept over Haiti]], traced to a [[United Nations]] base of [[Peacekeeping|peacekeepers]] from [[Nepal]].<ref>{{cite journal | vauthors = Orata FD, Keim PS, Boucher Y | title = The 2010 cholera outbreak in Haiti: how science solved a controversy | journal = PLOS Pathogens | volume = 10 | issue = 4 | pages = e1003967 | date = April 2014 | pmid = 24699938 | pmc = 3974815 | doi = 10.1371/journal.ppat.1003967 }}</ref> This marks the worst cholera outbreak in recent history, as well as the best documented cholera outbreak in modern public health. * [[Adam Mickiewicz]], Polish poet and novelist, is thought to have died of cholera in Istanbul in 1855. * [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Sadi Carnot]], physicist, a pioneer of thermodynamics (d. 1832)<ref>Asimov, Isaac (1982), Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology (2nd rev. ed.), Doubleday</ref> * [[Charles X of France|Charles X]], [[List of French monarchs|King of France]] (d. 1836)<ref>Susan Nagel, ''Marie Thérèse: Child of Terror'', p. 349–350.</ref> * [[James K. Polk]], eleventh [[president of the United States]] (d. 1849)<ref>{{cite book |author=Haynes SW |title=James K. Polk and the Expansionist Impulse |publisher=Longman |location=New York |page=[https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 191] |isbn=978-0-673-99001-3 |year=1997 |url=https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 }}</ref> * [[Carl von Clausewitz]], [[Prussia]]n soldier and German [[Military theory|military theorist]] (d. 1831)<ref>Smith, Rupert, ''The Utility of Force'', Penguin Books, 2006, page 57</ref> * [[Elliot Bovill]], [[Chief Justice of Singapore|Chief Justice of the Straits Settlements]] (1893)<ref>[http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser, 25 March 1893, Page 2] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808052657/http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx |date=8 August 2014 }}</ref> *[[Nikola Tesla]], [[Serbian-American]] [[inventor]], [[engineer]] and [[futurist]] known for his contributions to the design of the modern [[alternating current]] (AC) [[electricity supply]] system, contracted cholera in 1873 at the age of 17. He was bedridden for nine months, and near death multiple times, but survived and fully recovered. ===In popular culture=== Unlike [[tuberculosis]] ("consumption") which in literature and the arts was often romanticized as a disease of denizens of the [[demimondaine|demimonde]] or those with an artistic temperament,<ref>[[Susan Sontag|Sontag Susan]] (1977) ''[[Illness as Metaphor]] / [[AIDS and Its Metaphors]]''. New York: Picador. {{isbn|0-312-42013-7}}</ref> cholera is a disease which almost entirely affects the lower-classes living in filth and poverty. This, and the unpleasant course of the disease – which includes voluminous "rice-water" diarrhea, the hemorrhaging of liquids from the mouth, and violent muscle contractions which continue even after death – has discouraged the disease from being romanticized, or even the actual factual presentation of the disease in popular culture.<ref name="snowden" /> * The 1889 novel ''[[Mastro-don Gesualdo]]'' by [[Giovanni Verga]] presents the course of a cholera epidemic across the island of [[Sicily]], but does not show the suffering of those affected.<ref name="snowden" /> * In [[Thomas Mann]]'s [[novella]] ''[[Death in Venice]]'', first published in 1912 as ''Der Tod in Venedig'', Mann "presented the disease as emblematic of the final 'bestial degradation' of the sexually transgressive author Gustav von Aschenbach." Contrary to the actual facts of how violently cholera kills, Mann has his protagonist die peacefully on a beach in a deck chair. [[Luchino Visconti]]'s [[Death in Venice (film)|1971 film version]] also hid from the audience the actual course of the disease.<ref name="snowden" /> Mann's novella was also [[Death in Venice (opera)|made into an opera]] by [[Benjamin Britten]] in 1973, his last one, and into a ballet by [[John Neumeier]] for his [[Hamburg Ballet]] company, in December 2003.* * In [[Gabriel Garcia Márquez]]'s 1985 novel ''[[Love in the Time of Cholera]]'', cholera is "a looming background presence rather than a central figure requiring vile description."<ref name="snowden">{{cite book | last = Snowden |first = Frank M. | name-list-style = vanc | title = Epidemics and Society: From the Black Death to the Present | place = New Haven, Connecticut | publisher = Yale University Press | year = 2019 | isbn = 978-0-300-19221-6| pages=239–240}}</ref> The novel was adapted in 2007 for the [[Love in the Time of Cholera (film)|film of the same name]] directed by [[Mike Newell (director)|Mike Newell]]. == Country examples == === Zambia === In Zambia, widespread cholera outbreaks have occurred since 1977, most commonly in the capital city of Lusaka.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Mwaba J, Debes AK, Shea P, Mukonka V, Chewe O, Chisenga C, Simuyandi M, Kwenda G, Sack D, Chilengi R, Ali M|date=April 2020|title=Identification of cholera hotspots in Zambia: A spatiotemporal analysis of cholera data from 2008 to 2017|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=14|issue=4|pages=e0008227|doi=10.1371/journal.pntd.0008227|pmc=7159183|pmid=32294084}}</ref> In 2017, an outbreak of cholera was declared in Zambia after laboratory confirmation of ''[[Vibrio cholerae]]'' O1, biotype El Tor, serotype Ogawa, from stool samples from two patients with acute watery diarrhea. There was a rapid increase in the number of cases from several hundred cases in early December 2017 to approximately 2,000 by early January 2018.<ref name="Sinyange et al 2018">{{cite journal |last1=Sinyange |first1=Nyambe |last2=Brunkard |first2=Joan M. |last3=Kapata |first3=Nathan |last4=Mazaba |first4=Mazyanga Lucy |last5=Musonda |first5=Kunda G. |last6=Hamoonga |first6=Raymond |last7=Kapina |first7=Muzala |last8=Kapaya |first8=Fred |last9=Mutale |first9=Lwito |last10=Kateule |first10=Ernest |last11=Nanzaluka |first11=Francis |last12=Zulu |first12=James |last13=Musyani |first13=Chileshe Lukwesa |last14=Winstead |first14=Alison V. |last15=Davis |first15=William W. |last16=N'cho |first16=Hammad S. |last17=Mulambya |first17=Nelia L. |last18=Sakubita |first18=Patrick |last19=Chewe |first19=Orbie |last20=Nyimbili |first20=Sulani |last21=Onwuekwe |first21=Ezinne V.C. |last22=Adrien |first22=Nedghie |last23=Blackstock |first23=Anna J. |last24=Brown |first24=Travis W. |last25=Derado |first25=Gordana |last26=Garrett |first26=Nancy |last27=Kim |first27=Sunkyung |last28=Hubbard |first28=Sydney |last29=Kahler |first29=Amy M. |last30=Malambo |first30=Warren |last31=Mintz |first31=Eric |last32=Murphy |first32=Jennifer |last33=Narra |first33=Rupa |last34=Rao |first34=Gouthami G. |last35=Riggs |first35=Margaret A. |last36=Weber |first36=Nicole |last37=Yard |first37=Ellen |last38=Zyambo |first38=Khozya D. |last39=Bakyaita |first39=Nathan |last40=Monze |first40=Namani |last41=Malama |first41=Kennedy |last42=Mulwanda |first42=Jabbin |last43=Mukonka |first43=Victor M. |title=Cholera Epidemic — Lusaka, Zambia, October 2017–May 2018 |journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report |date=18 May 2018 |volume=67 |issue=19 |pages=556–559 |doi=10.15585/mmwr.mm6719a5 |pmid=29771877 |pmc=6048949 }}</ref> With intensification of the rains, new cases increased on a daily basis reaching a peak on the first week of January 2018 with over 700 cases reported.<ref>{{Cite journal|date=1 October 2020|title=Emergency Plan of Action Final Report Zambia: Cholera Outbreak Lusaka|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/MDRZM011dfr.pdf|via=International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies}}</ref> In collaboration with partners, the Zambia Ministry of Health (MoH) launched a multifaceted public health response that included increased chlorination of the Lusaka municipal water supply, provision of emergency water supplies, water quality monitoring and testing, enhanced surveillance, epidemiologic investigations, a cholera vaccination campaign, aggressive case management and health care worker training, and laboratory testing of clinical samples.<ref name="Sinyange et al 2018"/> The Zambian Ministry of Health implemented a reactive one-dose Oral Cholera Vaccine (OCV) campaign in April 2016 in three Lusaka compounds, followed by a pre-emptive second-round in December.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Heyerdahl LW, Pugliese-Garcia M, Nkwemu S, Tembo T, Mwamba C, Demolis R, Chilengi R, Gessner BD, Guillermet E, Sharma A|date=May 2019|title="It depends how one understands it:" a qualitative study on differential uptake of oral cholera vaccine in three compounds in Lusaka, Zambia|url= |journal=BMC Infectious Diseases|volume=19|issue=1|pages=421|doi=10.1186/s12879-019-4072-6|pmc=6518637|pmid=31088376}}</ref> === India === The city of [[Kolkata]], [[India]] in the state of [[West Bengal]] in the [[Ganges delta]] has been described as the "homeland of cholera", with regular outbreaks and pronounced seasonality. In India, where the disease is [[Endemism|endemic]], cholera outbreaks occur every year between [[dry season]]s and [[Wet season|rainy seasons]]. India is also characterized by high population density, unsafe drinking water, open drains, and poor sanitation which provide an optimal niche for survival, sustenance and transmission of ''Vibrio cholerae''.<ref>{{cite journal|vauthors=Mandal S|date=July 2011|title=Cholera epidemic in and around Kolkata, India: endemicity and management|journal=Oman Medical Journal|volume=26|issue=4|pages=288–9|doi=10.5001/omj.2011.71|pmc=3191718|pmid=22043439}}</ref> === Democratic Republic of Congo === In [[Goma]] in the Democratic Republic of Congo, cholera has left an enduring mark on human and medical history. Cholera pandemics in the 19th and 20th centuries led to the growth of epidemiology as a science and in recent years it has continued to press advances in the concepts of [[disease ecology]], basic membrane biology, and transmembrane signaling and in the use of scientific information and treatment design.<ref>{{cite journal |last1=Lacey |first1=S. W. |title=Cholera: Calamitous Past, Ominous Future |journal=Clinical Infectious Diseases |date=1 May 1995 |volume=20 |issue=5 |pages=1409–1419 |doi=10.1093/clinids/20.5.1409 |pmid=7620035 |jstor=4458566 }}</ref> ==Notes== {{reflist|group=note}} == References == {{Reflist}} ==Further reading== * {{cite journal |last1=Arnold |first1=David |title=Cholera and Colonialism in British India |journal=Past & Present |date=1986 |volume=113 |issue=113 |pages=118–151 |doi=10.1093/past/113.1.118 |jstor=650982 |pmid=11617906 }} * {{cite journal |last1=Azizi |first1=MH |last2=Azizi |first2=F |title=History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries |journal=Middle East Journal of Digestive Diseases |date=January 2010 |volume=2 |issue=1 |pages=51–55 |pmid=25197514 |pmc=4154910 }} * Bilson, Geoffrey. ''A Darkened House: Cholera in Nineteenth-Century Canada'' (U of Toronto Press, 1980). * {{cite journal |last1=Cooper |first1=Donald B. |title=The New 'Black Death': Cholera in Brazil, 1855-1856 |journal=Social Science History |date=1986 |volume=10 |issue=4 |pages=467–488 |doi=10.2307/1171027 |jstor=1171027 |pmid=11618140 }} * {{cite book |last1=Echenberg |first1=Myron |title=Africa in the Time of Cholera: A History of Pandemics from 1817 to the Present |date=2011 |isbn=978-0-521-18820-3 }} * {{cite journal |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Epidemics and Revolutions: Cholera in Nineteenth-Century Europe |journal=Past & Present |date=1988 |volume=120 |issue=120 |pages=123–146 |doi=10.1093/past/120.1.123 |jstor=650924 |pmid=11617908 }} * {{cite book |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years |date=2005 |isbn=978-0-14-303636-4 }} * Gilbert, Pamela K. ''Cholera and Nation: Doctoring the Social Body in Victorian England" (SUNY Press, 2008). * {{Cite book|last=Hamlin|first=Christopher|title=Cholera: The Biography|publisher=Oxford University Press|year=2009}} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=THE UNIFICATION OF THE GLOBE BY DISEASE? THE INTERNATIONAL SANITARY CONFERENCES ON CHOLERA, 1851–1894 |journal=The Historical Journal |date=June 2006 |volume=49 |issue=2 |pages=453–476 |doi=10.1017/S0018246X06005280 |s2cid=162994263 }} * {{cite journal |last1=Jenson |first1=Deborah |last2=Szabo |first2=Victoria |title=Cholera in Haiti and Other Caribbean Regions, 19th Century |journal=Emerging Infectious Diseases |date=November 2011 |volume=17 |issue=11 |pages=2130–2135 |doi=10.3201/eid1711.110958 |pmid=22099117 |pmc=3310590 }} * {{cite book |last1=Kotar |first1=S. L. |last2=Gessler |first2=J. E. |title=Cholera: A Worldwide History |date=2014 |isbn=978-0-7864-7242-0 }} * {{Cite book|last=Kudlick|first=Catherine Jean|title=Cholera in Post-Revolutionary Paris: A Cultural History|publisher=University of California Press|year=1996|location=Berkeley}} * {{cite journal |last1=Legros |first1=Dominique |title=Global Cholera Epidemiology: Opportunities to Reduce the Burden of Cholera by 2030 |journal=The Journal of Infectious Diseases |date=15 October 2018 |volume=218 |issue=suppl_3 |pages=S137–S140 |doi=10.1093/infdis/jiy486 |pmid=30184102 |pmc=6207143 }} * {{cite journal |last1=Mukharji |first1=Projit Bihari |title=The 'Cholera Cloud' in the Nineteenth-Century 'British World': History of an Object-Without-an-Essence |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=2012 |volume=86 |issue=3 |pages=303–332 |id={{INIST|26721136}} {{Project MUSE|492086}} |doi=10.1353/bhm.2012.0050 |pmid=23241908 |jstor=26305866 |s2cid=207267413 }} * {{cite book|last1=Rosenberg|first1=Charles E.|title=The Cholera Years: The United States in 1832, 1849, and 1866|date=1987|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-72677-9|author-link=Charles E. Rosenberg}} * {{cite journal |last1=Roth |first1=Mitchel |title=Cholera, Community, and Public Health in Gold Rush Sacramento and San Francisco |journal=Pacific Historical Review |date=1997 |volume=66 |issue=4 |pages=527–551 |doi=10.2307/3642236 |jstor=3642236 }} * Snowden, Frank M. ''Naples in the Time of Cholera, 1884-1911'' (Cambridge UP, 1995). * Vinten-Johansen, Peter, ed. ''Investigating Cholera in Broad Street: A History in Documents'' (Broadview Press, 2020). regarding 1850s in England. * Vinten-Johansen, Peter, et al. ''Cholera, chloroform, and the science of medicine: a life of John Snow'' (2003). == External links == {{Commons category|Cholera}} {{Wiktionary|Cholera}} * [https://web.archive.org/web/20130622144054/http://www.who.int/cholera/technical/prevention/control/en/ Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] * [https://web.archive.org/web/20060324155246/http://www.who.int/cholera/ Cholera]—[[World Health Organization]] * [https://www.cdc.gov/cholera/index.html Cholera – ''Vibrio cholerae'' infection]—[[Centers for Disease Control and Prevention]] * {{cite EB1911|wstitle=Cholera|volume=6|pages=262–267|short=1}} {{Medical condition classification and resources |DiseasesDB =29089 |ICD10 ={{ICD10|A|00||a|00}} |ICD9 ={{ICD9|001}} |MedlinePlus =000303 |eMedicineSubj =med |eMedicineTopic=351 |eMedicine_mult= |MeshID =D002771 |Orphanet=173 }} {{Cholera}} {{Diseases of Poverty}} {{Bacterial diseases}} {{Authority control}} 8ucxviwat2glwmtjwmcf7lkzxt4hjq3 8476290 8476287 2022-07-28T09:06:58Z Eema97 86179 /* top */ wikitext text/x-wiki = Խոլերա = '''Խոլորա''' [[Բարակ աղիք|Բարակ աղիքային]] ինֆեկցիա հարուցված [[Vibro cholerae]] [[Բակտերիաներ|բակտերիայի]] որաշակի շտամերով։ <ref name="Fink2016">{{cite book |last1=Finkelstein |first1=Richard A. |chapter=Cholera, ''Vibrio cholerae'' O1 and O139, and Other Pathogenic Vibrios |pmid=21413330 |id={{NCBIBook2|NBK8407}} |editor1-last=Baron |editor1-first=Samuel |title=Medical Microbiology |date=1996 |publisher=University of Texas Medical Branch at Galveston |isbn=978-0-9631172-1-2 |edition=4th }}</ref><ref name="CDC2015Pro">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Information for Public Health & Medical Professionals|date=January 6, 2015|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320052724/http://www.cdc.gov/cholera/healthprofessionals.html|archive-date=20 March 2015|access-date=17 March 2015|url-status=live}}</ref> Ախտանիշները տատանվում են դրանց բացակայությունից մինչ ծանր ընթացք։ Դասական ախտանիշը վերջին մի քանի օրերի ընթացքում ջրի մեծ քանակով [[Փորլուծություն|փորլուծությունն]] է։ <ref name="WHO2010" /> Հնարավոր է նաև [[փսխում]] և [[Մկանային կծկում|մկանային ջղաձգումներ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Փորլուծությունը կարող է այնքան ծանր լինել, որ ժամերի ընթացքում հանգեցնի ծանր [[Ջրազրկում|դեհիդրատացիայի]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանսի]]։ .<ref name="WHO2010" /> Այս ամենը հանգեցնում է [[Էնօֆթալմիա|էնօֆթալմիայի]], մաշկի առանձգականության կորստի, ձեռքերի և ոտքերի կնճռոտման։ <ref name="Lancet2012">{{cite journal | vauthors = Harris JB, LaRocque RC, Qadri F, Ryan ET, Calderwood SB | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 379 | issue = 9835 | pages = 2466–2476 | date = June 2012 | pmid = 22748592 | pmc = 3761070 | doi = 10.1016/s0140-6736(12)60436-x }}</ref> Ախտանիշների դրսևորումը սկսվում է ախտահարումից 2 ժամից մինչև 5 օր անց։ .<ref name="CDC2015Pro" /> Խոլորեն հարուցվում է մի քանի տեսակներով, որոշները առաջացնում են առավել ծանր հիվանդություն քան մնացածը։ <ref name="WHO2010" />Առավելապես տարածվում է բակտերիայով աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով։ Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է սանիտարական վիճակի բարելավման և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։<ref name="WHO2010" /> Մարդիկ բակտերիայի համար միակ հայտնի տերերն են։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության ռիսկի գերծոններն են համարվում վատ սանիտարական վիճակը, խմելու ջրի ոչ բավարար մաքրումը և աղքատությունը։<ref name="WHO2010" /> խոլերան կարող է ախտորոշվել [[Կղանքի թեստ|կղանքի թեստով]]։<ref name="WHO2010">{{cite journal | title = Cholera vaccines: WHO position paper | journal = Weekly Epidemiological Record | volume = 85 | issue = 13 | pages = 117–28 | date = March 2010 | pmid = 20349546 | url =https://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20150413020218/http://www.who.int/wer/2010/wer8513.pdf | archive-date = April 13, 2015 }}</ref> Հասանելի է նաև արագ թեստեր, որոնց ճշտգրտությունը բարձր չէ։.<ref>{{cite web|title=Diagnosis and Detection|url=https://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=February 10, 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315041832/http://www.cdc.gov/cholera/diagnosis.html|archive-date=15 March 2015}}</ref> Խոլորայի կանխարգելումն իրականացվում է [[Սանիտարական վիճակ|սանիտարական վիճակի]] բարձրացմամբ և խմելու ջրի մաքրման միջոցով։ <ref name="Lancet2012" /> Խոլերայի բերանացի տրվող [[Վակցինաներ|վակցինան]] պաշտպանում է մոտ 6 ամիս։ .<ref name="WHO2010" />Դրանք ունեն հավելյալ պաշտպանություն [[Աղիքային ցուպիկ|E. coli.]]-ով առաջացած [[Փորլուծություն|փորլուծության]] դեմ։ <ref name="WHO2010" />Առաջնային բուժումը համարվում է օրալ [[Ռեհիդրատացիոն թերապիա|ռեհիդրատացիոն թերապիան]]։ Նախընտրելի է բրնձի հիմքով լուծույթները։<ref name="WHO2010" />[[Ցինկ|Ցինկի]] հավելումները օգտակար են երեխաների համար։ <ref name="CDC2014Zinc">{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=November 7, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=11 March 2015}}</ref> Ծանր դեպքերում կարող է ներերակային հեղուկներ ներմուծման անհրաժեշտություն առաջանալ, ինչպիսին է [[Ռինգեր-Լոքքի լուծույթ|Ռինգերի լուծույթը]]։<nowiki/>[[Հակաբիոտիկներ|Հակաբիոտիկների]] կիրառումը ևս կարող է օգտակար լինել։<ref name="WHO2010" /> Առավել թիրախավորված բուժման համար կատարվում է [[հակաբիոտիկների զգայունության թեստ]]։ <ref name="CDC2015Pro" /> Ամբողջ աշխարհում Խոլերան տարեկան ախտահարում է 3-5 միլիոն մարդ և հանգեցնում է 28,800–130,000 մահվան։<ref name="WHO2010" /><ref name="GBD2015De">{{cite journal | title = Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015 | journal = Lancet | volume = 388 | issue = 10053 | pages = 1459–1544 | date = October 2016 | pmid = 27733281 | pmc = 5388903 | doi = 10.1016/s0140-6736(16)31012-1 | last1 = Wang | first1 = Haidong | last2 = Naghavi | first2 = Mohsen | last3 = Allen | first3 = Christine | last4 = Barber | first4 = Ryan M. | last5 = Bhutta | first5 = Zulfiqar A. | last6 = Carter | first6 = Austin | last7 = Casey | first7 = Daniel C. | last8 = Charlson | first8 = Fiona J. | last9 = Chen | first9 = Alan Zian | last10 = Coates | first10 = Matthew M. | last11 = Coggeshall | first11 = Megan | last12 = Dandona | first12 = Lalit | last13 = Dicker | first13 = Daniel J. | last14 = Erskine | first14 = Holly E. | last15 = Ferrari | first15 = Alize J. | last16 = Fitzmaurice | first16 = Christina | last17 = Foreman | first17 = Kyle | last18 = Forouzanfar | first18 = Mohammad H. | last19 = Fraser | first19 = Maya S. | last20 = Fullman | first20 = Nancy | last21 = Gething | first21 = Peter W. | last22 = Goldberg | first22 = Ellen M. | last23 = Graetz | first23 = Nicholas | last24 = Haagsma | first24 = Juanita A. | last25 = Hay | first25 = Simon I. | last26 = Huynh | first26 = Chantal | last27 = Johnson | first27 = Catherine O. | last28 = Kassebaum | first28 = Nicholas J. | last29 = Kinfu | first29 = Yohannes | last30 = Kulikoff | first30 = Xie Rachel | display-authors = 29 }}</ref> Չնայած որ 2010 թ խոլերան առաջացրել է [[Համավարակ|պանդեմիա]], այն զարգացած երկներում հազվադեպ է հանդիպում։<ref name="WHO2010" />Հիմնականում ախտահարվում են երեխաները։<ref name="WHO2010" /><ref>{{cite web|title=Cholera – Vibrio cholerae infection|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=17 March 2015|date=October 27, 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317031930/http://www.cdc.gov/cholera/index.html|archive-date=17 March 2015}}</ref> Հանդիպում է ինչպես բռնկումների, այնպես էլ քրոնիկական ձևով։<ref name="WHO2010" /> Հիվանդության շարունակական ռիսկ ունեցող տարածքները ներառում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]] ​​և [[Հարավարևելյան Ասիա|Հարավարևելյան Ասիան]]։ <ref name="WHO2010" /> Մահացության ռիսկը ախտահարվածների շրջանում 5%-ից ցածր է, սակայն կարող է հասնել 50%-ի ։ <ref name="WHO2010" /> Բուժման բացակայությունը հանգեցնում է մահացության մակարդակի աճի։.<ref name="WHO2010" /> Խոլերայի նկարագրություններ հայտնաբերվել են դեռ մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ [[Սանսկրիտական գրականություն|սանսկրիտական գրականությունում։]]<ref name="Lancet2012" /> [[Անգլիա|Անգլիայում]] 1849-ից 1854 թվականներին [[Ջոն Սնոու (բժիշկ)|Ջոն Սնոուի]] կատարած խոլերայի ուսումնասիրությունները հանգեցրեց [[Համաճարակաբանություն|համաճարակաբանության]] ոլորտում զգալի առաջընթացի։<ref name="Lancet2012" /><ref>{{cite book|last1=Timmreck|first1=Thomas C. | name-list-style = vanc |title=An introduction to epidemiology|date=2002|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-0060-7|page=77|edition=3.|url=https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161203190442/https://books.google.com/books?id=yyrbKemADL4C&pg=PA77|archive-date=2016-12-03}}</ref> Վերջին 200 տարվա ընթացքում յոթ խոշոր բռնկումների հետևանքով գրանցվել է միլիոնավոր մահացություններ։<ref>{{cite news |title=Cholera's seven pandemics |url=http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |access-date=15 July 2018 |work=CBC |date=9 May 2008}}</ref> [[File:En.Wikipedia-VideoWiki-Cholera.webm|thumb|thumbtime=1:19|upright=1.3|Video summary of this article with VideoWiki ([[Wikipedia:VideoWiki/Cholera|script]])]] == նշաններ և ախտանիշներ == [[File:Cholera feces.jpg|thumb|խոլերային բնորոշ շիլայնման կղանք]] Խոլերայի առաջնային ախտանիշներն են առատ [[Փորլուծություն|լուծն]] ու ջրային [[Փսխում|փսխումը]]<ref name="Lancet2004">{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK | title = Cholera | journal = Lancet | volume = 363 | issue = 9404 | pages = 223–33 | date = January 2004 | pmid = 14738797 | doi = 10.1016/S0140-6736(03)15328-7 | s2cid = 208793200 }}</ref>: Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի՝ բակտերիաների օրգանիզմ հայտնվելուց կես օրից հինգ օր հետո<ref>{{cite journal | vauthors = Azman AS, Rudolph KE, Cummings DA, Lessler J | title = The incubation period of cholera: a systematic review | journal = The Journal of Infection | volume = 66 | issue = 5 | pages = 432–8 | date = May 2013 | pmid = 23201968 | pmc = 3677557 | doi = 10.1016/j.jinf.2012.11.013 }}</ref>: [[Փորլուծություն|Դիարեան]] բնութագրվում է որպես շիլայանման և կարող է ունենալ ձկան հոտ<ref name=Lancet2004 />։ Խոլերայով հիվանդ, չբուժված անձը կարող է օրական 10-ից 20 լիտր [[Կղազատում|դեֆեկացիա]] ունենալ<ref name=Lancet2004 />: Ծանր առանց բուժման խոլերան ախտահարված անհատների մոտ կեսի մահվան պատճառ է դառնում<ref name=Lancet2004 />:Ծանր, չբուժված փորլուծությունը կարող է առաջացնել կյանքին սպառնացող [[ջրազրկում]] և [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|էլեկտրոլիտային դիսբալանս]]<ref name="Lancet2004" />։ Ասիմպտոմատիկ և սիմպտոմատիկ վարակների հարաբերակցությունը գնահատավում են 3-ից 100<ref>{{cite journal | vauthors = King AA, Ionides EL, Pascual M, Bouma MJ | title = Inapparent infections and cholera dynamics | journal = Nature | volume = 454 | issue = 7206 | pages = 877–80 | date = August 2008 | pmid = 18704085 | doi = 10.1038/nature07084 | s2cid = 4408759 | bibcode = 2008Natur.454..877K | hdl = 2027.42/62519 | hdl-access = free }}</ref>։ Խոլերան ստացել է «կապույտ մահ» անվանումը<ref name="Greenough">{{cite journal|last1=Greenough|first1=William B. | name-list-style = vanc |title=The blue death Disease, disaster, and the water we drink|pmc=2171164|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=118|issue=1|pages=4|doi=10.1172/JCI34394|date=2 January 2008}}</ref>, քանի որ հեղուկի ծայրահեղ կորստից մարդու մաշկը կարող է կապտա-մոխրագույն երանգ ստանալ<ref name="McE2009">{{cite book|author1=McElroy, Ann |author2=Townsend, Patricia K. |title=Medical Anthropology in Ecological Perspective|url=https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718 |url-access=limited |location=Boulder, CO|publisher= Westview|year= 2009|page= [https://archive.org/details/medicalanthropol00mcel_718/page/n395 375]|isbn=978-0-8133-4384-6}}</ref>։ Տենդը հազվադեպ է հանդիպում և դրա առկայությունը պետք է կասկած հարուցի երկրորդական վարակի վերաբերյալ։ Հիվանդները կարող են լեթարգիկ լինել և ունենալ ընկղմված աչքեր, բերանի չորություն, սառը, կպչուն մաշկ կամ կնճռոտ ձեռքեր և ոտքեր: [[Կուսմաուելյան շնչառություն|Կուսմաուելյան շնչառությունը]]՝ խորը և ծանր շնչառություն, կարող է առաջանալ կղանքով բիկարբոնատների կորստի և արյունամատակարարման նվազման հետևանքով առաջացած [[Լակտատ ացիդոզ|լակտատ ացիսդոզի]] պատճառով: Ջրազրկման պատճառով [[Զարկերակային ճնշում|արյան զարկերակային ճնշումը]] իջնում ​​է, ծայրամասային [[Անոթազարկ|անոթազարկը]] դառնում է արագ, թելանման։ Միզարձակությունը նվազում է ժամանակի ընթացքում: [[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն|Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռության]] պատճառով առաջացած մկանային ջղաձգումները, թուլությունը, գիտակցության փոփոխությունը, նոպաները (նույնիսկ մինչ [[կոմա]]), շատ տարածված են հատկապես երեխաների մոտ<ref name=Lancet2004 />: == պատճառագիտություն == [[File:Cholera bacteria SEM.jpg|thumb|''Vibrio cholerae–ի միկրոսկոպիկ նկարը'']] [[File:Vibrio cholerae.jpg|thumb|''[[Vibrio cholerae]]'']] === փոխանցման ուղին === Խոլերայի բակտերիաներ հայտնաբերվել են [[Խեցեմորթ|խեցեմորթներում]] և [[Պլանկտոն|պլանկտոններում]]<ref name="Lancet2004" />: Փոխանցումը սովորաբար [[Ֆեկալ–օրալ փոխանցման ուղի|ֆեկալ–օրալ ճանապարհով]] է աղտոտված սննդի կամ ջրի միջոցով՝ պայմանավորված վատ սանիտարական վիճակի հետ։<ref name="WHO2010" /> [[Զարգացած երկրներ|Զարգացած երկրներում]] խոլերայի դեպքերի մեծամսնությունը փոխանցվում է սննդի միջոցով , մինչդեռ [[Զարգացող երկրներ|զարգացող երկրներում՝]] ջրով<ref name="Lancet2004" />։ Սննդի փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ, երբ մարդիկ հավաքում են [[ծովամթերք]], օրինակ՝ ոստրեներ կեղտաջրերով վարակված ջրերում։ [[Խոլերայի վիբրոն|Խոլերայի վիբրոնը]] կուտակվում է [[Պլանկտոն|պլանկտոնային]] [[Խեցգետնակերպեր|խեցգետնակերպերում]], իսկ զոոպլանկտոնը հմարվում է սննդի աղբյուր ոստրեների համար:<ref name="bakerinstitute.org">{{cite AV media|url=http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|title=Oceans, Climate, and Health: Cholera as a Model of Infectious Diseases in a Changing Environment|publisher=James A Baker III Institute for Public Policy|people=[[Rita Colwell]]|access-date=2013-10-23|location=Rice University|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131026030733/http://bakerinstitute.org/videos/civic-scientist-lecture-series-rita-colwell-oceans-climate-and-health-cholera-model-infectious-diseases-changing-environment/|archive-date=2013-10-26}}</ref> Խոլերայով վարակված մարդիկ հաճախ ունենում են [[փորլուծություն]]: Հիվանդության փոխանցում կարող է տեղի ունենալ, եթե այսպես կոչված շիլայանման կղանքով խմելու ջուրը աղտոտվի<ref name="Sherris">{{cite book|title=Sherris Medical Microbiology|publisher=McGraw Hill|year=2004|isbn=978-0-8385-8529-0|edition=4th|pages=376–7|editor1=Ryan KJ |editor2=Ray CG}}</ref>։ Միանվագ կղազատումը կարող է առաջացնել շրջակա միջավայրում V. cholerae-ի թվաքանակի մեկ միլիոն անգամ ավելացման: <ref>{{Cite web|url=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/cholera-biology-and-genetics|title=Cholera Biology and Genetics {{!}} NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases|website=www.niaid.nih.gov|language=en|access-date=2017-12-05}}</ref> Խոլերան հազվադեպ է ուղղակիորեն փոխանցվում մարդուց մարդուն<ref name="CDC 2020">{{cite web | title=General Information - Cholera | website=CDC | date=2020-08-05 | url=https://www.cdc.gov/cholera/general/index.html#three | access-date=2021-03-11}}</ref> ։ V. cholerae-ն գոյություն ունի նաև մարդու մարմնից դուրս՝ բնական ջրային աղբյուրներում՝ ինքնուրույն կամ ֆիտոպլանկտոնի, զոոպլանկտոնի կամ բիոտիկ և աբիոտիկ դետրիտների հետ փոխազդեցության ձևով<ref name="NEJOct2009review">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Harris JB, Morris JG, Calderwood SB, Camilli A | title = Cholera transmission: the host, pathogen and bacteriophage dynamic | journal = Nature Reviews. Microbiology | volume = 7 | issue = 10 | pages = 693–702 | date = October 2009 | pmid = 19756008 | pmc = 3842031 | doi = 10.1038/nrmicro2204 }}</ref>: Նման ջուր խմելը նույպես կարող է հանգեցնել հիվանդության զարգացման առանց ջրի կղանքային զանգվածներով նախնական աղտոտման: Այնուամենայնիվ, ջրային միջավայրում առկա է ընտրողական ճնշում, որը կարող է նվազեցնել V. cholerae-ի [[Վիրուլենտություն|վիրուլենտությունը]]<ref name="NEJOct2009review" />: Specifically, animal models indicate that the transcriptional profile of the pathogen changes as it prepares to enter an aquatic environment.<ref name="NEJOct2009review" /> This transcriptional change results in a loss of ability of ''V. cholerae'' to be cultured on standard media, a phenotype referred to as '[[viable but non-culturable]]' (VBNC) or more conservatively '[[active but non-culturable]]' (ABNC).<ref name="NEJOct2009review" /> One study indicates that the culturability of ''V. cholerae'' drops 90% within 24 hours of entering the water, and furthermore that this loss in culturability is associated with a loss in virulence.<ref name="NEJOct2009review" /><ref name="NEJOct2008plos">{{cite journal | vauthors = Nelson EJ, Chowdhury A, Flynn J, Schild S, Bourassa L, Shao Y, LaRocque RC, Calderwood SB, Qadri F, Camilli A | display-authors = 6 | title = Transmission of Vibrio cholerae is antagonized by lytic phage and entry into the aquatic environment | journal = PLOS Pathogens | volume = 4 | issue = 10 | pages = e1000187 | date = October 2008 | pmid = 18949027 | pmc = 2563029 | doi = 10.1371/journal.ppat.1000187 }}</ref> Both toxic and non-toxic strains exist. Non-toxic strains can acquire [[toxicity]] through a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]].<ref name="Archivist_1997">{{cite journal |title=Cholera phage discovery |journal=Archives of Disease in Childhood |date=1 March 1997 |volume=76 |issue=3 |pages=274 |doi=10.1136/adc.76.3.274 |pmc=1717096 |last1=Archivist }}</ref> === Զգայունություն === նորմալ առողջ մեծահասակների մոտ խոլերա առաջացնելու համար պահանջվում է մոտ 100 միլիոն բակտերիայի ընդունում<ref name=Lancet2004 />։ Սակայն այս չափաբաժինը [[Ստամոքսի թթվայնություն|ստամոքսի ցածր թթվայնություն]] ունեցողներր մոտ (օրինակ՝ [[Պրոտոնային պոմպի ինհիբիտոր|պրոտոնային պոմպի ինհիբիտորներ]] օգտագործողների մոտ) ավելի քիչ է <ref name=Lancet2004 />։ Երեխաները նույնպես ավելի զգայուն են, 2–4 տարեկան երեխաները վարակվածության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեն<ref name=Lancet2004 />:Խոլերայի նկատմամբ զգայունության վրա ազդում է նաև [[Արյան խումբ|արյան խումը]]։ Ամենաընկալունակը արյան O (առաջին) խումբ ունեցողներն են<ref name=Lancet2004 />: Նվազած իմունիտետով անձինք, ինչպիսիք են ՁԻԱՀ-ով հիվանդները կամ թերսնուցված երեխաները, վարակվելու դեպքում ունենում են հիվանդության ծանր ընթացք :<ref name=WHOpreventionandcontrolofoutbreaks>[http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111122092541/http://www.emro.who.int/csr/Media/PDF/cholera_whopolicy.pdf |date=2011-11-22 }}, World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, undated but citing sources from '07, '04, '03, '04, and '05.</ref> [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|Ցիստիկ ֆիբրոզի]] գենետիկական մուտացիան, որը հայտնի է որպես դելտա-F508, մարդկանց մոտ պահպանում է ընտրովի [[Հետերոզիգոտություն|հետերոզիգոտ]] առավելություն: մուտացիայի հետերոզիգոտ կրողները (որոնք [[Ցիստիկ ֆիբրոզ|մուկովիսցիդոզով]] չեն ախտահարվում) ավելի դիմացկուն են V. cholerae–ի նկատմամբ: .<ref name="Bertranpetit_1996">{{cite book |doi=10.1002/9780470514887.ch6 |chapter=Genetic and Geographical Variability in Cystic Fibrosis: Evolutionary Considerations |title=Ciba Foundation Symposium 197 - Variation in the Human Genome |series=Novartis Foundation Symposia |year=2007 |last1=Bertranpetit |first1=Jaume |last2=Calafell |first2=Francesc |volume=197 |pages=97–118 |pmid=8827370 |isbn=978-0-470-51488-7 }}</ref> Այս պարագայում ցիստիկ ֆիբրոզի տրանսմեմբրանային հաղորդունակության կարգավորիչ սպիտակուցների գենետիկական անբավարարությունը խանգարում է բակտերիաների միացմանը [[Աղիքային էպիթել|աղիքային էպիթելի]] հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով վարակի հետևանքները: == մեխանիզմ == [[File:Cholera role of biofilm in intestinal colonization.jpg|thumb|upright=1.4|''Vibrio cholerae–ի աղիքային գաղութացումը'']] Բակտերիաների մեծ մասը չի գոյատևում մարդու [[Ստամոքս|ստամոքսի]] թթվային պայմաններում:<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015" /> The few surviving bacteria conserve their energy and stored [[nutrient]]s during the passage through the stomach by shutting down [[protein]] production. When the surviving bacteria exit the stomach and reach the [[small intestine]], they must propel themselves through the thick [[Mucus#Digestive system|mucus]] that lines the small intestine to reach the intestinal walls where they can attach and thrive.<ref name="BliskaAlmagro-Moreno2015">{{cite journal | vauthors = Almagro-Moreno S, Pruss K, Taylor RK | title = Intestinal Colonization Dynamics of Vibrio cholerae | journal = PLOS Pathogens | volume = 11 | issue = 5 | pages = e1004787 | date = May 2015 | pmid = 25996593 | pmc = 4440752 | doi = 10.1371/journal.ppat.1004787 }}</ref> Once the cholera bacteria reach the intestinal wall, they no longer need the [[flagellum|flagella]] to move. The bacteria stop producing the protein [[flagellin]] to conserve energy and nutrients by changing the mix of proteins that they express in response to the changed chemical surroundings. On reaching the intestinal wall, ''V. cholerae'' start producing the [[exotoxin|toxic proteins]] that give the infected person a watery diarrhea. This carries the multiplying new generations of ''V. cholerae'' bacteria out into the drinking water of the next host if proper sanitation measures are not in place.<ref>{{cite journal |last1=Wolfe |first1=Marlene |last2=Kaur |first2=Mehar |last3=Yates |first3=Travis |last4=Woodin |first4=Mark |last5=Lantagne |first5=Daniele |title=A Systematic Review and Meta-Analysis of the Association between Water, Sanitation, and Hygiene Exposures and Cholera in Case–Control Studies |journal=The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene |date=2 August 2018 |volume=99 |issue=2 |pages=534–545 |doi=10.4269/ajtmh.17-0897 |pmid=29968551 |pmc=6090371 }}</ref> The [[cholera toxin]] (CTX or CT) is an [[oligomer]]ic complex made up of six [[protein subunit]]s: a single copy of the A subunit (part A), and five copies of the B subunit (part B), connected by a [[disulfide bond]]. The five B subunits form a five-membered ring that binds to [[GM1]] [[ganglioside]]s on the surface of the intestinal epithelium cells. The A1 portion of the A subunit is an enzyme that [[ADP-ribosylation|ADP-ribosylates]] [[G protein]]s, while the A2 chain fits into the central pore of the B subunit ring. Upon binding, the complex is taken into the cell via receptor-mediated [[endocytosis]]. Once inside the cell, the disulfide bond is reduced, and the A1 subunit is freed to bind with a human partner protein called [[ADP-ribosylation factor 6]] (Arf6).<ref name=O>{{cite journal | vauthors = O'Neal CJ, Jobling MG, Holmes RK, Hol WG | title = Structural basis for the activation of cholera toxin by human ARF6-GTP | journal = Science | volume = 309 | issue = 5737 | pages = 1093–6 | date = August 2005 | pmid = 16099990 | doi = 10.1126/science.1113398 | s2cid = 8669389 | bibcode = 2005Sci...309.1093O }}</ref> Binding exposes its active site, allowing it to permanently ribosylate the [[Gs alpha subunit]] of the [[heterotrimeric G protein]]. This results in constitutive [[Cyclic adenosine monophosphate|cAMP]] production, which in turn leads to the secretion of water, sodium, potassium, and bicarbonate into the lumen of the small intestine and rapid dehydration. The gene encoding the cholera toxin was introduced into ''V. cholerae'' by [[horizontal gene transfer]]. Virulent strains of ''V. cholerae'' carry a variant of a [[Temperateness (virology)|temperate]] [[bacteriophage]] called [[CTXφ Bacteriophage|CTXφ]]. Microbiologists have studied the [[gene expression|genetic mechanisms]] by which the ''V. cholerae'' bacteria turn off the production of some proteins and turn on the production of other proteins as they respond to the series of chemical environments they encounter, passing through the stomach, through the mucous layer of the small intestine, and on to the intestinal wall.<ref name="DiRita">{{cite journal | vauthors = DiRita VJ, Parsot C, Jander G, Mekalanos JJ | title = Regulatory cascade controls virulence in Vibrio cholerae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 88 | issue = 12 | pages = 5403–7 | date = June 1991 | pmid = 2052618 | pmc = 51881 | doi = 10.1073/pnas.88.12.5403 | bibcode = 1991PNAS...88.5403D | doi-access = free }}</ref> Of particular interest have been the genetic mechanisms by which cholera bacteria turn on the protein production of the toxins that interact with host cell mechanisms to pump [[chloride]] ions into the small intestine, creating an ionic pressure which prevents sodium ions from entering the cell. The chloride and sodium ions create a salt-water environment in the small intestines, which through osmosis can pull up to six liters of water per day through the intestinal cells, creating the massive amounts of diarrhea. The host can become rapidly dehydrated unless treated properly.<ref name="who.int">"Cholera Fact Sheet", World Health Organization. [https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505185900/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs107/en/index.html |date=2012-05-05 }}. Retrieved November 5, 2013.</ref> By inserting separate, successive sections of ''V. cholerae'' DNA into the DNA of other bacteria, such as ''[[Escherichia coli|E. coli]]'' that would not naturally produce the protein toxins, researchers have investigated the mechanisms by which ''V. cholerae'' responds to the changing chemical environments of the stomach, mucous layers, and intestinal wall. Researchers have discovered a complex cascade of regulatory proteins controls expression of ''V. cholerae'' [[virulence]] determinants.<ref>{{cite journal |last1=Peterson |first1=Kenneth M |last2=Gellings |first2=Patrick S |title=Multiple intraintestinal signals coordinate the regulation of Vibrio cholerae virulence determinants |journal=Pathogens and Disease |date=1 February 2018 |volume=76 |issue=1 |doi=10.1093/femspd/ftx126 |pmid=29315383 |doi-access=free }}</ref> In responding to the chemical environment at the intestinal wall, the ''V. cholerae'' bacteria produce the TcpP/TcpH proteins, which, together with the ToxR/ToxS proteins, activate the expression of the ToxT regulatory protein. ToxT then directly activates expression of [[virulence]] genes that produce the toxins, causing diarrhea in the infected person and allowing the bacteria to colonize the intestine.<ref name="DiRita" /> Current{{when|date=August 2017}} research aims at discovering "the signal that makes the cholera bacteria stop swimming and start to colonize (that is, adhere to the cells of) the small intestine."<ref name="DiRita" /> === Genetic structure === {{Main|Vibrio cholerae}} [[Amplified fragment length polymorphism]] [[DNA profiling|fingerprinting]] of the pandemic [[genetic isolate|isolates]] of ''V. cholerae'' has revealed variation in the genetic structure. Two [[gene cluster|clusters]] have been identified: Cluster I and Cluster II. For the most part, Cluster I consists of strains from the 1960s and 1970s, while Cluster II largely contains strains from the 1980s and 1990s, based on the change in the clone structure. This grouping of strains is best seen in the strains from the African continent.<ref>{{Unreliable medical source|date=December 2013}} {{cite journal | vauthors = Lan R, Reeves PR | title = Pandemic spread of cholera: genetic diversity and relationships within the seventh pandemic clone of Vibrio cholerae determined by amplified fragment length polymorphism | journal = Journal of Clinical Microbiology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 172–81 | date = January 2002 | pmid = 11773113 | pmc = 120103 | doi = 10.1128/JCM.40.1.172-181.2002 }}</ref> === Հակաբիոտիկակայունություն === Աշխարհի շատ հատվածներում խոլերայի նկատմամբ [[Հակաբիոտիկակայունություն|հակաբիոտիկակայունությունն]] աճել է։ Օրինակ՝ [[Բանգլադեշ|Բանգլադեշում]] շատ դեպքեր կայուն են [[Տետրացիկլին|տետրացիկլինի]], [[Տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլ|տրիմետոպրիմ–սուլֆամետոքսազոլի]] և [[Էրիթրոմիցին|էրիթրոմիցինի]] նկատմամբ։ Հասանելի են արագ ախտորոշման մեթոդներ՝ [[Բազմադեղորայքակայունություն|բազմադեղորայքակայուն]] դեպքերի բացահայտման համար: .<ref name="Mackay">{{cite book|title=Real-Time PCR in microbiology: From diagnosis to characterization|publisher=Caister Academic Press|year=2007|isbn=978-1-904455-18-9|editor=Mackay IM}}</ref> Հայտնաբերվել են նոր սերնդի հակամանրէային դեղամիջոցներ, որոնք [[in vitro]] պայմաններում արդյունավետ են խոլերայի բակտերիաների դեմ:<ref name="Ramamurthy">{{cite book |title=Vibrio cholerae: Genomics and molecular biology |publisher=Caister Academic Press |year=2008 |isbn=978-1-904455-33-2 |chapter=Antibiotic resistance in ''Vibrio cholerae'' |author=Ramamurthy T |chapter-url=https://www.caister.com/hsp/abstracts/vib/12.html |page=195 }}</ref> == ախտորոշում == A rapid [[dipstick]] test is available to determine the presence of ''V. cholerae''.<ref name="NEJM2006" /> In those samples that test positive, further testing should be done to determine antibiotic resistance.<ref name="NEJM2006" /> In [[epidemic]] situations, a clinical diagnosis may be made by taking a [[medical history|patient history]] and doing a brief examination. Treatment is usually started without or before confirmation by laboratory analysis.{{citation needed|date=August 2020}} Stool and swab samples collected in the acute stage of the disease, before antibiotics have been administered, are the most useful specimens for laboratory diagnosis. If an epidemic of cholera is suspected, the most common causative agent is ''V. cholerae'' O1. If ''V. cholerae'' [[serotype|serogroup]] O1 is not isolated, the laboratory should test for ''V. cholerae'' O139. However, if neither of these organisms is isolated, it is necessary to send stool specimens to a reference laboratory.{{citation needed|date=August 2020}} Infection with ''V. cholerae'' O139 should be reported and handled in the same manner as that caused by ''V. cholerae'' O1. The associated diarrheal illness should be referred to as cholera and must be reported in the United States.<ref name="CDC_Diag">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/Laboratory-Methods-for-the-Diagnosis-of-Epidemic-Dysentery-and-Cholera.pdf|title=Laboratory Methods for the Diagnosis of Epidemic Dysentery and Cholera|year=1999|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|access-date=2017-06-30|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170623024004/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/laboratory-methods-for-the-diagnosis-of-epidemic-dysentery-and-cholera.pdf|archive-date=2017-06-23}}</ref> == կանխարգելում == [[File:It doesn't hurt, but it tickles. A U.S. Navy hospital corpsman, member of a USAID military health team, inoculates a flo - NARA - 541855.jpg|thumb|upright=1.3|Preventive inoculation against cholera in 1966]] The [[World Health Organization]] (WHO) recommends focusing on prevention, preparedness, and response to combat the spread of cholera.<ref name="who.int" /> They also stress the importance of an effective surveillance system.<ref name="who.int" /> Governments can play a role in all of these areas. === Water, sanitation and hygiene === {{Further|WASH#Health aspects}} Although cholera may be life-threatening, prevention of the disease is normally straightforward if proper [[sanitation]] practices are followed. In [[developed countries]], due to nearly universal advanced [[water treatment]] and sanitation practices present there, cholera is rare. For example, the last major outbreak of cholera in the United States occurred in 1910–1911.<ref name="moltke1">{{cite news |title=CHOLERA KILLS BOY; EIGHTH DEATH HERE; All Other Suspected Cases Now in Quarantine and Show No Alarming Symptoms. |url=https://www.nytimes.com/1911/07/18/archives/cholera-kills-boy-eighth-death-here-all-other-suspected-cases-now.html |work=The New York Times |date=18 July 1911 }}</ref><ref name="moltke2">{{cite news |title=More Cholera in Port |url=https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412:250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |quote=A case of cholera developed today in the steerage of the Hamburg-American liner [[SMS Moltke (1877)|Moltke]], which has been detained at quarantine as a possible cholera carrier since Monday last. Dr. A.H. Doty, health officer of the port, reported the case tonight with the additional information that another cholera patient from the Moltke is under treatment at [[Swinburne Island]]. |newspaper=[[The Washington Post]] |date=October 10, 1910 |access-date=2008-12-11 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081216072507/http://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost_historical/access/250061412.html?dids=250061412%3A250061412&FMT=ABS&FMTS=ABS%3AFT&date=OCT+10%2C+1910&author=&pub=The+Washington+Post&desc=MORE+CHOLERA+IN+PORT&pqatl=google |archive-date=December 16, 2008 }}</ref> Cholera is mainly a risk in [[Developing country|developing countries]] in those areas where access to [[WASH|WASH (water, sanitation and hygiene)]] infrastructure is still inadequate. Effective sanitation practices, if instituted and adhered to in time, are usually sufficient to stop an epidemic. There are several points along the cholera transmission path at which its spread may be halted:<ref>{{Cite web|title=Cholera|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|access-date=2020-08-20|website=www.who.int|language=en}}</ref> * Sterilization: Proper disposal and treatment of all materials that may have come into contact with the feces of other people with cholera (e.g., clothing, bedding, etc.) are essential. These should be [[Disinfection|sanitized]] by washing in hot water, using [[chlorine]] [[bleach]] if possible. Hands that touch cholera patients or their clothing, bedding, etc., should be thoroughly cleaned and disinfected with chlorinated water or other effective antimicrobial agents. * [[Sewage]] and [[fecal sludge management]]: In cholera-affected areas, sewage and fecal sludge need to be treated and managed carefully in order to stop the spread of this disease via [[human excreta]]. Provision of [[sanitation]] and [[hygiene]] is an important preventative measure.<ref name="who.int" /> [[Open defecation]], release of untreated sewage, or dumping of fecal sludge from [[pit latrine]]s or [[septic tank]]s into the environment need to be prevented.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AGQVBeNM_80C&pg=PA5|title=Urban Water Security: Managing Risks: UNESCO-IHP|last1=Cisneros|first1=Blanca Jimenez|last2=Rose|first2=Joan B. | name-list-style = vanc |date=2009-03-24|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-88162-0|language=en}}</ref> In many cholera affected zones, there is a low degree of [[sewage treatment]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rd3zCAAAQBAJ&pg=GBS.PA24|title=Cholera and the Ecology of Vibrio cholerae| vauthors = Drasar BS, Forrest DB |date=2012-12-06|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-94-009-1515-2|page=24}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dAT9CgAAQBAJ&pg=PA219|title=A Companion to the Anthropology of Environmental Health|last=Singer|first=Merrill | name-list-style = vanc |date=2016-05-31|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-78699-4|page=219}}</ref> Therefore, the implementation of [[dry toilet]]s that do not contribute to [[water pollution]], as they do not flush with water, may be an interesting alternative to [[flush toilet]]s.<ref>{{cite news |last1=Gili |first1=Enrique |date=9 June 2015 |title=Starting a poop to compost movement |url=https://www.dw.com/en/global-ideas-haiti-poop-compost-toilets/a-18504469 |work=Deutsche Welle }}</ref> * Sources: Warnings about possible cholera contamination should be posted around contaminated water sources with directions on how to [[decontamination|decontaminate]] the water (boiling, chlorination etc.) for possible use. * [[Water purification]]: All water used for drinking, washing, or cooking should be sterilized by either boiling, [[Water chlorination|chlorination]], ozone water treatment, ultraviolet light sterilization (e.g., by [[solar water disinfection]]), or antimicrobial filtration in any area where cholera may be present. Chlorination and boiling are often the least expensive and most effective means of halting transmission. [[Cloth filter]]s or [[#Sari filtration|sari filtration]], though very basic, have significantly reduced the occurrence of cholera when used in poor villages in [[Bangladesh]] that rely on untreated surface water. Better antimicrobial filters, like those present in advanced individual water treatment hiking kits, are most effective. Public health education and adherence to appropriate sanitation practices are of primary importance to help prevent and control transmission of cholera and other diseases. [[Hand washing|Handwashing]] with soap or ash after using a [[toilet]] and before handling food or eating is also recommended for cholera prevention by WHO Africa.<ref>{{cite web |title=Cholera and food safety |url=http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |publisher=[[World Health Organization]] |access-date=2017-08-20 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821044840/http://who.insomnation.com/sites/default/files/pdf/fan_cholera%20fact%20sheet7.pdf |archive-date=2017-08-21 }}</ref> <gallery class="center" widths="225px" heights="200px"> File:Unsafe disposal of faecal sludge or sewage in Haiti (6458176073).jpg|Dumping of [[sewage]] or [[Fecal sludge management|fecal sludge]] from a UN camp into a lake in the surroundings of [[Port-au-Prince]] is thought to have contributed to the spread of [[2010 Haiti cholera outbreak|cholera after the Haiti earthquake in 2010]], killing thousands. File:A SOIL EkoLakay toilet customer. (15921409131).jpg|Example of a [[urine-diverting dry toilet]] in a cholera-affected area in [[Haiti]]. This type of toilet stops transmission of disease via the [[Fecal–oral route|fecal-oral route]] due to [[water pollution]]. File:Cholera hospital in Dhaka.jpg|[[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|Cholera hospital]] in [[Dhaka]], showing typical "cholera beds". </gallery> === ապրելիություն === [[File:Using Precipitation Data to Assess Risk of Cholera Outbreaks.webm|thumb|upright=1.3|A modelling approach using satellite data can enhance our ability to develop cholera risk maps in several regions of the globe.]] Surveillance and prompt reporting allow for containing cholera epidemics rapidly. Cholera exists as a seasonal disease in many endemic countries, occurring annually mostly during [[Wet season|rainy seasons]]. Surveillance systems can provide early alerts to outbreaks, therefore leading to coordinated response and assist in preparation of preparedness plans. Efficient surveillance systems can also improve the risk assessment for potential cholera outbreaks. Understanding the seasonality and location of outbreaks provides guidance for improving cholera control activities for the most vulnerable.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |title=Cholera: prevention and control |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2008-12-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081214042133/http://www.who.int/topics/cholera/control/en/index.html |archive-date=2008-12-14 }}</ref> For prevention to be effective, it is important that cases be reported to national health authorities.<ref name=Lancet2004 /> === պատվաստում === {{Main|Cholera vaccine}} [[File:Euvichol-plus.jpg|thumb|Euvichol-plus oral vaccine for cholera]] Spanish physician [[Jaume Ferran i Clua]] developed a cholera inoculation in 1885, the first to immunize humans against a bacterial disease.<ref>[http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others#EVT_101034 onlinelibrary.wiley.com] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150211100824/http://www.historyofvaccines.org/content/timelines/others|date=2015-02-11}}</ref> However, his vaccine and inoculation was rather controversial and was rejected by his peers and several investigation commissions.<ref name=":0">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Waldemar Haffkine's Cholera Vaccines and the Ferran-Haffkine Priority Dispute |journal=Journal of the History of Medicine and Allied Sciences |date=1982 |volume=XXXVII |issue=4 |pages=399–422 |doi=10.1093/jhmas/xxxvii.4.399 |pmid=6759570 }}</ref><ref name=":1">{{cite journal |last1=Bornside |first1=George H. |title=Jaime Ferran and Preventive Inoculation Against Cholera |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=1981 |volume=55 |issue=4 |pages=516–532 |jstor=44441415 |pmid=7039738 }}</ref><ref name=":2">{{cite journal |last1=Hawgood |first1=Barbara J |title=Waldemar Mordecai Haffkine, CIE (1860–1930): prophylactic vaccination against cholera and bubonic plague in British India |journal=Journal of Medical Biography |date=February 2007 |volume=15 |issue=1 |pages=9–19 |doi=10.1258/j.jmb.2007.05-59 |pmid=17356724 |s2cid=42075270 }}</ref> Russian-Jewish bacteriologist [[Waldemar Haffkine]] successfully developed the first human cholera vaccine in July 1892.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>[http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm haffkineinstitute.org] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924024552/http://www.haffkineinstitute.org/waldemar.htm|date=2015-09-24}}</ref> He conducted a massive inoculation program in [[British India]].<ref name=":2" /><ref>{{Cite news|date=2020-12-11|title=Waldemar Haffkine: The vaccine pioneer the world forgot|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-55050012|access-date=2021-01-20}}</ref> A number of safe and effective oral vaccines for cholera are available.<ref name="pmid21412922">{{cite journal | vauthors = Sinclair D, Abba K, Zaman K, Qadri F, Graves PM | title = Oral vaccines for preventing cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 3 | pages = CD008603 | date = March 2011 | pmid = 21412922 | pmc = 6532691 | doi = 10.1002/14651858.CD008603.pub2 | editor = Sinclair D }}</ref> The World Health Organization (WHO) has three prequalified oral cholera vaccines (OCVs): Dukoral, Sanchol, and Euvichol. [[Dukoral]], an orally administered, inactivated whole cell vaccine, has an overall efficacy of about 52% during the first year after being given and 62% in the second year, with minimal side effects.<ref name="pmid21412922" /> It is available in over 60 countries. However, it is not currently{{when|date=August 2017}} recommended by the [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) for most people traveling from the United States to endemic countries.<ref name="CDC_Vacc">{{cite web| title=Is a vaccine available to prevent cholera?| work=CDC disease info: Cholera| url=https://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| date=2010-10-22| access-date=2010-10-24| url-status=live| archive-url=https://web.archive.org/web/20101026085158/http://www.cdc.gov/cholera/general/#vaccine| archive-date=2010-10-26}}</ref> The vaccine that the [[Food and Drug Administration|US Food and Drug Administration]] (FDA) recommends, [[Vaxchora]], is an [[Cholera vaccine#Oral|oral attenuated live vaccine]], that is effective as a single dose.<ref>[http://www.immunize.org/fda/ FDA Product Approval – Immunization Action Coalition] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170415125256/http://www.immunize.org/fda/ |date=2017-04-15 }}</ref> One injectable vaccine was found to be effective for two to three years. The protective efficacy was 28% lower in children less than five years old.<ref>{{cite journal | vauthors = Graves PM, Deeks JJ, Demicheli V, Jefferson T | title = Vaccines for preventing cholera: killed whole cell or other subunit vaccines (injected) | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 8 | pages = CD000974 | date = August 2010 | volume = 2019 | pmid = 20687062 | pmc = 6532721 | doi = 10.1002/14651858.CD000974.pub2 | editor = Graves PM }}</ref> However, {{as of|2010|lc=y}}, it has limited availability.<ref name=WHO2010 /> Work is under way to investigate the role of mass vaccination.<ref>{{cite web |url=https://www.who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |title=Cholera vaccines |publisher=WHO |work=Health topics |year=2008 |access-date=2010-02-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216224558/http://who.int/topics/cholera/vaccines/en/index.html |archive-date=2010-02-16 }}</ref> The WHO recommends immunization of high-risk groups, such as children and people with [[HIV]], in countries where this disease is [[Endemism|endemic]].<ref name=WHO2010 /> If people are immunized broadly, [[herd immunity]] results, with a decrease in the amount of contamination in the environment.<ref name=NEJM2006 /> WHO recommends that oral cholera vaccination be considered in areas where the disease is endemic (with seasonal peaks), as part of the response to outbreaks, or in a humanitarian crisis during which the risk of cholera is high.<ref>{{cite journal |title=News from the World Health Organization: Epidemiological Methods for Environmental Health Initiatives in WHO |journal=International Journal of Epidemiology |date=1993 |volume=22 |issue=5 |pages=961–962 |doi=10.1093/ije/22.5.961 }}</ref> Oral Cholera Vaccine (OCV) has been recognized as an adjunct tool for prevention and control of cholera. The World Health Organization (WHO) has prequalified three bivalent cholera vaccines—Dukoral (SBL Vaccines), containing a non-toxic B-subunit of cholera toxin and providing protection against V. cholerae O1; and two vaccines developed using the same transfer of technology—ShanChol (Shantha Biotec) and Euvichol (EuBiologics Co.), which have bivalent O1 and O139 oral killed cholera vaccines.<ref>{{cite journal|vauthors=Ryan ET|date=January 2011|title=The cholera pandemic, still with us after half a century: time to rethink|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=5|issue=1|pages=e1003|doi=10.1371/journal.pntd.0001003|pmc=3026764|pmid=21283611}}</ref> Oral cholera vaccination could be deployed in a diverse range of situations from cholera-endemic areas and locations of humanitarian crises, but no clear consensus exists.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Deen J, von Seidlein L, Luquero FJ, Troeger C, Reyburn R, Lopez AL, Debes A, Sack DA|date=January 2016|title=The scenario approach for countries considering the addition of oral cholera vaccination in cholera preparedness and control plans|journal=The Lancet. Infectious Diseases|volume=16|issue=1|pages=125–129|doi=10.1016/S1473-3099(15)00298-4|pmid=26494426|doi-access=free}}</ref> === Sari filtration === {{Main|Cloth filter}} [[Image:Washing Utensils And Vegetables.png|Women at a village pond in [[Matlab, Bangladesh]] washing utensils and vegetables. The woman on the right is putting a sari filter onto a water-collecting pot (or [[Kalasha|kalash]]) to filter water for drinking.|thumb|240px]] Developed for use in [[Bangladesh]], the "sari filter" is a simple and cost-effective [[appropriate technology]] method for reducing the contamination of drinking water. Used [[sari]] cloth is preferable but other types of used cloth can be used with some effect, though the effectiveness will vary significantly. Used cloth is more effective than new cloth, as the repeated washing reduces the space between the fibers. Water collected in this way has a greatly reduced [[pathogen]] count—though it will not necessarily be perfectly safe, it is an improvement for poor people with limited options.<ref name=Ram2010>{{cite book|author=Ramamurthy T|title=Epidemiological and Molecular Aspects on Cholera|year=2010|publisher=Springer|isbn=978-1-60327-265-0|page=330|url=https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107134836/https://books.google.com/books?id=X1DI0Easu2YC&pg=PA330|archive-date=2015-11-07}}</ref> In Bangladesh this practice was found to decrease rates of cholera by nearly half.<ref name=Merr2010>{{cite book|author=Merrill RM|title=Introduction to epidemiology.|year=2010|publisher=Jones and Bartlett Publishers|location=Sudbury, MA|isbn=978-0-7637-6622-1|page=43|url=https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|edition=5th|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106194307/https://books.google.com/books?id=RMDBh6gw1_UC&pg=PA43|archive-date=2015-11-06}}</ref> It involves folding a ''sari'' four to eight times.<ref name=Ram2010 /> Between uses the cloth should be rinsed in clean water and dried in the sun to kill any bacteria on it.<ref>{{cite book|author=Starr C|title=Biology: Today and Tomorrow with Physiology|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79701-0|page=563|url=https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|edition=2|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107022134/https://books.google.com/books?id=-bsFAAAAQBAJ&pg=PA563|archive-date=2015-11-07}}</ref> A [[nylon]] cloth appears to work as well but is not as affordable.<ref name=Merr2010 /> == բուժում == [[File:Cholera rehydration nurses.jpg|thumb|upright=1.3|Cholera patient being treated by [[oral rehydration therapy]] in 1992]] Continued eating speeds the recovery of normal intestinal function. The WHO recommends this generally for cases of diarrhea no matter what the underlying cause.<ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005 /> A CDC training manual specifically for cholera states: "Continue to breastfeed your baby if the baby has watery diarrhea, even when traveling to get treatment. Adults and older children should continue to eat frequently."<ref name=CDCCommunityHealthWorkerTrainingManual>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|title=Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention and Control|publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170702064520/https://www.cdc.gov/cholera/pdf/chw-trainingmaterials-haiti-specific-508c.pdf|archive-date=2017-07-02}}</ref> === հեղուկներ === The most common error in caring for patients with cholera is to underestimate the speed and volume of fluids required.<ref>[http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf globalhealthcenter.umn.edu] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203010620/http://globalhealthcenter.umn.edu/documents/Cholera-Lancet-July2012.pdf |date=2013-12-03 }}</ref> In most cases, cholera can be successfully treated with [[oral rehydration therapy]] (ORT), which is highly effective, safe, and simple to administer.<ref name=NEJM2006 /> Rice-based solutions are preferred to glucose-based ones due to greater efficiency.<ref name=NEJM2006 /> In severe cases with significant dehydration, [[intravenous]] rehydration may be necessary. [[Ringer's lactate]] is the preferred solution, often with added potassium.<ref name=Lancet2004 /><ref name=WHOTreatmentOfDiarrhoea2005>{{cite book |title=The treatment of diarrhoea: a manual for physicians and other senior health workers |date=2005 |publisher=World Health Organization |pages=10, 16–17 |isbn=978-92-4-159318-2 |hdl=10665/43209 |hdl-access=free }}</ref> Large volumes and continued replacement until diarrhea has subsided may be needed.<ref name=Lancet2004 /> Ten percent of a person's body weight in fluid may need to be given in the first two to four hours.<ref name=Lancet2004 /> This method was first tried on a mass scale during the [[Bangladesh Liberation War]], and was found to have much success.<ref>[https://foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera The Civil War That Killed Cholera] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131220165056/http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/03/21/the_civil_war_that_killed_cholera |date=2013-12-20 }}, foreignpolicy.com.</ref> Despite widespread beliefs, fruit juices and commercial fizzy drinks like cola are not ideal for rehydration of people with serious infections of the intestines, and their excessive sugar content may even harm water uptake.<ref>{{cite news |title=Sugary drinks 'worsen vomit bug' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8010346.stm |work=BBC News |date=22 April 2009 }}</ref> If commercially produced oral rehydration solutions are too expensive or difficult to obtain, solutions can be made. One such recipe calls for 1 liter of boiled water, 1/2 teaspoon of salt, 6 teaspoons of sugar, and added mashed banana for potassium and to improve taste.<ref>{{cite web|url=http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|title=Oral Rehydration Solutions: Made at Home|year=2010|access-date=2010-10-29|publisher=The Mother and Child Health and Education Trust|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124130823/http://rehydrate.org/solutions/homemade.htm|archive-date=2010-11-24}}</ref> === էլեկտրոլիտներ === As there frequently is initially [[acidosis]], the [[potassium]] level may be normal, even though large losses have occurred.<ref name=Lancet2004 /> As the dehydration is corrected, potassium levels may decrease rapidly, and thus need to be replaced.<ref name=Lancet2004 /> This may be done by consuming foods high in potassium, like bananas or coconut water.<ref name=choleraoutbreaksteps /> === հակաբիոտիկներ === [[Antibiotic]] treatments for one to three days shorten the course of the disease and reduce the severity of the symptoms.<ref name=Lancet2004 /> Use of antibiotics also reduces fluid requirements.<ref>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150311042338/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/index.html|archive-date=March 11, 2015}}</ref> People will recover without them, however, if sufficient hydration is maintained.<ref name=NEJM2006 /> The WHO only recommends antibiotics in those with severe dehydration.<ref name=choleraoutbreaksteps>{{cite web|title=First steps for managing an outbreak of acute diarrhea|url=https://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|publisher=World Health Organization Global Task Force on Cholera Control|access-date=November 23, 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140805150434/http://www.who.int/topics/cholera/publications/en/first_steps.pdf|archive-date=August 5, 2014}}</ref> [[Doxycycline]] is typically used first line, although some [[Strain (biology)|strains]] of ''V. cholerae'' have shown [[Antibiotic resistance|resistance]].<ref name=Lancet2004 /> Testing for resistance during an outbreak can help determine appropriate future choices.<ref name=Lancet2004 /> Other antibiotics proven to be effective include [[cotrimoxazole]], [[erythromycin]], [[tetracycline]], [[chloramphenicol]], and [[furazolidone]].<ref>{{cite web |archive-url=https://web.archive.org/web/20121106021041/http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm|archive-date=6 November 2012|url=http://sprojects.mmi.mcgill.ca/tropmed/disease/chol/treatment.htm |title=Cholera treatment|publisher=Molson Medical Informatics |year=2007 |access-date=2008-01-03}}</ref> [[Fluoroquinolone]]s, such as [[ciprofloxacin]], also may be used, but resistance has been reported.<ref>{{cite journal | vauthors = Krishna BV, Patil AB, Chandrasekhar MR | title = Fluoroquinolone-resistant Vibrio cholerae isolated during a cholera outbreak in India | journal = Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene | volume = 100 | issue = 3 | pages = 224–6 | date = March 2006 | pmid = 16246383 | doi = 10.1016/j.trstmh.2005.07.007 }}</ref> Antibiotics improve outcomes in those who are both severely and not severely dehydrated.<ref name="Lei2014">{{cite journal | vauthors = Leibovici-Weissman Y, Neuberger A, Bitterman R, Sinclair D, Salam MA, Paul M | title = Antimicrobial drugs for treating cholera | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD008625 | date = June 2014 | pmid = 24944120 | pmc = 4468928 | doi = 10.1002/14651858.CD008625.pub2 }}</ref> [[Azithromycin]] and [[tetracycline]] may work better than [[doxycycline]] or [[ciprofloxacin]].<ref name="Lei2014" /> === Zinc supplementation === In Bangladesh [[zinc]] supplementation reduced the duration and severity of diarrhea in children with cholera when given with antibiotics and rehydration therapy as needed. It reduced the length of disease by eight hours and the amount of diarrhea stool by 10%.<ref name=CDC2013>{{cite report|date=November 28, 2011|title=Cholera-Zinc Treatment|url=https://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203084037/http://www.cdc.gov/cholera/treatment/zinc-treatment.html|archive-date=December 3, 2013}}</ref> Supplementation appears to be also effective in both treating and preventing infectious diarrhea due to other causes among children in the developing world.<ref name=CDC2013 /><ref>{{cite journal | vauthors = Telmesani AM | title = Oral rehydration salts, zinc supplement and rota virus vaccine in the management of childhood acute diarrhea | journal = Journal of Family & Community Medicine | volume = 17 | issue = 2 | pages = 79–82 | date = May 2010 | pmid = 21359029 | pmc = 3045093 | doi = 10.4103/1319-1683.71988 }}</ref> == կանխատեսում == If people with cholera are treated quickly and properly, the mortality rate is less than 1%; however, with untreated cholera, the mortality rate rises to 50–60%.<ref name="Lancet2004" /><ref name=textbook>{{cite web|url=http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|title=''Vibrio cholerae'' and Asiatic Cholera|publisher=Todar's Online Textbook of Bacteriology|author=Todar K|access-date=2010-12-20|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20101228115128/http://www.textbookofbacteriology.net/cholera.html|archive-date=2010-12-28}}</ref> For certain genetic strains of cholera, such as the one present during the [[2010 Haiti cholera outbreak|2010 epidemic in Haiti]] and the 2004 outbreak in India, death can occur within two hours of becoming ill.<ref name="Knox2010">{{cite news |last1=Knox |first1=Richard |title=Toward A New Strategy For Fighting Cholera In Haiti |url=https://www.npr.org/sections/health-shots/2010/12/10/131972272/toward-a-new-strategy-for-fighting-cholera-in-haiti |work=NPR |date=10 December 2010 }}</ref> == համաճարակաբանություն == Cholera affects an estimated 2.8&nbsp;million people worldwide, and causes approximately 95,000&nbsp;deaths a year (uncertainty range: 21,000-143,000) {{as of|2015|lc=y}}.<ref>{{cite journal |last1=Ali |first1=Mohammad |last2=Nelson |first2=Allyson R. |last3=Lopez |first3=Anna Lena |last4=Sack |first4=David A. |title=Updated Global Burden of Cholera in Endemic Countries |journal=PLOS Neglected Tropical Diseases |date=4 June 2015 |volume=9 |issue=6 |pages=e0003832 |doi=10.1371/journal.pntd.0003832 |pmid=26043000 |pmc=4455997 }}</ref><ref name=Loz2012>{{cite journal |last1=Lozano |first1=Rafael |last2=Naghavi |first2=Mohsen |last3=Foreman |first3=Kyle |last4=Lim |first4=Stephen |last5=Shibuya |first5=Kenji |last6=Aboyans |first6=Victor |last7=Abraham |first7=Jerry |last8=Adair |first8=Timothy |last9=Aggarwal |first9=Rakesh |last10=Ahn |first10=Stephanie Y |last11=AlMazroa |first11=Mohammad A |last12=Alvarado |first12=Miriam |last13=Anderson |first13=H Ross |last14=Anderson |first14=Laurie M |last15=Andrews |first15=Kathryn G |last16=Atkinson |first16=Charles |last17=Baddour |first17=Larry M |last18=Barker-Collo |first18=Suzanne |last19=Bartels |first19=David H |last20=Bell |first20=Michelle L |last21=Benjamin |first21=Emelia J |last22=Bennett |first22=Derrick |last23=Bhalla |first23=Kavi |last24=Bikbov |first24=Boris |last25=Abdulhak |first25=Aref Bin |last26=Birbeck |first26=Gretchen |last27=Blyth |first27=Fiona |last28=Bolliger |first28=Ian |last29=Boufous |first29=Soufiane |last30=Bucello |first30=Chiara |last31=Burch |first31=Michael |last32=Burney |first32=Peter |last33=Carapetis |first33=Jonathan |last34=Chen |first34=Honglei |last35=Chou |first35=David |last36=Chugh |first36=Sumeet S |last37=Coffeng |first37=Luc E |last38=Colan |first38=Steven D |last39=Colquhoun |first39=Samantha |last40=Colson |first40=K Ellicott |last41=Condon |first41=John |last42=Connor |first42=Myles D |last43=Cooper |first43=Leslie T |last44=Corriere |first44=Matthew |last45=Cortinovis |first45=Monica |last46=de Vaccaro |first46=Karen Courville |last47=Couser |first47=William |last48=Cowie |first48=Benjamin C |last49=Criqui |first49=Michael H |last50=Cross |first50=Marita |last51=Dabhadkar |first51=Kaustubh C |last52=Dahodwala |first52=Nabila |last53=De Leo |first53=Diego |last54=Degenhardt |first54=Louisa |last55=Delossantos |first55=Allyne |last56=Denenberg |first56=Julie |last57=Des Jarlais |first57=Don C |last58=Dharmaratne |first58=Samath D |last59=Dorsey |first59=E Ray |last60=Driscoll |first60=Tim |last61=Duber |first61=Herbert |last62=Ebel |first62=Beth |last63=Erwin |first63=Patricia J |last64=Espindola |first64=Patricia |last65=Ezzati |first65=Majid |last66=Feigin |first66=Valery |last67=Flaxman |first67=Abraham D |last68=Forouzanfar |first68=Mohammad H |last69=Fowkes |first69=Francis Gerry R |last70=Franklin |first70=Richard |last71=Fransen |first71=Marlene |last72=Freeman |first72=Michael K |last73=Gabriel |first73=Sherine E |last74=Gakidou |first74=Emmanuela |last75=Gaspari |first75=Flavio |last76=Gillum |first76=Richard F |last77=Gonzalez-Medina |first77=Diego |last78=Halasa |first78=Yara A |last79=Haring |first79=Diana |last80=Harrison |first80=James E |last81=Havmoeller |first81=Rasmus |last82=Hay |first82=Roderick J |last83=Hoen |first83=Bruno |last84=Hotez |first84=Peter J |last85=Hoy |first85=Damian |last86=Jacobsen |first86=Kathryn H |last87=James |first87=Spencer L |last88=Jasrasaria |first88=Rashmi |last89=Jayaraman |first89=Sudha |last90=Johns |first90=Nicole |last91=Karthikeyan |first91=Ganesan |last92=Kassebaum |first92=Nicholas |last93=Keren |first93=Andre |last94=Khoo |first94=Jon-Paul |last95=Knowlton |first95=Lisa Marie |last96=Kobusingye |first96=Olive |last97=Koranteng |first97=Adofo |last98=Krishnamurthi |first98=Rita |last99=Lipnick |first99=Michael |display-authors=1 |last100=Lipshultz |first100=Steven E |last101=Ohno |first101=Summer Lockett |last102=Mabweijano |first102=Jacqueline |last103=MacIntyre |first103=Michael F |last104=Mallinger |first104=Leslie |last105=March |first105=Lyn |last106=Marks |first106=Guy B |last107=Marks |first107=Robin |last108=Matsumori |first108=Akira |last109=Matzopoulos |first109=Richard |last110=Mayosi |first110=Bongani M |last111=McAnulty |first111=John H |last112=McDermott |first112=Mary M |last113=McGrath |first113=John |last114=Memish |first114=Ziad A |last115=Mensah |first115=George A |last116=Merriman |first116=Tony R |last117=Michaud |first117=Catherine |last118=Miller |first118=Matthew |last119=Miller |first119=Ted R |last120=Mock |first120=Charles |last121=Mocumbi |first121=Ana Olga |last122=Mokdad |first122=Ali A |last123=Moran |first123=Andrew |last124=Mulholland |first124=Kim |last125=Nair |first125=M Nathan |last126=Naldi |first126=Luigi |last127=Narayan |first127=K M Venkat |last128=Nasseri |first128=Kiumarss |last129=Norman |first129=Paul |last130=O'Donnell |first130=Martin |last131=Omer |first131=Saad B |last132=Ortblad |first132=Katrina |last133=Osborne |first133=Richard |last134=Ozgediz |first134=Doruk |last135=Pahari |first135=Bishnu |last136=Pandian |first136=Jeyaraj Durai |last137=Rivero |first137=Andrea Panozo |last138=Padilla |first138=Rogelio Perez |last139=Perez-Ruiz |first139=Fernando |last140=Perico |first140=Norberto |last141=Phillips |first141=David |last142=Pierce |first142=Kelsey |last143=Pope |first143=C Arden |last144=Porrini |first144=Esteban |last145=Pourmalek |first145=Farshad |last146=Raju |first146=Murugesan |last147=Ranganathan |first147=Dharani |last148=Rehm |first148=Jürgen T |last149=Rein |first149=David B |last150=Remuzzi |first150=Guiseppe |last151=Rivara |first151=Frederick P |last152=Roberts |first152=Thomas |last153=De León |first153=Felipe Rodriguez |last154=Rosenfeld |first154=Lisa C |last155=Rushton |first155=Lesley |last156=Sacco |first156=Ralph L |last157=Salomon |first157=Joshua A |last158=Sampson |first158=Uchechukwu |last159=Sanman |first159=Ella |last160=Schwebel |first160=David C |last161=Segui-Gomez |first161=Maria |last162=Shepard |first162=Donald S |last163=Singh |first163=David |last164=Singleton |first164=Jessica |last165=Sliwa |first165=Karen |last166=Smith |first166=Emma |last167=Steer |first167=Andrew |last168=Taylor |first168=Jennifer A |last169=Thomas |first169=Bernadette |last170=Tleyjeh |first170=Imad M |last171=Towbin |first171=Jeffrey A |last172=Truelsen |first172=Thomas |last173=Undurraga |first173=Eduardo A |last174=Venketasubramanian |first174=N |last175=Vijayakumar |first175=Lakshmi |last176=Vos |first176=Theo |last177=Wagner |first177=Gregory R |last178=Wang |first178=Mengru |last179=Wang |first179=Wenzhi |last180=Watt |first180=Kerrianne |last181=Weinstock |first181=Martin A |last182=Weintraub |first182=Robert |last183=Wilkinson |first183=James D |last184=Woolf |first184=Anthony D |last185=Wulf |first185=Sarah |last186=Yeh |first186=Pon-Hsiu |last187=Yip |first187=Paul |last188=Zabetian |first188=Azadeh |last189=Zheng |first189=Zhi-Jie |last190=Lopez |first190=Alan D |last191=Murray |first191=Christopher JL |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=The Lancet |date=December 2012 |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–2128 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |pmid=23245604 |s2cid=1541253 |hdl=10536/DRO/DU:30050819 |hdl-access=free }}</ref> This occurs mainly in the developing world.<ref>{{cite journal |last1=Reidl |first1=Joachim |last2=Klose |first2=Karl E. |title=Vibrio cholerae and cholera: out of the water and into the host |journal=FEMS Microbiology Reviews |date=June 2002 |volume=26 |issue=2 |pages=125–139 |doi=10.1111/j.1574-6976.2002.tb00605.x |pmid=12069878 |doi-access=free }}</ref> In the early 1980s, death rates are believed to have been greater than three million a year.<ref name=Lancet2004 /> It is difficult to calculate exact numbers of cases, as many go unreported due to concerns that an outbreak may have a negative impact on the tourism of a country.<ref name=NEJM2006>{{cite journal | vauthors = Sack DA, Sack RB, Chaignat CL | title = Getting serious about cholera | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 7 | pages = 649–51 | date = August 2006 | pmid = 16914700 | doi = 10.1056/NEJMp068144 | s2cid = 23145226 }}</ref> Cholera remains{{when|date=August 2017}} both [[epidemic]] and endemic in many areas of the world.<ref name=Lancet2004 /> In October 2016, an [[2017 Yemen cholera outbreak|outbreak of cholera]] began in war-ravaged [[Yemen]].<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-40369804 |title=The horrors of Yemen's spiralling cholera crisis |publisher=BBC |author=Johannes Bruwer |date=25 June 2017}}</ref> WHO called it "the worst cholera outbreak in the world".<ref>{{cite news|last1=Dwyer|first1=Colin | name-list-style = vanc |title=Yemen Now Faces 'The Worst Cholera Outbreak In The World,' U.N. Says|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/06/24/534236954/yemen-now-faces-the-worst-cholera-outbreak-in-the-world-u-n-says|access-date=25 June 2017|work=National Public Radio}}</ref> Recent major outbreaks are the [[2010s Haiti cholera outbreak]] and the [[2016–2021 Yemen cholera outbreak]]. In 2019, 93% of the reported 923,037 cholera cases were from [[Yemen]] (with 1911 deaths reported).<ref name="who_report2020"/> Between September 2019 and September 2020, a global total of over 450,000 cases and over 900 deaths was reported; however these numbers suffer from over-reporting from countries that report suspected cases (and not laboratory confirmed cases) as well as under-reporting from countries that do not report official cases (such as Bangladesh, India and Philippines).<ref name="who_report2020"/> Although much is known about the mechanisms behind the spread of cholera, this has not led to a full understanding of what makes cholera outbreaks happen in some places and not others. Lack of treatment of human [[feces]] and lack of treatment of drinking water greatly facilitate its spread, but bodies of water can serve as a [[Natural reservoir|reservoir]], and seafood shipped long distances can spread the disease. Cholera was not known in the [[Americas]] for most of the 20th century, but it reappeared towards the end of that century.<ref>{{cite journal | vauthors = Blake PA | title = Epidemiology of cholera in the Americas | journal = Gastroenterology Clinics of North America | volume = 22 | issue = 3 | pages = 639–60 | date = September 1993 | doi = 10.1016/S0889-8553(21)00094-7 | pmid = 7691740 }}</ref> After the end of the [[2010s Haiti cholera outbreak]], there have not been any cholera cases in the Americas since February 2019.<ref name="ecdc_cholera">{{Cite web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly|title=Cholera worldwide overview}}</ref> {{as of|August 2021}} the disease is endemic in Africa and some areas of Asia (Bangladesh, India and Yemen).<ref name="ecdc_cholera"/> Cholera is not endemic in Europe, all reported cases had a travel history to endemic areas.<ref name="ecdc_cholera"/> === History of outbreaks === {{See also|Cholera outbreaks and pandemics}} [[File:Africa cholera2008b.jpg|thumb|upright=1.3|Map of the [[Zimbabwean cholera outbreak|2008–2009 cholera outbreak]] in [[sub-Saharan Africa]] showing the statistics as of 12 February 2009]] The word cholera is from {{lang-el|χολέρα}} ''kholera'' from χολή ''kholē'' "bile". Cholera likely has its origins in the [[Indian subcontinent]] as evidenced by its prevalence in the region for centuries.<ref name=Lancet2004 /> The disease appears in the European literature as early as 1642, from the Dutch physician [[Jacobus Bontius|Jakob de Bondt's]] description it in his De Medicina Indorum.<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofmedicine.com/author/d/jacob-de-jacobus-bontius-bondt|title=All Entries by BONDT, Jacob de, Jacobus Bontius: HistoryofMedicine.com|website=www.historyofmedicine.com|language=en-us|access-date=2019-07-23}}</ref> (The "Indorum" of the title refers to the East Indies. He also gave first European descriptions of other diseases.) Early outbreaks in the Indian subcontinent are believed to have been the result of poor living conditions as well as the presence of pools of [[stagnant water|still water]], both of which provide ideal conditions for cholera to thrive.<ref name=Rosenberg /> The disease first spread by [[trade route]]s (land and sea) to [[Russia]] in 1817, later to the rest of [[Europe]], and from Europe to [[North America]] and the rest of the world,<ref name=Lancet2004 /> (hence the name "Asiatic cholera"<ref name=textbook/>). Seven [[cholera pandemic]]s have occurred in the past 200 years, with the seventh [[pandemic]] originating in [[Indonesia]] in 1961.<ref>"[http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 Cholera's seven pandemics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302113041/http://www.cbc.ca/news/technology/cholera-s-seven-pandemics-1.758504 |date=2016-03-02 }}". CBC News. October 22, 2010.</ref> The [[first cholera pandemic]] occurred in the Bengal region of India, near Calcutta starting in 1817 through 1824. The disease dispersed from India to Southeast Asia, the Middle East, Europe, and Eastern Africa.<ref name="Hays">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC|title=Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History| vauthors = Hays JN |publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|isbn=978-1-85109-658-9|page=193}}</ref> The movement of British Army and Navy ships and personnel is believed to have contributed to the range of the pandemic, since the ships carried people with the disease to the shores of the Indian Ocean, from Africa to Indonesia, and north to China and Japan.<ref>{{Citation|last=McNeill|first=William H | name-list-style = vanc |title=Plagues and People|page=268}}.</ref> The [[Second cholera pandemic|second pandemic]] lasted from 1826 to 1837 and particularly affected North America and Europe due to the result of advancements in transportation and global trade, and increased human migration, including soldiers.<ref>{{cite book|title=Something New Under The Sun: An Environmental History of the Twentieth Century World (The Global Century Series).|author=McNeil J}}</ref> The [[Third cholera pandemic|third pandemic]] erupted in 1846, persisted until 1860, extended to North Africa, and reached South America, for the first time specifically affecting Brazil. The [[Fourth cholera pandemic|fourth pandemic]] lasted from 1863 to 1875 spread from India to Naples and Spain. The [[Fifth cholera pandemic|fifth]] pandemic was from 1881 to 1896 and started in India and spread to Europe, Asia, and South America. The [[Sixth cholera pandemic|sixth pandemic]] started 1899–1923. These epidemics were less fatal due to a greater understanding of the cholera bacteria. Egypt, the Arabian peninsula, Persia, India, and the Philippines were hit hardest during these epidemics, while other areas, like Germany in 1892 (primarily the city of Hamburg where more than 8.600 people died)<ref>Richard Evans: Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830–1910. London 1987</ref> and Naples from 1910 to 1911, also experienced severe outbreaks. The [[Seventh cholera pandemic|seventh pandemic]] originated in 1961 in Indonesia and is marked by the emergence of a new strain, nicknamed ''El Tor'', which still persists ({{as of|2018|lc=y}}<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cholera/index.html|title=Cholera – Vibrio cholerae infection {{!}} Cholera {{!}} CDC|date=2017-05-16|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2018-04-04}}</ref>) in developing countries.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber|url-access=limited|title=Plagues in World History|last=Aberth|first=John| name-list-style = vanc |publisher=Rowman & Littlefield|year=2011|isbn=978-0-7425-5705-5|location=Lanham, MD|page=[https://archive.org/details/plaguesworldhist00aber/page/n114 102]}}</ref> Cholera became widespread in the 19th century.<ref>{{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }}</ref> Since then it has killed tens of millions of people.<ref>[[Kelley Lee]] (2003) ''Health impacts of globalization: towards global governance''. Palgrave Macmillan. p.131. {{ISBN|0-333-80254-3}}</ref> In [[Russian Empire|Russia]] alone, between 1847 and 1851, more than one million people perished of the disease.<ref>Geoffrey A. Hosking (2001). ''[https://books.google.com/books?id=oh-5AAmboMUC&pg=PA9 Russia and the Russians: a history]''. Harvard University Press. p.&nbsp;9. {{ISBN|0-674-00473-6}}</ref> It killed 150,000 Americans during the second pandemic.<ref>{{Cite book | author = Byrne JP | title = Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M | url = https://books.google.com/books?id=kRAInwEACAAJ| publisher = ABC-CLIO | year = 2008 | page = 99 | isbn = 978-0-313-34102-1}}</ref> Between 1900 and 1920, perhaps eight million people died of cholera in India.<ref>J. N. Hays (2005). ''[https://books.google.com/books?id=GyE8Qt-kS1kC&pg=PA347 Epidemics and pandemics: their impacts on human history]''. p.347. {{ISBN|1-85109-658-2}}</ref> Cholera became the first [[reportable disease]] in the United States due to the significant effects it had on health.<ref name=Lancet2004 /> [[John Snow (physician)|John Snow]], in [[England]], was the first to identify the importance of contaminated water as its cause in 1854.<ref name=Lancet2004 /> Cholera is now no longer considered a pressing health threat in Europe and North America due to [[water filtration|filtering]] and [[Water chlorination|chlorination]] of water supplies, but still heavily affects populations in [[developing countries]]. In the past, vessels flew a yellow [[quarantine]] flag if any crew members or passengers had cholera. No one aboard a vessel flying a yellow flag would be allowed ashore for an extended period, typically 30 to 40 days.<ref>{{cite journal | vauthors = Sehdev PS | title = The origin of quarantine | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 35 | issue = 9 | pages = 1071–2 | date = November 2002 | pmid = 12398064 | doi = 10.1086/344062 | doi-access = free }}</ref> Historically many different claimed remedies have existed in folklore. Many of the older remedies were based on the [[miasma theory]]. Some believed that abdominal chilling made one more susceptible and flannel and [[cholera belt]]s were routine in army kits.<ref>{{cite journal | vauthors = Renbourn ET | title = The history of the flannel binder and cholera belt | journal = Medical History | volume = 1 | issue = 3 | pages = 211–25 | date = July 1957 | pmid = 13440256 | pmc = 1034286 | doi = 10.1017/S0025727300021281 }}</ref> In the 1854–1855 outbreak in Naples homeopathic [[camphor]] was used according to [[Samuel Hahnemann|Hahnemann]].<ref>[http://www.legatum.sk/en:ahr:bayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 www.legatum.sk] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130514193601/http://www.legatum.sk/en%3Aahr%3Abayes-cholera-as-treated-by-dr-rubini-158-10355 |date=2013-05-14 }}, The American Homoeopathic Review Vol. 06 No. 11–12, 1866, pages 401–403</ref> T. J. Ritter's "Mother's Remedies" book lists tomato syrup as a home remedy from northern America. [[Elecampane]] was recommended in the United Kingdom according to William Thomas Fernie.<ref name=oldtimeremedies>{{cite web|title=Cholera Infantum, Tomatoes Will Relieve|url=http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|date=October 13, 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131224131642/http://www.oldtimeremedies.co.uk/labels/cholera.html|archive-date=December 24, 2013|access-date=February 18, 2013}}</ref> The first effective human vaccine was developed in 1885, and the first effective antibiotic was developed in 1948. Cholera cases are much less frequent in developed countries where governments have helped to establish water sanitation practices and effective medical treatments.<ref>"Cholera", World Health Organization. [https://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html who.int] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025005943/http://www.who.int/topics/cholera/about/en/index.html |date=2013-10-25 }}</ref> The United States, for example, used to{{when|date=August 2017}} have a severe cholera problem similar to those in some developing countries. There were three large cholera outbreaks in the 1800s, which can be attributed to ''Vibrio cholerae''{{'s}} spread through interior waterways like the [[Erie Canal]] and routes along the [[East Coast of the United States|Eastern Seaboard]].<ref>{{cite journal | vauthors = Pyle GF | title = The diffusion of cholera in the United States in the nineteenth century | journal = Geographical Analysis | volume = 1 | pages = 59–75 | year = 2010 | pmid = 11614509 | doi = 10.1111/j.1538-4632.1969.tb00605.x | doi-access = free }}</ref> The island of Manhattan in New York City touched the Atlantic Ocean, where cholera collected just off the coast. At this time, New York City did not have as effective a sanitation system as it does today,{{when|date=August 2017}} so cholera was able to spread.<ref name="pmid7620035">{{cite journal | vauthors = Lacey SW | title = Cholera: calamitous past, ominous future | journal = Clinical Infectious Diseases | volume = 20 | issue = 5 | pages = 1409–19 | date = May 1995 | pmid = 7620035 | doi = 10.1093/clinids/20.5.1409 | s2cid = 45016958 }}</ref> Cholera morbus is a historical term that was used to refer to [[gastroenteritis]] rather than specifically cholera.<ref>{{cite book|author1=Charles E. Rosenberg|title=The Cholera Years the United States in 1832, 1849, and 1866.|date=2009|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|isbn=978-0-226-72676-2|page=74|url=https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109080652/https://books.google.com/books?id=k2pL9c00rl4C&pg=PA74|archive-date=2015-11-09}}</ref> <gallery> File:Cholera.jpg|[[Drawing]] of [[Death (personification)|Death]] bringing cholera, in ''[[Le Petit Journal (newspaper)|Le Petit Journal]]'' (1912). File:Pedro II of Brazil and ministers of state.JPG|Emperor [[Pedro II of Brazil]] visiting people with cholera in 1855. File:Cholera 395.1.jpg|Hand bill from the [[Metropolitan Board of Health|New York City Board of Health]], 1832—the outdated public health advice demonstrates the lack of understanding of the disease and its actual causative factors. </gallery> === Research === {{see also|Cholera vaccine}} [[File:Robert Koch (Deutsche Cholera-Expedition in Ägypten 1884).jpg|thumb|upright=1.3|[[Robert Koch]] (third from the right) on a cholera research expedition in [[Egypt]] in 1884, one year after he identified ''V. cholerae'']] [[File:How to avoid the Cholera 1848.jpg|thumb|upright=1.3|''How to avoid the cholera'' leaflet; [[Aberystwyth]]; August 1849]] One of the major contributions to fighting cholera was made by the physician and pioneer medical scientist [[John Snow (physician)|John Snow]] (1813–1858), who in 1854 found a link between cholera and contaminated drinking water.<ref name="Rosenberg">{{cite book |author=Rosenberg, Charles E. |title=The cholera years: the United States in 1832, 1849 and 1866 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |year=1987 |isbn=978-0-226-72677-9}}</ref> Dr. Snow proposed a microbial origin for epidemic cholera in 1849. In his major "state of the art" review of 1855, he proposed a substantially complete and correct model for the cause of the disease. In two pioneering epidemiological field studies, he was able to demonstrate human [[sewage]] contamination was the most probable disease vector in two [[1854 Broad Street cholera outbreak|major epidemics in London in 1854]].<ref>Dr John Snow, [https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 ''The mode of communication of cholera''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151106215135/https://books.google.com/books?id=-N0_AAAAcAAJ&pg=PP5 |date=2015-11-06 }}, 2nd ed. (London, England: John Churchill, 1855).</ref> His model was not immediately accepted, but it was seen to be the more plausible, as medical microbiology developed over the next 30 years or so. For his work on cholera, John Snow is often regarded as the "Father of Epidemiology".<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow: A Legacy of Disease Detectives|url=https://blogs.cdc.gov/publichealthmatters/2017/03/a-legacy-of-disease-detectives/|access-date=2021-01-20|website=US Centers for Disease Control and Prevention|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|title=Father of Modern Epidemiology|url=https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/fatherofepidemiology.html|access-date=2021-01-20|website=www.ph.ucla.edu}}</ref><ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=John Snow|url=https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/john-snow|access-date=2021-01-20|website=History of Vaccines|language=en}}</ref> The bacterium was isolated in 1854 by Italian anatomist [[Filippo Pacini]],<ref>{{cite journal |first1=Fillipo |last1=Pacini |year=1854 |url=https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118081405/https://books.google.com/books?id=xdtQAAAAcAAJ&pg=PA397 |archive-date=18 November 2015 |trans-title=Microscopic observations and pathological deductions on Asiatic cholera |language=it |journal=Gazzetta Medica Italiana |volume=4 |issue=50 |pages=397–401; 405–412 }} Reprinted as: {{cite book |last1=Pacini |first1=Filippo |title=Osservazioni microscopiche e deduzioni patologiche sul cholera asiatico |date=1854 |publisher=Federigo Bencini |url=https://books.google.com/books?id=F9s_AAAAcAAJ |language=it }}</ref> but its exact nature and his results were not widely known. In the same year, the [[Catalonia|Catalan]] [[Joaquim Balcells i Pascual]] discovered the bacterium<ref name="Real Academia de la Historia 2018">{{cite web|year=2018|editor=[[Real Academia de la Historia]]|title=Joaquín Balcells y Pasqual|url=http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708211444/http://dbe.rah.es/biografias/18541/joaquin-balcells-y-pasqual|archive-date=2019-07-08|access-date=2020-08-01|language=es}}</ref><ref>{{cite web|year=2015|editor=[[:ca:Col·legi Oficial de Metges de Barcelona|Col·legi Oficial de Metges de Barcelona]]|title=Joaquim Balcells i Pascual|url=http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801110910/http://www.galeriametges.cat/galeria-fitxa.php?icod=EGMM|archive-date=2020-08-01|access-date=2020-08-01|language=ca}}</ref> and in 1856 probably [[António Augusto da Costa Simões]] and [[José Ferreira de Macedo Pinto]], two Portuguese men, did the same.<ref name="Real Academia de la Historia 2018" /><ref>{{cite book|author1=da Costa Simões, António Augusto|url=http://webopac.sib.uc.pt|title=Relatório da Direcção do Hospital de Cholericos de N.S. da Conceição em Coimbra|author2=de Macedo Pinto, José Ferreira|publisher=Imprensa da Universidade. The link leads to a library catalogue where the book can be found|year=1856|location=Coimbra|language=pt}}</ref> Cities in developed nations made massive investment in clean water supply and well-separated sewage treatment infrastructures between the mid-1850s and the 1900s. This eliminated the threat of cholera epidemics from the major developed cities in the world. In 1883, [[Robert Koch]] identified ''V. cholerae'' with a microscope as the bacillus causing the disease.<ref>{{cite book |last1=Aberth |first1=John |title=Plagues in World History |date=2011 |publisher=Rowman & Littlefield Publishers |isbn=978-1-4422-0796-7 |page=101 }}</ref> [[Hemendra Nath Chatterjee]], a Bengali scientist, who first formulated and demonstrated the effectiveness of [[oral rehydration salt]] (ORS) for [[diarrhea]]. In his 1953 paper, published in [[The Lancet]], he states that [[promethazine]] can stop [[vomiting]] during cholera and then oral rehydration is possible. The formulation of the fluid replacement solution was 4&nbsp;g of [[sodium chloride]], 25&nbsp;g of [[glucose]] and 1000&nbsp;ml of [[water]].<ref>{{cite journal | vauthors = Ruxin JN | title = Magic bullet: the history of oral rehydration therapy | journal = Medical History | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–97 | date = October 1994 | pmid = 7808099 | pmc = 1036912 | doi = 10.1017/s0025727300036905 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Chatterjee HN | title = Control of vomiting in cholera and oral replacement of fluid | journal = Lancet | volume = 265 | issue = 6795 | pages = 1063 | date = November 1953 | pmid = 13110052 | doi = 10.1016/s0140-6736(53)90668-0 }}</ref> [[File:Medical Scientist Prof. Sambhu Nath De.png|thumb|Prof. [[Sambhu Nath De]], who discovered the [[cholera toxin]] and successfully demonstrated the transmission of cholera pathogen by ''bacterial enteric toxin'']] [[Indian people|Indian]] medical scientist [[Sambhu Nath De]] discovered the [[cholera toxin]], the ''[[animal model]] of cholera'', and successfully demonstrate the method of transmission of cholera pathogen ''Vibrio cholerae''.<ref>{{Cite web|url=https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|title=Sambhu Nath De|website=Inmemory|language=en-US|access-date=2019-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205035801/https://inmemoryglobal.com/remembrance/sambhu-nath-de/|archive-date=2019-12-05|url-status=dead}}</ref> [[Robert Allan Phillips]], working at the US [[Naval Medical Research Unit Two]] in Southeast Asia, evaluated the pathophysiology of the disease using modern laboratory chemistry techniques and developed a protocol for rehydration. His research led the [[Lasker Foundation]] to award him its prize in 1967.<ref>{{cite web |url= http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |title= Albert Lasker Clinical Medical Research Award |publisher= Lasker Foundation |access-date= June 30, 2017 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20170901014519/http://www.laskerfoundation.org/awards/show/treatment-of-cholera/ |archive-date= September 1, 2017 }}</ref> More recently, in 2002, Alam, ''et al.'', studied stool samples from patients at the [[International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesh|International Centre for Diarrhoeal Disease]] in [[Dhaka, Bangladesh]]. From the various experiments they conducted, the researchers found a correlation between the passage of ''V. cholerae'' through the human digestive system and an increased infectivity state. Furthermore, the researchers found the bacterium creates a hyperinfected state where [[gene]]s that control biosynthesis of [[amino acid]]s, [[iron]] uptake systems, and formation of periplasmic nitrate reductase complexes were induced just before defecation. These induced characteristics allow the cholera vibrios to survive in the "rice water" stools, an environment of limited oxygen and iron, of patients with a cholera infection.<ref name="Merrell2002">{{cite journal | vauthors = Merrell DS, Butler SM, Qadri F, Dolganov NA, Alam A, Cohen MB, Calderwood SB, Schoolnik GK, Camilli A | display-authors = 6 | title = Host-induced epidemic spread of the cholera bacterium | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6889 | pages = 642–5 | date = June 2002 | pmid = 12050664 | pmc = 2776822 | doi = 10.1038/nature00778 | bibcode = 2002Natur.417..642M }}</ref> === Global Strategy === In 2017, the WHO launched the "Ending Cholera: a global roadmap to 2030" strategy which aims to reduce cholera deaths by 90% by 2030.<ref name="who_fact">{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera|title = Cholera}}</ref> The strategy was developed by the Global Task Force on Cholera Control (GTFCC) which develops country-specific plans and monitors progress.<ref>[https://www.gtfcc.org/ Global Task Force on Cholera Control<!-- Bot generated title -->]</ref> The approach to achieve this goal combines surveillance, water sanitation, treatment and oral vaccines.<ref name="who_fact"/> Specifically, the control strategy focusses on three approaches: i) early detection and response to outbreaks to contain outbreaks, ii) stopping cholera transmission through improved sanitation and vaccines in hotspots, and iii) a global framework for cholera control through the GTFCC.<ref name="who_fact"/> The WHO and the GTFCC do not consider global cholera eradication a viable goal.<ref>{{Cite report |title=Ending Cholera a Global Roadmap to 2030|publisher=Global Task Force on Cholera Control |date=2017 |url=https://www.who.int/cholera/publications/global-roadmap.pdf |page=18}}</ref> Even though humans are the only host of cholera, the bacterium can persist in the environment without a human host.<ref name="Sack">{{cite journal |last1=Sack |first1=D. A. |title=A new era in the history of cholera: the road to elimination |journal=International Journal of Epidemiology |date=1 December 2013 |volume=42 |issue=6 |pages=1537–1540 |doi=10.1093/ije/dyt229 |pmid=24415587 |doi-access=free }}</ref> While global eradication is not possible, elimination of human to human transmission may be possible;<ref name="Sack"/> and local elimination is possible, most recently during the [[2010s Haiti cholera outbreak]] which aims to achieve certification of elimination by 2022.<ref>{{cite book |title=National Plan for the Elimination of Cholera in Haiti 2013-2022 |date=February 2013 |publisher=Republic of Haiti, Ministry of Public Health and Population, National Directorate for Water Supply and Sanitation |url=https://www.paho.org/hq/dmdocuments/2013/cholera-haiti-nat-plan-elim-2013-2022.pdf }}</ref> The GTFCC targets 47 countries, 13 of which have established vaccination campaigns.<ref name="who_report2020">{{cite book |title=International Coordinating Group (ICG) on Vaccine Provision for Cholera, Meningitis, and Yellow Fever |date=September 2020 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-4-002916-3 |url=https://www.who.int/publications/i/item/9789240029163 }}</ref> == Society and culture == === Health policy === In many developing countries, cholera still reaches its victims through contaminated water sources, and countries without proper sanitation techniques have greater incidence of the disease.<ref>"Cholera vaccines. A brief summary of the March 2010 position paper" (PDF). World Health Organization. Retrieved September 19, 2013.</ref> Governments can play a role in this. In 2008, for example, the [[Zimbabwean cholera outbreak]] was due partly to the government's role, according to a report from the [[James Baker Institute]].<ref name="bakerinstitute.org" /> The Haitian government's inability to provide safe drinking water after the 2010 earthquake led to an increase in cholera cases as well.<ref name="pmid21142690">{{cite journal | vauthors = Walton DA, Ivers LC | title = Responding to cholera in post-earthquake Haiti | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 364 | issue = 1 | pages = 3–5 | date = January 2011 | pmid = 21142690 | doi = 10.1056/NEJMp1012997 | s2cid = 41672119 | url = http://new.paho.org/hai/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=25&Itemid= }}</ref> Similarly, South Africa's cholera outbreak was exacerbated by the government's policy of privatizing water programs. The wealthy elite of the country were able to afford safe water while others had to use water from cholera-infected rivers.<ref name="pmid14758861">{{cite journal | vauthors = Pauw J | title = The politics of underdevelopment: metered to death-how a water experiment caused riots and a cholera epidemic | journal = International Journal of Health Services | volume = 33 | issue = 4 | pages = 819–30 | year = 2003 | pmid = 14758861 | doi = 10.2190/kf8j-5nqd-xcyu-u8q7 | s2cid = 24270235 }}</ref> According to [[Rita R. Colwell]] of the [[James Baker Institute]], if cholera does begin to spread, government preparedness is crucial. A government's ability to contain the disease before it extends to other areas can prevent a high death toll and the development of an epidemic or even pandemic. Effective disease surveillance can ensure that cholera outbreaks are recognized as soon as possible and dealt with appropriately. Oftentimes, this will allow public health programs to determine and control the cause of the cases, whether it is unsanitary water or seafood that have accumulated a lot of ''Vibrio cholerae'' specimens.<ref name="bakerinstitute.org" /> Having an effective surveillance program contributes to a government's ability to prevent cholera from spreading. In the year 2000 in the state of Kerala in India, the Kottayam district was determined to be "Cholera-affected"; this pronouncement led to task forces that concentrated on educating citizens with 13,670 information sessions about human health.<ref name="John, T. Jacob 2004">{{cite journal | vauthors = John TJ, Rajappan K, Arjunan KK | title = Communicable diseases monitored by disease surveillance in Kottayam district, Kerala state, India | journal = The Indian Journal of Medical Research | volume = 120 | issue = 2 | pages = 86–93 | date = August 2004 | pmid = 15347857 |citeseerx=10.1.1.477.3795 }}</ref> These task forces promoted the boiling of water to obtain safe water, and provided chlorine and oral rehydration salts.<ref name="John, T. Jacob 2004" /> Ultimately, this helped to control the spread of the disease to other areas and minimize deaths. On the other hand, researchers have shown that most of the citizens infected during the 1991 cholera outbreak in Bangladesh lived in rural areas, and were not recognized by the government's surveillance program. This inhibited physicians' abilities to detect cholera cases early.<ref name="pmid1500643">{{cite journal |last1=Siddique |first1=AK |last2=Zaman |first2=K |last3=Baqui |first3=AH |last4=Akram |first4=K |last5=Mutsuddy |first5=P |last6=Eusof |first6=A |last7=Haider |first7=K |last8=Islam |first8=S |last9=Sack |first9=RB |title=Cholera Epidemics in Bangladesh: 1985-1991 |journal=Journal of Diarrhoeal Diseases Research |date=1992 |volume=10 |issue=2 |pages=79–86 |jstor=23498147 |pmid=1500643 |url=http://dspace.icddrb.org/jspui/handle/123456789/262 }}</ref> According to Colwell, the quality and inclusiveness of a country's health care system affects the control of cholera, as it did in the [[Zimbabwean cholera outbreak]].<ref name="bakerinstitute.org" /> While sanitation practices are important, when governments respond quickly and have readily available vaccines, the country will have a lower cholera death toll. Affordability of vaccines can be a problem; if the governments do not provide vaccinations, only the wealthy may be able to afford them and there will be a greater toll on the country's poor.<ref name="sciencedirect.com">{{cite journal | vauthors = DeRoeck D, Clemens JD, Nyamete A, Mahoney RT | title = Policymakers' views regarding the introduction of new-generation vaccines against typhoid fever, shigellosis and cholera in Asia | journal = Vaccine | volume = 23 | issue = 21 | pages = 2762–74 | date = April 2005 | pmid = 15780724 | doi = 10.1016/j.vaccine.2004.11.044 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Choe |first1=Chongwoo |last2=Raschky |first2=Paul A. |title=Media, institutions, and government action: Prevention vs. palliation in the time of cholera |journal=European Journal of Political Economy |date=January 2016 |volume=41 |pages=75–93 |doi=10.1016/j.ejpoleco.2015.11.001 }}</ref> The speed with which government leaders respond to cholera outbreaks is important.<ref>{{cite journal |author= Pruyt, Eric |title= Cholera in Zimbabwe |url= http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |date= 26 July 2009 |publisher= Delft University of Technology |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20131020151002/http://www.systemdynamics.org/conferences/2009/proceed/papers/P1357.pdf |archive-date= 20 October 2013 }}</ref> Besides contributing to an effective or declining public health care system and water sanitation treatments, government can have indirect effects on cholera control and the effectiveness of a response to cholera.<ref name="Kapp, Clare 2009">{{cite journal |last1=Kapp |first1=Clare |title=Zimbabwe's humanitarian crisis worsens |journal=The Lancet |date=February 2009 |volume=373 |issue=9662 |pages=447 |doi=10.1016/s0140-6736(09)60151-3 |pmid=19205080 |s2cid=5267332 }}</ref> A country's government can impact its ability to prevent disease and control its spread. A speedy government response backed by a fully functioning health care system and financial resources can prevent cholera's spread. This limits cholera's ability to cause death, or at the very least a decline in education, as children are kept out of school to minimize the risk of infection.<ref name="Kapp, Clare 2009" /> === Notable cases === <!-- References are essential and unreferenced additions will be removed. --> * [[Pyotr Ilyich Tchaikovsky|Tchaikovsky]]'s death has traditionally been attributed to cholera, most probably contracted through drinking contaminated water several days earlier.<ref>Brown, ''Man and Music'', 430–32; Holden, 371; Warrack, ''Tchaikovsky'', 269–270.</ref> Tchaikovsky's mother died of cholera,<ref>David Brown, ''Early Years'', 46.</ref> and his father became sick with cholera at this time but made a full recovery.<ref>Holden, 23.</ref> Some scholars, however, including English musicologist and Tchaikovsky authority [[David Brown (musicologist)|David Brown]] and biographer [[Anthony Holden]], have theorized that his death was a suicide.<ref>Brown, ''Man and Music'', 431–35; Holden, 373–400.</ref> * [[2010s Haiti cholera outbreak]]. Ten months after the 2010 earthquake, an [[2010 Haiti cholera outbreak|outbreak swept over Haiti]], traced to a [[United Nations]] base of [[Peacekeeping|peacekeepers]] from [[Nepal]].<ref>{{cite journal | vauthors = Orata FD, Keim PS, Boucher Y | title = The 2010 cholera outbreak in Haiti: how science solved a controversy | journal = PLOS Pathogens | volume = 10 | issue = 4 | pages = e1003967 | date = April 2014 | pmid = 24699938 | pmc = 3974815 | doi = 10.1371/journal.ppat.1003967 }}</ref> This marks the worst cholera outbreak in recent history, as well as the best documented cholera outbreak in modern public health. * [[Adam Mickiewicz]], Polish poet and novelist, is thought to have died of cholera in Istanbul in 1855. * [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Sadi Carnot]], physicist, a pioneer of thermodynamics (d. 1832)<ref>Asimov, Isaac (1982), Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology (2nd rev. ed.), Doubleday</ref> * [[Charles X of France|Charles X]], [[List of French monarchs|King of France]] (d. 1836)<ref>Susan Nagel, ''Marie Thérèse: Child of Terror'', p. 349–350.</ref> * [[James K. Polk]], eleventh [[president of the United States]] (d. 1849)<ref>{{cite book |author=Haynes SW |title=James K. Polk and the Expansionist Impulse |publisher=Longman |location=New York |page=[https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 191] |isbn=978-0-673-99001-3 |year=1997 |url=https://archive.org/details/jameskpolkexpans00hayn/page/191 }}</ref> * [[Carl von Clausewitz]], [[Prussia]]n soldier and German [[Military theory|military theorist]] (d. 1831)<ref>Smith, Rupert, ''The Utility of Force'', Penguin Books, 2006, page 57</ref> * [[Elliot Bovill]], [[Chief Justice of Singapore|Chief Justice of the Straits Settlements]] (1893)<ref>[http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser, 25 March 1893, Page 2] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808052657/http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Article/singfreepressb18930325.2.3.aspx |date=8 August 2014 }}</ref> *[[Nikola Tesla]], [[Serbian-American]] [[inventor]], [[engineer]] and [[futurist]] known for his contributions to the design of the modern [[alternating current]] (AC) [[electricity supply]] system, contracted cholera in 1873 at the age of 17. He was bedridden for nine months, and near death multiple times, but survived and fully recovered. ===In popular culture=== Unlike [[tuberculosis]] ("consumption") which in literature and the arts was often romanticized as a disease of denizens of the [[demimondaine|demimonde]] or those with an artistic temperament,<ref>[[Susan Sontag|Sontag Susan]] (1977) ''[[Illness as Metaphor]] / [[AIDS and Its Metaphors]]''. New York: Picador. {{isbn|0-312-42013-7}}</ref> cholera is a disease which almost entirely affects the lower-classes living in filth and poverty. This, and the unpleasant course of the disease – which includes voluminous "rice-water" diarrhea, the hemorrhaging of liquids from the mouth, and violent muscle contractions which continue even after death – has discouraged the disease from being romanticized, or even the actual factual presentation of the disease in popular culture.<ref name="snowden" /> * The 1889 novel ''[[Mastro-don Gesualdo]]'' by [[Giovanni Verga]] presents the course of a cholera epidemic across the island of [[Sicily]], but does not show the suffering of those affected.<ref name="snowden" /> * In [[Thomas Mann]]'s [[novella]] ''[[Death in Venice]]'', first published in 1912 as ''Der Tod in Venedig'', Mann "presented the disease as emblematic of the final 'bestial degradation' of the sexually transgressive author Gustav von Aschenbach." Contrary to the actual facts of how violently cholera kills, Mann has his protagonist die peacefully on a beach in a deck chair. [[Luchino Visconti]]'s [[Death in Venice (film)|1971 film version]] also hid from the audience the actual course of the disease.<ref name="snowden" /> Mann's novella was also [[Death in Venice (opera)|made into an opera]] by [[Benjamin Britten]] in 1973, his last one, and into a ballet by [[John Neumeier]] for his [[Hamburg Ballet]] company, in December 2003.* * In [[Gabriel Garcia Márquez]]'s 1985 novel ''[[Love in the Time of Cholera]]'', cholera is "a looming background presence rather than a central figure requiring vile description."<ref name="snowden">{{cite book | last = Snowden |first = Frank M. | name-list-style = vanc | title = Epidemics and Society: From the Black Death to the Present | place = New Haven, Connecticut | publisher = Yale University Press | year = 2019 | isbn = 978-0-300-19221-6| pages=239–240}}</ref> The novel was adapted in 2007 for the [[Love in the Time of Cholera (film)|film of the same name]] directed by [[Mike Newell (director)|Mike Newell]]. == Country examples == === Zambia === In Zambia, widespread cholera outbreaks have occurred since 1977, most commonly in the capital city of Lusaka.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Mwaba J, Debes AK, Shea P, Mukonka V, Chewe O, Chisenga C, Simuyandi M, Kwenda G, Sack D, Chilengi R, Ali M|date=April 2020|title=Identification of cholera hotspots in Zambia: A spatiotemporal analysis of cholera data from 2008 to 2017|journal=PLOS Neglected Tropical Diseases|volume=14|issue=4|pages=e0008227|doi=10.1371/journal.pntd.0008227|pmc=7159183|pmid=32294084}}</ref> In 2017, an outbreak of cholera was declared in Zambia after laboratory confirmation of ''[[Vibrio cholerae]]'' O1, biotype El Tor, serotype Ogawa, from stool samples from two patients with acute watery diarrhea. There was a rapid increase in the number of cases from several hundred cases in early December 2017 to approximately 2,000 by early January 2018.<ref name="Sinyange et al 2018">{{cite journal |last1=Sinyange |first1=Nyambe |last2=Brunkard |first2=Joan M. |last3=Kapata |first3=Nathan |last4=Mazaba |first4=Mazyanga Lucy |last5=Musonda |first5=Kunda G. |last6=Hamoonga |first6=Raymond |last7=Kapina |first7=Muzala |last8=Kapaya |first8=Fred |last9=Mutale |first9=Lwito |last10=Kateule |first10=Ernest |last11=Nanzaluka |first11=Francis |last12=Zulu |first12=James |last13=Musyani |first13=Chileshe Lukwesa |last14=Winstead |first14=Alison V. |last15=Davis |first15=William W. |last16=N'cho |first16=Hammad S. |last17=Mulambya |first17=Nelia L. |last18=Sakubita |first18=Patrick |last19=Chewe |first19=Orbie |last20=Nyimbili |first20=Sulani |last21=Onwuekwe |first21=Ezinne V.C. |last22=Adrien |first22=Nedghie |last23=Blackstock |first23=Anna J. |last24=Brown |first24=Travis W. |last25=Derado |first25=Gordana |last26=Garrett |first26=Nancy |last27=Kim |first27=Sunkyung |last28=Hubbard |first28=Sydney |last29=Kahler |first29=Amy M. |last30=Malambo |first30=Warren |last31=Mintz |first31=Eric |last32=Murphy |first32=Jennifer |last33=Narra |first33=Rupa |last34=Rao |first34=Gouthami G. |last35=Riggs |first35=Margaret A. |last36=Weber |first36=Nicole |last37=Yard |first37=Ellen |last38=Zyambo |first38=Khozya D. |last39=Bakyaita |first39=Nathan |last40=Monze |first40=Namani |last41=Malama |first41=Kennedy |last42=Mulwanda |first42=Jabbin |last43=Mukonka |first43=Victor M. |title=Cholera Epidemic — Lusaka, Zambia, October 2017–May 2018 |journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report |date=18 May 2018 |volume=67 |issue=19 |pages=556–559 |doi=10.15585/mmwr.mm6719a5 |pmid=29771877 |pmc=6048949 }}</ref> With intensification of the rains, new cases increased on a daily basis reaching a peak on the first week of January 2018 with over 700 cases reported.<ref>{{Cite journal|date=1 October 2020|title=Emergency Plan of Action Final Report Zambia: Cholera Outbreak Lusaka|url=https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/MDRZM011dfr.pdf|via=International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies}}</ref> In collaboration with partners, the Zambia Ministry of Health (MoH) launched a multifaceted public health response that included increased chlorination of the Lusaka municipal water supply, provision of emergency water supplies, water quality monitoring and testing, enhanced surveillance, epidemiologic investigations, a cholera vaccination campaign, aggressive case management and health care worker training, and laboratory testing of clinical samples.<ref name="Sinyange et al 2018"/> The Zambian Ministry of Health implemented a reactive one-dose Oral Cholera Vaccine (OCV) campaign in April 2016 in three Lusaka compounds, followed by a pre-emptive second-round in December.<ref>{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Heyerdahl LW, Pugliese-Garcia M, Nkwemu S, Tembo T, Mwamba C, Demolis R, Chilengi R, Gessner BD, Guillermet E, Sharma A|date=May 2019|title="It depends how one understands it:" a qualitative study on differential uptake of oral cholera vaccine in three compounds in Lusaka, Zambia|url= |journal=BMC Infectious Diseases|volume=19|issue=1|pages=421|doi=10.1186/s12879-019-4072-6|pmc=6518637|pmid=31088376}}</ref> === India === The city of [[Kolkata]], [[India]] in the state of [[West Bengal]] in the [[Ganges delta]] has been described as the "homeland of cholera", with regular outbreaks and pronounced seasonality. In India, where the disease is [[Endemism|endemic]], cholera outbreaks occur every year between [[dry season]]s and [[Wet season|rainy seasons]]. India is also characterized by high population density, unsafe drinking water, open drains, and poor sanitation which provide an optimal niche for survival, sustenance and transmission of ''Vibrio cholerae''.<ref>{{cite journal|vauthors=Mandal S|date=July 2011|title=Cholera epidemic in and around Kolkata, India: endemicity and management|journal=Oman Medical Journal|volume=26|issue=4|pages=288–9|doi=10.5001/omj.2011.71|pmc=3191718|pmid=22043439}}</ref> === Democratic Republic of Congo === In [[Goma]] in the Democratic Republic of Congo, cholera has left an enduring mark on human and medical history. Cholera pandemics in the 19th and 20th centuries led to the growth of epidemiology as a science and in recent years it has continued to press advances in the concepts of [[disease ecology]], basic membrane biology, and transmembrane signaling and in the use of scientific information and treatment design.<ref>{{cite journal |last1=Lacey |first1=S. W. |title=Cholera: Calamitous Past, Ominous Future |journal=Clinical Infectious Diseases |date=1 May 1995 |volume=20 |issue=5 |pages=1409–1419 |doi=10.1093/clinids/20.5.1409 |pmid=7620035 |jstor=4458566 }}</ref> ==Notes== {{reflist|group=note}} == References == {{Reflist}} ==Further reading== * {{cite journal |last1=Arnold |first1=David |title=Cholera and Colonialism in British India |journal=Past & Present |date=1986 |volume=113 |issue=113 |pages=118–151 |doi=10.1093/past/113.1.118 |jstor=650982 |pmid=11617906 }} * {{cite journal |last1=Azizi |first1=MH |last2=Azizi |first2=F |title=History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries |journal=Middle East Journal of Digestive Diseases |date=January 2010 |volume=2 |issue=1 |pages=51–55 |pmid=25197514 |pmc=4154910 }} * Bilson, Geoffrey. ''A Darkened House: Cholera in Nineteenth-Century Canada'' (U of Toronto Press, 1980). * {{cite journal |last1=Cooper |first1=Donald B. |title=The New 'Black Death': Cholera in Brazil, 1855-1856 |journal=Social Science History |date=1986 |volume=10 |issue=4 |pages=467–488 |doi=10.2307/1171027 |jstor=1171027 |pmid=11618140 }} * {{cite book |last1=Echenberg |first1=Myron |title=Africa in the Time of Cholera: A History of Pandemics from 1817 to the Present |date=2011 |isbn=978-0-521-18820-3 }} * {{cite journal |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Epidemics and Revolutions: Cholera in Nineteenth-Century Europe |journal=Past & Present |date=1988 |volume=120 |issue=120 |pages=123–146 |doi=10.1093/past/120.1.123 |jstor=650924 |pmid=11617908 }} * {{cite book |last1=Evans |first1=Richard J. |title=Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years |date=2005 |isbn=978-0-14-303636-4 }} * Gilbert, Pamela K. ''Cholera and Nation: Doctoring the Social Body in Victorian England" (SUNY Press, 2008). * {{Cite book|last=Hamlin|first=Christopher|title=Cholera: The Biography|publisher=Oxford University Press|year=2009}} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=Pandemics and the politics of difference: rewriting the history of internationalism through nineteenth-century cholera |journal=Journal of Global History |date=November 2020 |volume=15 |issue=3 |pages=394–407 |doi=10.1017/S1740022820000236 |s2cid=228940685 }} * {{cite journal |last1=Huber |first1=Valeska |title=THE UNIFICATION OF THE GLOBE BY DISEASE? THE INTERNATIONAL SANITARY CONFERENCES ON CHOLERA, 1851–1894 |journal=The Historical Journal |date=June 2006 |volume=49 |issue=2 |pages=453–476 |doi=10.1017/S0018246X06005280 |s2cid=162994263 }} * {{cite journal |last1=Jenson |first1=Deborah |last2=Szabo |first2=Victoria |title=Cholera in Haiti and Other Caribbean Regions, 19th Century |journal=Emerging Infectious Diseases |date=November 2011 |volume=17 |issue=11 |pages=2130–2135 |doi=10.3201/eid1711.110958 |pmid=22099117 |pmc=3310590 }} * {{cite book |last1=Kotar |first1=S. L. |last2=Gessler |first2=J. E. |title=Cholera: A Worldwide History |date=2014 |isbn=978-0-7864-7242-0 }} * {{Cite book|last=Kudlick|first=Catherine Jean|title=Cholera in Post-Revolutionary Paris: A Cultural History|publisher=University of California Press|year=1996|location=Berkeley}} * {{cite journal |last1=Legros |first1=Dominique |title=Global Cholera Epidemiology: Opportunities to Reduce the Burden of Cholera by 2030 |journal=The Journal of Infectious Diseases |date=15 October 2018 |volume=218 |issue=suppl_3 |pages=S137–S140 |doi=10.1093/infdis/jiy486 |pmid=30184102 |pmc=6207143 }} * {{cite journal |last1=Mukharji |first1=Projit Bihari |title=The 'Cholera Cloud' in the Nineteenth-Century 'British World': History of an Object-Without-an-Essence |journal=Bulletin of the History of Medicine |date=2012 |volume=86 |issue=3 |pages=303–332 |id={{INIST|26721136}} {{Project MUSE|492086}} |doi=10.1353/bhm.2012.0050 |pmid=23241908 |jstor=26305866 |s2cid=207267413 }} * {{cite book|last1=Rosenberg|first1=Charles E.|title=The Cholera Years: The United States in 1832, 1849, and 1866|date=1987|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-72677-9|author-link=Charles E. Rosenberg}} * {{cite journal |last1=Roth |first1=Mitchel |title=Cholera, Community, and Public Health in Gold Rush Sacramento and San Francisco |journal=Pacific Historical Review |date=1997 |volume=66 |issue=4 |pages=527–551 |doi=10.2307/3642236 |jstor=3642236 }} * Snowden, Frank M. ''Naples in the Time of Cholera, 1884-1911'' (Cambridge UP, 1995). * Vinten-Johansen, Peter, ed. ''Investigating Cholera in Broad Street: A History in Documents'' (Broadview Press, 2020). regarding 1850s in England. * Vinten-Johansen, Peter, et al. ''Cholera, chloroform, and the science of medicine: a life of John Snow'' (2003). == External links == {{Commons category|Cholera}} {{Wiktionary|Cholera}} * [https://web.archive.org/web/20130622144054/http://www.who.int/cholera/technical/prevention/control/en/ Prevention and control of cholera outbreaks: WHO policy and recommendations] * [https://web.archive.org/web/20060324155246/http://www.who.int/cholera/ Cholera]—[[World Health Organization]] * [https://www.cdc.gov/cholera/index.html Cholera – ''Vibrio cholerae'' infection]—[[Centers for Disease Control and Prevention]] * {{cite EB1911|wstitle=Cholera|volume=6|pages=262–267|short=1}} {{Medical condition classification and resources |DiseasesDB =29089 |ICD10 ={{ICD10|A|00||a|00}} |ICD9 ={{ICD9|001}} |MedlinePlus =000303 |eMedicineSubj =med |eMedicineTopic=351 |eMedicine_mult= |MeshID =D002771 |Orphanet=173 }} {{Cholera}} {{Diseases of Poverty}} {{Bacterial diseases}} {{Authority control}} 8cgw2606mxyqa5w2vnckbbf4f834156 0 936802 8476118 8462074 2022-07-27T20:35:25Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{մարզիկ}} '''Ստանիսլավ Լեոնովիչ''' ({{lang-ru|Станислав Викторович Леонович}}, {{ԱԾ}}). նախկին խորհրդային գեղասահորդ, Խորհրդային Միության զուգասահքի եռակի չեմպիոն։ Այժմ՝ մենասահորդների և սպորտային պարազույգերի մարզիչ [[Ֆրանսիա]]յում։ ԽՍՀՄ սպորտի վաստակավոր վարպետ ([[1982]]): ԽՍՀՄ վաստակավոր մարզիչ ([[1988]]): === Սպորտային կարիերա=== Սահել սկսել է 7 տարեկանից՝ ԲՍԱ ակումբում ([[Սվերդլովսկ]])։ Այնուհետև զույգ կազմելով Տատյանա Մուրատովայի հետ՝ մարզվել է Իգոր Քսենոֆոնտովի ղեկավարությամբ՝ ներկայացնելով «[[Սպարտակ]]» ակումբը<ref>{{Cite web |url=http://kiraivanova.nm.ru/1978spartakiadapic1736.jpg |title=Результаты IV Зимней Спартакиады народов СССР в Свердловске |accessdate=2019-08-05 |archive-date=2015-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150406115634/http://kiraivanova.nm.ru/1978spartakiadapic1736.jpg |dead-url=yes }}</ref>։ [[1977 թվական]]ին դարձել է սպորտի վարպետ։ 1977-78 թթ. մրցաշրջանից հանդես է եկել [[Մարինա Պեստովա]]յի հետ։ Զույգի մարզիչն է դառնում [[Ստանիսլավ Ժուկ]]ը։ [[1977 թվական]]ի [[դեկտեմբեր]]ին «Московские новости» թերթի մրցանակի համար մրցաշարում նրանք զբաղեցնում են երրորդ հորիզոնականը։ Սվերդլովսկում կայացած [[ԽՍՀՄ]] ժողովուրդների IV Ձմեռային սպարտակիադայում զույգը զբաղեցնում է 2-րդ հորիզոնականը։ Այս հաջողությունների շնորհիվ նրանք ընդգրկվում են ԽՍՀՄ ազգային հավաքականում։ Իրենց առաջին աշխարհի առաջնությունում զույգը կատարում է մեկ ձեռքով բարդ պահումներ, երկու պտույտ՝ եռակի լուց և եռակի ֆլիպ։ [[1980 թվական]]ի [[Եվրոպա]]յի և աշխարհի առաջնություններում առաջին անգամ ստանում են բրոնզե մեդալ։ Ս. Ա. Ժուկը ազատ ծրագրում մտցնում է քառակի պտույտում երկու պահում (դրանցից մեկը կատարվեց մեկ ձեռքով)։ [[1981 թվական]]ի ԽՍՀՄ առաջնության ազատ ծրագրի անհաջող ելույթի պատճառով զույգը չհայտնվեց ազգային հավաքականում և բաց թողեց Եվրոպայի ու աշխարհի առաջնությունները։ Այնուամենայնիվ, հաջորդ տարին նրանց ամենահաջողակ մրցաշրջանն էր։ Զույգը հաղթում է ԽՍՀՄ առաջնությունը և Եվրոպայի ու աշխարհի առաջնություններում ([[1982]]) զբաղեցնում է երկրորդ հորիզոնականը։ Դա հիմնականում պայմանավորված էր ծրագրի բարդացումով, որի մեջ ներառված էր բարդ պտույտ-ակսելը երեք ու կես պտույտով։ ԽՍՀՄ առաջնությունում երկրորդ հաղթանակից հետո [[1983 թվական]]ի Աշխարհի առաջնությանը Պեստովա/Լեոնովիչ զույգը անհաջող հանդես եկավ (պարընկերուհին եռակի սալխ նետման և կրկնակի ակսել ցատկի ժամանակ վայրէջք կատարեց զույգ ոտքով, արդյունքում դրանք չհաշվեցին), և զույգն ավարտեց իր սիրողական կարիերան։ Բարեկազմ, փխրուն, ցածրահասակ Մարինա Պեստովան և հակառակը` բարձրահասակ, աթլետիկ Ստանիսլավ Լեոնովիչը որպես զույգ զարմանալիորեն ներդաշնակորեն էին դիտվում սառույցի վրա և, համապատասխանաբար, հիմնված էին զույգով կատարված էլեմենտների վրա՝ տարբեր բարդ պահումներ։ 1977/78թթ. ազատ ծրագրում կատարեցին յոթ պահում՝ թեքումներ, տոդես և այլն։ Գեղասահքի պատմություն է մտել երկու զույգի ցուցադրական ելույթ՝ [[Մարինա Չերկասովա|Չերկասովա]]/Շախրայ և Պեստովա/Լեոնովիչ (իսկ հետո նույնիսկ երեք՝ Պերշինա/Ակբարով), ովքեր սառույցի վրա շարժվում և էլեմենտները կատարում էին սինխրոն (երաշժ.՝ Ա. Զացեպին «Երգ արջերի մասին»)։ === Մարզչական գործունեություն === Ավարտելով կարիերան՝ Լեոնովիչն անցավ մարզչական գործունեության։ Սկսեց մարզել [[Եկատերինա Գորդեևա|Գորդեևա]]/[[Սերգեյ Գրինկով|Գրինկով]] զույգին։ ԲԿՄԱ-ի ղեկավարության հետ Ս. Ա. Ժուկի կոնֆլիկտից հետո վերջինիս մոտից Լեոնովիչի ղեկավարությամբ մարզվելու են տեղափոխվում [[Աննա Կոնդրաշովա|Ա. Կոնդրաշովա]]ն, Ա. Ֆադեևը, վերադառնում է [[Եկատերինա Գորդեևա|Գորդեևա]]/[[Սերգեյ Գրինկով|Գրինկով]] զույգը, ում էլ Լեոնովիչը 1988 թվականին տարավ դեպի ոսկին։ 1990-ականների սկզբներին տեղափոխվել է [[Գրենոբլ]] ([[Ֆրանսիա]]), այնտեղ 2 տարի աշխատել է երեխաների հետ, հիմնականում՝ մենասահորդների հետ, եղել է նաև [[Փարիզ]]ում, որտեղ խորհրդատուն էր Աբիտբոլ/Բերնադի, ինչպես նաև այլ զույգերի<ref name="sport-express">[http://www.sport-express.ru/newspaper/2000-01-24/9_2/ Интервью С.Леоновича] газете «[[Спорт-Экспресс]]», [[24 января]] [[2000 год]]а</ref>։ [[1993]]-98 թվականներին ապրել և աշխատել է Ամնեվիլում<ref name="sport-express" />։ 1998 թվականից աշխատում է [[Փարիզ]]ի «Բերսիում»։ Մարզել է Աբիտբոլ/Բերնադի զույգին, այնուհետև մենասահորդուհի Վանեսսա Գյուսմերոլիին, Մարիլեն Պլա/Յաննիկ Բոներ<ref>{{isu name|id=00006239|name=М.Пла и Я.Бонер}}</ref> զույգին և այլոց։ === Անձնական կյանք === Ամուսնացած է նախկին գեղասահորդուհի Օլգա Մակարովայի հետ, ով էլ օգնում է նրան սաների համար ծրագրեր բեմադրել։ Զույգն ունի երկու դուստր։ === Սպորտային ձեռքբերումներ === * Մ. Պեստովայի հետ {| class="wikitable" |- !Մրցումներ/մրցաշրջան !1977—1978 !1978—1979 !1979—1980 !1980—1981 !1981—1982 !1982—1983 |- | Ձմեռային օլիմպիական խաղեր || || || align="center" | 4 || || || |- | Գեղասահքի աշխարհի առաջնություն ||align="center" | 7 ||align="center" | 5 ||align="center" bgcolor="cc9966" | 3 || ||align="center" bgcolor="silver" | 2 ||align="center" | 6 |- | Գեղասահքի Եվրոպայի առաջնություն ||align="center" | 7 ||align="center" | 4 ||align="center" bgcolor="cc9966" | 3 || ||align="center" bgcolor="silver" | 2 || |- | Գեղասահքի ԽՍՀՄ առաջնություն || ||align="center" bgcolor="silver" | 2 ||align="center" bgcolor="gold" | 1 || align="center" | 4 ||align="center" bgcolor="gold" | 1 ||align="center" bgcolor="gold" | 1 |- |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://solovieff.ru/main.mhtml?Part=57&PubID=323 Профиль на сайте В.Соловьёва] * [http://www.pairsonice.net/record.php?f=Pestova&m=Leonovich Результаты пары Пестова/Леонович на сайте pairsonice.net]{{ref-en}} {{DEFAULTSORT:Լեոնովիչ, Ստանիսլավ}} [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ սպորտի վաստակավոր վարպետներ]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ վաստակավոր մարզիչներ]] bwltsxpweosyav7n8mra9p1iikzh5vy 2 939871 8476079 8475582 2022-07-27T18:47:38Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:Top-importance physics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Absolute zero]]||36600||[[Բացարձակ զրո]]||27800|| ||76 |- |[[:en:Acceleration]]||21400||[[Արագացում]]||46400|| ||131 |- |[[:en:Acoustics]]||38100||[[Ձայնագիտություն]]||2600|| ||91 |- |[[:en:Age of the universe]]||32300||[[Տիեզերքի տարիք]]||6700|| ||48 |- |[[:en:André-Marie Ampère]]||19800||[[Անդրե Մարի Ամպեր]]||5100|| ||111 |- |[[:en:Angular momentum]]||85900||[[Իմպուլսի մոմենտ]]||23200|| ||75 |- |[[:en:Angular velocity]]||31200||[[Անկյունային արագություն]]||17000||այո||69 |- |[[:en:Antimatter]]||74500|| || || ||81 |- |[[:en:Astronomy]]||100700||[[Աստղագիտություն]]||34300|| ||284 |- |[[:en:Astrophysics]]||29700||[[Աստղաֆիզիկա]]||54000|| ||104 |- |[[:en:Atmospheric physics]]||16200|| || || ||28 |- |[[:en:Atom]]||123900||[[Ատոմ]]||58400|| ||214 |- |[[:en:Atomic nucleus]]||31400||[[Միջուկ (ատոմ)]]||13600|| ||114 |- |[[:en:Atomic physics]]||9100||[[Ատոմային ֆիզիկա]]||32800|| ||77 |- |[[:en:Atomic theory]]||44200|| || || ||60 |- |[[:en:Azimuthal quantum number]]||14000|| || || ||35 |- |[[:en:Background radiation]]||51800||[[Ճառագայթային ֆոն]]||76200|| ||27 |- |[[:en:John Bardeen]]||39300||[[Ջոն Բարդին]]||2600|| ||90 |- |[[:en:Big Bang]]||150500||[[Մեծ պայթյուն]]||4900|| ||158 |- |[[:en:Biophysics]]||15800||[[Կենսաֆիզիկա]]||9800|| ||91 |- |[[:en:Black body]]||47100||[[Բացարձակ սև մարմին]]||12600|| ||69 |- |[[:en:Black hole]]||164800||[[Սև խոռոչ]]||183300|| ||174 |- |[[:en:Niels Bohr]]||94800||[[Նիլս Բոր]]||7400|| ||169 |- |[[:en:Boltzmann constant]]||23000||[[Բոլցմանի հաստատուն]]||11400|| ||66 |- |[[:en:Ludwig Boltzmann]]||35600||[[Լյուդվիգ Բոլցման]]||2400|| ||83 |- |[[:en:Boson]]||9200||[[Բոզոն]]||7800|| ||88 |- |[[:en:Bubble chamber]]||7200||[[Բշտիկային խցիկ]]||3000|| ||45 |- |[[:en:Capacitance]]||33900||[[Ունակություն]]||4400|| ||72 |- |[[:en:Causality (physics)]]||15900||[[Պատճառականության սկզբունք]]||8800|| ||13 |- |[[:en:Cavendish experiment]]||23200|| || || ||31 |- |[[:en:CERN]]||101600||[[ՑԵՌՆ]]||3500|| ||97 |- |[[:en:Chaos theory]]||107900|| || || ||68 |- |[[:en:Charge conservation]]||18800||[[Լիցքի պահպանման օրենք]]||2900|| ||35 |- |[[:en:Chemical potential]]||28200||[[Քիմիական պոտենցիալ]]||9400|| ||37 |- |[[:en:Classical electromagnetism]]||12600||[[Էլեկտրադինամիկա]]||17400|| ||60 |- |[[:en:Classical mechanics]]||47300||[[Դասական մեխանիկա]]||9400||այո||117 |- |[[:en:Classical physics]]||8500||[[Դասական ֆիզիկա]]||7300|| ||61 |- |[[:en:Collider]]||12500|| || || ||24 |- |[[:en:Color charge]]||12100|| || || ||40 |- |[[:en:Computational physics]]||13700||[[Հաշվողական ֆիզիկա]]||7900|| ||32 |- |[[:en:Condensed matter physics]]||61100||[[Խտացված նյութի ֆիզիկա]]||4300|| ||53 |- |[[:en:Conservation law]]||18700||[[Պահպանման օրենքներ]]||8400|| ||52 |- |[[:en:Conservation of energy]]||39700||[[Էներգիայի պահպանման օրենք]]||69000|| ||96 |- |[[:en:Copenhagen interpretation]]||81300||[[Կոպենհագենյան մեկնաբանություն]]||21600|| ||38 |- |[[:en:Cosmological constant]]||44700||[[Կոսմոլոգիական հաստատուն]]||4200|| ||52 |- |[[:en:Cosmology]]||43400||[[Տիեզերագիտություն]]||7400|| ||104 |- |[[:en:Charles-Augustin de Coulomb]]||13400||[[Շառլ Օգյուստեն Կուլոն]]||2200|| ||93 |- |[[:en:Coulomb's law]]||43500||[[Կուլոնի օրենք]]||8600|| ||78 |- |[[:en:Marie Curie]]||120400||[[Մարի Կյուրի]]||132600|| ||213 |- |[[:en:Dark matter]]||131300|| || || ||94 |- |[[:en:Davisson–Germer experiment]]||16300||[[Դեյվիսոն-Ջերմերի փորձ]]||15200|| ||23 |- |[[:en:Diffraction]]||47500||[[Դիֆրակցիա]]||4900|| ||76 |- |[[:en:Paul Dirac]]||62500||[[Պոլ Դիրակ]]||4200|| ||117 |- |[[:en:Discovery of the neutron]]||74600|| || || ||6 |- |[[:en:Doppler effect]]||36700||[[Դոպլերի էֆեկտ]]||8200|| ||86 |- |[[:en:Double-slit experiment]]||60400||[[Կրկնակի ճեղքով փորձ]]||14800|| ||35 |- |[[:en:Down quark]]||11900||[[D-քվարկ]]||16600|| ||52 |- |[[:en:Albert Einstein]]||208700||[[Ալբերտ Այնշտայն]]||215600|| ||290 |- |[[:en:Electric charge]]||41400||[[Էլեկտրական լիցք]]||13300|| ||114 |- |[[:en:Electric current]]||35000||[[Էլեկտրական հոսանք]]||8600|| ||122 |- |[[:en:Electric field]]||34800||[[Էլեկտրական դաշտ]]||7400|| ||97 |- |[[:en:Electricity]]||82500||[[Էլեկտրականություն]]||7800|| ||182 |- |[[:en:Electromagnetic radiation]]||90400||[[Էլեկտրամագնիսական ճառագայթում]]||11500|| ||108 |- |[[:en:Electromagnetic spectrum]]||47400|| || || ||75 |- |[[:en:Electromagnetism]]||26700||[[Էլեկտրամագնիսականություն]]||15900|| ||105 |- |[[:en:Electron]]||155000||[[Էլեկտրոն]]||2300|| ||161 |- |[[:en:Electronic band structure]]||35800|| || || ||27 |- |[[:en:Elementary charge]]||19500||[[Տարրական էլեկտրական լիցք]]||11600|| ||49 |- |[[:en:Elementary particle]]||36100||[[Տարրական մասնիկներ]]||26000|| ||98 |- |[[:en:Energy]]||56600||[[Էներգիա]]||13200|| ||196 |- |[[:en:Entropy]]||112300||[[Էնտրոպիա]]||4500|| ||91 |- |[[:en:Equinox]]||39800||[[Գիշերահավասար]]||9700|| ||99 |- |[[:en:Experimental physics]]||14300|| || || ||41 |- |[[:en:Enrico Fermi]]||96900||[[Էնրիկո Ֆերմի]]||26600|| ||150 |- |[[:en:Feynman diagram]]||92700|| || || ||42 |- |[[:en:Richard Feynman]]||128300||[[Ռիչարդ Ֆեյնման]]||14400|| ||145 |- |[[:en:Field (physics)]]||33700||[[Դաշտ (ֆիզիկա)]]||6500|| ||58 |- |[[:en:First law of thermodynamics]]||93400||[[Թերմոդինամիկայի առաջին օրենք]]||13600|| ||65 |- |[[:en:First observation of gravitational waves]]||69200|| || || ||22 |- |[[:en:Fluid mechanics]]||20200||[[Հիդրոմեխանիկա]]||6200|| ||76 |- |[[:en:Force]]||91200||[[Ուժ]]||9900|| ||159 |- |[[:en:Friction]]||69500||[[Շփում (ֆիզիկա)]]||31200|| ||86 |- |[[:en:Galileo Galilei]]||132500||[[Գալիլեո Գալիլեյ]]||64800|| ||243 |- |[[:en:Gas]]||50500||[[Գազ]]||15100|| ||158 |- |[[:en:Gauge theory]]||46400|| || || ||34 |- |[[:en:Carl Friedrich Gauss]]||72200||[[Կառլ Գաուս]]||69500|| ||178 |- |[[:en:Geiger–Marsden experiments]]||35900|| || || ||35 |- |[[:en:Murray Gell-Mann]]||43800||[[Մարի Գել-Ման]]||3200|| ||82 |- |[[:en:General relativity]]||194700||[[Հարաբերականության ընդհանուր տեսություն]]||176500|| ||111 |- |[[:en:Geophysics]]||42500|| || || ||88 |- |[[:en:Glossary of physics]]||111300|| || || ||7 |- |[[:en:Gluon]]||24200||[[Գլյուոն]]||14900|| ||77 |- |[[:en:Grand Unified Theory]]||33100|| || || ||36 |- |[[:en:Gravitational wave]]||96600||[[Գրավիտացիոն ալիքներ]]||35200|| ||73 |- |[[:en:Gravity]]||62600||[[Ձգողականություն]]||34200|| ||166 |- |[[:en:William Rowan Hamilton]]||41700||[[Ուիլյամ Համիլտոն]]||84900|| ||78 |- |[[:en:Harmonic oscillator]]||34200|| || || ||49 |- |[[:en:Stephen Hawking]]||186600||[[Սթիվեն Հոքինգ]]||22100|| ||184 |- |[[:en:Heat]]||70400||[[Ջերմաքանակ]]||10900|| ||119 |- |[[:en:Werner Heisenberg]]||118700||[[Վերներ Հայզենբերգ]]||8900|| ||126 |- |[[:en:Heliocentrism]]||97900||[[Արևակենտրոն համակարգ]]||11100|| ||79 |- |[[:en:Higgs boson]]||240300||[[Հիգսի բոզոն]]||14000|| ||96 |- |[[:en:Higgs mechanism]]||54300|| || || ||29 |- |[[:en:History of physics]]||117100||[[Ֆիզիկայի պատմություն]]||189400|| ||51 |- |[[:en:Christiaan Huygens]]||134100||[[Քրիստիան Հյույգենս]]||4600|| ||110 |- |[[:en:Hydrogen atom]]||39900|| || || ||35 |- |[[:en:Imperial and US customary measurement systems]]||85300|| || || ||26 |- |[[:en:Inertia]]||23600||[[Իներցիա]]||2100|| ||87 |- |[[:en:Inertial frame of reference]]||66200||[[Իներցիալ հաշվարկման համակարգ]]||9300|| ||52 |- |[[:en:Infrared]]||77700||[[Ինֆրակարմիր ճառագայթներ]]||5300|| ||112 |- |[[:en:International System of Units]]||189400||[[Միավորների միջազգային համակարգ]]||16400|| ||137 |- |[[:en:Introduction to gauge theory]]||31700|| || || ||2 |- |[[:en:Kelvin]]||29300||[[Կելվին (չափման միավոր)]]||3000|| ||120 |- |[[:en:Kilogram]]||66000||[[Կիլոգրամ]]||5200|| ||139 |- |[[:en:Kinematics]]||56400||[[Կինեմատիկա]]||12900|| ||80 |- |[[:en:Kinetic energy]]||36500||[[Կինետիկ էներգիա]]||2000|| ||93 |- |[[:en:Lev Landau]]||35200||[[Լև Լանդաու]]||10800|| ||89 |- |[[:en:Laser]]||99300||[[Լազեր]]||13400|| ||115 |- |[[:en:Laws of thermodynamics]]||20300|| || || ||39 |- |[[:en:Lepton]]||42700||[[Լեպտոն]]||22500|| ||78 |- |[[:en:Light]]||47100||[[Լույս]]||10800|| ||195 |- |[[:en:Liquid]]||37000||[[Հեղուկ]]||2000|| ||130 |- |[[:en:List of baryons]]||58500|| || || ||12 |- |[[:en:List of mesons]]||54200|| || || ||10 |- |[[:en:List of particles]]||31500|| || || ||28 |- |[[:en:List of physical constants]]||18600|| || || ||3 |- |[[:en:List of unsolved problems in physics]]||95000||[[Ֆիզիկայի չլուծված խնդիրների ցանկ]]||7300||այո||29 |- |[[:en:M-theory]]||63300|| || || ||43 |- |[[:en:Magnetic field]]||94200||[[Մագնիսական դաշտ]]||11600||այո||109 |- |[[:en:Magnetism]]||45200||[[Մագնիսականություն]]||9500||այո||89 |- |[[:en:Mass]]||71500||[[Զանգված]]||21600|| ||153 |- |[[:en:Mass–energy equivalence]]||94600||[[Զանգվածի և էներգիայի համարժեքություն]]||8700|| ||77 |- |[[:en:Matter]]||84300||[[Մատերիա (ֆիզիկա)]]||5000|| ||143 |- |[[:en:Matter wave]]||39800||[[Դը Բրոյլի ալիք]]||14400|| ||46 |- |[[:en:Maxwell–Boltzmann distribution]]||35000||[[Մաքսվելի բաշխում]]||3500|| ||40 |- |[[:en:James Clerk Maxwell]]||83900||[[Ջեյմս Մաքսվել]]||171500|| ||142 |- |[[:en:Maxwell's equations]]||82200||[[Մաքսվելի հավասարումներ]]||8000|| ||78 |- |[[:en:Measurement]]||31800||[[Չափումներ]]||6400||այո||129 |- |[[:en:Mechanics]]||23300||[[Մեխանիկա]]||19300|| ||110 |- |[[:en:Meteorology]]||71300||[[Օդերևութաբանություն]]||5400|| ||151 |- |[[:en:Michelson–Morley experiment]]||89900||[[Մայքելսոնի փորձ]]||4100|| ||51 |- |[[:en:Modern physics]]||5800||[[Ժամանակակից ֆիզիկա]]||1500||այո||40 |- |[[:en:Molecular orbital]]||34000|| || || ||40 |- |[[:en:Molecule]]||25100||[[Մոլեկուլ]]||44100|| ||153 |- |[[:en:Momentum]]||69100||[[Իմպուլս (շարժման քանակ)]]||13000|| ||100 |- |[[:en:Motion]]||28600||[[Շարժում (ֆիզիկա)]]||4000|| ||109 |- |[[:en:Muon]]||48200||[[Մյուոն]]||17000|| ||70 |- |[[:en:Nature]]||85800||[[Բնություն]]||104900|| ||204 |- |[[:en:Neutrino]]||137100||[[Նեյտրինո]]||14500|| ||92 |- |[[:en:Neutron]]||100100||[[Նեյտրոն]]||1400|| ||132 |- |[[:en:Isaac Newton]]||128300||[[Իսահակ Նյուտոն]]||147500|| ||277 |- |[[:en:Newton's law of universal gravitation]]||43000||[[Նյուտոնի դասական ձգողության տեսություն]]||22500|| ||90 |- |[[:en:Newton's laws of motion]]||114600||[[Նյուտոնի օրենքներ]]||4200|| ||113 |- |[[:en:List of Nobel laureates in Physics]]||106400||[[Ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրների ցանկ]]||204000|| ||49 |- |[[:en:Nobel Prize in Physics]]||24300||[[Ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակ]]||5800|| ||104 |- |[[:en:Nuclear fission]]||73700||[[Միջուկի ճեղքում]]||87100|| ||100 |- |[[:en:Nuclear force]]||28000||[[Միջուկային ուժեր]]||3400|| ||44 |- |[[:en:Nuclear physics]]||37100||[[Միջուկային ֆիզիկա]]||10800|| ||99 |- |[[:en:Nucleon]]||33900||[[Նուկլոն]]||1000|| ||80 |- |[[:en:Oil drop experiment]]||24500|| || || ||36 |- |[[:en:J. Robert Oppenheimer]]||141800||[[Ռոբերտ Օպենհեյմեր]]||5100|| ||103 |- |[[:en:Optics]]||108200||[[Օպտիկա]]||14000||այո||119 |- |[[:en:Outline of physics]]||35200|| || || ||14 |- |[[:en:Particle]]||18100|| || || ||54 |- |[[:en:Particle accelerator]]||60200|| || || ||70 |- |[[:en:Particle physics]]||31900||[[Տարրական մասնիկների ֆիզիկա]]||18600|| ||93 |- |[[:en:Pauli exclusion principle]]||25500||[[Պաուլիի սկզբունք]]||24300|| ||67 |- |[[:en:Wolfgang Pauli]]||37600||[[Վոլֆգանգ Պաուլի]]||11800|| ||100 |- |[[:en:Philosophy of physics]]||29000|| || || ||27 |- |[[:en:Photon]]||101900||[[Ֆոտոն]]||113100|| ||112 |- |[[:en:Physical chemistry]]||14600||[[Ֆիզիկական քիմիա]]||7200|| ||105 |- |[[:en:Physical constant]]||24600||[[Ֆիզիկական հաստատուններ]]||19600|| ||65 |- |[[:en:Physical cosmology]]||75800|| || || ||42 |- |[[:en:Physical property]]||6400|| || || ||38 |- |[[:en:Physical quantity]]||18000||[[Ֆիզիկական մեծություն]]||5300||այո||71 |- |[[:en:Physicist]]||18400||[[Ֆիզիկոս]]|| || ||82 |- |[[:en:Physics]]||86000||[[Ֆիզիկա]]||32400|| ||285 |- |[[:en:Planck constant]]||47400||[[Պլանկի հաստատուն]]||27700|| ||78 |- |[[:en:Max Planck]]||54700||[[Մաքս Պլանկ]]||141700|| ||162 |- |[[:en:Plasma (physics)]]||70700||[[Պլազմա (ֆիզիկա)]]||10500|| ||116 |- |[[:en:Potential energy]]||44500||[[Պոտենցիալ էներգիա]]||4600|| ||80 |- |[[:en:Pressure]]||44700||[[Ճնշում]]||5400|| ||107 |- |[[:en:Principal quantum number]]||7900|| || || ||33 |- |[[:en:Proton]]||60700||[[Պրոտոն]]||8000|| ||148 |- |[[:en:Quantum computing]]||94300|| || || ||19 |- |[[:en:Quantum electrodynamics]]||46800||[[Քվանտային էլեկտրադինամիկա]]||4700|| ||58 |- |[[:en:Quantum field theory]]||105500||[[Դաշտի քվանտային տեսություն]]||30100|| ||67 |- |[[:en:Quantum mechanics]]||93100||[[Քվանտային մեխանիկա]]||24900|| ||151 |- |[[:en:Quantum number]]||28000||[[Քվանտային թվեր]]||3700|| ||55 |- |[[:en:Quark]]||78300||[[Քվարկ]]||7200|| ||97 |- |[[:en:Rutherford model]]||10300||[[Ատոմի մոլորակային մոդել]]||7700|| ||42 |- |[[:en:Ernest Rutherford]]||50900||[[Էռնեստ Ռեզերֆորդ]]||40500|| ||156 |- |[[:en:Scalar (physics)]]||7600||[[Սկալյար մեծություն]]||1400||այո||36 |- |[[:en:Schrödinger equation]]||71000||[[Շրյոդինգերի հավասարում]]||22700|| ||74 |- |[[:en:Erwin Schrödinger]]||58300||[[Էրվին Շրյոդինգեր]]||131400|| ||141 |- |[[:en:Schwarzschild radius]]||21800|| || || ||47 |- |[[:en:Scientific method]]||163100|| || || ||102 |- |[[:en:Second law of thermodynamics]]||91400||[[Ջերմադինամիկայի երկրորդ օրենք]]||5900|| ||65 |- |[[:en:Semiconductor]]||44400||[[Կիսահաղորդիչներ]]||6500|| ||108 |- |[[:en:William Shockley]]||63600||[[Ուիլյամ Շոկլի]]||2600|| ||81 |- |[[:en:SI base unit]]||14400||[[ՄՀ հիմնական միավորներ]]||20200|| ||48 |- |[[:en:Solid]]||40700||[[Պինդ մարմին]]||6800|| ||122 |- |[[:en:Solid angle]]||26600||[[Մարմնային անկյուն]]||1000|| ||45 |- |[[:en:Solid-state physics]]||9500|| || || ||44 |- |[[:en:Sound]]||36800||[[Ձայն]]||17500|| ||165 |- |[[:en:Space]]||34700||[[Տարածություն]]||40500|| ||104 |- |[[:en:Spacetime]]||197800||[[Տարածաժամանակ]]||15800|| ||92 |- |[[:en:Special relativity]]||137600||[[Հարաբերականության հատուկ տեսություն]]||23900|| ||110 |- |[[:en:Speed]]||19800|| || || ||79 |- |[[:en:Speed of light]]||142500||[[Լույսի արագություն]]||4300|| ||125 |- |[[:en:Spin (physics)]]||65000||[[Սպին]]||29600|| ||76 |- |[[:en:Standard Model]]||56900||[[Ստանդարտ մոդել]]||35400|| ||80 |- |[[:en:Star]]||146500||[[Աստղ]]||23900|| ||242 |- |[[:en:Statistical mechanics]]||37300||[[Վիճակագրական մեխանիկա]]||4100|| ||63 |- |[[:en:Statistical physics]]||8500||[[Վիճակագրական ֆիզիկա]]||8000|| ||35 |- |[[:en:Stellar evolution]]||49600|| || || ||54 |- |[[:en:Stern–Gerlach experiment]]||25300||[[Շտեռն-Գեռլախի փորձ]]||1900|| ||38 |- |[[:en:String theory]]||125300||[[Լարերի տեսություն]]||39800|| ||67 |- |[[:en:Strong interaction]]||18000||[[Ուժեղ փոխազդեցություն]]||50500|| ||96 |- |[[:en:Subatomic particle]]||24100||[[Ներատոմային մասնիկ]]||8400|| ||78 |- |[[:en:Sun]]||158400||[[Արեգակ]]||34300|| ||321 |- |[[:en:Symmetry (physics)]]||25100||[[Սիմետրիա (ֆիզիկա)]]||4300||այո||25 |- |[[:en:Telescope]]||27100||[[Աստղադիտակ]]||31800|| ||133 |- |[[:en:Temperature]]||101000||[[Ջերմաստիճան]]||39300|| ||143 |- |[[:en:Nikola Tesla]]||151900||[[Նիկոլա Տեսլա]]||166400|| ||192 |- |[[:en:Theoretical physics]]||25800||[[Տեսական ֆիզիկա]]||9200|| ||80 |- |[[:en:Theory of relativity]]||30500||[[Հարաբերականության տեսություն]]||15200|| ||124 |- |[[:en:Thermodynamic temperature]]||102600|| || || ||38 |- |[[:en:Thermodynamics]]||44500||[[Ջերմադինամիկա]]||4300|| ||136 |- |[[:en:Time]]||102600||[[Ժամանակ]]||101300|| ||228 |- |[[:en:Ultraviolet]]||108500||[[Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներ]]||11100|| ||109 |- |[[:en:Uncertainty principle]]||132100||[[Անորոշությունների սկզբունք]]||21500|| ||71 |- |[[:en:Unit of measurement]]||25400||[[Չափման միավորներ]]||4300|| ||90 |- |[[:en:Universe]]||130800||[[Տիեզերք]]||8600||այո||207 |- |[[:en:Up quark]]||12000||[[U-քվարկ]]||16500|| ||54 |- |[[:en:Vacuum]]||67700||[[Վակուում]]||11200|| ||121 |- |[[:en:Velocity]]||17500||[[Արագություն]]||3600|| ||131 |- |[[:en:Visible spectrum]]||20600||[[Տեսանելի ճառագայթում]]||5400|| ||71 |- |[[:en:W and Z bosons]]||38200||[[W- և Z-բոզոններ]]||17900|| ||51 |- |[[:en:Water]]||152000||[[Ջուր]]||13400||այո||301 |- |[[:en:Watt]]||31100||[[Վատտ (չափման միավոր)]]||1400||այո||107 |- |[[:en:Wave]]||53700||[[Ալիքներ]]||15300|| ||114 |- |[[:en:Wave function]]||92100||[[Ալիքային ֆունկցիա]]||37300|| ||56 |- |[[:en:Weak interaction]]||41800||[[Թույլ փոխազդեցություն]]||1600|| ||91 |- |[[:en:Weight]]||34700||[[Կշիռ]]||10700|| ||116 |- |[[:en:Steven Weinberg]]||39900||[[Սթիվեն Վայնբերգ]]||3200|| ||89 |- |[[:en:X-ray]]||101800||[[Ռենտգենյան ճառագայթներ]]||10900||այո||119 |- |[[:en:Yang Chen-Ning]]||26500||[[Չժեննին Յանգ]]||3500|| ||74 |- |[[:en:Zeroth law of thermodynamics]]||21100||[[Թերմոդինամիկայի զրոերորդ օրենք]]||11800|| ||48 |} == [[:en:Category:High-importance physics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:3D rotation group]]||67600|| || || ||13 |- |[[:en:Alexei Abrikosov (physicist)]]||12700||[[Ալեքսեյ Աբրիկոսով]]||31200|| ||76 |- |[[:en:Absolute magnitude]]||47400||[[Բացարձակ աստղային մեծություն]]||4400|| ||70 |- |[[:en:Absolute space and time]]||17700||[[Տարածություն և ժամանակ, Նյուտոնյան տեսություն]]||6300|| ||25 |- |[[:en:Absorption (electromagnetic radiation)]]||8300||[[Լույսի կլանում]]||6300|| ||29 |- |[[:en:Absorption band]]||11300|| || || ||19 |- |[[:en:Accelerometer]]||42100||[[Աքսելերոմետր]]||1600|| ||46 |- |[[:en:Acoustic resonance]]||23100|| || || ||15 |- |[[:en:Outline of acoustics]]||9900|| || || ||1 |- |[[:en:Action (physics)]]||19800||[[Գործողություն (ֆիզիկա)]]||12800|| ||35 |- |[[:en:AdS/CFT correspondence]]||54700|| || || ||20 |- |[[:en:Aerodynamics]]||40700||[[Աերոդինամիկա]]||4300|| ||77 |- |[[:en:Aeronautics]]||22900||[[Օդագնացություն]]||13400|| ||64 |- |[[:en:Jean le Rond d'Alembert]]||29900||[[Ժան Լը Ռոն Դ'Ալամբեր]]||4800|| ||101 |- |[[:en:Zhores Alferov]]||22800||[[Ժորես Ալֆյորով]]||4000|| ||76 |- |[[:en:Hannes Alfvén]]||28800||[[Հանես Ալֆվեն]]||4600|| ||73 |- |[[:en:Alpha decay]]||18800||[[Ալֆա-տրոհում]]||7900|| ||61 |- |[[:en:Alpha Magnetic Spectrometer]]||53800|| || || ||27 |- |[[:en:Alpha particle]]||30000||[[Ալֆա-մասնիկ]]||11200|| ||77 |- |[[:en:Luis Walter Alvarez]]||53000||[[Լուիս Ուոլթեր Ալվարես]]||2700|| ||73 |- |[[:en:American Institute of Physics]]||9700|| || || ||16 |- |[[:en:American Physical Society]]||20900|| || || ||30 |- |[[:en:Amorphous solid]]||14100|| || || ||53 |- |[[:en:Amount of substance]]||26600||[[Նյութի քանակ]]||8700|| ||58 |- |[[:en:Ampere]]||15700||[[Ամպեր (չափման միավոր)]]||1800|| ||113 |- |[[:en:Ampère's circuital law]]||31800|| || || ||58 |- |[[:en:Ampère's force law]]||18000||[[Ամպերի օրենք]]||4900|| ||24 |- |[[:en:Amplitude]]||12900||[[Ամպլիտուդ]]||1100|| ||72 |- |[[:en:Analytical dynamics]]||9300|| || || ||2 |- |[[:en:Carl David Anderson]]||8800||[[Կառլ Անդերսոն]]||1900|| ||76 |- |[[:en:Philip W. Anderson]]||30100||[[Ֆիլիպ Անդերսոն]]||6600|| ||66 |- |[[:en:Angstrom]]||17800||[[Անգստրեմ]]||1100|| ||85 |- |[[:en:Anders Jonas Ångström]]||10100||[[Անդերս Յոնաս Անգստրեմ]]||1800|| ||58 |- |[[:en:Angular displacement]]||14000|| || || ||15 |- |[[:en:Angular frequency]]||7700||[[Անկյունային հաճախություն]]||2700||այո||44 |- |[[:en:Angular momentum operator]]||48100|| || || ||16 |- |[[:en:Annalen der Physik]]||13800|| || || ||30 |- |[[:en:Annus mirabilis papers]]||28400|| || || ||14 |- |[[:en:Anomaly (physics)]]||21700|| || || ||10 |- |[[:en:Antiparticle]]||20100||[[Հակամասնիկներ]]||3000|| ||67 |- |[[:en:Antiproton]]||16300||[[Հակապրոտոն]]||9200|| ||51 |- |[[:en:Apparent magnitude]]||61300||[[Տեսանելի աստղային մեծություն]]||6200|| ||77 |- |[[:en:Edward Victor Appleton]]||22900||[[Էդուարդ Վիկտոր Էփլթոն]]||2200|| ||79 |- |[[:en:Applications of quantum mechanics]]||10600|| || || ||1 |- |[[:en:Applied mechanics]]||22600|| || || ||36 |- |[[:en:Archimedes]]||103900||[[Արքիմեդես]]||92100|| ||220 |- |[[:en:Archimedes' principle]]||23500||[[Արքիմեդի օրենք]]||4100|| ||75 |- |[[:en:Argonne National Laboratory]]||36600|| || || ||18 |- |[[:en:Svante Arrhenius]]||36000||[[Սվանտե Արենիուս]]||4200|| ||96 |- |[[:en:ArXiv]]||23600||[[ArXiv]]||11100|| ||54 |- |[[:en:Arthur Ashkin]]||18200||[[Արթուր Էշկին]]||8100|| ||62 |- |[[:en:Astronomia nova]]||28400|| || || ||23 |- |[[:en:Astronomical spectroscopy]]||48400|| || || ||31 |- |[[:en:Astroparticle physics]]||12400|| || || ||19 |- |[[:en:Atacama Large Millimeter Array]]||43500|| || || ||45 |- |[[:en:John Vincent Atanasoff]]||29000||[[Ջոն Աթանասով]]||4400|| ||44 |- |[[:en:Atmosphere]]||17600||[[Մթնոլորտ]]||15000|| ||123 |- |[[:en:Atmospheric science]]||13700||[[Մթնոլորտի գիտություն]]||23300|| ||38 |- |[[:en:Atomic clock]]||133500||[[Ատոմային ժամացույց]]||3400|| ||65 |- |[[:en:Atomic force microscopy]]||76100||[[Ատոմական ուժային մանրադիտակ]]||3700||այո||44 |- |[[:en:Atomic number]]||14000||[[Ատոմական համար]]||2100|| ||128 |- |[[:en:Atomic orbital]]||82200||[[Ատոմային օրբիտալ]]||4900|| ||72 |- |[[:en:Avogadro's law]]||10600||[[Ավոգադրոյի օրենք]]||8800|| ||66 |- |[[:en:B Reactor]]||23900|| || || ||9 |- |[[:en:Ballistics]]||21700||[[Ձգաբանություն]]||2100|| ||64 |- |[[:en:Band gap]]||22300|| || || ||27 |- |[[:en:Charles Glover Barkla]]||10000||[[Չարլզ Գլովեր Բարկլա]]||3600|| ||73 |- |[[:en:Barn (unit)]]||13200||[[Բառն]]||3100|| ||40 |- |[[:en:Baryon]]||29700||[[Բարիոն]]||1800|| ||74 |- |[[:en:Baryon asymmetry]]||19000|| || || ||18 |- |[[:en:Baryon number]]||7400|| || || ||37 |- |[[:en:Nikolay Basov]]||9600||[[Նիկոլայ Բասով]]||5900|| ||70 |- |[[:en:Henri Becquerel]]||22200||[[Անրի Բեքերել]]||3500|| ||102 |- |[[:en:Georg Bednorz]]||7300||[[Գեորգ Բեդնորց]]||7300|| ||66 |- |[[:en:Beer–Lambert law]]||22200|| || || ||38 |- |[[:en:Bell test]]||46400|| || || ||10 |- |[[:en:Alexander Graham Bell]]||142000||[[Ալեքսանդր Բելլ]]||11700|| ||145 |- |[[:en:John Stewart Bell]]||33300|| || || ||42 |- |[[:en:Bell's theorem]]||92400|| || || ||30 |- |[[:en:Berman flow]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Bernoulli's principle]]||75400||[[Բեռնուլիի հավասարում]]||2300|| ||63 |- |[[:en:Michael Berry (physicist)]]||11200|| || || ||20 |- |[[:en:Beta decay]]||59100||[[Բետա-տրոհում]]||19800|| ||68 |- |[[:en:Beta particle]]||13300||[[Բետա-մասնիկներ]]||8600|| ||73 |- |[[:en:Hans Bethe]]||66200||[[Հանս Բետե]]||17000|| ||85 |- |[[:en:Big Bang nucleosynthesis]]||33800|| || || ||35 |- |[[:en:Binding energy]]||14300||[[Կապի էներգիա]]||1800|| ||35 |- |[[:en:Gerd Binnig]]||9500||[[Գերդ Բինինգ]]||5800|| ||69 |- |[[:en:Biological thermodynamics]]||13800|| || || ||9 |- |[[:en:Biot–Savart law]]||20100||[[Բիո-Սավար-Լապլասի օրենք]]||17300|| ||63 |- |[[:en:Kristian Birkeland]]||18800|| || || ||30 |- |[[:en:BKS theory]]||16900|| || || ||1 |- |[[:en:Joseph Black]]||20600||[[Ջոզեֆ Բլեք]]||6300|| ||59 |- |[[:en:Patrick Blackett]]||26900||[[Պատրիկ Բլեկետ]]||3100|| ||68 |- |[[:en:Felix Bloch]]||15800||[[Ֆելիքս Բլոխ]]||5900|| ||73 |- |[[:en:Nicolaas Bloembergen]]||27100||[[Նիկոլաս Բլոմբերգեն]]||4600|| ||70 |- |[[:en:Hendrik Wade Bode]]||47600|| || || ||20 |- |[[:en:Nikolay Bogolyubov]]||37600||[[Նիկոլայ Բոգոլյուբով]]||6600|| ||40 |- |[[:en:Bohr magneton]]||9000||[[Բորի մագնետոն]]||12600|| ||35 |- |[[:en:Bohr model]]||63700||[[Բորի մոդել]]||14500|| ||71 |- |[[:en:Bohr radius]]||7100|| || || ||40 |- |[[:en:Aage Bohr]]||23300||[[Օգե Բոր]]||8200|| ||72 |- |[[:en:Boiling point]]||18300||[[Եռման ջերմաստիճան]]||6500|| ||88 |- |[[:en:Boiling water reactor]]||53300|| || || ||33 |- |[[:en:Boltzmann distribution]]||19200|| || || ||26 |- |[[:en:Boltzmann equation]]||36000||[[Բոլցմանի հավասարում]]||16000|| ||25 |- |[[:en:Boltzmann factor]]||100|| || || ||26 |- |[[:en:Boltzmann's entropy formula]]||10800|| || || ||16 |- |[[:en:Bonding in solids]]||12300|| || || ||7 |- |[[:en:Born rule]]||14900|| || || ||16 |- |[[:en:Max Born]]||63900||[[Մաքս Բոռն]]||48400|| ||108 |- |[[:en:Bose–Einstein condensate]]||77700||[[Բոզե-Այնշտայնի կոնդենսատ]]||25100|| ||59 |- |[[:en:Bose–Einstein statistics]]||38300||[[Բոզե-Այնշտայնի վիճակագրություն]]||10000|| ||49 |- |[[:en:Satyendra Nath Bose]]||32000||[[Շատենդրանաթ Բոզե]]||4100|| ||74 |- |[[:en:Walther Bothe]]||33800||[[Վալտեր Բոթե]]||4500|| ||69 |- |[[:en:Bottom quark]]||10300||[[B-քվարկ]]||9700|| ||46 |- |[[:en:Bound state]]||13200|| || || ||12 |- |[[:en:Boundary layer]]||47000||[[Սահմանային շերտ]]||1500|| ||30 |- |[[:en:Willard Boyle]]||11900||[[Վիլլարդ Բոյլ]]||2700|| ||62 |- |[[:en:Bra–ket notation]]||43300|| || || ||40 |- |[[:en:William Henry Bragg]]||31000||[[Ուիլյամ Հենրի Բրեգ]]||1900|| ||95 |- |[[:en:Lawrence Bragg]]||33500||[[Ուիլյամ Լորենս Բրեգ]]||2600|| ||82 |- |[[:en:Walter Houser Brattain]]||26800||[[Վոլտր Բրատեյն]]||8200|| ||72 |- |[[:en:Karl Ferdinand Braun]]||13600||[[Ֆերդինանդ Բրաուն]]||3000|| ||90 |- |[[:en:Auguste Bravais]]||4900||[[Օգյուստ Բրավե]]||3200|| ||36 |- |[[:en:Percy Williams Bridgman]]||18600||[[Պերսի Ուիլյամս Բրիջմեն]]||4500|| ||73 |- |[[:en:Brillouin zone]]||10600|| || || ||22 |- |[[:en:Bertram Brockhouse]]||7300||[[Բերթրամ Բրոքհաուզ]]||5600|| ||59 |- |[[:en:Louis de Broglie]]||33500||[[Լուի դը Բրոյլ]]||4300|| ||91 |- |[[:en:Brookhaven National Laboratory]]||27800|| || || ||32 |- |[[:en:Robert Brout]]||8000|| || || ||24 |- |[[:en:Brownian motion]]||52700||[[Բրոունյան շարժում]]||9900|| ||68 |- |[[:en:Buoyancy]]||28100|| || || ||56 |- |[[:en:Calorimeter (particle physics)]]||3700||[[Իոնացման կալորիմետր]]||2700|| ||14 |- |[[:en:Calorimetric Electron Telescope]]||8000|| || || ||5 |- |[[:en:Canonical ensemble]]||23500|| || || ||17 |- |[[:en:Carbon nanotube]]||120200||[[Ածխածնային նանոխողովակներ]]||12100|| ||55 |- |[[:en:Carnot heat engine]]||20600|| || || ||19 |- |[[:en:Cathode]]||24000||[[Կատոդ (այլ կիրառումներ)]]||1500|| ||65 |- |[[:en:Cauchy stress tensor]]||57300||[[Լարումների թենզոր]]||6100|| ||19 |- |[[:en:Causality]]||87600|| || || ||66 |- |[[:en:Celestial mechanics]]||17100||[[Երկնային մեխանիկա]]||11400|| ||58 |- |[[:en:Center of mass]]||34900||[[Զանգվածների կենտրոն]]||11100|| ||54 |- |[[:en:Centimetre]]||4300||[[Սանտիմետր]]||800|| ||93 |- |[[:en:Central force]]||4800|| || || ||29 |- |[[:en:Centrifugal force]]||41300||[[Կենտրոնախույս ուժ]]||1500|| ||68 |- |[[:en:Centripetal force]]||53800||[[Կենտրոնաձիգ ուժ]]||1500|| ||68 |- |[[:en:James Chadwick]]||64400||[[Ջեյմս Չադվիկ]]||3300|| ||93 |- |[[:en:Chain reaction]]||17300||[[Շղթայական ռեակցիաներ]]||13500|| ||47 |- |[[:en:Owen Chamberlain]]||8400||[[Օուեն Չեմբեռլեն]]||2200|| ||65 |- |[[:en:Subrahmanyan Chandrasekhar]]||57500||[[Սուբռահմանյան Չանդրասեկհար]]||4300|| ||84 |- |[[:en:Charge density]]||22800||[[Լիցքի խտություն]]||2900|| ||33 |- |[[:en:Charm quark]]||7600||[[C-քվարկ]]||9600|| ||49 |- |[[:en:Georges Charpak]]||14700||[[Ժորժ Շարպակ]]||10800|| ||73 |- |[[:en:Chemical physics]]||4700|| || || ||27 |- |[[:en:Cherenkov radiation]]||35200||[[Վավիլով-Չերենկովի էֆեկտ]]||6600|| ||57 |- |[[:en:Pavel Cherenkov]]||6200||[[Պավել Չերենկով]]||3500|| ||72 |- |[[:en:Chiral media]]||29900|| || || ||1 |- |[[:en:Chirality]]||31100|| || || ||14 |- |[[:en:Chronology of the universe]]||139500||[[Տիեզերքի ժամանակագրություն]]||13000|| ||31 |- |[[:en:Steven Chu]]||47100||[[Սթիվեն Չու]]||8600|| ||71 |- |[[:en:Circular motion]]||31600|| || || ||46 |- |[[:en:Circular polarization]]||37700|| || || ||9 |- |[[:en:Circulation (physics)]]||7700|| || || ||11 |- |[[:en:Benoît Paul Émile Clapeyron]]||7100||[[Բենուա Պոլ Էմիլ Կլապեյրոն]]||2000|| ||49 |- |[[:en:Classical field theory]]||27700||[[Դաշտի դասական տեսություն]]||9800|| ||22 |- |[[:en:Classical limit]]||12400|| || || ||7 |- |[[:en:Classical unified field theories]]||15800|| || || ||7 |- |[[:en:Rudolf Clausius]]||16500||[[Ռուդոլֆ Կլաուզիուս]]||9000|| ||74 |- |[[:en:Closed system]]||7000|| || || ||32 |- |[[:en:CNO cycle]]||35500|| || || ||44 |- |[[:en:COBRA Experiment]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Cockcroft–Walton generator]]||11000|| || || ||18 |- |[[:en:John Cockcroft]]||47400||[[Ջոն Կոկրոֆտ]]||2300|| ||73 |- |[[:en:Claude Cohen-Tannoudji]]||12300||[[Կլոդ Կոեն-Թուննիջի]]||7400|| ||64 |- |[[:en:Samuel T. Cohen]]||23900|| || || ||19 |- |[[:en:Coherence (physics)]]||30100||[[Կոհերենտություն]]||5100|| ||43 |- |[[:en:Coherence (units of measurement)]]||20700|| || || ||2 |- |[[:en:Cold fusion]]||146000|| || || ||34 |- |[[:en:Collider Detector at Fermilab]]||25300|| || || ||9 |- |[[:en:Colloid]]||44100||[[Կոլոիդների համակարգեր]]||8900|| ||67 |- |[[:en:Combustion]]||49700||[[Այրում (երևույթ)]]||81000|| ||83 |- |[[:en:Communicating vessels]]||2900||[[Հաղորդակից անոթներ]]||1300|| ||32 |- |[[:en:Compton Gamma Ray Observatory]]||19700|| || || ||34 |- |[[:en:Compton wavelength]]||11800|| || || ||22 |- |[[:en:Arthur Compton]]||37200||[[Արթուր Քոմփթոն]]||2800|| ||82 |- |[[:en:Karl Taylor Compton]]||16100|| || || ||19 |- |[[:en:Computational fluid dynamics]]||66200|| || || ||33 |- |[[:en:Computational science]]||33200|| || || ||26 |- |[[:en:Conformal field theory]]||40800|| || || ||17 |- |[[:en:Conservation of mass]]||24900||[[Զանգվածի պահպանման օրենք]]||2800||այո||67 |- |[[:en:Conservative force]]||11200|| || || ||38 |- |[[:en:Constant of motion]]||9700|| || || ||13 |- |[[:en:Contact mechanics]]||66800||[[Կոնտակտային լարումներ]]||3600|| ||18 |- |[[:en:Convection]]||54100||[[Կոնվեկցիա]]||4300|| ||69 |- |[[:en:Cooper pair]]||9900|| || || ||28 |- |[[:en:Leon Cooper]]||9700||[[Լեոն Կուպեր]]||1900|| ||69 |- |[[:en:Nicolaus Copernicus]]||157500||[[Նիկոլայ Կոպեռնիկոս]]||28000|| ||193 |- |[[:en:Coriolis force]]||82300||[[Կորիոլիսի ուժ]]||2300|| ||73 |- |[[:en:Allan MacLeod Cormack]]||5700|| || || ||51 |- |[[:en:Eric Allin Cornell]]||9300|| || || ||60 |- |[[:en:Correspondence principle]]||19900||[[Համապատասխանության սկզբունք]]||13900|| ||30 |- |[[:en:Cosmic Background Explorer]]||33700|| || || ||32 |- |[[:en:Cosmic microwave background]]||107000||[[Մնացորդային ճառագայթում]]||19200|| ||76 |- |[[:en:Cosmic ray]]||94700||[[Տիեզերական ճառագայթներ]]||5400|| ||84 |- |[[:en:Cosmic variance]]||7800|| || || ||3 |- |[[:en:Cosmological principle]]||28100||[[Կոսմոլոգիական սկզբունք]]||20100|| ||36 |- |[[:en:Cosmos]]||35500||[[Տիեզերք (փիլիսոփայություն)]]||9300|| ||56 |- |[[:en:Coulomb]]||7900||[[Կուլոն (չափման միավոր)]]||600||այո||90 |- |[[:en:Cowan–Reines neutrino experiment]]||13500|| || || ||11 |- |[[:en:Clyde Cowan]]||9000|| || || ||22 |- |[[:en:CP violation]]||34400|| || || ||24 |- |[[:en:CPT symmetry]]||11500||[[Լյուդերս-Պաուլիի թեորեմ]]||5700|| ||28 |- |[[:en:Critical mass]]||19500||[[Կրիտիկական զանգված]]||600|| ||49 |- |[[:en:Critical point (thermodynamics)]]||21200||[[Կրիտիկական կետ]]||1000|| ||59 |- |[[:en:James Cronin]]||15500||[[Ջեյմս Կրոնին]]||11600|| ||63 |- |[[:en:Cross section (physics)]]||37200||[[Էֆեկտիվ լայնական կտրվածք]]||2200|| ||35 |- |[[:en:Crystal]]||29700||[[Բյուրեղ]]||6700|| ||104 |- |[[:en:Crystal structure]]||43500||[[Բյուրեղային կառուցվածք]]||5700|| ||61 |- |[[:en:Crystallization]]||30700||[[Բյուրեղացում]]||3300|| ||57 |- |[[:en:Crystallography]]||25600||[[Բյուրեղագիտություն]]||3900|| ||82 |- |[[:en:Curie temperature]]||46300||[[Կյուրիի ջերմաստիճան]]||2100|| ||48 |- |[[:en:Pierre Curie]]||33000||[[Պիեռ Կյուրի]]||3500|| ||116 |- |[[:en:Curved mirror]]||17700|| || || ||29 |- |[[:en:Cyclic model]]||13400|| || || ||19 |- |[[:en:Cyclotron radiation]]||5900|| || || ||12 |- |[[:en:D-brane]]||22300|| || || ||17 |- |[[:en:D'Alembert's principle]]||11600||[[Դ'Ալամբերի սկզբունք]]||1600|| ||29 |- |[[:en:Gustaf Dalén]]||9500||[[Նիլս Դալեն]]||1900|| ||77 |- |[[:en:Dalton (unit)]]||34000||[[Զանգվածի ատոմական միավոր]]||3400|| ||75 |- |[[:en:Dark energy]]||80300||[[Մութ էներգիա]]||2400||այո||72 |- |[[:en:Data analysis]]||84300|| || || ||37 |- |[[:en:Data science]]||16700||[[Տվյալների գիտություն]]||39200|| ||43 |- |[[:en:Raymond Davis Jr.]]||11400||[[Ռայմոնդ Դեյվիս]]||4000|| ||60 |- |[[:en:Clinton Davisson]]||8100||[[Քլինտոն Դևիսոն]]||2100|| ||77 |- |[[:en:John M. Dawson]]||9000|| || || ||5 |- |[[:en:Daylight]]||5000|| || || ||43 |- |[[:en:De revolutionibus orbium coelestium]]||40200|| || || ||34 |- |[[:en:Debye length]]||19400|| || || ||22 |- |[[:en:Peter Debye]]||36300||[[Պետեր Դեբայ]]||4200|| ||76 |- |[[:en:Decay energy]]||4600|| || || ||30 |- |[[:en:Decay product]]||3400|| || || ||32 |- |[[:en:Decibel]]||76500||[[Դեցիբել]]||2800|| ||66 |- |[[:en:Defining equation (physics)]]||32700|| || || ||3 |- |[[:en:Deformation (engineering)]]||16600|| || || ||11 |- |[[:en:Degenerate energy levels]]||39300|| || || ||21 |- |[[:en:Hans Georg Dehmelt]]||9400||[[Հանս Գեորգ Դեմելտ]]||3100|| ||59 |- |[[:en:Delta potential]]||16800|| || || ||8 |- |[[:en:Density]]||33200||[[Խտություն]]||10200|| ||119 |- |[[:en:Density functional theory]]||73500|| || || ||28 |- |[[:en:Density of states]]||37000|| || || ||18 |- |[[:en:Deposition (phase transition)]]||3200|| || || ||38 |- |[[:en:DESY]]||28400|| || || ||24 |- |[[:en:Determinism]]||84200||[[Դետերմինիզմ]]||3700|| ||72 |- |[[:en:Deterministic simulation]]||8500|| || || ||2 |- |[[:en:Detonation]]||16700||[[Դետոնացում]]||3100|| ||32 |- |[[:en:James Dewar]]||18400||[[Ջեյմս Դյուար]]||2300|| ||57 |- |[[:en:Diamagnetism]]||20400||[[Դիամագնիսականություն]]||8700|| ||55 |- |[[:en:Dielectric]]||37100||[[Դիէլեկտրիկներ]]||11800|| ||59 |- |[[:en:Diffraction grating]]||46100||[[Դիֆրակցիոն ցանց]]||9700|| ||38 |- |[[:en:Diffuse sky radiation]]||19000|| || || ||16 |- |[[:en:Diffusion]]||58200||[[Դիֆուզիա]]||9200|| ||81 |- |[[:en:Diffusion equation]]||6700|| || || ||17 |- |[[:en:Dimensional analysis]]||95100||[[Չափայնություն]]||1700|| ||34 |- |[[:en:Diode]]||65100||[[Դիոդ]]||3700|| ||120 |- |[[:en:Dirac delta function]]||89400|| || || ||47 |- |[[:en:Dirac equation]]||74900||[[Դիրակի հավասարում]]||2100|| ||46 |- |[[:en:Discovery of nuclear fission]]||97900|| || || ||5 |- |[[:en:Dispersion (optics)]]||34100||[[Լույսի դիսպերսիա]]||6200|| ||61 |- |[[:en:Dispersion (water waves)]]||30700|| || || ||4 |- |[[:en:Dispersive prism]]||13400|| || || ||9 |- |[[:en:Displacement (geometry)]]||4700|| || || ||52 |- |[[:en:Displacement current]]||28900|| || || ||33 |- |[[:en:Distance]]||25700||[[Հեռավորություն (երկրաչափություն)]]||43000|| ||104 |- |[[:en:Distance modulus]]||6700|| || || ||18 |- |[[:en:Divergence]]||31500||[[Տարամիտություն]]||8300|| ||51 |- |[[:en:Divergence theorem]]||42000||[[Գաուս-Օստոգրադսկու թեորեմ]]||5400|| ||34 |- |[[:en:Doping (semiconductor)]]||34500|| || || ||36 |- |[[:en:Doppler cooling]]||18300|| || || ||7 |- |[[:en:Drag (physics)]]||41900||[[Ճակատային դիմադրություն]]||10600|| ||50 |- |[[:en:Ductility]]||24500|| || || ||51 |- |[[:en:Dye-sensitized solar cell]]||75600|| || || ||22 |- |[[:en:Dynamics (mechanics)]]||6500||[[Դինամիկա (մեխանիկա)]]||9300|| ||81 |- |[[:en:Freeman Dyson]]||82900||[[Ֆրիմեն Դայսոն]]||10900|| ||65 |- |[[:en:Eddington number]]||7000|| || || ||8 |- |[[:en:Arthur Eddington]]||52800||[[Արթուր Էդինգտոն]]||2900|| ||69 |- |[[:en:Effusion]]||7700|| || || ||23 |- |[[:en:Ehrenfest theorem]]||17300|| || || ||27 |- |[[:en:Paul Ehrenfest]]||22600||[[Պաուլ Էրենֆեստ]]||137100|| ||45 |- |[[:en:Eightfold way (physics)]]||19100|| || || ||15 |- |[[:en:Einstein coefficients]]||25600|| || || ||8 |- |[[:en:Einstein field equations]]||35200||[[Այնշտայնի դաշտի հավասարումներ]]||41100|| ||49 |- |[[:en:Einstein notation]]||14000|| || || ||30 |- |[[:en:Artur Ekert]]||14000|| || || ||13 |- |[[:en:Elastic collision]]||24100|| || || ||26 |- |[[:en:Elastic scattering]]||4100|| || || ||10 |- |[[:en:Elasticity (physics)]]||19600||[[Առաձգականություն]]||1800|| ||65 |- |[[:en:Electric battery]]||67300|| || || ||101 |- |[[:en:Electric dipole spin resonance]]||22000|| || || ||1 |- |[[:en:Electric displacement field]]||11800|| || || ||35 |- |[[:en:Electric flux]]||4700|| || || ||46 |- |[[:en:Electric generator]]||31400||[[Էլեկտրական գեներատոր]]||8400|| ||78 |- |[[:en:Electric heating]]||25600|| || || ||26 |- |[[:en:Electric motor]]||119200||[[Էլեկտրական շարժիչ]]||3500|| ||90 |- |[[:en:Electric potential]]||17800|| || || ||65 |- |[[:en:Electric potential energy]]||21800|| || || ||23 |- |[[:en:Electric power]]||16700||[[Էլեկտրական հզորություն]]||800|| ||67 |- |[[:en:Electric susceptibility]]||11700|| || || ||26 |- |[[:en:Electrical impedance]]||30800||[[Էլեկտրական իմպեդանս]]||6900|| ||62 |- |[[:en:Electrical resistivity and conductivity]]||71200|| || || ||16 |- |[[:en:Electromagnetic field]]||30100||[[Էլեկտրամագնիսական դաշտ]]||11000|| ||74 |- |[[:en:Electromagnetic induction]]||25900||[[Էլեկտրամագնիսական ինդուկցիա]]||9400|| ||74 |- |[[:en:Electromagnetic wave equation]]||21900|| || || ||17 |- |[[:en:Electromotive force]]||52300||[[Էլեկտրաշարժ ուժ]]||3000|| ||64 |- |[[:en:Electron configuration]]||60500|| || || ||68 |- |[[:en:Electron diffraction]]||43300||[[Էլեկտրոնների դիֆրակցիա]]||12500|| ||29 |- |[[:en:Electron hole]]||14300|| || || ||37 |- |[[:en:Electron microscope]]||57000||[[Էլեկտրոնային մանրադիտակ]]||8900|| ||73 |- |[[:en:Electron neutrino]]||9900||[[Էլեկտրոնային նեյտրինո]]||8500|| ||33 |- |[[:en:Electron shell]]||28800|| || || ||60 |- |[[:en:Electron-beam lithography]]||33500|| || || ||19 |- |[[:en:Electron–positron annihilation]]||6900|| || || ||17 |- |[[:en:Electrospray ionization]]||44100|| || || ||12 |- |[[:en:Electrostatic generator]]||36400|| || || ||21 |- |[[:en:Electrostatic induction]]||17900|| || || ||42 |- |[[:en:Electrostatics]]||33700||[[Էլեկտրաստատիկա]]||8900|| ||79 |- |[[:en:Electroweak interaction]]||22900||[[Էլեկտրաթույլ փոխազդեցություն]]||11400|| ||42 |- |[[:en:George F. R. Ellis]]||15800||[[Ջորջ Էլլիս]]||9300|| ||20 |- |[[:en:Embodied energy]]||28400|| || || ||11 |- |[[:en:Emission spectrum]]||22900|| || || ||48 |- |[[:en:Endothermic process]]||6500|| || || ||16 |- |[[:en:Energy conversion efficiency]]||29700||[[Օգտակար գործողության գործակից]]||3300|| ||41 |- |[[:en:Energy density]]||59100|| || || ||27 |- |[[:en:Energy level]]||22900|| || || ||42 |- |[[:en:Ensemble (mathematical physics)]]||24500|| || || ||20 |- |[[:en:Ensemble interpretation]]||52100|| || || ||8 |- |[[:en:Enthalpy]]||43800||[[Էնտալպիա]]||15400|| ||71 |- |[[:en:Entropy (classical thermodynamics)]]||16700||[[Էնտրոպիա (թերմոդինամիկա)]]||12400|| ||5 |- |[[:en:Entropy (energy dispersal)]]||20100|| || || ||1 |- |[[:en:Entropy (order and disorder)]]||23900|| || || ||1 |- |[[:en:Entropy (statistical thermodynamics)]]||18300|| || || ||10 |- |[[:en:Entropy as an arrow of time]]||34100|| || || ||4 |- |[[:en:Entropy of mixing]]||30900|| || || ||7 |- |[[:en:Environmental impact of wind power]]||133500|| || || ||7 |- |[[:en:Equation of state]]||37300||[[Վիճակի հավասարումներ]]||42300|| ||47 |- |[[:en:Equations for a falling body]]||12100|| || || ||11 |- |[[:en:Equilibrium thermodynamics]]||3300|| || || ||6 |- |[[:en:Equipartition theorem]]||92400|| || || ||25 |- |[[:en:Equipotential]]||5100|| || || ||10 |- |[[:en:Equivalence principle]]||60800||[[Համարժեքության սկզբունք]]||15700|| ||44 |- |[[:en:Leo Esaki]]||13200||[[Լեո Էսակի]]||3100|| ||67 |- |[[:en:Escape velocity]]||27400||[[Երկրորդ տիեզերական արագություն]]||3200||այո||71 |- |[[:en:Euclidean vector]]||61400|| || || ||91 |- |[[:en:Euler equations (fluid dynamics)]]||77400|| || || ||22 |- |[[:en:Leonhard Euler]]||97000||[[Լեոնարդ Էյլեր]]||188100|| ||173 |- |[[:en:Event horizon]]||25900||[[Իրադարձությունների հորիզոն]]||10200|| ||68 |- |[[:en:Exchange symmetry]]||100|| || || ||24 |- |[[:en:Excited state]]||8400||[[Գրգռում (ֆիզիկա)]]||3900|| ||38 |- |[[:en:Exoplanet]]||140600||[[Էկզոմոլորակ]]||30700|| ||99 |- |[[:en:Exothermic process]]||7400|| || || ||18 |- |[[:en:Expansion of the universe]]||67000||[[Տիեզերքի ընդլայնում]]||9300|| ||42 |- |[[:en:Expectation value (quantum mechanics)]]||13100|| || || ||6 |- |[[:en:Farad]]||13900||[[Ֆարադ]]||1300||այո||75 |- |[[:en:Faraday effect]]||24000||[[Ֆարադեյի երևույթ]]||1400|| ||33 |- |[[:en:Michael Faraday]]||66100||[[Մայքլ Ֆարադեյ]]||22600|| ||162 |- |[[:en:Faster-than-light neutrino anomaly]]||59600|| || || ||3 |- |[[:en:Fermat's principle]]||59600||[[Ֆերմայի սկզբունք]]||2100|| ||41 |- |[[:en:Fermi level]]||23900|| || || ||16 |- |[[:en:Fermi surface]]||11700|| || || ||13 |- |[[:en:Fermi–Dirac statistics]]||30800||[[Ֆերմի-Դիրակի վիճակագրություն]]||18500|| ||43 |- |[[:en:Fermi's golden rule]]||27700|| || || ||20 |- |[[:en:Fermilab]]||62800|| || || ||40 |- |[[:en:Fermion]]||7100||[[Ֆերմիոն]]||5400||այո||90 |- |[[:en:Ferromagnetism]]||31800||[[Ֆեռոմագնիսականություն]]||8000|| ||61 |- |[[:en:Albert Fert]]||10500||[[Ալբեր Ֆերտ]]||4900|| ||72 |- |[[:en:Fictitious force]]||62900||[[Իներցիայի ուժ]]||1000|| ||38 |- |[[:en:Fine structure]]||17200|| || || ||26 |- |[[:en:Fine-structure constant]]||60500||[[Նուրբ կառուցվածքի հաստատուն]]||20300|| ||43 |- |[[:en:Val Logsdon Fitch]]||20000||[[Վալ Ֆիտչ]]||5400|| ||60 |- |[[:en:Fizeau–Foucault apparatus]]||27600|| || || ||12 |- |[[:en:Flame]]||21300|| || || ||69 |- |[[:en:Flavour (particle physics)]]||24500|| || || ||32 |- |[[:en:Flight]]||35000||[[Սավառնում]]||1300|| ||69 |- |[[:en:Flow visualization]]||5600|| || || ||5 |- |[[:en:Fluctuation theorem]]||23200|| || || ||7 |- |[[:en:Fluctuation-dissipation theorem]]||28700|| || || ||11 |- |[[:en:Fluid]]||9400|| || || ||71 |- |[[:en:Fluid dynamics]]||35500|| || || ||51 |- |[[:en:Fluorescence]]||92100||[[Ֆլուորեսցենցիա]]||11000||այո||62 |- |[[:en:Flux]]||29000||[[Վեկտորական դաշտի հոսք]]||2000|| ||41 |- |[[:en:Focal length]]||15700|| || || ||52 |- |[[:en:Focus (optics)]]||4200||[[Կիզակետ]]||1000|| ||53 |- |[[:en:Force carrier]]||6000|| || || ||15 |- |[[:en:Foucault pendulum]]||32800||[[Ֆուկոյի ճոճանակ]]||4500||այո||64 |- |[[:en:Léon Foucault]]||13400||[[Լեոն Ֆուկո]]||3000|| ||76 |- |[[:en:Four-momentum]]||20200|| || || ||23 |- |[[:en:Four-vector]]||46700|| || || ||29 |- |[[:en:Fourier optics]]||73800|| || || ||15 |- |[[:en:William Alfred Fowler]]||18000||[[Ուիլյամ Ալֆրեդ Ֆաուլեր]]||3000|| ||66 |- |[[:en:Franck–Hertz experiment]]||33200||[[Ֆրանկ-Հերցի փորձ]]||5700||այո||34 |- |[[:en:James Franck]]||34700||[[Ջեյմս Ֆրանկ]]||3500|| ||80 |- |[[:en:Ilya Frank]]||7100||[[Իլյա Ֆրանկ]]||4100|| ||67 |- |[[:en:Rosalind Franklin]]||144400||[[Ռոզալինդ Ֆրանկլին]]||4800|| ||91 |- |[[:en:Franklin's electrostatic machine]]||27500|| || || ||3 |- |[[:en:Fraunhofer diffraction]]||23100|| || || ||20 |- |[[:en:Fraunhofer lines]]||11100||[[Ֆրաունհոֆերյան գծեր]]||1400|| ||44 |- |[[:en:Joseph von Fraunhofer]]||21500|| || || ||66 |- |[[:en:Free body diagram]]||14100|| || || ||19 |- |[[:en:Freezing]]||13500|| || || ||59 |- |[[:en:Frequency]]||20900||[[Հաճախություն]]||9000|| ||119 |- |[[:en:Fresnel equations]]||69600|| || || ||24 |- |[[:en:Augustin-Jean Fresnel]]||207900||[[Օգյուստեն Ֆրենել]]||2200|| ||68 |- |[[:en:Jerome Isaac Friedman]]||9400||[[Ջերոմ Այզեկ Ֆրիդման]]||2100|| ||63 |- |[[:en:Friedmann equations]]||22500||[[Ֆրիդմանի հավասարումներ]]||11400|| ||31 |- |[[:en:Functional integration]]||9100|| || || ||4 |- |[[:en:Fundamental interaction]]||40900||[[Հիմնարար փոխազդեցություններ]]||12100|| ||72 |- |[[:en:Fundamental thermodynamic relation]]||14300|| || || ||9 |- |[[:en:Fusibility]]||2200|| || || ||7 |- |[[:en:Fusion power]]||170600||[[Ջերմամիջուկային կառավարվող սինթեզ]]||16700|| ||35 |- |[[:en:Dennis Gabor]]||21400||[[Դենիս Գաբոր]]||2300|| ||82 |- |[[:en:Galaxy formation and evolution]]||25600|| || || ||29 |- |[[:en:Galilean invariance]]||9400|| || || ||21 |- |[[:en:Galilean transformation]]||17600||[[Գալիլեյի ձևափոխություններ]]||8100|| ||41 |- |[[:en:Gamma ray]]||56000||[[Գամմա ճառագայթներ]]||7100|| ||94 |- |[[:en:Gamma-ray burst]]||100500|| || || ||53 |- |[[:en:George Gamow]]||38700|| || || ||59 |- |[[:en:Crispin Gardiner]]||20100|| || || ||3 |- |[[:en:Gas laws]]||8900|| || || ||30 |- |[[:en:Gauge boson]]||6100||[[Տրամաչափային բոզոն]]||6500|| ||57 |- |[[:en:Gauss's law]]||28000||[[Գաուսի օրենք]]||6700||այո||71 |- |[[:en:Gay-Lussac's law]]||14000||[[Գեյ-Լյուսակի օրենք]]||5000|| ||45 |- |[[:en:Geiger counter]]||21900|| || || ||62 |- |[[:en:Geiger–Müller tube]]||32100|| || || ||11 |- |[[:en:Andre Geim]]||46500||[[Անդրեյ Գեյմ]]||25700|| ||67 |- |[[:en:General covariance]]||6000|| || || ||14 |- |[[:en:Generalized coordinates]]||27900||[[Ընդհանրացված կոորդինատներ]]||1900|| ||25 |- |[[:en:Generator (mathematics)]]||5400|| || || ||9 |- |[[:en:Pierre-Gilles de Gennes]]||11500||[[Պիեռ-Ժիլ դը Ժեն]]||5400|| ||60 |- |[[:en:Reinhard Genzel]]||15100||[[Ռայնհարդ Գենցել]]||4700|| ||54 |- |[[:en:Geodesic]]||27100||[[Գեոդեզիկ գծեր]]||1000|| ||43 |- |[[:en:Geodesics in general relativity]]||27700|| || || ||9 |- |[[:en:Geophysical survey (archaeology)]]||18300|| || || ||5 |- |[[:en:Riccardo Giacconi]]||7400||[[Ռիկարդո Ջակոնի]]||21100|| ||72 |- |[[:en:Ivar Giaever]]||17000||[[Այվար Ջայևեր]]||5100|| ||61 |- |[[:en:Gibbs free energy]]||34100||[[Գիբսի էներգիա]]||10100|| ||53 |- |[[:en:Josiah Willard Gibbs]]||90600||[[Ջոզայա Գիբս]]||4500|| ||72 |- |[[:en:William Gilbert (physician)]]||25900||[[Ուիլյամ Գիլբերտ]]||15100|| ||67 |- |[[:en:Vitaly Ginzburg]]||18200||[[Վիտալի Գինզբուրգ]]||3700|| ||82 |- |[[:en:Donald A. Glaser]]||16300||[[Դոնալդ Արթուր Գլեզեր]]||2000|| ||69 |- |[[:en:Sheldon Glashow]]||15500||[[Շելդոն Գլեշոու]]||2900|| ||66 |- |[[:en:Roy J. Glauber]]||19300||[[Ռոյ Գլաուբեր]]||7000|| ||66 |- |[[:en:Glossary of classical physics]]||100|| || || ||7 |- |[[:en:God's units]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Gods units]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Sergei K. Godunov]]||4700|| || || ||10 |- |[[:en:Maria Goeppert Mayer]]||30400||[[Մարիա Գյոպերտ-Մայեր]]||2400|| ||94 |- |[[:en:Eugen Goldstein]]||7700|| || || ||27 |- |[[:en:William E. Gordon]]||10700|| || || ||6 |- |[[:en:Gram]]||13800||[[Գրամ]]||3200|| ||100 |- |[[:en:Grand canonical ensemble]]||37100|| || || ||16 |- |[[:en:Granular material]]||27100|| || || ||19 |- |[[:en:Graphane]]||8900|| || || ||8 |- |[[:en:Graphene]]||241800||[[Գրաֆեն]]||18500|| ||66 |- |[[:en:Graphyne]]||8800|| || || ||7 |- |[[:en:Gravitational collapse]]||12200||[[Գրավիտացիոն կոլապս]]||4000|| ||44 |- |[[:en:Gravitational energy]]||7200||[[Գրավիտացիոն էներգիա]]||4200|| ||21 |- |[[:en:Gravitational field]]||10600||[[Գրավիտացիոն դաշտ]]||1500|| ||56 |- |[[:en:Gravitational microlensing]]||52400|| || || ||16 |- |[[:en:Gravitational potential]]||20000||[[Գրավիտացիոն պոտենցիալ]]||14700|| ||27 |- |[[:en:Gravitational time dilation]]||16700|| || || ||22 |- |[[:en:Gravitational two-body problem]]|| || || || ||36 |- |[[:en:Gravitoelectromagnetism]]||26100|| || || ||25 |- |[[:en:Graviton]]||20900||[[Գրավիտոն]]||1100|| ||66 |- |[[:en:Gravity of Earth]]||29400||[[Ծանրության ուժ]]||11500|| ||36 |- |[[:en:Gray (unit)]]||18400||[[Գրեյ (չափման միավոր)]]||700|| ||60 |- |[[:en:Brian Greene]]||25100|| || || ||47 |- |[[:en:David Gross]]||20200||[[Դեյվիդ Գրոս]]||9900|| ||71 |- |[[:en:Ground state]]||11600|| || || ||31 |- |[[:en:Group velocity]]||25100||[[Խմբային արագություն]]||2200|| ||30 |- |[[:en:Peter Grünberg]]||16600||[[Պետեր Գրունբերգ]]||6400|| ||73 |- |[[:en:Otto von Guericke]]||42400|| || || ||62 |- |[[:en:Charles Édouard Guillaume]]||8700||[[Շառլ Էդուար Գիյոմ]]||2500|| ||75 |- |[[:en:Gyromagnetic ratio]]||19400|| || || ||26 |- |[[:en:Gyroscope]]||49700||[[Գիրոսկոպ]]||8300|| ||77 |- |[[:en:H-alpha]]||7700|| || || ||16 |- |[[:en:Hadron]]||15800||[[Հադրոն]]||800|| ||83 |- |[[:en:Hagen–Poiseuille equation]]||38400|| || || ||26 |- |[[:en:Otto Hahn]]||111400|| || || ||87 |- |[[:en:Half-life]]||17500|| || || ||81 |- |[[:en:Hall effect]]||42200||[[Հոլի էֆեկտ]]||3600|| ||50 |- |[[:en:Edwin Hall]]||6000|| || || ||32 |- |[[:en:John L. Hall]]||8600||[[Ջոն Հոլ]]||2800|| ||61 |- |[[:en:Hamiltonian (quantum mechanics)]]||26800||[[Համիլտոնյան (քվանտային մեխանիկա)]]||8300|| ||37 |- |[[:en:Hamiltonian fluid mechanics]]||4700|| || || ||1 |- |[[:en:Hamiltonian mechanics]]||40700|| || || ||40 |- |[[:en:Theodor W. Hänsch]]||11900||[[Թեոդոր Հենշ]]||4400|| ||62 |- |[[:en:Serge Haroche]]||17800||[[Սերժ Արոշ]]||5200|| ||60 |- |[[:en:Hartree atomic units]]||25100|| || || ||19 |- |[[:en:Akira Hasegawa]]||28000|| || || ||5 |- |[[:en:Herbert A. Hauptman]]||10600|| || || ||51 |- |[[:en:Hawking radiation]]||48600|| || || ||52 |- |[[:en:Heat capacity]]||17200||[[Ջերմունակություն]]||7000|| ||69 |- |[[:en:Heat capacity ratio]]||19300|| || || ||25 |- |[[:en:Heat death of the universe]]||30400|| || || ||38 |- |[[:en:Heat engine]]||28200||[[Ջերմային շարժիչներ]]||100|| ||64 |- |[[:en:Heat equation]]||59000|| || || ||30 |- |[[:en:Heat pump]]||53000||[[Ջերմային պոմպ]]||2200|| ||54 |- |[[:en:Heat pump and refrigeration cycle]]||15100|| || || ||12 |- |[[:en:Heat transfer]]||50100||[[Ջերմափոխանակություն]]||2200|| ||68 |- |[[:en:Heavy water]]||79400||[[Ծանր ջուր]]||3000|| ||68 |- |[[:en:Alan J. Heeger]]||9500|| || || ||53 |- |[[:en:Helium atom]]||29200|| || || ||9 |- |[[:en:Helium flash]]||12800|| || || ||25 |- |[[:en:Helmholtz free energy]]||22900||[[Հելմհոլցի ազատ էներգիա]]||6600|| ||33 |- |[[:en:Hermann von Helmholtz]]||33600||[[Հերման Հելմհոլց]]||3400|| ||77 |- |[[:en:Henry (unit)]]||5300||[[Հենրի (չափման միավոր)]]||1400|| ||70 |- |[[:en:Hertz]]||15800||[[Հերց (չափման միավոր)]]||2800|| ||95 |- |[[:en:Gustav Ludwig Hertz]]||16900||[[Գուստավ Հերց]]||4000|| ||78 |- |[[:en:Hertzsprung–Russell diagram]]||23300||[[Հերցեպրունգ-Ռեսելի դիագրամ]]||3400|| ||68 |- |[[:en:Victor Francis Hess]]||9800||[[Վիկտոր Հեսս]]||2000|| ||73 |- |[[:en:Antony Hewish]]||16700||[[Անտոնի Հյուիշ]]||2000|| ||64 |- |[[:en:Hierarchy problem]]||26000|| || || ||15 |- |[[:en:High-energy nuclear physics]]||9500|| || || ||6 |- |[[:en:High-temperature superconductivity]]||90600|| || || ||32 |- |[[:en:Hilbert space]]||122000||[[Հիլբերտյան տարածություն]]||1000|| ||56 |- |[[:en:David Hilbert]]||53900||[[Դավիթ Հիլբերտ]]||48900|| ||142 |- |[[:en:Archibald Hill]]||23500|| || || ||57 |- |[[:en:History of classical mechanics]]||17000|| || || ||15 |- |[[:en:History of electromagnetic theory]]||166400|| || || ||20 |- |[[:en:History of entropy]]||21400|| || || ||5 |- |[[:en:History of fluid mechanics]]||39500|| || || ||6 |- |[[:en:History of general relativity]]||36000|| || || ||14 |- |[[:en:History of geophysics]]||26900|| || || ||3 |- |[[:en:History of gravitational theory]]||61200|| || || ||7 |- |[[:en:History of materials science]]||28800|| || || ||4 |- |[[:en:History of optics]]||47000|| || || ||14 |- |[[:en:History of radio]]||86800||[[Ռադիոյի պատմություն]]||9400|| ||21 |- |[[:en:History of spectroscopy]]||50600|| || || ||6 |- |[[:en:History of the Big Bang theory]]||20900|| || || ||11 |- |[[:en:History of the periodic table]]||89500|| || || ||18 |- |[[:en:History of thermodynamics]]||28200|| || || ||14 |- |[[:en:Alan Hodgkin]]||38500||[[Ալան Լլոյդ Հոջկին]]||3300|| ||58 |- |[[:en:Robert Hofstadter]]||14200||[[Ռոբերտ Հոֆստեդտեր]]||29200|| ||61 |- |[[:en:Homestake experiment]]||6100|| || || ||7 |- |[[:en:Pervez Hoodbhoy]]||46100|| || || ||12 |- |[[:en:Gerard 't Hooft]]||28900|| || || ||71 |- |[[:en:Robert Hooke]]||79500||[[Ռոբերտ Հուկ]]||5700|| ||97 |- |[[:en:Hooke's law]]||57700||[[Հուկի օրենք]]||3500|| ||67 |- |[[:en:Horizon problem]]||13300|| || || ||16 |- |[[:en:Fred Hoyle]]||54200||[[Հոյլ Ֆրեդ]]||7000|| ||67 |- |[[:en:Hubble Legacy Field]]||4300|| || || ||4 |- |[[:en:Hubble Space Telescope]]||218600||[[Հաբլ (աստղադիտակ)]]||100300|| ||111 |- |[[:en:Edwin Hubble]]||47000||[[Էդվին Հաբլ]]||3600|| ||101 |- |[[:en:Hubble's law]]||108300||[[Հաբլի օրենք]]||9400|| ||64 |- |[[:en:Hulse–Taylor binary]]||10900|| || || ||22 |- |[[:en:Russell Alan Hulse]]||4600||[[Ռասել Ալան Հալս]]||2600|| ||61 |- |[[:en:Andrew Huxley]]||23700||[[Էնդրյու Ֆիլդինգ Հաքսլի]]||2500|| ||62 |- |[[:en:Huygens–Fresnel principle]]||24600||[[Հյույգենս-Ֆրենելի սկզբունք]]||4200|| ||50 |- |[[:en:Hydraulics]]||23300||[[Հիդրավլիկա]]||10100|| ||70 |- |[[:en:Hydrogen ion]]||11200|| || || ||20 |- |[[:en:Hydrogen spectral series]]||19100|| || || ||29 |- |[[:en:Hydrostatics]]||17900||[[Հիդրոստատիկա]]||3500|| ||66 |- |[[:en:Hysteresis]]||57600||[[Հիստերեզիս]]||1800|| ||49 |- |[[:en:Ice]]||74100||[[Սառույց]]||7300|| ||162 |- |[[:en:Ideal gas]]||24400||[[Իդեալական գազ]]||2400|| ||66 |- |[[:en:Ideal gas law]]||31700||[[Իդեալական գազի վիճակի հավասարում]]||9900|| ||66 |- |[[:en:Identical particles]]||33000|| || || ||24 |- |[[:en:IEEE Antennas & Propagation Society]]||12700|| || || ||1 |- |[[:en:Illuminance]]||6300||[[Լուսավորվածություն]]||1400|| ||45 |- |[[:en:Impact (mechanics)]]||8400|| || || ||11 |- |[[:en:Impedance of free space]]||7800||[[Վակուումի դիմադրություն]]||9700|| ||18 |- |[[:en:Impulse (physics)]]||7700||[[Ուժի իմպուլս]]||5100|| ||55 |- |[[:en:Inductance]]||56800||[[Ինդուկտիվություն]]||2000|| ||66 |- |[[:en:Inelastic collision]]||7800|| || || ||20 |- |[[:en:Inelastic scattering]]||4300|| || || ||8 |- |[[:en:Inflation (cosmology)]]||107400||[[Տիեզերքի ինֆլյացիոն մոդել]]||6200|| ||55 |- |[[:en:Inflationary epoch]]||10700|| || || ||12 |- |[[:en:Instability]]||9800|| || || ||15 |- |[[:en:Institut Laue–Langevin]]||7400|| || || ||11 |- |[[:en:Institute of Electrical and Electronics Engineers]]||35200|| || || ||64 |- |[[:en:Intensive and extensive properties]]||19600|| || || ||22 |- |[[:en:Interferometry]]||94100|| || || ||41 |- |[[:en:Intermolecular force]]||24900|| || || ||41 |- |[[:en:Internal energy]]||32500||[[Ներքին էներգիա]]||4800||այո||66 |- |[[:en:International Heliophysical Year]]||4000|| || || ||5 |- |[[:en:International Prototype of the Kilogram]]||42200|| || || ||9 |- |[[:en:Interpretations of quantum mechanics]]||69100|| || || ||20 |- |[[:en:Introduction to electromagnetism]]||33200|| || || ||3 |- |[[:en:Introduction to entropy]]||32000|| || || ||2 |- |[[:en:Introduction to general relativity]]||73700|| || || ||17 |- |[[:en:Introduction to M-theory]]||11200|| || || ||6 |- |[[:en:Introduction to quantum mechanics]]||98300|| || || ||21 |- |[[:en:Invariant (physics)]]||4200||[[Ինվարիանտություն]]||3900|| ||20 |- |[[:en:Ion]]||30400||[[Իոն]]||1400|| ||118 |- |[[:en:Ionization]]||41000||[[Իոնացում]]||2500|| ||69 |- |[[:en:Ionizing radiation]]||60900||[[Իոնացնող ճառագայթում]]||3500|| ||70 |- |[[:en:Irradiance]]||7300|| || || ||22 |- |[[:en:Irreversible process]]||20200|| || || ||24 |- |[[:en:Ising model]]||105000|| || || ||21 |- |[[:en:Isospin]]||24800||[[Իզոտոպ սպին]]||6700|| ||33 |- |[[:en:Isotope]]||47600||[[Իզոտոպներ]]||10300|| ||115 |- |[[:en:ITER]]||139200||[[Միջազգային ջերմամիջուկային փորձնական ռեակտոր]]||9100|| ||54 |- |[[:en:James Jeans]]||20500||[[Ջեյմս Հոփվուդ Ջինս]]||2400|| ||53 |- |[[:en:Jeffery–Hamel flow]]||13100|| || || ||1 |- |[[:en:J. Hans D. Jensen]]||13700||[[Հանս Ենսեն]]||1800|| ||67 |- |[[:en:Jet Propulsion Laboratory]]||36200||[[Ռեակտիվ շարժման լաբորատորիա]]||2700||այո||55 |- |[[:en:Brian Josephson]]||62400||[[Բրայան Ջոզեֆսոն]]||7800|| ||67 |- |[[:en:Joule]]||23700||[[Ջոուլ]]||20000|| ||106 |- |[[:en:Joule heating]]||20800||[[Ջոուլ-Լենցի օրենք]]||1800|| ||49 |- |[[:en:James Prescott Joule]]||32200||[[Ջեյմս Ջոուլ]]||27100|| ||123 |- |[[:en:KAGRA]]||8000|| || || ||12 |- |[[:en:Michio Kaku]]||37200||[[Միցիո Կակու]]||9000|| ||67 |- |[[:en:Heike Kamerlingh Onnes]]||16000||[[Հեյկե Կամերլինգ Օնես]]||3000|| ||86 |- |[[:en:Charles K. Kao]]||102900||[[Չարլզ Կաո]]||5400|| ||64 |- |[[:en:Pyotr Kapitsa]]||18600||[[Պյոտր Կապիցա]]||9300|| ||83 |- |[[:en:Kármán line]]||24700|| || || ||53 |- |[[:en:Theodore von Kármán]]||29600|| || || ||43 |- |[[:en:Alfred Kastler]]||7000||[[Ալֆրեդ Կաստլեր]]||2900|| ||69 |- |[[:en:Kelvin's circulation theorem]]||6000|| || || ||9 |- |[[:en:Henry Way Kendall]]||11600||[[Հենրի Քենդալ]]||3800|| ||56 |- |[[:en:Kepler problem]]||8300|| || || ||11 |- |[[:en:Johannes Kepler]]||101700||[[Յոհան Կեպլեր]]||17400|| ||170 |- |[[:en:Kepler's laws of planetary motion]]||56400||[[Կեպլերի օրենքներ]]||5600|| ||81 |- |[[:en:Kerr–Newman metric]]||28700|| || || ||15 |- |[[:en:Wolfgang Ketterle]]||12200|| || || ||61 |- |[[:en:Jack Kilby]]||18100||[[Ջեք Քիլբի]]||4400|| ||71 |- |[[:en:Kinetic theory of gases]]||42300||[[Մոլեկուլային-կինետիկ տեսություն]]||6800|| ||52 |- |[[:en:Kirchhoff's circuit laws]]||12700||[[Կիրխհոֆի կանոններ]]||4300|| ||67 |- |[[:en:Oskar Klein]]||4900|| || || ||30 |- |[[:en:Klaus von Klitzing]]||9400||[[Քլաուս Ֆոն Քլիտցինգ]]||5000|| ||64 |- |[[:en:Aaron Klug]]||19500|| || || ||61 |- |[[:en:Makoto Kobayashi (physicist)]]||10400||[[Մակոտո Կոբայաշի]]||5900|| ||59 |- |[[:en:Andrey Kolmogorov]]||27700||[[Անդրեյ Կոլմոգորով]]||6800|| ||71 |- |[[:en:Masatoshi Koshiba]]||16600||[[Մասատոշի Կոշիբա]]||6600|| ||68 |- |[[:en:Kramers–Kronig relations]]||19700|| || || ||17 |- |[[:en:Herbert Kroemer]]||8000|| || || ||59 |- |[[:en:Igor Kurchatov]]||20300||[[Իգոր Կուրչատով]]||107100|| ||60 |- |[[:en:Polykarp Kusch]]||7700||[[Պոլիկարպ Կաշ]]||2900|| ||61 |- |[[:en:Joseph-Louis Lagrange]]||47600||[[Ժոզեֆ Լուի Լագրանժ]]||4000|| ||99 |- |[[:en:Lagrangian mechanics]]||83000|| || || ||42 |- |[[:en:Horace Lamb]]||15600|| || || ||23 |- |[[:en:Willis Lamb]]||8600||[[Ուիլլիս Լեմբ]]||5000|| ||64 |- |[[:en:Lambda-CDM model]]||79400|| || || ||32 |- |[[:en:Paul Langevin]]||12200||[[Պոլ Լանժևեն]]||4400|| ||54 |- |[[:en:Large Hadron Collider]]||107700||[[Մեծ հադրոնային բախիչ]]||13700|| ||93 |- |[[:en:Laser cooling]]||18200|| || || ||25 |- |[[:en:Latent heat]]||12300|| || || ||51 |- |[[:en:Max von Laue]]||41800||[[Մաքս Լաուե]]||2800|| ||84 |- |[[:en:Robert B. Laughlin]]||6700||[[Ռոբերտ Լաֆլին]]||3000|| ||65 |- |[[:en:Ernest Lawrence]]||55700||[[Էռնեստ Լոուրենս]]||2400|| ||84 |- |[[:en:Least-squares spectral analysis]]||25900|| || || ||4 |- |[[:en:Leon M. Lederman]]||29800||[[Լեոն Լեդերման]]||5600|| ||67 |- |[[:en:David Lee (physicist)]]||9000||[[Դեյվիդ Լի (ֆիզիկոս)]]||4900|| ||60 |- |[[:en:Tsung-Dao Lee]]||19700||[[Ցզուն Դաո Լի]]||2500|| ||67 |- |[[:en:Anthony James Leggett]]||17800||[[Էնթոնի Ջեյմս Լեգետ]]||6000|| ||65 |- |[[:en:Georges Lemaître]]||43400|| || || ||75 |- |[[:en:Philipp Lenard]]||23100||[[Ֆիլիպ Լենարդ]]||7100|| ||89 |- |[[:en:Length contraction]]||34700||[[Երկարության կրճատում]]||7800|| ||37 |- |[[:en:Lens]]||47000||[[Ոսպնյակներ]]||15300|| ||97 |- |[[:en:Lenz's law]]||11300||[[Լենցի կանոն]]||4600|| ||54 |- |[[:en:Lepton epoch]]||2800|| || || ||16 |- |[[:en:Gilbert N. Lewis]]||35900|| || || ||59 |- |[[:en:Lie algebra extension]]||100300|| || || ||3 |- |[[:en:Lie superalgebra]]||14300|| || || ||7 |- |[[:en:Evgeny Lifshitz]]||6000||[[Եվգենի Լիֆշից]]||10100|| ||22 |- |[[:en:Light-emitting diode physics]]||32200|| || || ||1 |- |[[:en:Light-year]]||24900||[[Լուսային տարի]]||8800|| ||146 |- |[[:en:LIGO]]||74500|| || || ||53 |- |[[:en:Andrei Linde]]||17300|| || || ||28 |- |[[:en:Linear density]]||6400|| || || ||16 |- |[[:en:Linear motion]]||13300|| || || ||30 |- |[[:en:Linear particle accelerator]]||41200|| || || ||26 |- |[[:en:Linearization]]||9400|| || || ||16 |- |[[:en:Gabriel Lippmann]]||22900||[[Գաբրիել Լիպման]]||2400|| ||87 |- |[[:en:Liquid crystal]]||87600||[[Հեղուկ բյուրեղներ]]||12200|| ||54 |- |[[:en:List of accelerators in particle physics]]||33000|| || || ||7 |- |[[:en:List of American Physical Society prizes and awards]]||19400|| || || ||1 |- |[[:en:List of common physics notations]]||19400||[[Ֆիզիկական մեծությունների նշանակումների ցանկ]]||45500|| ||8 |- |[[:en:List of fluid flows named after people]]||5800|| || || ||1 |- |[[:en:List of German physicists]]||20100|| || || ||1 |- |[[:en:List of important publications in physics]]||132300|| || || ||6 |- |[[:en:List of materials properties]]||9500||[[Նյութերի հատկությունների ցանկ]]||19100|| ||15 |- |[[:en:List of neutrino experiments]]||33000|| || || ||4 |- |[[:en:List of nominees for the Nobel Prize in Physics]]||284300|| || || ||2 |- |[[:en:List of physical quantities]]||25800||[[Ֆիզիկական մեծությունների ցանկ]]||10000|| ||17 |- |[[:en:List of physics awards]]||33300|| || || ||2 |- |[[:en:List of quasiparticles]]||6100|| || || ||6 |- |[[:en:List of topics characterized as pseudoscience]]||352900|| || || ||12 |- |[[:en:List of unsolved problems in astronomy]]||28600|| || || ||6 |- |[[:en:Litre]]||32000||[[Լիտր]]||8300|| ||125 |- |[[:en:Local hidden-variable theory]]||19700|| || || ||4 |- |[[:en:Lorentz covariance]]||21300|| || || ||22 |- |[[:en:Lorentz factor]]||12000||[[Լորենց-գործոն]]||11900|| ||37 |- |[[:en:Lorentz force]]||58000||[[Լորենցի ուժ]]||3300|| ||71 |- |[[:en:Lorentz group]]||63900|| || || ||19 |- |[[:en:Lorentz transformation]]||104000||[[Լորենցի ձևափոխություններ]]||3200|| ||51 |- |[[:en:Hendrik Lorentz]]||45000||[[Հենդրիկ Լորենց]]||141900|| ||106 |- |[[:en:Lumen (unit)]]||12900||[[Լյումեն (չափման միավոր)]]||800|| ||67 |- |[[:en:Luminance]]||8900||[[Պայծառություն]]||3300|| ||40 |- |[[:en:Luminosity]]||24000||[[Լուսատվություն]]||1300|| ||67 |- |[[:en:Luminous flux]]||6600||[[Լուսային հոսք]]||1600|| ||49 |- |[[:en:Luminous intensity]]||8200||[[Լույսի ուժ]]||1500|| ||60 |- |[[:en:Lux]]||15700||[[Լյուքս (չափման միավոր)]]||1100|| ||63 |- |[[:en:Ernst Mach]]||36500||[[Էռնստ Մախ]]||13900|| ||82 |- |[[:en:Macroscopic scale]]||8800|| || || ||30 |- |[[:en:Magnet]]||59800||[[Մագնիս]]||4500|| ||121 |- |[[:en:Magnetic flux]]||10000||[[Մագնիսական հոսք]]||1600|| ||67 |- |[[:en:Magnetic flux quantum]]||11700|| || || ||10 |- |[[:en:Magnetic moment]]||52300||[[Մագնիսական մոմենտ]]||2400|| ||52 |- |[[:en:Magnetic monopole]]||77400||[[Մագնիսական մոնոպոլ]]||4400|| ||45 |- |[[:en:Magnetic quantum number]]||8000|| || || ||28 |- |[[:en:Magnetic resonance]]||800|| || || ||4 |- |[[:en:Magnetic resonance imaging]]||85500||[[Մագնիսառեզոնանսային շերտագրություն]]||15800|| ||87 |- |[[:en:Magnetic semiconductor]]||18800|| || || ||7 |- |[[:en:Magnetic susceptibility]]||27500|| || || ||39 |- |[[:en:Magnetization]]||12600|| || || ||42 |- |[[:en:Magnetometer]]||73700||[[Մագնիսամետր]]||3000|| ||45 |- |[[:en:Magnetosphere]]||16000||[[Մագնիսոլորտ]]||15100|| ||61 |- |[[:en:Magnetostatics]]||8300|| || || ||49 |- |[[:en:Magnitude (astronomy)]]||24800||[[Աստղային մեծություն]]||3900|| ||44 |- |[[:en:Ettore Majorana]]||25800|| || || ||36 |- |[[:en:Manhattan Project]]||189100||[[Մանհեթենյան նախագիծ]]||8100||այո||78 |- |[[:en:Guglielmo Marconi]]||82400||[[Գուլիելմո Մարկոնի]]||2300|| ||116 |- |[[:en:Toshihide Maskawa]]||11200||[[Տոշիհիդե Մասկավա]]||4200|| ||60 |- |[[:en:Mass number]]||8800||[[Զանգվածային թիվ]]||9000|| ||74 |- |[[:en:Massless particle]]||2400|| || || ||19 |- |[[:en:Materials science]]||55800|| || || ||73 |- |[[:en:Mathematical formulation of quantum mechanics]]||49000|| || || ||28 |- |[[:en:Mathematical model]]||33200||[[Մաթեմատիկական մոդել]]||4800||այո||54 |- |[[:en:Mathematical physics]]||48000||[[Մաթեմատիկական ֆիզիկա]]||4400|| ||64 |- |[[:en:Mathematics of general relativity]]||43400|| || || ||15 |- |[[:en:John C. Mather]]||14300||[[Ջոն Քրոմվել Մադեր]]||6100|| ||64 |- |[[:en:Matrix mechanics]]||65300|| || || ||26 |- |[[:en:Maxwell relations]]||15400|| || || ||24 |- |[[:en:Maxwell–Boltzmann statistics]]||22000|| || || ||20 |- |[[:en:Maxwell's demon]]||36100||[[Մաքսվելի հրեշ]]||17400|| ||44 |- |[[:en:Mean-field theory]]||18100|| || || ||13 |- |[[:en:Measurement in quantum mechanics]]||64600|| || || ||14 |- |[[:en:Measurement problem]]||19700|| || || ||12 |- |[[:en:Measurement uncertainty]]||29500|| || || ||25 |- |[[:en:Mechanical equilibrium]]||8300||[[Հավասարակշռում]]||3000|| ||47 |- |[[:en:Mechanical resonance]]||11100|| || || ||4 |- |[[:en:Melting point]]||26600||[[Հալման ջերմաստիճան]]||10100|| ||91 |- |[[:en:Meson]]||46300||[[Մեզոն]]||3800|| ||69 |- |[[:en:Mesoscopic physics]]||11100|| || || ||18 |- |[[:en:Metallic hydrogen]]||33200|| || || ||38 |- |[[:en:Metallic microlattice]]||10300|| || || ||10 |- |[[:en:Metallization pressure]]||9000|| || || ||2 |- |[[:en:Metamaterial]]||86900||[[Մետանյութ]]||2400||այո||33 |- |[[:en:Metamaterial antennas]]||100|| || || ||2 |- |[[:en:Metamaterial cloaking]]||66800|| || || ||3 |- |[[:en:Metastability]]||14900||[[Մետաստաբիլ վիճակ]]||2700|| ||32 |- |[[:en:Michelson interferometer]]||36400|| || || ||31 |- |[[:en:Albert A. Michelson]]||45800||[[Ալբերտ Մայքելսոն]]||3000|| ||97 |- |[[:en:Microcanonical ensemble]]||28200|| || || ||19 |- |[[:en:Microgram]]||3200|| || || ||32 |- |[[:en:Microscope]]||31500||[[Մանրադիտակ]]||7900|| ||130 |- |[[:en:Microwave]]||67200|| || || ||77 |- |[[:en:Robert Andrews Millikan]]||42900||[[Ռոբերտ Միլիկեն]]||3200|| ||96 |- |[[:en:Minimal Supersymmetric Standard Model]]||40800|| || || ||9 |- |[[:en:Minkowski space]]||78800||[[Մինկովսկու տարածություն]]||10600|| ||45 |- |[[:en:Hermann Minkowski]]||20600||[[Հերման Մինկովսկի]]||2400|| ||69 |- |[[:en:MKS system of units]]||7400|| || || ||22 |- |[[:en:Mole (unit)]]||26100||[[Մոլ]]||1100|| ||99 |- |[[:en:Molecular diffusion]]||16100|| || || ||7 |- |[[:en:Molecular dynamics]]||75700||[[Մոլեկուլային դինամիկա]]||5100|| ||30 |- |[[:en:Molecular physics]]||2300||[[Մոլեկուլային ֆիզիկա]]||6600|| ||46 |- |[[:en:Moment (physics)]]||22700|| || || ||21 |- |[[:en:Moment of inertia]]||93700||[[Իներցիայի մոմենտ]]||4400|| ||67 |- |[[:en:Momentum operator]]||13300|| || || ||11 |- |[[:en:Monte Carlo method in statistical physics]]||11900|| || || ||1 |- |[[:en:Rudolf Mössbauer]]||8600||[[Ռուդոլֆ Մյոսբաուեր]]||3600|| ||68 |- |[[:en:Mott insulator]]||13400|| || || ||12 |- |[[:en:Nevill Francis Mott]]||16900||[[Նևիլ Մոտտ]]||2900|| ||62 |- |[[:en:Ben Roy Mottelson]]||13300||[[Բեն Ռոյ Մոտելսոն]]||2500|| ||58 |- |[[:en:Gérard Mourou]]||15900||[[Ժերար Մուրու]]||14800|| ||54 |- |[[:en:Moving magnet and conductor problem]]||20400|| || || ||6 |- |[[:en:MRI sequence]]||31100|| || || ||3 |- |[[:en:K. Alex Müller]]||8600||[[Կարլ Մյուլլեր]]||4800|| ||62 |- |[[:en:Multiverse]]||56400||[[Բազմատիեզերք]]||17400|| ||63 |- |[[:en:Muon neutrino]]||7100||[[Մյուոնային նեյտրինո]]||5500|| ||30 |- |[[:en:N-body problem]]||66000|| || || ||21 |- |[[:en:Naïve physics]]||10700|| || || ||2 |- |[[:en:Shuji Nakamura]]||21100|| || || ||65 |- |[[:en:Yoichiro Nambu]]||15500||[[Յոիչիրո Նամբու]]||7100|| ||65 |- |[[:en:Nanoparticle]]||120700|| || || ||41 |- |[[:en:Nanotechnology]]||86400||[[Նանոտեխնոլոգիա]]||33900|| ||114 |- |[[:en:National High Magnetic Field Laboratory]]||18000|| || || ||4 |- |[[:en:Natural science]]||48200||[[Բնագիտություն]]||1600|| ||145 |- |[[:en:Navier–Stokes equations]]||86400||[[Նավիե-Ստոքսի հավասարում]]||2600|| ||45 |- |[[:en:Claude-Louis Navier]]||6200||[[Անրի Նավիե]]||2500|| ||41 |- |[[:en:Near and far field]]||34900|| || || ||7 |- |[[:en:Louis Néel]]||10000||[[Լուի Նեել]]||3900|| ||67 |- |[[:en:Yuval Ne'eman]]||12400||[[Յուվալ Նեեման]]||11200|| ||26 |- |[[:en:Negative-index metamaterial]]||74500|| || || ||1 |- |[[:en:Net force]]||18200|| || || ||24 |- |[[:en:John von Neumann]]||238500||[[Ջոն ֆոն Նոյման]]||5300|| ||109 |- |[[:en:Neutral particle oscillation]]||48500|| || || ||4 |- |[[:en:Neutrino astronomy]]||32200|| || || ||28 |- |[[:en:Neutrino oscillation]]||55200||[[Նեյտրինային տատանումներ]]||10800|| ||29 |- |[[:en:Neutron radiation]]||20700|| || || ||25 |- |[[:en:Neutron star]]||102900||[[Նեյտրոնային աստղ]]||27000|| ||87 |- |[[:en:Newton (unit)]]||8100||[[Նյուտոն (չափման միավոր)]]||2400|| ||109 |- |[[:en:Newton-metre]]||4800||[[Նյուտոն-մետր (չափման միավոր)]]||1100||այո||42 |- |[[:en:Newton's law of cooling]]||18100|| || || ||22 |- |[[:en:No-hair theorem]]||13200|| || || ||16 |- |[[:en:Node (physics)]]||9000|| || || ||12 |- |[[:en:Emmy Noether]]||123500||[[Էմմի Նյոթեր]]||164000|| ||86 |- |[[:en:Noether's theorem]]||64200||[[Նյոթերի թեորեմ]]||25400|| ||35 |- |[[:en:Noise (electronics)]]||16600|| || || ||23 |- |[[:en:Nonlinear metamaterial]]||23800|| || || ||1 |- |[[:en:Nonlinear partial differential equation]]||8600|| || || ||2 |- |[[:en:Nonlinear system]]||20700|| || || ||37 |- |[[:en:Normal force]]||9500|| || || ||36 |- |[[:en:Normal mode]]||21000||[[Սեփական տատանումներ]]||1800|| ||21 |- |[[:en:Nova]]||22300|| || || ||66 |- |[[:en:Konstantin Novoselov]]||35100||[[Կոնստանտին Նովոսյոլով]]||38500|| ||67 |- |[[:en:Nuclear binding energy]]||54000||[[Միջուկային էներգիա]]||7900|| ||38 |- |[[:en:Nuclear fallout]]||81800||[[Ճառագայթային աղտոտում]]||1100|| ||36 |- |[[:en:Nuclear fuel cycle information system]]||6300|| || || ||2 |- |[[:en:Nuclear fusion]]||75700||[[Ջերմամիջուկային ռեակցիա]]||15200|| ||94 |- |[[:en:Nuclear isomer]]||29100||[[Միջուկային իզոմերիա]]||2000|| ||35 |- |[[:en:Nuclear magnetic resonance]]||76100||[[Միջուկային մագնիսական ռեզոնանս]]||7500|| ||53 |- |[[:en:Nuclear magnetic resonance spectroscopy]]||43900|| || || ||31 |- |[[:en:Nuclear power]]||205100||[[Միջուկային էներգետիկա]]||4500|| ||129 |- |[[:en:Nuclear power plant]]||43300||[[Ատոմակայան]]||9400|| ||93 |- |[[:en:Nuclear reaction]]||21400||[[Միջուկային ռեակցիաներ]]||6900|| ||65 |- |[[:en:Nuclear structure]]||31000|| || || ||8 |- |[[:en:Nuclear warfare]]||108200||[[Միջուկային պատերազմ]]||1700|| ||58 |- |[[:en:Nuclear weapon]]||102900||[[Միջուկային զենք]]||18500|| ||134 |- |[[:en:Observable]]||12400|| || || ||19 |- |[[:en:Observational cosmology]]||24300|| || || ||13 |- |[[:en:Ohm]]||27400||[[Օհմ (չափման միավոր)]]||1000||այո||89 |- |[[:en:Ohm's law]]||46300||[[Օհմի օրենք]]||9100||այո||102 |- |[[:en:Ohmic contact]]||12900|| || || ||11 |- |[[:en:On Physical Lines of Force]]||7300|| || || ||4 |- |[[:en:Operator (physics)]]||28000|| || || ||16 |- |[[:en:Optical coating]]||14500|| || || ||6 |- |[[:en:Optical path length]]||3300|| || || ||18 |- |[[:en:Optical phenomenon]]||100||[[Օպտիկական երևույթներ]]||2100|| ||19 |- |[[:en:Optical pumping]]||3300|| || || ||17 |- |[[:en:Optical spectrometer]]||16500|| || || ||29 |- |[[:en:Orbit]]||56600||[[Ուղեծիր]]||3700||այո||107 |- |[[:en:Orbital mechanics]]||42000||[[Աստղադինամիկա]]||2700|| ||45 |- |[[:en:Hans Christian Ørsted]]||22200||[[Հանս Քրիստիան Էրստեդ]]||18400|| ||94 |- |[[:en:Douglas Osheroff]]||10100||[[Դուգլաս Օշերոֆ]]||4400|| ||58 |- |[[:en:Outgoing longwave radiation]]||12900|| || || ||13 |- |[[:en:Outline of applied physics]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:Outline of black holes]]||19100|| || || ||1 |- |[[:en:Outline of physical science]]||43400|| || || ||30 |- |[[:en:P–n junction]]||20800|| || || ||41 |- |[[:en:Pair production]]||10500||[[Զույգի առաջացում]]||3900|| ||45 |- |[[:en:Salvatore Pais]]||16000|| || || ||2 |- |[[:en:Giorgio Parisi]]||20800|| || || ||43 |- |[[:en:Partial pressure]]||20000||[[Պարցիալ ճնշում]]||2000|| ||46 |- |[[:en:Particle decay]]||10300|| || || ||13 |- |[[:en:Particle detector]]||7900||[[Տարրական մասնիկների դետեկտորներ]]||3700|| ||34 |- |[[:en:Particle in a box]]||36500|| || || ||29 |- |[[:en:Particle number]]||3700|| || || ||10 |- |[[:en:Particle statistics]]||4000|| || || ||12 |- |[[:en:Partition function (statistical mechanics)]]||28900|| || || ||26 |- |[[:en:Parton (particle physics)]]||17500||[[Փարթոններ]]||1800|| ||18 |- |[[:en:Pascal (unit)]]||14200||[[Պասկալ (չափման միավոր)]]||1600||այո||86 |- |[[:en:Blaise Pascal]]||52100||[[Բլեզ Պասկալ]]||5400|| ||185 |- |[[:en:Path integral formulation]]||86000||[[Քվանտային մեխանիկայի ձևակերպումն ըստ հետագծերով ինտեգրալների]]||20300|| ||24 |- |[[:en:Wolfgang Paul]]||6400||[[Վոլֆգանգ Պաուլ]]||4600|| ||60 |- |[[:en:Pauli matrices]]||43600|| || || ||34 |- |[[:en:Linus Pauling]]||137600||[[Լայնուս Փոլինգ]]||32100|| ||105 |- |[[:en:Rudolf Peierls]]||42200|| || || ||34 |- |[[:en:Pendulum]]||122000||[[Ճոճանակ]]||4200|| ||80 |- |[[:en:Penrose diagram]]||9200|| || || ||17 |- |[[:en:Penrose–Hawking singularity theorems]]||20800|| || || ||15 |- |[[:en:Roger Penrose]]||89100||[[Ռոջեր Փենռոուզ]]||41600|| ||78 |- |[[:en:Arno Allan Penzias]]||12400||[[Առնո Փենզիաս]]||2200|| ||71 |- |[[:en:Perfect gas]]||8000|| || || ||7 |- |[[:en:Martin Lewis Perl]]||13600||[[Մարտին Լյուիս Փեռլ]]||9300|| ||67 |- |[[:en:Permeability (electromagnetism)]]||22000||[[Մագնիսական թափանցելիություն]]||16800|| ||53 |- |[[:en:Permittivity]]||32200||[[Դիէլեկտրական թափանցելիություն]]||7900|| ||46 |- |[[:en:Perpetual motion]]||43800||[[Հավերժական շարժիչ]]||3900|| ||49 |- |[[:en:Jean Baptiste Perrin]]||13800||[[Ժան Բատիստ Պերրեն]]||3000|| ||82 |- |[[:en:Perturbation theory]]||20600||[[Խոտորումների տեսություն]]||2500|| ||24 |- |[[:en:Perturbation theory (quantum mechanics)]]||69000|| || || ||19 |- |[[:en:Max Perutz]]||28300||[[Մաքս Ֆերդինանդ Պերուց]]||2700|| ||57 |- |[[:en:Phase (matter)]]||13500|| || || ||63 |- |[[:en:Phase (waves)]]||19100||[[Տատանումների փուլ]]||2000|| ||46 |- |[[:en:Phase rule]]||12800|| || || ||27 |- |[[:en:Phase space]]||16400|| || || ||28 |- |[[:en:Phase transition]]||47000||[[Փուլային անցում]]||16400|| ||57 |- |[[:en:Phase velocity]]||8200||[[Փուլային արագություն]]||1900||այո||34 |- |[[:en:William Daniel Phillips]]||9300||[[Ուիլիամ Դենիել Ֆիլիպս]]||4600|| ||61 |- |[[:en:Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]]||96500|| || || ||73 |- |[[:en:Phonon]]||42000||[[Ֆոնոն]]||5200|| ||52 |- |[[:en:Photoelectric effect]]||55200||[[Ֆոտոէֆեկտ]]||4400|| ||82 |- |[[:en:Photolithography]]||44200|| || || ||36 |- |[[:en:Photon gas]]||9400|| || || ||10 |- |[[:en:Photonic crystal]]||51800||[[Ֆոտոնային բյուրեղներ]]||16700|| ||23 |- |[[:en:Photonic metamaterial]]||44800|| || || ||3 |- |[[:en:Photonics]]||21400||[[Ֆոտոնիկա]]||14400|| ||43 |- |[[:en:Physical system]]||2200|| || || ||39 |- |[[:en:List of physicists]]||59900|| || || ||33 |- |[[:en:Physics beyond the Standard Model]]||41700|| || || ||16 |- |[[:en:Physics education]]||20700|| || || ||5 |- |[[:en:Piezoelectricity]]||84500||[[Պիեզոէլեկտրականություն]]||3200|| ||54 |- |[[:en:Planck (spacecraft)]]||48000|| || || ||35 |- |[[:en:Planck electrical inductance]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck era]]||100||[[Տիեզերքի ժամանակագրություն]]||13000|| ||31 |- |[[:en:Planck fluid flow rate]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck inductance]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck magnetic field strength]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck magnetic inductance]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck postulate]]||2200|| || || ||8 |- |[[:en:Planck relation]]||6200|| || || ||11 |- |[[:en:Planck Scale]]||100||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck unit]]||100||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck units]]||58500||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck Units]]||100||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck viscosity]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck volume flow rate]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck volume velocity]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck volumetric flow]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck volumetric flow rate]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck-Stoney units]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Planck's law]]||142400||[[Պլանկի ճառագայթման օրենք]]||2800|| ||45 |- |[[:en:Plane wave]]||6700|| || || ||25 |- |[[:en:Plank unit]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Plank units]]||100||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Plasticity (physics)]]||29400||[[Պլաստիկություն (մեխանիկա)]]||4100|| ||44 |- |[[:en:Plutonium]]||145500||[[Պլուտոնիում]]||700||այո||144 |- |[[:en:Poincaré group]]||16600|| || || ||26 |- |[[:en:Point particle]]||10800|| || || ||38 |- |[[:en:Point source]]||7300|| || || ||8 |- |[[:en:Poisson bracket]]||19500|| || || ||19 |- |[[:en:Siméon Denis Poisson]]||34400||[[Սիմեոն Պուասոն]]||4400|| ||60 |- |[[:en:Poisson's equation]]||16200|| || || ||31 |- |[[:en:Polarization (waves)]]||82300||[[Ալիքների բևեռացում]]||6500|| ||57 |- |[[:en:Polarization density]]||23800|| || || ||29 |- |[[:en:Polaron]]||47100|| || || ||21 |- |[[:en:Hugh David Politzer]]||7400||[[Հյու Դեյվիդ Փոլիտցեր]]||5400|| ||61 |- |[[:en:Polymer physics]]||21500||[[Պոլիմերների ֆիզիկա]]||2800|| ||17 |- |[[:en:Polymer science]]||14600|| || || ||5 |- |[[:en:Position (geometry)]]||9400||[[Շառավիղ-վեկտոր]]||2800||այո||46 |- |[[:en:Position and momentum spaces]]||16000|| || || ||8 |- |[[:en:Position operator]]||18900|| || || ||10 |- |[[:en:Positron]]||32800||[[Պոզիտրոն]]||26800|| ||89 |- |[[:en:Potential energy surface]]||12400|| || || ||11 |- |[[:en:Potential well]]||9800||[[Պոտենցիալ հոր]]||8200|| ||24 |- |[[:en:C. F. Powell]]||15600||[[Սեսիլ Փաուել]]||2000|| ||69 |- |[[:en:Power (physics)]]||14500||[[Հզորություն]]||3900|| ||101 |- |[[:en:Poynting's theorem]]||13100||[[Պոյնտինգի թեորեմ]]||5800||այո||18 |- |[[:en:Ludwig Prandtl]]||16500||[[Լյուդվիգ Պրանդտլ]]||3000|| ||36 |- |[[:en:Precession]]||20500||[[Պրեցեսիա]]||10200|| ||60 |- |[[:en:Present]]||13000|| || || ||90 |- |[[:en:Primordial black hole]]||42500|| || || ||27 |- |[[:en:Principle of maximum entropy]]||31300|| || || ||8 |- |[[:en:Principle of relativity]]||14100||[[Հարաբերականության սկզբունք]]||1300|| ||37 |- |[[:en:Prism]]||13700||[[Պրիզմա (օպտիկա)]]||11600|| ||73 |- |[[:en:Probability amplitude]]||30200|| || || ||19 |- |[[:en:Alexandru Proca]]||12100|| || || ||7 |- |[[:en:Projectile]]||15400|| || || ||50 |- |[[:en:Alexander Prokhorov]]||18700||[[Ալեքսանդր Պրոխորով]]||6400|| ||73 |- |[[:en:Propagator]]||34500|| || || ||15 |- |[[:en:Proper time]]||21900|| || || ||24 |- |[[:en:Properties of water]]||81200|| || || ||32 |- |[[:en:Proton–proton chain]]||21200||[[Պրոտոն-պրոտոնային ցիկլ]]||14500|| ||43 |- |[[:en:Pulsar]]||55000||[[Պուլսարներ]]||3400|| ||81 |- |[[:en:Pulsed laser]]||6400|| || || ||9 |- |[[:en:Edward Mills Purcell]]||9700||[[Էռնեստ Միլս Պարսել]]||2900|| ||66 |- |[[:en:Pv=nkt]]|| ||[[Իդեալական գազի վիճակի հավասարում]]||9900|| ||66 |- |[[:en:Pv=nt]]|| ||[[Իդեալական գազի վիճակի հավասարում]]||9900|| ||66 |- |[[:en:QCD matter]]||24700|| || || ||10 |- |[[:en:QCD vacuum]]||32400|| || || ||4 |- |[[:en:Quadrupole ion trap]]||25500|| || || ||13 |- |[[:en:Quantization (physics)]]||10000|| || || ||29 |- |[[:en:Quantum]]||8900||[[Քվանտ]]||7400|| ||67 |- |[[:en:Quantum biology]]||51100|| || || ||23 |- |[[:en:Quantum chemistry]]||15600||[[Քվանտային քիմիա]]||6400||այո||64 |- |[[:en:Quantum chromodynamics]]||45300|| || || ||50 |- |[[:en:Quantum contextuality]]||41000|| || || ||1 |- |[[:en:Quantum entanglement]]||106100||[[Քվանտային խճճվածություն]]||5200|| ||61 |- |[[:en:Quantum fluctuation]]||9600||[[Քվանտային ֆլուկտուացիա]]||13600|| ||27 |- |[[:en:Quantum gravity]]||48900||[[Քվանտային ձգողություն]]||3400||այո||52 |- |[[:en:Quantum harmonic oscillator]]||40000||[[Քվանտային ներդաշնակ օսցիլյատոր]]||6400|| ||35 |- |[[:en:Quantum hydrodynamics]]||1800|| || || ||3 |- |[[:en:Quantum indeterminacy]]||18200|| || || ||2 |- |[[:en:Quantum information science]]||5900|| || || ||22 |- |[[:en:Quantum logic]]||38800||[[Քվանտային տրամաբանություն]]||4500|| ||18 |- |[[:en:Quantum nonlocality]]||62000|| || || ||4 |- |[[:en:Quantum optics]]||12900||[[Քվանտային օպտիկա]]||3800|| ||40 |- |[[:en:Quantum potential]]||58100|| || || ||5 |- |[[:en:Quantum spin Hall effect]]||10100|| || || ||2 |- |[[:en:Quantum state]]||36700||[[Քվանտային վիճակ]]||11100|| ||40 |- |[[:en:Quantum superposition]]||41000||[[Քվանտային վերադրում]]||8500|| ||33 |- |[[:en:Quantum teleportation]]||75900||[[Քվանտային տելեպորտացիա]]||20000|| ||38 |- |[[:en:Quantum tunnelling]]||50400||[[Թունելային երևույթ]]||26500|| ||59 |- |[[:en:Quark model]]||19100|| || || ||15 |- |[[:en:Quasar]]||65800||[[Քվազար]]||19200|| ||84 |- |[[:en:Quasiparticle]]||24800||[[Քվազիմասնիկներ]]||5900|| ||35 |- |[[:en:Qubit]]||32900|| || || ||44 |- |[[:en:Isidor Isaac Rabi]]||49600||[[Իզիդոր Այզեկ Ռաբի]]||3500|| ||77 |- |[[:en:Radiance]]||8300|| || || ||20 |- |[[:en:Radio frequency]]||14300|| || || ||34 |- |[[:en:Radio wave]]||34100||[[Ռադիոալիքներ]]||13000||այո||84 |- |[[:en:Radioactive decay]]||84400||[[Ռադիոակտիվություն]]||7300|| ||106 |- |[[:en:Radioactive source]]||8800|| || || ||7 |- |[[:en:Radiography]]||36200||[[Ռենտգենագրություն]]||1400|| ||53 |- |[[:en:James Rainwater]]||16200||[[Լեո Ջեյմս Ռեյնուոթեր]]||2100|| ||56 |- |[[:en:C. V. Raman]]||131100||[[Չանդրասեկհարա Վենկատա Ռաման]]||4100|| ||99 |- |[[:en:Norman Foster Ramsey Jr.]]||25900||[[Նորման Ֆոսթեր Ռամզեյ]]||10700|| ||59 |- |[[:en:Randall–Sundrum model]]||7600|| || || ||7 |- |[[:en:Range of a projectile]]||9600|| || || ||11 |- |[[:en:William Rankine]]||20800|| || || ||59 |- |[[:en:Rapidity]]||16800|| || || ||13 |- |[[:en:Ray (optics)]]||12500|| || || ||33 |- |[[:en:Rayleigh problem]]||4400|| || || ||1 |- |[[:en:Rayleigh scattering]]||23500|| || || ||51 |- |[[:en:John William Strutt, 3rd Baron Rayleigh]]||25900||[[Ջոն Ուիլյամ Ռելեյ]]||5900|| ||88 |- |[[:en:Reaction (physics)]]||13900|| || || ||17 |- |[[:en:Recombination (cosmology)]]||19300||[[Ռեկոմբինացիա (տիեզերագիտություն)]]||21400|| ||14 |- |[[:en:Redshift]]||86800||[[Կարմիր շեղում]]||8100|| ||79 |- |[[:en:Reflection (physics)]]||16400||[[Ալիքների անդրադարձում և բեկում]]||4700|| ||76 |- |[[:en:Refraction]]||21400||[[Լույսի անդրադարձում]]||10900|| ||86 |- |[[:en:Refractive index]]||68600||[[Բեկման ցուցիչ]]||2800|| ||69 |- |[[:en:Refrigeration]]||75100|| || || ||35 |- |[[:en:Frederick Reines]]||27300||[[Ֆրեդերիկ Ռեյնես]]||5400|| ||64 |- |[[:en:Relative velocity]]||10700|| || || ||18 |- |[[:en:Relativistic Doppler effect]]||45500||[[Հարաբերական Դոպլերի էֆեկտ]]||66300|| ||15 |- |[[:en:Relativistic Heavy Ion Collider]]||40900|| || || ||20 |- |[[:en:Relativistic mechanics]]||36100|| || || ||17 |- |[[:en:Relativistic quantum mechanics]]||85900|| || || ||11 |- |[[:en:Relativity of simultaneity]]||19400||[[Միաժամանակության հարաբերականություն]]||14600|| ||19 |- |[[:en:Renormalization]]||60000|| || || ||25 |- |[[:en:Renormalization group]]||49100|| || || ||15 |- |[[:en:Representation theory of the Lorentz group]]||153200|| || || ||5 |- |[[:en:Resonance]]||56800||[[Ռեզոնանս]]||52900|| ||66 |- |[[:en:Restoring force]]||2800|| || || ||22 |- |[[:en:Resultant force]]||9000|| || || ||16 |- |[[:en:Reversible process (thermodynamics)]]||12900|| || || ||29 |- |[[:en:Reynolds transport theorem]]||12000|| || || ||14 |- |[[:en:Owen Willans Richardson]]||8300||[[Օուեն Ուիլանս Ռիչարդսոն]]||2900|| ||73 |- |[[:en:Robert Coleman Richardson]]||7500||[[Ռոբերտ Քոլման Ռիչարդսոն]]||3700|| ||63 |- |[[:en:Burton Richter]]||16200||[[Բարտոն Ռիխտեր]]||2000|| ||61 |- |[[:en:Right-hand rule]]||13500||[[Աջ ձեռքի կանոն]]||1100|| ||48 |- |[[:en:Rock magnetism]]||16100|| || || ||3 |- |[[:en:Heinrich Rohrer]]||7500||[[Հենրիխ Ռորեր]]||4300|| ||66 |- |[[:en:Wilhelm Röntgen]]||21700||[[Վիլհելմ Ռենտգեն]]||8500|| ||147 |- |[[:en:Rotation]]||22100|| || || ||69 |- |[[:en:Rotation operator (quantum mechanics)]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Rotational spectroscopy]]||51800|| || || ||12 |- |[[:en:Carlo Rovelli]]||25900|| || || ||28 |- |[[:en:Carlo Rubbia]]||18800||[[Կառլո Ռուբիա]]||5300|| ||70 |- |[[:en:Ernst Ruska]]||5900||[[Էռնստ Ռուսկա]]||5400|| ||68 |- |[[:en:Rutherford scattering]]||12700||[[Ռեզերֆորդի բանաձև]]||2500|| ||30 |- |[[:en:RX J1856.5−3754]]||9000|| || || ||22 |- |[[:en:Rydberg constant]]||12300||[[Ռիդբերգի հաստատուն]]||10900|| ||39 |- |[[:en:Rydberg formula]]||11900||[[Ռիդբերգի բանաձև]]||12400|| ||29 |- |[[:en:Martin Ryle]]||18200||[[Մարտին Ռայլ]]||2400|| ||67 |- |[[:en:Carl Sagan]]||139900||[[Կարլ Սագան]]||3800|| ||135 |- |[[:en:Andrei Sakharov]]||106700||[[Անդրեյ Սախարով]]||12000|| ||104 |- |[[:en:Abdus Salam]]||99900||[[Աբդուս Սալամ]]||6200|| ||81 |- |[[:en:Mayly Sánchez]]||13300|| || || ||8 |- |[[:en:Scalar field theory]]||29600|| || || ||7 |- |[[:en:Scalar potential]]||14000||[[Սկալյար պոտենցիալ]]||6500|| ||16 |- |[[:en:Scale invariance]]||36600|| || || ||11 |- |[[:en:Scanning probe microscopy]]||27100|| || || ||23 |- |[[:en:Scanning tunneling microscope]]||47100|| || || ||43 |- |[[:en:Scattering]]||21500|| || || ||41 |- |[[:en:Arthur Leonard Schawlow]]||12700||[[Արթուր Լեոնարդ Շավլով]]||3800|| ||64 |- |[[:en:Schiehallion experiment]]||32300|| || || ||14 |- |[[:en:Brian Schmidt]]||32400||[[Բրայան Շմիդտ]]||7200|| ||63 |- |[[:en:John Robert Schrieffer]]||9000||[[Ջոն Ռոբերտ Շրիֆեր]]||2400|| ||59 |- |[[:en:Schrödinger's cat]]||40400||[[Շրյոդինգերի կատու]]||16700|| ||81 |- |[[:en:Melvin Schwartz]]||7800||[[Մելվին Շվարց]]||5000|| ||61 |- |[[:en:Julian Schwinger]]||23400||[[Յուլիան Շվինգեր]]||3100|| ||68 |- |[[:en:Schwinger's quantum action principle]]||2100|| || || ||2 |- |[[:en:Scientific law]]||56800|| || || ||48 |- |[[:en:Scintillation (physics)]]||5800||[[Սցինտիլյացիա]]||2200|| ||16 |- |[[:en:Scintillator]]||62900|| || || ||22 |- |[[:en:Screw axis]]||20100|| || || ||3 |- |[[:en:Glenn T. Seaborg]]||55400||[[Գլեն Սիբորգ]]||4000|| ||67 |- |[[:en:Emilio Segrè]]||33900||[[Էմիլիո Սեգրե]]||1700|| ||74 |- |[[:en:Seismic metamaterial]]||11600|| || || ||1 |- |[[:en:Self-organized criticality]]||24400|| || || ||9 |- |[[:en:Nikolay Semyonov]]||9700||[[Նիկոլայ Սեմյոնով]]||5800|| ||62 |- |[[:en:Shadow]]||16200||[[Ստվեր]]||2100|| ||98 |- |[[:en:Shape of the universe]]||35300|| || || ||23 |- |[[:en:Shear modulus]]||12100|| || || ||36 |- |[[:en:Shear stress]]||13400|| || || ||38 |- |[[:en:Shock (mechanics)]]||12100|| || || ||8 |- |[[:en:Clifford Shull]]||10200||[[Կլիֆորդ Շալլ]]||9400|| ||55 |- |[[:en:SI electromagnetism units]]||400|| || || ||9 |- |[[:en:Kai Siegbahn]]||4100||[[Կայ Սիգբան]]||3300|| ||61 |- |[[:en:Manne Siegbahn]]||8600||[[Կարլ Սիգբան]]||3300|| ||73 |- |[[:en:Siemens (unit)]]||6500||[[Սիմենս (չափման միավոր)]]||800||այո||58 |- |[[:en:Sievert]]||70600||[[Զիվերտ (չափման միավոր)]]||800|| ||61 |- |[[:en:Signal frequency spectrum]]||100|| || || ||20 |- |[[:en:Signal-to-noise ratio]]||23100|| || || ||37 |- |[[:en:Simple harmonic motion]]||15800||[[Ներդաշնակ տատանումներ]]||9800|| ||42 |- |[[:en:Simple machine]]||32400||[[Պարզ մեխանիզմ]]||9500|| ||63 |- |[[:en:Single-layer materials]]||61500|| || || ||9 |- |[[:en:Single-phase generator]]||20000|| || || ||4 |- |[[:en:Willem de Sitter]]||10700|| || || ||45 |- |[[:en:SLAC National Accelerator Laboratory]]||26200|| || || ||25 |- |[[:en:Slosh dynamics]]||14500|| || || ||6 |- |[[:en:George E. Smith]]||6300||[[Ջորջ Էլվուդ Սմիթ]]||4800|| ||62 |- |[[:en:George Smoot]]||24800||[[Ջորջ Սմութ]]||12500|| ||68 |- |[[:en:Snell's law]]||25000||[[Սնելիուսի օրենք]]||3700||այո||53 |- |[[:en:Soft matter]]||9700|| || || ||16 |- |[[:en:Solar cell efficiency]]||37700|| || || ||6 |- |[[:en:Solar flare]]||37000|| || || ||56 |- |[[:en:Solar phenomena]]||50400|| || || ||8 |- |[[:en:Solar thermal energy]]||69300||[[Հելիոթերմային էներգիա]]||3600|| ||38 |- |[[:en:Solar wind]]||47600||[[Արեգակնային քամի]]||11100|| ||80 |- |[[:en:Solubility]]||50700||[[Լուծելիություն]]||5300|| ||63 |- |[[:en:Solvay Conference]]||20400|| || || ||31 |- |[[:en:Arnold Sommerfeld]]||52800||[[Առնոլդ Զոմմերֆելդ]]||3400|| ||69 |- |[[:en:Sonar]]||102000||[[Էխոլոտ]]||3400|| ||76 |- |[[:en:Sonic boom]]||27600|| || || ||35 |- |[[:en:Sound pressure]]||27800||[[Ձայնի ճնշում]]||1100|| ||33 |- |[[:en:Space physics]]||5300|| || || ||15 |- |[[:en:Spaceflight]]||61800||[[Տիեզերական թռիչք]]||18900|| ||98 |- |[[:en:Spacetime diagram]]||47600||[[Մինկովսկու դիագրամ]]||13700|| ||24 |- |[[:en:Specific heat capacity]]||51500||[[Տեսակարար ջերմունակություն]]||11500|| ||60 |- |[[:en:Spectral line]]||20700||[[Սպեկտրալ գիծ]]||2800|| ||44 |- |[[:en:Spectroscopy]]||38600||[[Սպեկտրասկոպիա]]||5400|| ||81 |- |[[:en:Speed of sound]]||59100||[[Ձայնի արագություն]]||5400|| ||79 |- |[[:en:Spin-1/2]]||14700|| || || ||7 |- |[[:en:Spin–orbit interaction]]||26100|| || || ||18 |- |[[:en:Spinor]]||73200|| || || ||24 |- |[[:en:Spinthariscope]]||5900||[[Սպինտարիսկոպ]]||1400|| ||17 |- |[[:en:Spontaneous emission]]||18400||[[Ինքնակամ ճառագայթում]]||10100|| ||30 |- |[[:en:Spontaneous symmetry breaking]]||29800|| || || ||31 |- |[[:en:Square metre]]||4900||[[Քառակուսի մետր]]||2900|| ||95 |- |[[:en:Standing wave]]||44800||[[Կանգուն ալիքներ]]||3400|| ||55 |- |[[:en:Stark effect]]||18700||[[Շտարկի երևույթ]]||3500|| ||33 |- |[[:en:Johannes Stark]]||16600||[[Յոհանես Շտարկ]]||2100|| ||79 |- |[[:en:State of matter]]||38600||[[Ագրեգատային վիճակ]]||59400|| ||111 |- |[[:en:Statics]]||14300||[[Ստատիկա]]||6200|| ||71 |- |[[:en:Stationary-action principle]]||25200||[[Փոքրագույն գործողության սկզբունք]]||2100|| ||28 |- |[[:en:Steady state]]||11200|| || || ||19 |- |[[:en:Steam]]||13300|| || || ||33 |- |[[:en:Stefan–Boltzmann constant]]||6400||[[Ստեֆան-Բոլցմանի հաստատուն]]||3600|| ||34 |- |[[:en:Stefan–Boltzmann law]]||28600||[[Ստեֆան-Բոլցմանի օրենք]]||2100|| ||53 |- |[[:en:Jack Steinberger]]||35300||[[Ջեք Շտեյնբերգեր]]||5000|| ||59 |- |[[:en:Stellar black hole]]||27400|| || || ||38 |- |[[:en:Stellar nucleosynthesis]]||36100|| || || ||35 |- |[[:en:Steradian]]||6300||[[Ստեռադիան]]||1200|| ||71 |- |[[:en:Otto Stern]]||9000||[[Օտտո Շտեռն]]||2400|| ||83 |- |[[:en:Stimulated emission]]||20100||[[Հարկադրական ճառագայթում]]||3000|| ||32 |- |[[:en:Stirling engine]]||95900||[[Ստիռլինգի շարժիչ]]||9000||այո||51 |- |[[:en:Stochastic cooling]]||9600|| || || ||8 |- |[[:en:Stokes problem]]||10800|| || || ||1 |- |[[:en:Sir George Stokes, 1st Baronet]]||48000||[[Ջորջ Գաբրիել Ստոքս]]||2900|| ||53 |- |[[:en:George Johnstone Stoney]]||14900|| || || ||32 |- |[[:en:Horst Ludwig Störmer]]||6700||[[Հորստ Շտորմեր]]||2800|| ||63 |- |[[:en:Strange quark]]||14200||[[S-քվարկ]]||16800|| ||48 |- |[[:en:Stress (mechanics)]]||51400||[[Մեխանիկական լարում]]||3000|| ||63 |- |[[:en:Stress–energy tensor]]||24100||[[Էներգիա-իմպուլսի թենզոր]]||22800|| ||29 |- |[[:en:Donna Strickland]]||24800||[[Դոննա Սթրիքլենդ]]||7700|| ||75 |- |[[:en:String (physics)]]||4800||[[Լար (ֆիզիկա)]]||6400||այո||21 |- |[[:en:Structure formation]]||30000|| || || ||13 |- |[[:en:Sublimation (phase transition)]]||18700||[[Սուբլիմացիա (ֆիզիկա)]]||2000|| ||75 |- |[[:en:Subplanck]]|| ||[[Պլանկի միավորներ]]||24200|| ||45 |- |[[:en:Sunlight]]||51500||[[Արեգակնային ճառագայթում]]||4100|| ||61 |- |[[:en:Superconducting magnet]]||25700|| || || ||16 |- |[[:en:Superconductivity]]||71300||[[Գերհաղորդականություն]]||8700|| ||77 |- |[[:en:Superfluid helium-4]]||39600||[[Գերհոսուն հելիում-4]]||62100|| ||7 |- |[[:en:Superheated steam]]||11200|| || || ||15 |- |[[:en:Superheating]]||7200|| || || ||21 |- |[[:en:Superlens]]||99200|| || || ||5 |- |[[:en:Supernova]]||176900||[[Գերնոր աստղեր]]||6000|| ||97 |- |[[:en:Superposition principle]]||20400||[[Վերադրման սկզբունք]]||6100|| ||39 |- |[[:en:Superstring theory]]||25400|| || || ||32 |- |[[:en:Supersymmetry]]||63600||[[Սուպերսիմետրիա]]||10800|| ||51 |- |[[:en:Surface plasmon]]||13700|| || || ||12 |- |[[:en:Surface plasmon polariton]]||39100|| || || ||4 |- |[[:en:Surface science]]||22300|| || || ||23 |- |[[:en:Surface tension]]||72700||[[Մակերևութային լարվածություն]]||1300|| ||67 |- |[[:en:Symmetry]]||38900||[[Համաչափություն]]||51200|| ||94 |- |[[:en:Symmetry in quantum mechanics]]||64000|| || || ||5 |- |[[:en:Synchrotron]]||19800|| || || ||42 |- |[[:en:Synchrotron radiation]]||17400|| || || ||43 |- |[[:en:Tachyon]]||33500||[[Տախիոն]]||5700|| ||56 |- |[[:en:Toshiki Tajima]]||14600|| || || ||4 |- |[[:en:Igor Tamm]]||13900||[[Իգոր Տամմ]]||4700|| ||73 |- |[[:en:Tau (particle)]]||12900||[[Տաու (մասնիկ)]]||11300|| ||55 |- |[[:en:Tau neutrino]]||3500||[[Տաու-նեյտրինո]]||3100|| ||28 |- |[[:en:G. I. Taylor]]||15400|| || || ||31 |- |[[:en:Joseph Hooton Taylor Jr.]]||13000||[[Ջոզեֆ Հուտոն Թայլոր]]||4200|| ||63 |- |[[:en:Richard E. Taylor]]||11500||[[Ռիչարդ Թեյլոր]]||10900|| ||62 |- |[[:en:Edward Teller]]||96200||[[Էդվարդ Թելլեր]]||24600|| ||78 |- |[[:en:Temperature measurement]]||11400||[[Ջերմաչափություն]]||5500|| ||24 |- |[[:en:Tension (physics)]]||8300|| || || ||32 |- |[[:en:Tensor derivative (continuum mechanics)]]||45500|| || || ||1 |- |[[:en:Terahertz metamaterial]]||51700|| || || ||2 |- |[[:en:Tesla (unit)]]||13800||[[Տեսլա (չափման միավոր)]]||1100||այո||70 |- |[[:en:Tesla coil]]||91300|| || || ||41 |- |[[:en:Test particle]]||4500|| || || ||11 |- |[[:en:Tevatron]]||23200|| || || ||33 |- |[[:en:Texture (chemistry)]]||20400|| || || ||13 |- |[[:en:Theory of everything]]||51200|| || || ||46 |- |[[:en:The Theory of Everything (2014 film)]]||51500||[[Ամեն ինչի տեսություն (ֆիլմ, 2014)]]||9900|| ||60 |- |[[:en:Thermal conduction]]||34600||[[Ջերմահաղորդականություն]]||8200|| ||52 |- |[[:en:Thermal conductivity]]||59400|| || || ||63 |- |[[:en:Thermal energy]]||7200||[[Ջերմային էներգիա]]||12000|| ||52 |- |[[:en:Thermal energy storage]]||52300|| || || ||16 |- |[[:en:Thermal equilibrium]]||17300|| || || ||25 |- |[[:en:Thermal expansion]]||48100||[[Ջերմային ընդարձակում]]||1900|| ||56 |- |[[:en:Thermal fluctuations]]||11800|| || || ||19 |- |[[:en:Thermal mass]]||16100|| || || ||8 |- |[[:en:Thermal radiation]]||40300||[[Ջերմային ճառագայթում]]||6800|| ||60 |- |[[:en:Thermocouple]]||59600|| || || ||48 |- |[[:en:Thermodynamic cycle]]||18500|| || || ||38 |- |[[:en:Thermodynamic equations]]||24400|| || || ||7 |- |[[:en:Thermodynamic equilibrium]]||56200||[[Ջերմադինամիկական հավասարակշռություն]]||4100||այո||49 |- |[[:en:Thermodynamic free energy]]||28400||[[Ազատ էներգիա]]||1700|| ||28 |- |[[:en:Thermodynamic limit]]||6100|| || || ||10 |- |[[:en:Thermodynamic potential]]||24500||[[Թերմոդինամիկական պոտենցիալ]]||18700|| ||28 |- |[[:en:Thermodynamic process]]||16000|| || || ||37 |- |[[:en:Thermodynamic state]]||11300|| || || ||26 |- |[[:en:Thermodynamic system]]||35100||[[Թերմոդինամիկական համակարգ]]||29000|| ||46 |- |[[:en:Thermometer]]||48100||[[Ջերմաչափ]]||8100|| ||99 |- |[[:en:Thomson scattering]]||9400|| || || ||25 |- |[[:en:George Paget Thomson]]||10000||[[Ջորջ Փաջեթ Թոմսոն]]||4700|| ||72 |- |[[:en:J. J. Thomson]]||44400||[[Ջոզեֆ Ջոն Թոմսոն]]||2000|| ||109 |- |[[:en:William Thomson, 1st Baron Kelvin]]||97700||[[Ուիլյամ Թոմսոն]]||5100|| ||92 |- |[[:en:Thorium-based nuclear power]]||72200|| || || ||9 |- |[[:en:Three-dimensional space]]||23600||[[Եռաչափ տարածություն]]||5000|| ||67 |- |[[:en:Tidal force]]||22800|| || || ||43 |- |[[:en:Tide]]||99800||[[Մակընթացություն և տեղատվություն]]||5600|| ||96 |- |[[:en:Time derivative]]||8700|| || || ||14 |- |[[:en:Time dilation]]||52400||[[Ժամանակի դանդաղում]]||33200|| ||53 |- |[[:en:Time in physics]]||46200|| || || ||9 |- |[[:en:Time travel]]||67200||[[Ճանապարհորդություն ժամանակի միջով]]||3700|| ||70 |- |[[:en:Timeline of chemical element discoveries]]||86000|| || || ||25 |- |[[:en:Timeline of cosmic microwave background astronomy]]||100||[[Մնացորդային ճառագայթում]]||19200|| ||76 |- |[[:en:Timeline of cosmological theories]]||47000|| || || ||14 |- |[[:en:Timeline of discovery of Solar System planets and their moons]]||129000|| || || ||26 |- |[[:en:Timeline of fundamental physics discoveries]]||13500|| || || ||4 |- |[[:en:Samuel C. C. Ting]]||34500||[[Սեմյուել Թինգ]]||3900|| ||61 |- |[[:en:Shin'ichirō Tomonaga]]||10400||[[Սինյիտիրո Տոմոնագա]]||3300|| ||69 |- |[[:en:Top quark]]||33200||[[T-քվարկ]]||8500|| ||51 |- |[[:en:Topological order]]||43500|| || || ||3 |- |[[:en:Torque]]||33600||[[Ուժի մոմենտ]]||3100|| ||78 |- |[[:en:Torsion (mechanics)]]||6200||[[Ոլորում (դեֆորմացիա)]]||2200|| ||39 |- |[[:en:Charles H. Townes]]||33800||[[Չարլզ Հարդ Թաունս]]||4900|| ||74 |- |[[:en:Transformation optics]]||28500|| || || ||1 |- |[[:en:Transistor]]||95400||[[Տրանզիստոր]]||9700|| ||123 |- |[[:en:Transmission coefficient]]||8000|| || || ||10 |- |[[:en:Transparency and translucency]]||33400|| || || ||47 |- |[[:en:Transport phenomena]]||17600|| || || ||30 |- |[[:en:Transverse mode]]||12300|| || || ||9 |- |[[:en:Triple point]]||17200||[[Եռակի կետ]]||2000|| ||67 |- |[[:en:Tritium]]||62800||[[Տրիտիում]]||1900|| ||74 |- |[[:en:Daniel C. Tsui]]||12700||[[Դենիել Ցուի]]||5900|| ||59 |- |[[:en:Tsunami warning system]]||17000|| || || ||13 |- |[[:en:Tunable metamaterial]]||43300|| || || ||1 |- |[[:en:Turbulence]]||43500||[[Մրրկային շարժում]]||3100|| ||58 |- |[[:en:John Tyndall]]||94400|| || || ||47 |- |[[:en:Type Ia supernova]]||47000|| || || ||28 |- |[[:en:Type-II superconductor]]||10900|| || || ||8 |- |[[:en:Ultraviolet catastrophe]]||8300|| || || ||27 |- |[[:en:Uncertainty]]||32400|| || || ||41 |- |[[:en:Unified field theory]]||11600||[[Դաշտի միասնական տեսություն]]||6800|| ||27 |- |[[:en:Unit of length]]||12200|| || || ||35 |- |[[:en:Unitary operator]]||8900|| || || ||18 |- |[[:en:Unitary transformation (quantum mechanics)]]||13500|| || || ||1 |- |[[:en:Uranium]]||107400||[[Ուրան (տարր)]]||34400|| ||164 |- |[[:en:Vacuum energy]]||12000|| || || ||20 |- |[[:en:Vacuum permeability]]||16700||[[Մագնիսական հաստատուն]]||5700|| ||27 |- |[[:en:Vacuum permittivity]]||17500||[[Էլեկտրական հաստատուն]]||6300|| ||28 |- |[[:en:Valence electron]]||16100|| || || ||54 |- |[[:en:Van de Graaff generator]]||28500|| || || ||43 |- |[[:en:Simon van der Meer]]||10500||[[Սիմոն վան դեր Մեեր]]||4000|| ||71 |- |[[:en:Van der Waals equation]]||45600|| || || ||38 |- |[[:en:John Hasbrouck Van Vleck]]||17900||[[Ջոն Հազբրուկ վան Ֆլեք]]||2800|| ||63 |- |[[:en:Petr Vaníček]]||12600|| || || ||3 |- |[[:en:Vaporization]]||4900|| || || ||43 |- |[[:en:Variational method (quantum mechanics)]]||13000|| || || ||18 |- |[[:en:Variational principle]]||5600||[[Մեխանիկայի վարիացիոն սկզբունքներ]]||5100|| ||15 |- |[[:en:Vector (mathematics and physics)]]||8900||[[Վեկտոր]]||15100|| ||21 |- |[[:en:Vector potential]]||2800||[[Վեկտորական պոտենցիալ]]||1700||այո||23 |- |[[:en:Martinus J. G. Veltman]]||10900|| || || ||63 |- |[[:en:Vertical pressure variation]]||10900|| || || ||3 |- |[[:en:Vibration]]||46900|| || || ||45 |- |[[:en:Virtual image]]||3900|| || || ||23 |- |[[:en:Virtual particle]]||22300||[[Վիրտուալ մասնիկներ]]||2100|| ||28 |- |[[:en:Virtual state]]||6500|| || || ||3 |- |[[:en:Viscosity]]||95300||[[Մածուցիկություն]]||3200|| ||77 |- |[[:en:Vlasov equation]]||14700|| || || ||9 |- |[[:en:Volatility (chemistry)]]||9500||[[Ցնդելիություն]]||1600|| ||25 |- |[[:en:Volt]]||15900||[[Վոլտ (չափման միավոր)]]||2100|| ||110 |- |[[:en:Voltage]]||20000||[[Էլեկտրական լարում]]||9300|| ||98 |- |[[:en:Wernher von Braun]]||123900||[[Վերներ ֆոն Բրաուն]]||9100|| ||101 |- |[[:en:Johannes Diderik van der Waals]]||25300||[[Յոհանես Դիդերիկ վան դեր Վալս]]||2900|| ||92 |- |[[:en:Friedrich Wagner]]||10300|| || || ||3 |- |[[:en:Ernest Walton]]||19700||[[Էռնեստ Ուոլտոն]]||2000|| ||74 |- |[[:en:James Watson]]||92600||[[Ջեյմս Ուոթսոն]]||4200|| ||91 |- |[[:en:Wave equation]]||59400||[[Ալիքային հավասարում]]||1800|| ||50 |- |[[:en:Wave function collapse]]||21100|| || || ||30 |- |[[:en:Wave interference]]||34500||[[Ալիքների ինտերֆերենցիա]]||4600|| ||72 |- |[[:en:Wave packet]]||33200||[[Ալիքային փաթեթ]]||2200|| ||23 |- |[[:en:Wave propagation]]||6300|| || || ||16 |- |[[:en:Wave vector]]||14600|| || || ||27 |- |[[:en:Wave–particle duality]]||58100||[[Մասնիկ-ալիքային երկվություն]]||36100|| ||60 |- |[[:en:Waveguide]]||23800||[[Ալիքատար]]||51000|| ||25 |- |[[:en:Wavelength]]||35700||[[Ալիքի երկարություն]]||4800|| ||97 |- |[[:en:Wavenumber]]||12500||[[Ալիքային թիվ]]||12700|| ||40 |- |[[:en:Weak isospin]]||9400|| || || ||18 |- |[[:en:Weber (unit)]]||9900||[[Վեբեր (չափման միավոր)]]||2000|| ||64 |- |[[:en:Carl Friedrich von Weizsäcker]]||31000|| || || ||46 |- |[[:en:Wheeler–Feynman absorber theory]]||24400|| || || ||7 |- |[[:en:John Archibald Wheeler]]||54600|| || || ||58 |- |[[:en:White dwarf]]||145500||[[Սպիտակ թզուկ]]||55100|| ||85 |- |[[:en:White hole]]||18300||[[Սպիտակ խոռոչ]]||3000|| ||56 |- |[[:en:Carl Wieman]]||13600|| || || ||58 |- |[[:en:Wien approximation]]||6200|| || || ||16 |- |[[:en:Wilhelm Wien]]||10800||[[Վիլհելմ Վին]]||2700|| ||87 |- |[[:en:Wien's displacement law]]||18500||[[Վինի ճառագայթման օրենք]]||2000|| ||46 |- |[[:en:Eugene Wigner]]||46800||[[Յուջին Վիգներ]]||3200|| ||85 |- |[[:en:Frank Wilczek]]||41200||[[Ֆրենկ Վիլչեկ]]||4200|| ||68 |- |[[:en:Wilkinson Microwave Anisotropy Probe]]||50900|| || || ||41 |- |[[:en:Charles Thomson Rees Wilson]]||15200||[[Չառլզ Թոմսոն Ռիս Վիլսոն]]||2000|| ||83 |- |[[:en:Kenneth G. Wilson]]||17200||[[Քենետ Վիլսոն]]||2100|| ||62 |- |[[:en:Robert Woodrow Wilson]]||8100||[[Ռոբերտ Վիլսոն]]||6300|| ||74 |- |[[:en:Wind wave]]||46400|| || || ||83 |- |[[:en:David J. Wineland]]||12200||[[Դեյվիդ Ուայնլենդ]]||7100|| ||66 |- |[[:en:Edward Witten]]||31400|| || || ||52 |- |[[:en:Wittenberg interpretation of Copernicus]]||30900|| || || ||1 |- |[[:en:WKB approximation]]||24100|| || || ||18 |- |[[:en:Women in physics]]||36100|| || || ||5 |- |[[:en:Work (physics)]]||46000||[[Աշխատանք (ֆիզիկա)]]||2300|| ||102 |- |[[:en:Work (thermodynamics)]]||47400||[[Թերմոդինամիկական աշխատանք]]||3500|| ||22 |- |[[:en:World Year of Physics 2005]]||5200|| || || ||22 |- |[[:en:Wormhole]]||55600||[[Որդնախոռոչ]]||10400|| ||69 |- |[[:en:Wu experiment]]||29700|| || || ||14 |- |[[:en:X-ray crystallography]]||148900||[[Ռենտգենակառուցվածքային վերլուծություն]]||2600|| ||47 |- |[[:en:Yang–Mills existence and mass gap]]||12800|| || || ||9 |- |[[:en:Yang–Mills theory]]||24300|| || || ||20 |- |[[:en:Hideki Yukawa]]||11600||[[Հիդեկի Յուկավա]]||3300|| ||83 |- |[[:en:Pieter Zeeman]]||16600||[[Պիտեր Զեեման]]||9500|| ||94 |- |[[:en:Frits Zernike]]||9800||[[Ֆրից Ցերնիկե]]||2100|| ||68 |- |[[:en:Zero-point energy]]||212300||[[Զրոյական տատանումների էներգիա]]||9400|| ||41 |} b994sldldpt0j10g9j6d6lj2q1xxjt4 2 939933 8476064 8475562 2022-07-27T18:12:49Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:Top-importance medicine articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Abortion]]||192400||[[Աբորտ]]||174400|| ||170 |- |[[:en:Addiction]]||179200||[[Ադդիկցիա]]||37800|| ||98 |- |[[:en:Alcoholism]]||136000||[[Հարբեցողություն]]||33900||այո||117 |- |[[:en:Allergy]]||107500||[[Ալերգիա]]||119400|| ||113 |- |[[:en:Alzheimer's disease]]||165900||[[Ալցհայմերի հիվանդություն]]||184400|| ||123 |- |[[:en:Anaphylaxis]]||56400||[[Անաֆիլաքսիա]]||67100|| ||74 |- |[[:en:Antimicrobial]]||45600||[[Հակամանրէային դեղամիջոցներ]]||26300|| ||25 |- |[[:en:Antiseptic]]||16200||[[Անտիսեպտիկա]]||10000|| ||54 |- |[[:en:Anxiety disorder]]||64300||[[Տագնապային խանգարում]]||43500|| ||55 |- |[[:en:Asthma]]||160100||[[Բրոնխիալ ասթմա]]||152200|| ||116 |- |[[:en:Attention deficit hyperactivity disorder]]||193500||[[Ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշ]]||4500|| ||73 |- |[[:en:Bipolar disorder]]||151000||[[Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում]]||163800|| ||85 |- |[[:en:Birth control]]||148300||[[Բեղմնականխում]]||76200|| ||105 |- |[[:en:Bone fracture]]||43800||[[Կոտրվածք]]||7700|| ||77 |- |[[:en:Breast cancer]]||178200||[[Կրծքագեղձի քաղցկեղ]]||147200|| ||96 |- |[[:en:Breastfeeding]]||228900||[[Կրծքով կերակրում]]||16600|| ||84 |- |[[:en:Burn]]||80300||[[Այրվածք]]||15000|| ||76 |- |[[:en:Cancer]]||181100||[[Քաղցկեղ]]||224300|| ||173 |- |[[:en:Cardiovascular disease]]||135100||[[Սիրտ-անոթային հիվանդություն]]||116000|| ||67 |- |[[:en:Cataract]]||60700||[[Կատարակտ]]||54900|| ||89 |- |[[:en:Cervical cancer]]||98000||[[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ]]||107600|| ||74 |- |[[:en:Childbirth]]||148800||[[Ծննդաբերություն]]||7900|| ||104 |- |[[:en:Choking]]||63400|| || || ||23 |- |[[:en:Chronic obstructive pulmonary disease]]||151300||[[Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն]]||182600|| ||87 |- |[[:en:Chronic pain]]||72100|| || || ||24 |- |[[:en:Cirrhosis]]||103600||[[Լյարդի ցիռոզ]]||36200|| ||85 |- |[[:en:Colorectal cancer]]||121900||[[Կոլոռեկտալ քաղցկեղ]]||132900|| ||71 |- |[[:en:Common cold]]||60500||[[Մրսածություն]]||65100|| ||132 |- |[[:en:COVID-19]]||265200||[[COVID-19]]||69300|| ||203 |- |[[:en:COVID-19 pandemic]]||301600||[[COVID-19 համավարակ]]||137000|| ||193 |- |[[:en:Croup]]||26600||[[Կռուպ]]||27000|| ||53 |- |[[:en:Dementia]]||185300||[[Դեմենցիա]]||18700|| ||94 |- |[[:en:Dengue fever]]||82700||[[Մլակային տենդ]]||2100|| ||99 |- |[[:en:Department of Health and Social Care]]||35500|| || || ||12 |- |[[:en:Diabetes]]||116500||[[Շաքարային դիաբետ]]||131300|| ||154 |- |[[:en:Disease]]||57800||[[Հիվանդություն]]||3600|| ||192 |- |[[:en:Drug class]]||8800||[[Դեղերի տեսակներ]]||10300|| ||5 |- |[[:en:Epilepsy]]||149400||[[Էպիլեպսիա]]||143400|| ||113 |- |[[:en:Fever]]||77400||[[Տենդ]]||21300|| ||124 |- |[[:en:Gastroenteritis]]||66200||[[Սուր գաստրոէնտերիտ]]||9100|| ||78 |- |[[:en:Gout]]||72500||[[Հոդատապ]]||59900|| ||80 |- |[[:en:Health]]||58500||[[Առողջություն]]||10700|| ||223 |- |[[:en:Health care]]||39400||[[Առողջապահություն]]||6700|| ||71 |- |[[:en:Health effects of tobacco]]||179000||[[Ծխախոտի ազդեցությունն առողջության վրա]]||8100|| ||28 |- |[[:en:Hearing loss]]||95600|| || || ||27 |- |[[:en:Hemorrhoid]]||49500||[[Թութք]]||54600|| ||101 |- |[[:en:Hepatitis]]||162900||[[Հեպատիտ]]||65400|| ||87 |- |[[:en:Hepatitis A]]||44300||[[Հեպատիտ Ա]]||8700|| ||94 |- |[[:en:Hepatitis B]]||82700||[[Հեպատիտ Բ]]||101600|| ||87 |- |[[:en:Hepatitis C]]||108500||[[Հեպատիտ Ց]]||60700|| ||75 |- |[[:en:Herpes simplex]]||80400||[[Հասարակ հերպես]]||49900|| ||69 |- |[[:en:HIV/AIDS]]||202500||[[ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ]]||238100|| ||189 |- |[[:en:Hypercholesterolemia]]||55800|| || || ||30 |- |[[:en:Hypertension]]||131600||[[Գերճնշում]]||115400|| ||98 |- |[[:en:Infection]]||102900||[[Վարակ]]||9600|| ||93 |- |[[:en:Influenza]]||103000||[[Գրիպ]]||15500|| ||156 |- |[[:en:International Classification of Diseases]]||35900||[[Հիվանդությունների միջազգային դասակարգում]]||6200|| ||70 |- |[[:en:Liver cancer]]||55100||[[Լյարդի քաղցկեղ]]||53400|| ||52 |- |[[:en:Low back pain]]||107100|| || || ||52 |- |[[:en:Lung cancer]]||144300||[[Թոքի քաղցկեղ]]||127200|| ||93 |- |[[:en:Major depressive disorder]]||177300||[[Մեծ դեպրեսիվ խանգարում]]||18800|| ||87 |- |[[:en:Major trauma]]||59900|| || || ||25 |- |[[:en:Malaria]]||203000||[[Մալարիա]]||55700|| ||170 |- |[[:en:Malnutrition]]||148000||[[Թերսնուցում]]||11300|| ||104 |- |[[:en:Medicine]]||91200||[[Բժշկություն]]||28400|| ||234 |- |[[:en:Meningitis]]||89100||[[Մենինգիտ]]||141500|| ||101 |- |[[:en:Mental disorder]]||180500||[[Հոգեկան հիվանդություններ]]||19100|| ||109 |- |[[:en:Migraine]]||129500||[[Միգրեն]]||117400|| ||86 |- |[[:en:Multiple sclerosis]]||121700||[[Ցրված սկլերոզ]]||146200|| ||72 |- |[[:en:Myocardial infarction]]||128800||[[Սրտամկանի ինֆարկտ]]||144900|| ||114 |- |[[:en:Myopia]]||75700||[[Կարճատեսություն]]||6400|| ||83 |- |[[:en:National health insurance]]||12900|| || || ||6 |- |[[:en:Obesity]]||175500||[[Ճարպակալում]]||185300|| ||126 |- |[[:en:Osteoarthritis]]||117200||[[Օստեոարթրոզ]]||41300|| ||64 |- |[[:en:Pain]]||96700||[[Ցավ]]||27800|| ||128 |- |[[:en:Parkinson's disease]]||148500||[[Պարկինսոնի հիվանդություն]]||116200|| ||103 |- |[[:en:Physician]]||40400||[[Բժիշկ]]||8500|| ||161 |- |[[:en:Pneumonia]]||119000||[[Թոքաբորբ]]||55000|| ||132 |- |[[:en:Polio]]||118300||[[Պոլիոմիելիտ]]||7600|| ||111 |- |[[:en:Pregnancy]]||149100||[[Հղիություն (մարդ)]]||150300|| ||160 |- |[[:en:Prostate cancer]]||217000||[[Շագանակագեղձի քաղցկեղ]]||76300|| ||73 |- |[[:en:Refractive error]]||31600|| || || ||31 |- |[[:en:Sanitation]]||52500|| || || ||42 |- |[[:en:SARS-CoV-2]]||123700||[[SARS-CoV-2 (կորոնավիրուս)]]||53500|| ||126 |- |[[:en:Schizophrenia]]||200900||[[Շիզոֆրենիա]]||315400|| ||115 |- |[[:en:Sepsis]]||126500||[[Սեպսիս]]||6200|| ||73 |- |[[:en:Sexually transmitted infection]]||84000||[[Սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակներ]]||91600|| ||112 |- |[[:en:Skin cancer]]||55400||[[Մաշկի քաղցկեղ]]||46200|| ||66 |- |[[:en:Stomach cancer]]||75000||[[Ստամոքսի քաղցկեղ]]||30400|| ||59 |- |[[:en:Stroke]]||176700||[[Կաթված]]||225600|| ||113 |- |[[:en:Suicide]]||154600||[[Ինքնասպանություն]]||93900|| ||175 |- |[[:en:Surgery]]||89100||[[Վիրաբուժություն]]||17400||այո||116 |- |[[:en:Tooth decay]]||125700||[[Ատամների ոսկրափուտ]]||21400|| ||83 |- |[[:en:Tuberculosis]]||161300||[[Տուբերկուլոզ]]||33600|| ||164 |- |[[:en:Type 2 diabetes]]||98800||[[2-րդ տիպի շաքարային դիաբետ]]||70100|| ||52 |- |[[:en:Urinary tract infection]]||72400||[[Միզուղիների ինֆեկցիաներ]]||54600|| ||54 |- |[[:en:Vaccination]]||87000||[[Պատվաստումներ]]||6200|| ||101 |- |[[:en:Vaccine]]||130400||[[Պատվաստանյութ]]||5100|| ||130 |- |[[:en:Visual impairment]]||89700||[[Տեսողության խանգարում]]||100400|| ||44 |- |[[:en:Vitamin]]||66800||[[Վիտամին]]||34900|| ||128 |} == [[:en:Category:High-importance medicine articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:List of countries by hospital beds]]||31000|| || || ||8 |- |[[:en:9-1-1]]||31700|| || || ||20 |- |[[:en:2009 swine flu pandemic by country]]||197600|| || || ||10 |- |[[:en:2022 monkeypox outbreak in Spain]]||16300|| || || ||1 |- |[[:en:Abdominal pain]]||29300||[[Որովայնային ցավ]]||38100|| ||48 |- |[[:en:Abscess]]||31500||[[Թարախակույտ]]||51800|| ||84 |- |[[:en:Access to medicines]]||24600|| || || ||2 |- |[[:en:Acne]]||162200||[[Ակնե]]||154900|| ||88 |- |[[:en:Actinic keratosis]]||72200|| || || ||15 |- |[[:en:Activities of daily living]]||21700|| || || ||19 |- |[[:en:Acute coronary syndrome]]||43300||[[Սուր կորոնար համախտանիշ]]||39900|| ||37 |- |[[:en:Acute lymphoblastic leukemia]]||78500||[[Սուր լիմֆոբլաստային լեյկոզ]]||90300|| ||38 |- |[[:en:Acute myeloid leukemia]]||67500|| || || ||41 |- |[[:en:Adenocarcinoma of the lung]]||43900||[[Թոքի ադենոկարցինոմա]]||45400|| ||10 |- |[[:en:Adenoidectomy]]||11100|| || || ||16 |- |[[:en:Adhesion (medicine)]]||17900||[[Կպում (բժշկություն)]]||23900|| ||13 |- |[[:en:Adrenergic blocking agent]]||39000|| || || ||1 |- |[[:en:Advanced airway management]]||23100|| || || ||3 |- |[[:en:Adverse drug reaction]]||22100|| || || ||30 |- |[[:en:Aedes albopictus]]||73200|| || || ||50 |- |[[:en:African trypanosomiasis]]||73000||[[Քնախտ]]||3000|| ||74 |- |[[:en:Ageing]]||145500||[[Ծերացման գործընթաց]]||150600|| ||67 |- |[[:en:Air pollution]]||183100||[[Մթնոլորտի աղտոտում]]||12700|| ||94 |- |[[:en:Airway management]]||41200|| || || ||10 |- |[[:en:Alcohol and cancer]]||101900|| || || ||7 |- |[[:en:Alcohol withdrawal syndrome]]||41200||[[Ալկոհոլային զրկանքի համախտանիշ]]||67500|| ||25 |- |[[:en:Aliskiren]]||12700|| || || ||19 |- |[[:en:Allergen]]||32900||[[Ալերգեն]]||31500|| ||54 |- |[[:en:Allergic rhinitis]]||50200||[[Ալերգիկ ռինիտ]]||43500|| ||53 |- |[[:en:Allow natural death]]||9000|| || || ||2 |- |[[:en:Alteplase]]||33200|| || || ||11 |- |[[:en:Alternate care site]]||14500|| || || ||1 |- |[[:en:Amantadine]]||46700|| || || ||33 |- |[[:en:Amnesia]]||53400||[[Ամնեզիա]]||5700|| ||70 |- |[[:en:Amniocentesis]]||29000|| || || ||33 |- |[[:en:Amphetamine]]||247100||[[Ամֆետամին]]||59800|| ||62 |- |[[:en:Amyotrophic lateral sclerosis]]||154000||[[Կողմնային ամիոտրոֆիկ սկլերոզ]]||59100|| ||66 |- |[[:en:Analgesic]]||111800||[[Ցավազրկող դեղամիջոցներ]]||1900|| ||72 |- |[[:en:Anatomy]]||77600||[[Անատոմիա]]||13400|| ||172 |- |[[:en:Anemia]]||82100||[[Սակավարյունություն]]||92600|| ||99 |- |[[:en:Anesthesia]]||76100||[[Անզգայացում]]||1700|| ||81 |- |[[:en:Anesthesiology]]||35900||[[Անեսթեզիոլոգիա]]||8400|| ||51 |- |[[:en:Aneuploidy]]||34900||[[Անէուպլոիդիա]]||6800|| ||35 |- |[[:en:Aneurysm]]||48800||[[Անոթալայնանք]]||3200|| ||63 |- |[[:en:Angioplasty]]||34300||[[Անգիոպլաստիկա]]||42200|| ||35 |- |[[:en:Animal testing]]||169400|| || || ||35 |- |[[:en:Anomaly scan]]||8600|| || || ||3 |- |[[:en:Anorexia (symptom)]]||17100||[[Անորեքսիա]]||7700||այո||38 |- |[[:en:Anorexia nervosa]]||138000||[[Նյարդային անորեքսիա]]||99000|| ||77 |- |[[:en:Anterior cruciate ligament injury]]||46800||[[Առաջային խաչաձև կապանի վնասվածք]]||63800|| ||14 |- |[[:en:Anti-anxiety medication]]||18800|| || || ||1 |- |[[:en:Antibiotic]]||138500||[[Հակաբիոտիկներ]]||167600|| ||121 |- |[[:en:Antibiotic misuse]]||35000||[[Հակաբիոտիկների սխալ օգտագործում]]||36400|| ||9 |- |[[:en:Anticonvulsant]]||53400||[[Հակացնցումային դեղեր]]||56700|| ||35 |- |[[:en:Antidepressant]]||141700||[[Հակադեպրեսանտներ]]||156100|| ||60 |- |[[:en:Antidote]]||8100||[[Հակաթույներ]]||4200|| ||47 |- |[[:en:Antihistamine]]||30100||[[Հակահիստամինային դեղեր]]||36200|| ||45 |- |[[:en:Antimicrobial copper-alloy touch surfaces]]||14700|| || || ||5 |- |[[:en:Antimicrobial resistance]]||149300|| || || ||52 |- |[[:en:Antiparasitic]]||9900||[[Հակապարազիտային դեղեր]]||10600|| ||15 |- |[[:en:Antipsychotic]]||187800||[[Հոգեմետ դեղեր]]||19200|| ||53 |- |[[:en:Antiviral drug]]||57400||[[Հակավիրուսային դեղեր]]||8200|| ||44 |- |[[:en:Anxiety]]||91600||[[Տագնապ]]||12700|| ||93 |- |[[:en:Anxiolytic]]||22900|| || || ||31 |- |[[:en:Appendicitis]]||74400||[[Որդանման ելունի բորբոքում]]||88900|| ||79 |- |[[:en:Arachidonic acid]]||35900||[[Արախիդոնաթթու]]||44600|| ||42 |- |[[:en:Arrhythmia]]||41100||[[Առիթմիա]]||50700|| ||67 |- |[[:en:Arterial occlusion]]||31200|| || || ||1 |- |[[:en:Arteriosclerosis]]||11000||[[Արտերիոսկլերոզ]]||13800|| ||60 |- |[[:en:Arthritis]]||60100||[[Հոդաբորբ]]||6400|| ||80 |- |[[:en:Artificial limb]]|| ||[[Պրոթեզներ]]||8300|| ||59 |- |[[:en:Asbestosis]]||26400||[[Ազբեստոզ]]||25900|| ||36 |- |[[:en:Asperger syndrome]]||112200||[[Ասպերգերի համախտանիշ]]||52400|| ||73 |- |[[:en:Aspirin]]||149900||[[Ասպիրին]]||96700|| ||103 |- |[[:en:Assessment of kidney function]]||16200|| || || ||2 |- |[[:en:Astigmatism]]||35600||[[Աստիգմատիզմ]]||31800|| ||64 |- |[[:en:Atherosclerosis]]||97500||[[Աթերոսկլերոզ]]||16900|| ||49 |- |[[:en:Atopic dermatitis]]||47700||[[Ատոպիկ մաշկաբորբ]]||48400|| ||42 |- |[[:en:Atrial fibrillation]]||155900||[[Նախասրտերի ֆիբրիլյացիա]]||66800|| ||46 |- |[[:en:Attenuated vaccine]]||34500||[[Թուլացված պատվաստանյութ]]||8500|| ||23 |- |[[:en:Atypical anorexia nervosa]]||5300|| || || ||1 |- |[[:en:Atypical antipsychotic]]||93300|| || || ||21 |- |[[:en:Autism]]||200||[[Աուտիզմի սպեկտր]]||227600|| ||47 |- |[[:en:Autoimmune disease]]||48900||[[Աուտոիմուն հիվանդություն]]||26200|| ||52 |- |[[:en:Autoimmune thyroiditis]]||7700||[[Աուտոիմուն թիրեոիդիտ]]||10000|| ||6 |- |[[:en:Autoimmunity]]||47200||[[Աուտոիմունություն]]||67800|| ||31 |- |[[:en:Automated external defibrillator]]||29900|| || || ||31 |- |[[:en:Autosomal dominant polycystic kidney disease]]||55100|| || || ||15 |- |[[:en:Avicenna]]||114300||[[Ավիցեննա]]||42400|| ||167 |- |[[:en:Bachelor of Medical Sciences]]||13000|| || || ||3 |- |[[:en:Bachelor of Medicine, Bachelor of Surgery]]||60400|| || || ||19 |- |[[:en:Back pain]]||54800||[[Մեջքի ցավ]]||51400|| ||35 |- |[[:en:Bacteria]]||151700||[[Բակտերիաներ]]||38400|| ||176 |- |[[:en:Bacterial therapy]]||14300|| || || ||3 |- |[[:en:Bacterial vaginosis]]||44600||[[Բակտերիալ վագինոզ]]||47000|| ||49 |- |[[:en:Bariatric surgery]]||54700||[[Բարիատիկ վիրաբուժություն]]||60700|| ||20 |- |[[:en:Basal-cell carcinoma]]||54100||[[Բազալ բջջային կարցինոմա]]||64600|| ||31 |- |[[:en:Basic reproduction number]]||46400|| || || ||38 |- |[[:en:Bed bug]]||59500|| || || ||19 |- |[[:en:Bell's palsy]]||42300||[[Բելլի պարալիչ]]||43100|| ||42 |- |[[:en:Benign prostatic hyperplasia]]||76100||[[Շագանակագեղձի բարորակ գերաճ]]||19500|| ||44 |- |[[:en:Benign tumor]]||27500||[[Բարորակ ուռուցքներ]]||37000|| ||32 |- |[[:en:Benzodiazepine]]||158100||[[Բենզոդիազեպիններ]]||40300|| ||51 |- |[[:en:Benzodiazepine dependence]]||72000|| || || ||10 |- |[[:en:Benzodiazepine withdrawal syndrome]]||98300|| || || ||13 |- |[[:en:Bifidobacterium]]||27500|| || || ||28 |- |[[:en:Big Pharma conspiracy theories]]||24500|| || || ||11 |- |[[:en:Theodor Bilharz]]||53500|| || || ||15 |- |[[:en:Binge drinking]]||80900|| || || ||16 |- |[[:en:Biogerontology]]||23600|| || || ||3 |- |[[:en:Biosafety level]]||70100|| || || ||19 |- |[[:en:Birth]]||24200|| || || ||93 |- |[[:en:Birth defect]]||82500||[[Բնածին արատներ]]||11400|| ||44 |- |[[:en:Birth weight]]||35900|| || || ||11 |- |[[:en:Bladder cancer]]||136700||[[Միզապարկի քաղցկեղ]]||14900|| ||41 |- |[[:en:Bleeding]]||21900||[[Արյունահոսություն]]||29200|| ||76 |- |[[:en:Blood]]||61400||[[Արյուն]]||55400|| ||212 |- |[[:en:Blood compatibility testing]]||51400|| || || ||4 |- |[[:en:Blood culture]]||53100||[[Արյան միջավայր]]||7700|| ||20 |- |[[:en:Blood in stool]]||29200|| || || ||7 |- |[[:en:Blood pressure]]||69800||[[Արյան ճնշում]]||17400|| ||83 |- |[[:en:Blood pressure measurement]]||35300|| || || ||9 |- |[[:en:Blood test]]||16300||[[Արյան բիոքիմիական քննություն]]||22900|| ||50 |- |[[:en:Blood transfusion]]||100500||[[Արյան փոխներարկում]]||11900|| ||68 |- |[[:en:Blood type]]||56700||[[Արյան խումբ]]||20100|| ||92 |- |[[:en:Bloodstream infections]]||32400|| || || ||29 |- |[[:en:Blue baby syndrome]]||29200||[[Կապույտ երեխայի համախտանիշ]]||22800|| ||10 |- |[[:en:Blunt trauma]]||30800|| || || ||12 |- |[[:en:Body image disturbance]]||92700|| || || ||2 |- |[[:en:Bone density]]||13900||[[Ոսկրի հանքային խտություն]]||14500|| ||21 |- |[[:en:Bone marrow examination]]||12000||[[Ոսկրածուծի քննություն]]||15500|| ||21 |- |[[:en:Bone metastasis]]||24400||[[Ոսկրային մետաստազներ]]||25000|| ||11 |- |[[:en:Borderline personality disorder]]||178500||[[Սահմանային անձնային խանգարում]]||13800|| ||54 |- |[[:en:Botulism]]||67900||[[Բոտուլիզմ]]||71400|| ||69 |- |[[:en:Bowel resection]]||2800|| || || ||5 |- |[[:en:Bradycardia]]||17200||[[Հազվասրտություն]]||25600|| ||49 |- |[[:en:Brain damage]]||41400||[[Ուղեղի վնասվածք]]||13000|| ||28 |- |[[:en:Brain injury]]||100||[[Ուղեղի վնասվածք]]||13000|| ||28 |- |[[:en:Brain tumor]]||86200||[[Գլխուղեղի ուռուցք]]||108200|| ||63 |- |[[:en:Breast cancer screening]]||50600|| || || ||2 |- |[[:en:Breathing gas]]||61700|| || || ||17 |- |[[:en:Bronchiectasis]]||57600||[[Բրոնխոէկտազ]]||41600|| ||41 |- |[[:en:Bronchiolitis obliterans]]||37700||[[Օբլիտերացնող բրոնխիոլիտ]]||38200|| ||16 |- |[[:en:Bronchitis]]||46900||[[Բրոնխաբորբ]]||24900|| ||81 |- |[[:en:Bulimia nervosa]]||74700||[[Նյարդային բուլիմիա]]||87400|| ||34 |- |[[:en:Cachexia]]||29400||[[Հյուծանք]]||42300|| ||39 |- |[[:en:Caesarean section]]||114600||[[Կեսարյան հատում]]||36900|| ||72 |- |[[:en:Candidiasis]]||63300||[[Կանդիդոզ]]||63400|| ||50 |- |[[:en:Cannabis]]||97800||[[Կանեփ]]||7600|| ||110 |- |[[:en:Carbamazepine]]||32600||[[Կարբամազեպին]]||32500|| ||44 |- |[[:en:Carbon monoxide poisoning]]||107300||[[Շմոլ գազով թունավորումներ]]||106200|| ||43 |- |[[:en:Carcinogenesis]]||115000||[[Քաղցկեղածնություն]]||151500|| ||26 |- |[[:en:Cardiac arrest]]||118200||[[Սրտի կանգ]]||86100|| ||62 |- |[[:en:Cardiac catheterization]]||25600||[[Սրտի կաթետերիզացիա]]||39200|| ||26 |- |[[:en:Cardiac cycle]]||23400||[[Սրտային ցիկլ]]||31100|| ||29 |- |[[:en:Cardiac surgery]]||29000||[[Սրտային վիրաբուժություն]]||33400|| ||41 |- |[[:en:Cardiomyopathy]]||24900||[[Կարդիոմիոպաթիա]]||24400|| ||41 |- |[[:en:Cardiopulmonary bypass]]||35000||[[Արյան արհեստական շրջանառություն]]||4400|| ||29 |- |[[:en:Cardiopulmonary resuscitation]]||119300||[[Սիրտ-թոքային վերակենդանացում]]||154600|| ||66 |- |[[:en:Cardiovascular disease in women]]||97600|| || || ||2 |- |[[:en:Caregiver]]||58400|| || || ||16 |- |[[:en:Carpal tunnel syndrome]]||77800||[[Դաստակային թունելի համախտանիշ]]||29400|| ||45 |- |[[:en:Cataract surgery]]||56700|| || || ||18 |- |[[:en:Catheter]]||27200|| || || ||47 |- |[[:en:Catholic Church and HIV/AIDS]]||67500|| || || ||3 |- |[[:en:Cause (medicine)]]||9300||[[Պատճառագիտություն]]||32000|| ||17 |- |[[:en:Cause of death]]||11300||[[Մահվան պատճառ]]||12300|| ||19 |- |[[:en:Causes of cancer]]||59600|| || || ||5 |- |[[:en:Cauterization]]||17600||[[Խարանում]]||1300|| ||25 |- |[[:en:Centers for Disease Control and Prevention]]||79600|| || || ||44 |- |[[:en:Central nervous system disease]]||24400||[[Կենտրոնական նյարդային համակարգի հիվանդություններ]]||34000|| ||8 |- |[[:en:Central venous catheter]]||46200|| || || ||23 |- |[[:en:Cerebral palsy]]||165600||[[Մանկական ուղեղային կաթված]]||10300|| ||54 |- |[[:en:Cerebrovascular disease]]||39700|| || || ||21 |- |[[:en:Cervical screening]]||38000|| || || ||5 |- |[[:en:Chagas disease]]||66900||[[Շագասի հիվանդություն]]||23300|| ||66 |- |[[:en:Chemotherapy]]||154800||[[Քիմիաթերապիա]]||46100|| ||76 |- |[[:en:Chest pain]]||38400||[[Կրծքավանդակի ցավ]]||53900|| ||42 |- |[[:en:Chickenpox]]||59900||[[Ջրծաղիկ]]||6200|| ||103 |- |[[:en:Chikungunya]]||70200||[[Չիկուգունյայի վիրուս]]||10700|| ||59 |- |[[:en:Child abuse]]||201300||[[Բռնություն երեխաների նկատմամբ]]||27400|| ||47 |- |[[:en:Child development stages]]||69700|| || || ||12 |- |[[:en:Childhood blindness]]||13300|| || || ||3 |- |[[:en:Childhood cancer]]||28500||[[Մանկական ուռուցքներ]]||34700|| ||17 |- |[[:en:Childhood chronic illness]]||11500|| || || ||1 |- |[[:en:Childhood leukemia]]||36700|| || || ||5 |- |[[:en:Childhood obesity]]||76300||[[Մանկական ճարպակալում]]||91400|| ||19 |- |[[:en:Children's hospice]]||17400|| || || ||4 |- |[[:en:Chlamydia]]||38900||[[Քլամիդիա]]||43600|| ||54 |- |[[:en:Cholecystectomy]]||48900||[[Խոլեցիստէկտոմիա]]||66400|| ||31 |- |[[:en:Cholecystitis]]||36500||[[Խոլեցիստիտ]]||42400|| ||46 |- |[[:en:Cholera]]||122200||[[Խոլերա]]||6100|| ||141 |- |[[:en:Cholesterol]]||76000||[[Խոլեսթերին]]||1700|| ||101 |- |[[:en:Chronic care management]]||16500|| || || ||1 |- |[[:en:Chronic kidney disease]]||72100||[[Երիկամի քրոնիկ հիվանդություն]]||78100|| ||40 |- |[[:en:Chronic lymphocytic leukemia]]||72000||[[Քրոնիկ լիմֆոցիտար լեյկեմիա]]||67200|| ||37 |- |[[:en:Chronic myelogenous leukemia]]||33500|| || || ||36 |- |[[:en:Circadian rhythm]]||107400|| || || ||51 |- |[[:en:Classic autism]]||46600|| || || ||10 |- |[[:en:Cleft lip and cleft palate]]||95800||[[Նապաստակի շրթունք]]||700|| ||55 |- |[[:en:Climate change and infectious diseases]]||86100|| || || ||2 |- |[[:en:Clinical death]]||23200||[[Կլինիկական մահ]]||6900|| ||35 |- |[[:en:Clonus]]||9000||[[Կլոնուս]]||6500|| ||19 |- |[[:en:Clostridioides difficile infection]]||91600|| || || ||28 |- |[[:en:Clostridium]]||32300|| || || ||40 |- |[[:en:Clubfoot]]||34600||[[Ծուռթաթություն]]||34700|| ||37 |- |[[:en:Coagulation]]||47800||[[Արյան մակարդում]]||63000|| ||63 |- |[[:en:Cocaine]]||162800||[[Կոկաին]]||179600|| ||109 |- |[[:en:Cocaine (data page)]]||5800|| || || ||1 |- |[[:en:Cochlear implant]]||65400|| || || ||34 |- |[[:en:Coeliac disease]]||135300||[[Ցելիակիա]]||166500|| ||69 |- |[[:en:Cognitive behavioral therapy]]||142800||[[Կոգնիտիվ-վարքային թերապիա]]||3000|| ||46 |- |[[:en:Cognitive disorder]]||18600|| || || ||9 |- |[[:en:Cognitive therapy]]||28600||[[Կոգնիտիվ թերապիա]]||3000|| ||22 |- |[[:en:Colonoscopy]]||53200||[[Աղեդիտում]]||2900|| ||45 |- |[[:en:Colorectal polyp]]||30000||[[Կոլոռեկտալ պոլիպ]]||37500|| ||16 |- |[[:en:Coma]]||49700||[[Կոմա]]||8500|| ||76 |- |[[:en:Combined hormonal contraception]]||31500|| || || ||1 |- |[[:en:Combined oral contraceptive pill]]||141500|| || || ||44 |- |[[:en:Complications of hypertension]]||45400||[[Գերճնշման բարդություններ]]||48500|| ||4 |- |[[:en:Complications of pregnancy]]||40500|| || || ||10 |- |[[:en:Concussion]]||111400||[[Ուղեղի ցնցում]]||101300|| ||44 |- |[[:en:Condom]]||131200||[[Պահպանակ]]||63800|| ||117 |- |[[:en:Congenital heart defect]]||45800||[[Սրտի բնածին արատներ]]||48300|| ||43 |- |[[:en:Conjugate vaccine]]||9200|| || || ||13 |- |[[:en:Conjunctivitis]]||33100||[[Շաղկապենաբորբ]]||46200|| ||75 |- |[[:en:Constipation]]||47200||[[Փորկապություն]]||58800|| ||81 |- |[[:en:Contact dermatitis]]||25000||[[Կոնտակտային դերմատիտ]]||7400|| ||19 |- |[[:en:Contaminated blood scandal in the United Kingdom]]||42100|| || || ||2 |- |[[:en:Corneal cross-linking]]||12300||[[Եղջերաթաղանթի կոլագենի քրոսլինկինգ]]||16600|| ||5 |- |[[:en:Corneal opacity]]||24600|| || || ||3 |- |[[:en:Coronary artery bypass surgery]]||55600||[[Աորտոկորոնար շունտավորման վիրահատություն]]||79200|| ||36 |- |[[:en:Coronary artery disease]]||96500||[[Պսակային զարկերակային հիվանդություն]]||100300|| ||55 |- |[[:en:Coronary catheterization]]||24100||[[Կորոնար կաթետերիզացիա]]||26000|| ||8 |- |[[:en:Coronary disease]]|| ||[[Պսակային զարկերակային հիվանդություն]]||100300|| ||55 |- |[[:en:Coronary ischemia]]||33400||[[Կորոնար իշեմիա]]||15100|| ||5 |- |[[:en:Coronavirus]]||97900|| || || ||126 |- |[[:en:Coroner]]||36700|| || || ||26 |- |[[:en:Cortisone]]||15400||[[Կորտիզոն]]||15200|| ||41 |- |[[:en:Cough]]||25000||[[Հազ]]||4700||այո||112 |- |[[:en:COVID-19 pandemic by country and territory]]||64100|| || || ||38 |- |[[:en:COVID-19 pandemic in India]]||333900|| || || ||44 |- |[[:en:COVID-19 pandemic in Singapore]]||244600|| || || ||23 |- |[[:en:COVID-19 pandemic on cruise ships]]||351300|| || || ||17 |- |[[:en:COVID-19 pandemic on naval ships]]||96200|| || || ||5 |- |[[:en:COVID-19 testing]]||181100|| || || ||52 |- |[[:en:COVID-19 vaccine]]||167700|| || || ||80 |- |[[:en:COVID-19 vaccine misinformation and hesitancy]]||114300|| || || ||3 |- |[[:en:Crack cocaine]]||34600||[[Կռեկ-կոկաին]]||31200|| ||41 |- |[[:en:Creutzfeldt–Jakob disease]]||67400||[[Կրեյտցֆելդտ-Յակոբի հիվանդություն]]||68500|| ||50 |- |[[:en:Crisis plan]]||5100|| || || ||3 |- |[[:en:Cryptosporidiosis]]||69100|| || || ||23 |- |[[:en:Cushing's syndrome]]||43400||[[Կուշինգի համախտանիշ]]||53300|| ||48 |- |[[:en:Cyanosis]]||15400||[[Ցիանոզ]]||12300|| ||46 |- |[[:en:Cystic fibrosis]]||142100||[[Ցիստիկ ֆիբրոզ]]||172800|| ||63 |- |[[:en:Cytomegalovirus]]||14500||[[Ցիտոմեգալովիրուս]]||19700|| ||38 |- |[[:en:Thomas Kennedy Dalziel]]||9400|| || || ||1 |- |[[:en:Dandruff]]||18200||[[Գլխի թեփոտում]]||2700|| ||71 |- |[[:en:Death]]||74200||[[Մահ]]||115100|| ||210 |- |[[:en:Deathcare]]||11800|| || || ||1 |- |[[:en:Deep vein thrombosis]]||146100||[[Խորանիստ երակների թրոմբոզ]]||124600|| ||31 |- |[[:en:Defibrillation]]||49500|| || || ||36 |- |[[:en:Dehydration]]||18500||[[Ջրազրկում]]||22400|| ||61 |- |[[:en:Delayed puberty]]||44400||[[Ուշացած սեռական հասունացում]]||60800|| ||16 |- |[[:en:Delirium]]||85100|| || || ||49 |- |[[:en:Delirium tremens]]||25800||[[Հարբեցատենդ]]||4000|| ||49 |- |[[:en:Dementia with Lewy bodies]]||134600|| || || ||20 |- |[[:en:Dentistry]]||52600||[[Ատամնաբուժություն]]||66800|| ||110 |- |[[:en:Depersonalization-derealization disorder]]||62400|| || || ||19 |- |[[:en:Dermatitis]]||68000||[[Մաշկաբորբ]]||20100|| ||52 |- |[[:en:Dermatology]]||23700||[[Մաշկաբանություն]]||6600||այո||82 |- |[[:en:Destination therapy]]||8800|| || || ||1 |- |[[:en:Diabetes management]]||83300||[[Շաքարային դիաբետի ինքնավերահսկում]]||34100|| ||10 |- |[[:en:Diabetes medication]]||47700|| || || ||26 |- |[[:en:Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders]]||90600|| || || ||48 |- |[[:en:Diarrhea]]||82700||[[Փորլուծություն]]||89700|| ||116 |- |[[:en:Diastole]]||12600||[[Դիաստոլա]]||1700|| ||38 |- |[[:en:Diazepam]]||93100||[[Դիազեպամ]]||16600|| ||54 |- |[[:en:Diet (nutrition)]]||16900||[[Դիետա]]||11400|| ||64 |- |[[:en:Dietary Guidelines for Americans]]||42900|| || || ||2 |- |[[:en:Dietary Reference Intake]]||26600|| || || ||22 |- |[[:en:Dietary supplement]]||99000|| || || ||50 |- |[[:en:Digoxin]]||51500||[[Դիգոքսին]]||38800|| ||40 |- |[[:en:Diphtheria]]||52000||[[Դիֆթերիա]]||60600|| ||88 |- |[[:en:Diplopia]]||14900||[[Երկտեսություն]]||20700|| ||37 |- |[[:en:Disability]]||117300||[[Հաշմանդամություն]]||48000|| ||104 |- |[[:en:Diseases of affluence]]||40800|| || || ||23 |- |[[:en:Diseases of poverty]]||71200|| || || ||10 |- |[[:en:Diverticulitis]]||33700||[[Դիվերտիկուլիտ]]||38300|| ||32 |- |[[:en:Diverticulum]]||14000|| || || ||26 |- |[[:en:Dizziness]]||13600|| || || ||30 |- |[[:en:Do not resuscitate]]||86000|| || || ||16 |- |[[:en:Dobbs v. Jackson Women's Health Organization]]||241100|| || || ||22 |- |[[:en:Doctor of Medicine]]||101500|| || || ||28 |- |[[:en:Doctor of Physical Therapy]]||26100|| || || ||2 |- |[[:en:Doctor's visit]]||6200||[[Բժշկական խորհրդատվություն]]||5900|| ||8 |- |[[:en:Domperidone]]||61400|| || || ||27 |- |[[:en:Down syndrome]]||119200||[[Դաունի համախտանիշ]]||23000|| ||90 |- |[[:en:DPT vaccine]]||50400|| || || ||27 |- |[[:en:Dracunculiasis]]||41900||[[Դրակունկուլոզ]]||14200|| ||51 |- |[[:en:Drowning]]||105500||[[Ջրահեղձություն]]||17700|| ||49 |- |[[:en:Drug]]||31100||[[Կենսաբանական ակտիվ նյութեր]]||8100|| ||102 |- |[[:en:Drug abuse]]|| || || || ||41 |- |[[:en:Drug eruption]]||13600|| || || ||12 |- |[[:en:Drug injection]]||29900|| || || ||12 |- |[[:en:Drug interaction]]||43300|| || || ||25 |- |[[:en:Drug liberalization]]||99300|| || || ||12 |- |[[:en:Drug policy reform]]|| || || || ||12 |- |[[:en:Drug rehabilitation]]||64400|| || || ||13 |- |[[:en:Drug resistance]]||28400|| || || ||24 |- |[[:en:Drugs for acid-related disorders]]||9700|| || || ||3 |- |[[:en:DSM-5]]||74200|| || || ||19 |- |[[:en:Ductus deferens]]||100|| || || ||56 |- |[[:en:Dying]]||4400|| || || ||13 |- |[[:en:Dysentery]]||32900||[[Դիզենտերիա]]||7900|| ||84 |- |[[:en:Dyslexia]]||83000||[[Դիսլեքսիա]]||45700|| ||79 |- |[[:en:Dysphagia]]||24800||[[Դիսֆագիա]]||37500|| ||38 |- |[[:en:Dysplasia]]||6900||[[Դիսպլազիա]]||7700|| ||28 |- |[[:en:Dyspnea]]||100||[[Հևոց]]||1800|| ||69 |- |[[:en:Ear pain]]||40800|| || || ||18 |- |[[:en:Early pregnancy bleeding]]||16900||[[Վաղ հղիության արյունահոսություն]]||8700|| ||10 |- |[[:en:Ebers Papyrus]]||13100|| || || ||30 |- |[[:en:Ebola]]||186000||[[Էբոլա վիրուսային հիվանդություն]]||212400|| ||141 |- |[[:en:Ebola virus disease treatment research]]||34400|| || || ||3 |- |[[:en:Echinococcus]]||10000||[[Էխինոկոկ]]||5000|| ||25 |- |[[:en:Eclampsia]]||42600||[[Էկլամպսիա]]||46000|| ||43 |- |[[:en:Economic impact of HIV/AIDS]]||11400|| || || ||5 |- |[[:en:Ectopic pregnancy]]||69100||[[Արտարգանդային հղիություն]]||57100|| ||53 |- |[[:en:EEG analysis]]||16700|| || || ||3 |- |[[:en:Electrocardiography]]||79800||[[Էլեկտրասրտագրություն]]||27400|| ||83 |- |[[:en:Electroencephalography]]||130100||[[Էլեկտրաուղեղագրություն]]||4000|| ||62 |- |[[:en:Electrolyte imbalance]]||34900||[[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն]]||35800|| ||21 |- |[[:en:Embolus]]||12000||[[Էմբոլ]]||9800|| ||13 |- |[[:en:Emergency bleeding control]]||19100|| || || ||8 |- |[[:en:Emergency childbirth]]||31200|| || || ||3 |- |[[:en:Emergency contraception]]||94700||[[Անհետաձգելի բեղմնականխում]]||27600|| ||27 |- |[[:en:Emergency medical services]]||82800||[[Շտապ բժշկական օգնություն]]||3900|| ||33 |- |[[:en:Emergency medicine]]||82300|| || || ||47 |- |[[:en:Emergency telephone number]]||28600||[[Արտակարգ իրավիճակների հեռախոսահամարներ]]||18500|| ||35 |- |[[:en:Emphysema]]||39900||[[Թոքերի լայնացում]]||2300|| ||52 |- |[[:en:End-of-life care]]||52600|| || || ||11 |- |[[:en:Endocrine disease]]||8700||[[Էնդոկրին հիվանդություններ]]||15500|| ||15 |- |[[:en:Endocrine disruptor]]||141800|| || || ||24 |- |[[:en:Endocrinology]]||22800||[[Ներզատաբանություն]]||5000|| ||78 |- |[[:en:Endometrial ablation]]||10700|| || || ||7 |- |[[:en:Endometriosis]]||136300||[[Էնդոմետրիոզ]]||130300|| ||54 |- |[[:en:Environmental enteropathy]]||19900|| || || ||5 |- |[[:en:Epidemic]]||21600||[[Համաճարակ]]||5100|| ||111 |- |[[:en:Epidemic typhus]]||42100|| || || ||26 |- |[[:en:Epidemiology of attention deficit hyperactive disorder]]||12000|| || || ||6 |- |[[:en:Epidemiology of HIV/AIDS]]||73300|| || || ||12 |- |[[:en:Epidemiology of measles]]||87700|| || || ||1 |- |[[:en:Erectile dysfunction]]||56400||[[Էրեկտիլ դիսֆունկցիա]]||52700|| ||77 |- |[[:en:Erythropoiesis]]||13000||[[Էրիթրոպոեզ]]||20200|| ||36 |- |[[:en:Esomeprazole]]||28200|| || || ||32 |- |[[:en:Esophageal cancer]]||69000||[[Կերակրափողի քաղցկեղ]]||92200|| ||47 |- |[[:en:Estrogen]]||66300||[[Էստրոգեններ]]||64000|| ||74 |- |[[:en:Estrogen (medication)]]||131300|| || || ||3 |- |[[:en:Euthanasia]]||71800||[[Էֆթանազիա]]||26700|| ||95 |- |[[:en:Evidence-based medicine]]||67100|| || || ||34 |- |[[:en:Excretion]]||6700||[[Արտազատում]]||8700|| ||61 |- |[[:en:Executive functions]]||93300|| || || ||28 |- |[[:en:Exercise]]||86100||[[Ֆիզիկական վարժություն]]||900||այո||72 |- |[[:en:External beam radiotherapy]]||17500|| || || ||6 |- |[[:en:Eye chart]]||15800|| || || ||11 |- |[[:en:Failure to thrive]]||54300|| || || ||9 |- |[[:en:Family medicine]]||57000|| || || ||30 |- |[[:en:Family planning]]||91700||[[Ընտանիքի պլանավորում]]||27200|| ||50 |- |[[:en:Far-sightedness]]||23600||[[Հեռատեսություն]]||3200|| ||67 |- |[[:en:Fatigue]]||36200||[[Գերհոգնածություն]]||31500|| ||66 |- |[[:en:Fear of medical procedures]]||26600|| || || ||2 |- |[[:en:Fellowship of the Royal Colleges of Surgeons]]||6500|| || || ||6 |- |[[:en:Fentanyl]]||118800|| || || ||45 |- |[[:en:Fetal alcohol spectrum disorder]]||105200|| || || ||6 |- |[[:en:Fetal circulation]]||15400||[[Պտղի արյան շրջանառություն]]||19500|| ||14 |- |[[:en:Fetal distress]]||12500|| || || ||10 |- |[[:en:FFP standards]]||14900|| || || ||13 |- |[[:en:Fibrinogen]]||37300||[[Ֆիբրինոգեն]]||4300|| ||39 |- |[[:en:Fibromyalgia]]||131800||[[Ֆիբրոմիալգիա]]||43000|| ||48 |- |[[:en:Fibrosis]]||11300|| || || ||36 |- |[[:en:First aid]]||40200||[[Առաջին օգնություն]]||14100|| ||95 |- |[[:en:First responder]]||7600||[[Առաջին արձագանքող]]||6900|| ||6 |- |[[:en:Brenda Fitzgerald]]||14700|| || || ||2 |- |[[:en:Flavivirus]]||49000|| || || ||25 |- |[[:en:Flea]]||41700||[[Լվեր]]||4700|| ||124 |- |[[:en:William Fleming (governor)]]||15100|| || || ||10 |- |[[:en:Flexner Report]]||25100|| || || ||3 |- |[[:en:Abraham Flexner]]||24200|| || || ||15 |- |[[:en:Flu season]]||43500|| || || ||11 |- |[[:en:Fluoxetine]]||101900|| || || ||45 |- |[[:en:Folate]]||97700||[[Վիտամին B9]]||75400|| ||73 |- |[[:en:Food allergy]]||96500||[[Սննդային ալերգիա]]||105500|| ||41 |- |[[:en:Food and Drug Administration]]||113100||[[Սննդի և դեղերի վարչություն]]||141200|| ||52 |- |[[:en:Food intolerance]]||66500|| || || ||23 |- |[[:en:Foodborne illness]]||71000||[[Սննդային թունավորումներ]]||7900|| ||57 |- |[[:en:Foreign body aspiration]]||25500||[[Օտար մարմնի ասպիրացիա]]||19600|| ||6 |- |[[:en:Friedreich's ataxia]]||44800|| || || ||24 |- |[[:en:Frostbite]]||34800||[[Ցրտահարություն (բժշկություն)]]||15200|| ||56 |- |[[:en:Fungal infection]]||27200||[[Միկոզ]]||10600|| ||44 |- |[[:en:Gallstone]]||41100||[[Լեղային քար]]||46700|| ||57 |- |[[:en:Gangrene]]||27300||[[Փտախտ]]||31500|| ||80 |- |[[:en:Gardasil]]||72300||[[Գարդասիլ]]||19200|| ||17 |- |[[:en:Gastric bypass surgery]]||73500|| || || ||17 |- |[[:en:Gastritis]]||31000||[[Գաստրիտ]]||33200|| ||73 |- |[[:en:Gastrointestinal cancer]]||23500||[[Աղեստամոքսային տրակտի քաղցկեղ]]||30700|| ||6 |- |[[:en:Gastrointestinal disease]]||22700||[[Աղեստամոքսային տրակտի հիվանդություններ]]||24700|| ||18 |- |[[:en:General anaesthesia]]||54600||[[Թմրաքուն]]||13000|| ||38 |- |[[:en:General practitioner]]||53100||[[Ընդհանուր պրակտիկայի բժիշկ]]||10800|| ||42 |- |[[:en:Generalized anxiety disorder]]||100400||[[Ընդհանրացված տագնապային խանգարում]]||5200|| ||36 |- |[[:en:Generalized tonic–clonic seizure]]||15300||[[Գեներալիզացված տոնիկ-կլոնիկ ցնցում]]||19500|| ||14 |- |[[:en:Generic drug]]||49200|| || || ||44 |- |[[:en:Genetic disorder]]||30200||[[Գենետիկ հիվանդություններ]]||46800|| ||52 |- |[[:en:Genetic testing]]||48500|| || || ||26 |- |[[:en:Genetics]]||96600||[[Գենետիկա]]||54300|| ||148 |- |[[:en:Genital herpes]]||19100||[[Սեռական հերպես]]||28000|| ||29 |- |[[:en:Genital wart]]||24200|| || || ||44 |- |[[:en:Geriatrics]]||35500|| || || ||52 |- |[[:en:Gerontology]]||31300|| || || ||53 |- |[[:en:Gestational diabetes]]||78900||[[Հղիության դիաբետ]]||76400|| ||40 |- |[[:en:Gigantism]]||20900||[[Գիգանտիզմ]]||24300|| ||41 |- |[[:en:Gilbert's syndrome]]||31300||[[Ժիլբերտի համախտանիշ]]||31500|| ||34 |- |[[:en:John Gillies (anaesthetist)]]||11700|| || || ||1 |- |[[:en:Glanders]]||13200||[[Խլախտ]]||3200|| ||24 |- |[[:en:Glaucoma]]||95800||[[Գլաուկոմա]]||110200|| ||83 |- |[[:en:Global health]]||70100|| || || ||10 |- |[[:en:Glossary of clinical research]]||79700|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of communication disorders]]||34900|| || || ||1 |- |[[:en:Gravidity and parity]]||13300|| || || ||10 |- |[[:en:Group A streptococcal infection]]||32500|| || || ||8 |- |[[:en:Group B streptococcal infection]]||112700|| || || ||6 |- |[[:en:Gynecomastia]]||52000||[[Գինեկոմաստիա]]||63300|| ||43 |- |[[:en:Haemophilus influenzae]]||31100|| || || ||34 |- |[[:en:Head lice infestation]]||29800|| || || ||21 |- |[[:en:Headache]]||77600||[[Գլխացավ]]||79500|| ||117 |- |[[:en:Health care quality]]||35100|| || || ||2 |- |[[:en:Health economics]]||37700|| || || ||28 |- |[[:en:Health effects of pesticides]]||22300|| || || ||5 |- |[[:en:Health effects of salt]]||38900|| || || ||6 |- |[[:en:Health effects of sunlight exposure]]||34200|| || || ||3 |- |[[:en:Health equity]]||137000|| || || ||8 |- |[[:en:Health informatics]]||110200|| || || ||34 |- |[[:en:Health insurance]]||90300||[[Բժշկական ապահովագրություն]]||4600|| ||49 |- |[[:en:Health policy]]||25000||[[Առողջապահական քաղաքականություն]]||43200|| ||19 |- |[[:en:Health promotion]]||60500||[[Առողջ ապրելակերպ]]||71400|| ||27 |- |[[:en:Heart]]||137100||[[Սիրտ]]||142400|| ||224 |- |[[:en:Heart failure]]||137200||[[Սրտային անբավարարություն]]||109000|| ||72 |- |[[:en:Heart murmur]]||25800||[[Սրտի աղմուկներ]]||27500|| ||24 |- |[[:en:Heart rate]]||74300||[[Սրտի կծկումների հաճախականություն]]||112400|| ||38 |- |[[:en:Heart transplantation]]||28300||[[Սրտի փոխպատվաստում]]||6800|| ||36 |- |[[:en:Heartburn]]||27100||[[Այրոց]]||3400|| ||54 |- |[[:en:Heavy menstrual bleeding]]||22600|| || || ||27 |- |[[:en:Helicobacter pylori]]||132400||[[Հելիկոբակտեր պիլորի վարակ]]||4500||այո||64 |- |[[:en:Hematocrit]]||23300||[[Հեմատոկրիտ]]||4800|| ||40 |- |[[:en:Hematopoietic stem cell transplantation]]||69100|| || || ||27 |- |[[:en:Hematuria]]||24700||[[Արյունամիզություն]]||21900|| ||46 |- |[[:en:Hemodialysis]]||48200|| || || ||47 |- |[[:en:Hepatitis E]]||57300|| || || ||39 |- |[[:en:Hepatocellular carcinoma]]||83000|| || || ||34 |- |[[:en:Hernia]]||36200||[[Ճողվածք]]||44900|| ||77 |- |[[:en:Heroin]]||123000||[[Հերոին]]||31800|| ||92 |- |[[:en:Herpes labialis]]||36600||[[Շրթունքի հերպես]]||26300|| ||30 |- |[[:en:Hiatal hernia]]||21000||[[Ստոծանիական ճողվածք]]||23700|| ||32 |- |[[:en:High-grade serous carcinoma]]||45400|| || || ||3 |- |[[:en:High-risk pregnancy]]||30200|| || || ||4 |- |[[:en:Hip fracture]]||53100|| || || ||20 |- |[[:en:Hirsutism]]||18300||[[Հիրսուտիզմ]]||28000|| ||31 |- |[[:en:History of birth control]]||42900|| || || ||4 |- |[[:en:History of cancer]]||15400|| || || ||3 |- |[[:en:History of general anesthesia]]||104700|| || || ||5 |- |[[:en:History of leprosy]]||53800|| || || ||4 |- |[[:en:History of medicine in the United States]]||37000|| || || ||2 |- |[[:en:History of the COVID-19 pandemic in the United Kingdom]]||185100|| || || ||1 |- |[[:en:History of tracheal intubation]]||61200|| || || ||2 |- |[[:en:HIV]]||128000||[[ՄԻԱՎ]]||32700||այո||102 |- |[[:en:HIV and pregnancy]]||75100|| || || ||5 |- |[[:en:Hodgkin lymphoma]]||78200||[[Հոջկինի լիմֆոմա]]||80100|| ||54 |- |[[:en:Home care in the United States]]||22600|| || || ||1 |- |[[:en:Hormonal contraception]]||49400|| || || ||14 |- |[[:en:Hormone]]||38000||[[Հորմոններ]]||4000|| ||121 |- |[[:en:Hormone replacement therapy]]||105700|| || || ||19 |- |[[:en:Hospice]]||44700|| || || ||36 |- |[[:en:Hospital]]||54100||[[Հիվանդանոց]]||2200||այո||137 |- |[[:en:Hospital-acquired infection]]||49100|| || || ||38 |- |[[:en:Human coronavirus HKU1]]||11400||[[Մարդու կորոնավիրուս HKU1]]||4300|| ||24 |- |[[:en:Human feces]]||32700|| || || ||16 |- |[[:en:Human nutrition]]||168300|| || || ||20 |- |[[:en:Human papillomavirus infection]]||144200|| || || ||62 |- |[[:en:Human reproduction]]||17000|| || || ||20 |- |[[:en:Human T-lymphotropic virus 1]]||21700|| || || ||11 |- |[[:en:Huntington's disease]]||130400||[[Հենտինգտոնի հիվանդություն]]||81200|| ||59 |- |[[:en:Hydronephrosis]]||21900||[[Երիկամի ջրակալում]]||2200|| ||35 |- |[[:en:Hygiene]]||87100||[[Հիգիենա]]||3600|| ||99 |- |[[:en:Hyperlipidemia]]||37000||[[Հիպերլիպիդեմիա]]||31400|| ||25 |- |[[:en:Hypersensitivity]]||17100||[[Գերզգայունություն]]||9000|| ||36 |- |[[:en:Hypertensive heart disease]]||24800|| || || ||9 |- |[[:en:Hypoglycemia]]||59600||[[Հիպոգլիկեմիա]]||56600|| ||51 |- |[[:en:Hyponatremia]]||39300||[[Հիպոնատրեմիա]]||54600|| ||40 |- |[[:en:Hypotension]]||39400||[[Հիպոտոնիա]]||3200|| ||51 |- |[[:en:Hypothyroidism]]||75500||[[Հիպոթիրեոզ]]||38800|| ||59 |- |[[:en:Hypovolemic shock]]||38600|| || || ||18 |- |[[:en:Hypoxemia]]||25100||[[Թերթթվածնարյունություն]]||28600|| ||25 |- |[[:en:Hypoxia (medical)]]||35200||[[Թթվածնաքաղց]]||12500|| ||61 |- |[[:en:Hysterectomy]]||71200|| || || ||35 |- |[[:en:ICD-10]]||26600|| || || ||41 |- |[[:en:Immunity (medical)]]||30400||[[Իմունիտետ]]||25700|| ||66 |- |[[:en:Immunization]]||19900|| || || ||33 |- |[[:en:Indication (medicine)]]||15800|| || || ||17 |- |[[:en:Indigestion]]||32500||[[Դիսպեպսիա]]||3900|| ||46 |- |[[:en:Infection prevention and control]]||42800|| || || ||14 |- |[[:en:Infectious diarrhea]]|| ||[[Սուր գաստրոէնտերիտ]]||9100|| ||78 |- |[[:en:Infectious diseases (medical specialty)]]||8000||[[Վարակիչ հիվանդություններ]]||27000|| ||32 |- |[[:en:Infectious mononucleosis]]||53800||[[Ինֆեկցիոն մոնոնուկլեոզ]]||65100|| ||53 |- |[[:en:Infective endocarditis]]||62100||[[Ինֆեկցիոն էնդոկարդիտ]]||78900|| ||18 |- |[[:en:Infertility]]||73500||[[Անպտղություն]]||8100|| ||66 |- |[[:en:Infestation]]||4100|| || || ||21 |- |[[:en:Inflammation]]||93000||[[Բորբոքում]]||159000|| ||89 |- |[[:en:Influenza A virus subtype H1N1]]||55300|| || || ||43 |- |[[:en:Influenza A virus subtype H5N1]]||89000|| || || ||42 |- |[[:en:Influenza B virus]]||11400||[[Գրիպի B վիրուս]]||8900|| ||17 |- |[[:en:Influenza pandemic]]||121400|| || || ||13 |- |[[:en:Influenza-like illness]]||15900|| || || ||11 |- |[[:en:Inguinal hernia surgery]]||50700|| || || ||6 |- |[[:en:Inhaler]]||30200|| || || ||25 |- |[[:en:Injection (medicine)]]||49300|| || || ||48 |- |[[:en:Innate resistance to HIV]]||14300|| || || ||3 |- |[[:en:Insect bites and stings]]||7800|| || || ||17 |- |[[:en:Insect repellent]]||43100|| || || ||31 |- |[[:en:Insomnia]]||104500||[[Անքնություն]]||13500|| ||90 |- |[[:en:Insulin (medication)]]||92200|| || || ||20 |- |[[:en:Insulin resistance]]||48900|| || || ||32 |- |[[:en:Integrated care]]||7200|| || || ||3 |- |[[:en:Intensive care medicine]]||35200|| || || ||29 |- |[[:en:Internal bleeding]]||16400||[[Արյունազեղում]]||4700|| ||23 |- |[[:en:Internal medicine]]||23700||[[Ներքին հիվանդություններ]]||14600|| ||61 |- |[[:en:International health]]||18200|| || || ||5 |- |[[:en:Intrauterine device]]||55700||[[Ներարգանդային պարույր]]||30200|| ||40 |- |[[:en:Introduction to viruses]]||58400|| || || ||15 |- |[[:en:Invasive test]]||4700|| || || ||2 |- |[[:en:Involuntary treatment]]||49600|| || || ||8 |- |[[:en:Ionizing radiation]]||60900||[[Իոնացնող ճառագայթում]]||3500|| ||70 |- |[[:en:Iron-deficiency anemia]]||60300||[[Երկաթ պակասորդային սակավարյունություն]]||53800|| ||38 |- |[[:en:Irritable bowel syndrome]]||127700||[[Հաստ աղիքի գրգռման համախտանիշ]]||6900|| ||50 |- |[[:en:Ischaemic heart disease]]|| ||[[Պսակային զարկերակային հիվանդություն]]||100300|| ||55 |- |[[:en:Ischemia]]||21500||[[Իշեմիա]]||18900|| ||49 |- |[[:en:Edward Jenner]]||55700||[[Էդվարդ Ջեններ]]||2600|| ||108 |- |[[:en:Joint dislocation]]||26200|| || || ||45 |- |[[:en:Jugular venous pressure]]||13800|| || || ||8 |- |[[:en:Kaposi's sarcoma]]||36900||[[Կապոշիի սարկոմա]]||43800|| ||39 |- |[[:en:Ketamine]]||106300|| || || ||59 |- |[[:en:Ketotic hypoglycemia]]||8500|| || || ||3 |- |[[:en:Kidney cancer]]||48100||[[Երիկամի քաղցկեղ]]||54300|| ||30 |- |[[:en:Kidney dialysis]]||35300|| || || ||49 |- |[[:en:Kidney disease]]||20900|| || || ||31 |- |[[:en:Kidney failure]]||30900||[[Երիկամային անբավարարություն]]||38200|| ||55 |- |[[:en:Kidney stone disease]]||131800||[[Երիկամաքարային հիվանդություն]]||118800|| ||72 |- |[[:en:Kidney transplantation]]||84300|| || || ||33 |- |[[:en:Kivu Ebola epidemic]]||185500||[[Էբոլայի բռնկում Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում]]||16900|| ||21 |- |[[:en:Knee replacement]]||64400||[[Ծնկան հոդի էնդոպրոթեզավորում]]||77800|| ||11 |- |[[:en:Lactose intolerance]]||69700||[[Լակտոզային անտանելիություն]]||30900|| ||53 |- |[[:en:Large-cell lung carcinoma]]||6100|| || || ||6 |- |[[:en:LASIK]]||65000|| || || ||35 |- |[[:en:Late life depression]]||30000|| || || ||4 |- |[[:en:Late termination of pregnancy]]||45900|| || || ||4 |- |[[:en:Laxative]]||22700|| || || ||44 |- |[[:en:Lead poisoning]]||186000||[[Կապարով թունավորում]]||23200|| ||43 |- |[[:en:Legionella]]||45700|| || || ||33 |- |[[:en:Legionellosis]]||100|| || || ||44 |- |[[:en:Legionnaires' disease]]||55100|| || || ||44 |- |[[:en:Rudolph Leibel]]||75100|| || || ||5 |- |[[:en:Leishmaniasis]]||49200||[[Լեշմանիոզ]]||63300|| ||74 |- |[[:en:Leprosy]]||106700||[[Բոր (հիվանդություն)]]||6100|| ||135 |- |[[:en:Leukemia]]||80200||[[Լեյկեմիա]]||105600|| ||94 |- |[[:en:Levonorgestrel]]||81800|| || || ||26 |- |[[:en:Licensed practical nurse]]||28600|| || || ||7 |- |[[:en:Limb-sparing techniques]]||8900|| || || ||2 |- |[[:en:Lipid hypothesis]]||18100|| || || ||4 |- |[[:en:List of cancer types]]||10900|| || || ||10 |- |[[:en:List of circulatory system conditions]]||5200|| || || ||4 |- |[[:en:List of deaths due to COVID-19]]||300500|| || || ||23 |- |[[:en:List of epidemics]]||150000||[[Համաճարակների ցանկ]]||84800|| ||20 |- |[[:en:List of fracture patterns in bone]]||100||[[Կոտրվածք]]||7700|| ||77 |- |[[:en:List of medical abbreviations]]||17700|| || || ||13 |- |[[:en:List of medical mnemonics]]||48600|| || || ||2 |- |[[:en:List of medicine contamination incidents]]||14300|| || || ||2 |- |[[:en:List of mental disorders]]||16300|| || || ||11 |- |[[:en:List of psychiatric medications]]||2600|| || || ||3 |- |[[:en:List of skin conditions]]||202000|| || || ||9 |- |[[:en:List of unsolved problems in medicine]]||11700|| || || ||2 |- |[[:en:Lists of health topics]]|| || || || ||2 |- |[[:en:Liver disease]]||29000||[[Լյարդի հիվանդություններ]]||31600|| ||19 |- |[[:en:Living medicine]]||14600|| || || ||1 |- |[[:en:Long-term effects of alcohol]]||139100|| || || ||11 |- |[[:en:Low birth weight]]||29700|| || || ||10 |- |[[:en:Low-molecular-weight heparin]]||27400|| || || ||13 |- |[[:en:Lower gastrointestinal series]]||9000|| || || ||15 |- |[[:en:Lower respiratory tract infection]]||25200|| || || ||13 |- |[[:en:Lower urinary tract symptoms]]||17200|| || || ||8 |- |[[:en:Lumbar puncture]]||45500||[[Գոտկային պունկցիա]]||3800|| ||40 |- |[[:en:Lupus]]||110600||[[Համակարգային կարմիր գայլախտ]]||18700|| ||68 |- |[[:en:Lyme disease]]||221300||[[Լայմի հիվանդություն]]||162700|| ||65 |- |[[:en:Lymphoma]]||67600||[[Լիմֆոմա]]||56800|| ||56 |- |[[:en:Magnetic resonance imaging]]||85500||[[Մագնիսառեզոնանսային շերտագրություն]]||15800|| ||87 |- |[[:en:Major depressive episode]]||42300|| || || ||6 |- |[[:en:Malaria prophylaxis]]||17900|| || || ||3 |- |[[:en:Management of drug-resistant epilepsy]]||29500|| || || ||3 |- |[[:en:Marburgvirus]]||16100|| || || ||10 |- |[[:en:Mass vaccination]]||16000|| || || ||1 |- |[[:en:Mastectomy]]||24500|| || || ||30 |- |[[:en:Master of Medicine]]||19400|| || || ||3 |- |[[:en:Maternal health]]||89700|| || || ||15 |- |[[:en:Maternal mortality in the United States]]||68800|| || || ||2 |- |[[:en:Maternal physiological changes in pregnancy]]||44300|| || || ||7 |- |[[:en:Measles]]||124300||[[Կարմրուկ]]||41100|| ||130 |- |[[:en:Measles morbillivirus]]||16900|| || || ||21 |- |[[:en:Mebendazole]]||18300|| || || ||37 |- |[[:en:Mechanical ventilation]]||45800|| || || ||28 |- |[[:en:Medical diagnosis]]||29000||[[Ախտորոշագիտություն]]||4400|| ||81 |- |[[:en:Medical error]]||88200|| || || ||19 |- |[[:en:Medical ethics]]||85800||[[Բժշկական էթիկա]]||4400|| ||37 |- |[[:en:Medical prescription]]||40200||[[Դեղատոմս]]||1200|| ||44 |- |[[:en:Medical privacy]]||63300||[[Բժշկական գաղտնիք]]||4700|| ||7 |- |[[:en:Medical psychology]]||15100|| || || ||14 |- |[[:en:Medical specialty]]||42600|| || || ||37 |- |[[:en:Medical toxicology]]||3900|| || || ||5 |- |[[:en:Medical ultrasound]]||117300||[[Ուլտրաձայնային հաստոց]]||2500|| ||56 |- |[[:en:Medication]]||62200||[[Դեղանյութեր]]||77300|| ||142 |- |[[:en:Mediterranean diet]]||42400||[[Միջերկրածովյան սննդակարգ]]||13300|| ||41 |- |[[:en:Melanoma]]||149300||[[Մելանոմա]]||163300|| ||69 |- |[[:en:Membership of the Royal Colleges of Physicians of the United Kingdom]]||6600|| || || ||3 |- |[[:en:Menopause]]||108700||[[Դաշտանադադար]]||74000|| ||79 |- |[[:en:Menstrual cycle]]||52600||[[Դաշտանային ցիկլ]]||14400|| ||67 |- |[[:en:Mental health]]||91600||[[Հոգեկան առողջություն]]||24200|| ||63 |- |[[:en:Mental Health Act 1983]]||40300|| || || ||2 |- |[[:en:Mercury poisoning]]||77700|| || || ||31 |- |[[:en:Merkel-cell carcinoma]]||50100|| || || ||14 |- |[[:en:MERS]]||76400|| || || ||40 |- |[[:en:MERS-CoV]]||42900|| || || ||42 |- |[[:en:Mesothelioma]]||93800|| || || ||34 |- |[[:en:Metabolic disorder]]||8300||[[Մետաբոլիկ խանգարում]]||8900|| ||19 |- |[[:en:Metabolic syndrome]]||52400||[[Մետաբոլիկ համախտանիշ]]||31100|| ||37 |- |[[:en:Metastasis]]||40500||[[Մետաստազ]]||2200|| ||62 |- |[[:en:Methamphetamine]]||140800||[[Մեթամֆետամին]]||27600|| ||66 |- |[[:en:Methylphenidate]]||136900|| || || ||38 |- |[[:en:Microorganism]]||73300||[[Միկրոօրգանիզմներ]]||7900|| ||114 |- |[[:en:Midwifery]]||43700||[[Մանկաբարձություն]]||7800|| ||38 |- |[[:en:Milk allergy]]||72300|| || || ||28 |- |[[:en:Mineral (nutrient)]]||36300|| || || ||45 |- |[[:en:Miscarriage]]||107000|| || || ||58 |- |[[:en:MMR vaccine]]||54900|| || || ||38 |- |[[:en:Monkeypox]]||67900||[[Կապիկի ծաղիկ (հիվանդություն)]]||40000|| ||63 |- |[[:en:Mosquito-borne disease]]||44800|| || || ||8 |- |[[:en:Motor neuron disease]]||22100|| || || ||24 |- |[[:en:Mouth infection]]||21900|| || || ||2 |- |[[:en:Mouth-to-mouth resuscitation]]||13200|| || || ||10 |- |[[:en:MRI sequence]]||31100|| || || ||3 |- |[[:en:MRNA vaccine]]||77100|| || || ||37 |- |[[:en:Multidrug-resistant tuberculosis]]||70500|| || || ||11 |- |[[:en:Multiple drug resistance]]||15400|| || || ||16 |- |[[:en:Multisystem inflammatory syndrome in children]]||131000|| || || ||22 |- |[[:en:Myalgia]]||7000||[[Միալգիա]]||3700|| ||36 |- |[[:en:Naegleria fowleri]]||23700|| || || ||36 |- |[[:en:Narcissistic personality disorder]]||75900||[[Նարցիստիկ անձնային խանգարում]]||14900|| ||47 |- |[[:en:Nasal irrigation]]||9600|| || || ||22 |- |[[:en:Nasal polyp]]||18800||[[Քթի պոլիպ]]||28400|| ||24 |- |[[:en:National Cancer Institute]]||30100||[[Քաղցկեղի ազգային ինստիտուտ]]||4400|| ||24 |- |[[:en:National Center for Immunization and Respiratory Diseases]]||8600|| || || ||1 |- |[[:en:National Health Service]]||75300|| || || ||40 |- |[[:en:National Institute for Health and Care Excellence]]||39300|| || || ||12 |- |[[:en:Nausea]]||29000||[[Սրտխառնոց]]||1400|| ||67 |- |[[:en:Needle sharing]]||16200|| || || ||4 |- |[[:en:Neisseria gonorrhoeae]]||41200|| || || ||37 |- |[[:en:Neonatal infection]]||53900|| || || ||7 |- |[[:en:Neonatology]]||18200||[[Նեոնատոլոգիա]]||17900|| ||33 |- |[[:en:Neoplasm]]||50300|| || || ||47 |- |[[:en:Nephritis]]||10200||[[Երիկամաբորբ]]||2300|| ||35 |- |[[:en:Nephrotic syndrome]]||57600||[[Նեֆրոտիկ համախտանիշ]]||78700|| ||45 |- |[[:en:Nervous system disease]]||11800||[[Նյարդային համակարգի հիվանդություններ]]||17900|| ||7 |- |[[:en:Neural tube defect]]||48000|| || || ||13 |- |[[:en:Neurocysticercosis]]||8500|| || || ||9 |- |[[:en:Neurology]]||23900||[[Նյարդաբանություն]]||6100|| ||90 |- |[[:en:Neuropsychology]]||35400||[[Նյարդահոգեբանություն]]||3000|| ||50 |- |[[:en:Neurotoxin]]||91600|| || || ||43 |- |[[:en:Nevus]]||13400||[[Խալ]]||2400|| ||40 |- |[[:en:NIAID/GSK ebolavirus vaccine]]|| || || || ||5 |- |[[:en:James Henderson Nicoll]]||10500|| || || ||2 |- |[[:en:Nicotine replacement therapy]]||55200|| || || ||20 |- |[[:en:Nipah virus infection]]||42600|| || || ||32 |- |[[:en:Nitazoxanide]]||31100|| || || ||14 |- |[[:en:Nocturnal enuresis]]||51300||[[Գիշերամիզություն]]||2700|| ||43 |- |[[:en:Non-small-cell lung carcinoma]]||45900|| || || ||14 |- |[[:en:Nuclear medicine]]||39500|| || || ||43 |- |[[:en:Nutrition]]||10900|| || || ||64 |- |[[:en:Obstetric fistula]]||63700|| || || ||13 |- |[[:en:Obstetric ultrasonography]]||33400|| || || ||12 |- |[[:en:Obstetrics and gynaecology]]||26600|| || || ||25 |- |[[:en:Occupational safety and health]]||130400|| || || ||33 |- |[[:en:Omega-3 fatty acid]]||102600||[[Օմեգա 3 պոլիչհագեցած ճարպաթթուներ]]||12400||այո||54 |- |[[:en:Omega-6 fatty acid]]||8300|| || || ||31 |- |[[:en:Oncology]]||22100||[[Ուռուցքաբանություն]]||4000|| ||90 |- |[[:en:Oophorectomy]]||31600|| || || ||19 |- |[[:en:Open fracture]]||22300||[[Բաց կոտրվածք]]||40600|| ||6 |- |[[:en:Operation Warp Speed]]||72900|| || || ||12 |- |[[:en:Ophthalmology]]||43700||[[Ակնաբանություն]]||9200|| ||87 |- |[[:en:Opioid epidemic]]||64500|| || || ||11 |- |[[:en:Opioid use disorder]]||84800|| || || ||11 |- |[[:en:Opportunistic infection]]||30600||[[Օպորտունիստական հիվանդություններ]]||3500|| ||39 |- |[[:en:Oral cancer]]||62900||[[Լեզվի քաղցկեղ]]||6900|| ||35 |- |[[:en:Oral rehydration therapy]]||50000|| || || ||31 |- |[[:en:Organ donation]]||153300|| || || ||41 |- |[[:en:Organ transplantation]]||132200||[[Տրանսպլանտացիա]]||3500|| ||76 |- |[[:en:Orthopedic surgery]]||31700||[[Օրթոպեդիա]]||12100|| ||69 |- |[[:en:Orthostatic intolerance]]||12900|| || || ||3 |- |[[:en:Osteoporosis]]||115900||[[Օստեոպորոզ]]||51000|| ||79 |- |[[:en:Otitis externa]]||32600||[[Արտաքին օտիտ]]||6200|| ||28 |- |[[:en:Otitis media]]||64400||[[Միջին ականջի բորբոքում]]||68500|| ||49 |- |[[:en:Otoplasty]]||56300|| || || ||11 |- |[[:en:Outcome measure]]||4600|| || || ||2 |- |[[:en:Outline of health]]||6900|| || || ||2 |- |[[:en:Outline of health sciences]]||8000|| || || ||40 |- |[[:en:Outline of public health]]||2400|| || || ||1 |- |[[:en:Ovarian cancer]]||173800||[[Ձվարանի քաղցկեղ]]||30200|| ||56 |- |[[:en:Ovarian cyst]]||36300||[[Ձվարանի կիստա]]||33200|| ||35 |- |[[:en:Overdiagnosis]]||30500|| || || ||11 |- |[[:en:Overweight]]||24800|| || || ||32 |- |[[:en:Oxford–AstraZeneca COVID-19 vaccine]]||213700|| || || ||52 |- |[[:en:Pain management during childbirth]]||21800|| || || ||10 |- |[[:en:Pain management in children]]||44600|| || || ||3 |- |[[:en:Palliative care]]||81700||[[Պալիատիվ օգնություն]]||16000|| ||40 |- |[[:en:Pancreatic cancer]]||119600||[[Ենթաստամոքսային գեղձի ուռուցք]]||22400|| ||57 |- |[[:en:Pancreatitis]]||40800||[[Ենթաստամոքսային գեղձի բորբոքում]]||53200|| ||57 |- |[[:en:Pandemic]]||126900||[[Համավարակ]]||2000|| ||144 |- |[[:en:Panic attack]]||56400||[[Խուճապային գրոհ]]||59800|| ||48 |- |[[:en:Pantoprazole]]||34800||[[Պանտոպրազոլ]]||26400|| ||31 |- |[[:en:Pap test]]||50100||[[Պապ թեստ]]||11300|| ||42 |- |[[:en:Parasitism]]||117700||[[Մակաբուծություն]]||7800|| ||86 |- |[[:en:Passive antibody therapy]]||28000|| || || ||1 |- |[[:en:Passive smoking]]||136500|| || || ||36 |- |[[:en:Pathogen]]||36400||[[Հարուցիչ]]||6700|| ||77 |- |[[:en:Pathogen transmission]]||33800|| || || ||30 |- |[[:en:Pathology]]||49700||[[Ախտաբանություն]]||13200|| ||102 |- |[[:en:Patient]]||14900|| || || ||72 |- |[[:en:Patient education]]||18000|| || || ||9 |- |[[:en:Patient safety]]||138500|| || || ||14 |- |[[:en:Peanut allergy]]||64700||[[Գետնանուշային ալերգիա]]||22500|| ||12 |- |[[:en:Pediatrics]]||39400||[[Մանկաբուժություն]]||7200|| ||80 |- |[[:en:Penicillin]]||99200||[[Պենիցիլիններ]]||3000|| ||108 |- |[[:en:Peptic ulcer disease]]||55600||[[Պեպտիկ խոց]]||62200|| ||71 |- |[[:en:Performance-enhancing substance]]||46500|| || || ||10 |- |[[:en:Pericarditis]]||25800||[[Սրտակրանքի բորբոքում]]||24300|| ||47 |- |[[:en:Peripheral artery disease]]||66800||[[Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն]]||77800|| ||30 |- |[[:en:Peritonitis]]||22600||[[Որովայնամզի բորբոքում]]||2000|| ||49 |- |[[:en:Perseveration]]||11100||[[Պերսևերացիա]]||1400|| ||17 |- |[[:en:Personal genomics]]||40000|| || || ||5 |- |[[:en:Pervasive developmental disorder]]||15600|| || || ||23 |- |[[:en:Pfizer–BioNTech COVID-19 vaccine]]||226000|| || || ||55 |- |[[:en:Phage therapy]]||98300|| || || ||22 |- |[[:en:Pharmacology]]||46100||[[Դեղագիտություն]]||2900|| ||100 |- |[[:en:Pharmacology of antidepressants]]||52800|| || || ||3 |- |[[:en:Pharmacy]]||63800||[[Դեղաբանություն]]||8300|| ||90 |- |[[:en:Pharyngitis]]||25400||[[Ֆարինգիտ]]||28300|| ||49 |- |[[:en:Phenobarbital]]||49300||[[Լյումինալ]]||58300|| ||43 |- |[[:en:Phenylketonuria]]||57000||[[Ֆենիլկետոնուրիա]]||28700|| ||54 |- |[[:en:Phenytoin]]||45600|| || || ||40 |- |[[:en:Phosphene]]||19900|| || || ||25 |- |[[:en:Physical examination]]||33900|| || || ||39 |- |[[:en:Physicians in Canada]]||42300|| || || ||1 |- |[[:en:Physiology]]||34100||[[Ֆիզիոլոգիա]]||1500||այո||120 |- |[[:en:Plantar fasciitis]]||34600|| || || ||28 |- |[[:en:Plastic surgery]]||47100||[[Պլաստիկ վիրաբուժություն]]||48700|| ||69 |- |[[:en:Pleural effusion]]||30900||[[Թոքամզային արտաքիրտ]]||60600|| ||30 |- |[[:en:Pneumothorax]]||65500||[[Պնևմոթորաքս]]||4400|| ||51 |- |[[:en:Podiatrist]]||22500|| || || ||7 |- |[[:en:Podiatry]]||48100|| || || ||13 |- |[[:en:Poison]]||34300||[[Թույն]]||40500|| ||118 |- |[[:en:Poisoning]]||7100|| || || ||43 |- |[[:en:Polycystic ovary syndrome]]||107800||[[Ձվարանների պոլիկիստոզ համախտանիշ]]||41000|| ||48 |- |[[:en:Polypharmacy]]||39700|| || || ||14 |- |[[:en:Pontiac fever]]||9200|| || || ||7 |- |[[:en:Post-nasal drip]]||13600|| || || ||11 |- |[[:en:Post-traumatic stress disorder]]||189000||[[Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում]]||28500|| ||75 |- |[[:en:Postpartum depression]]||139000||[[Հետծննդաբերական դեպրեսիա]]||37200|| ||43 |- |[[:en:Pre-eclampsia]]||82900||[[Պրեէկլամպսիա]]||88000|| ||50 |- |[[:en:Pre-existing disease in pregnancy]]||28500|| || || ||4 |- |[[:en:Precautionary principle]]||66500|| || || ||31 |- |[[:en:Prednisolone]]||26700|| || || ||36 |- |[[:en:Pregnancy category]]||14400|| || || ||26 |- |[[:en:Pregnancy loss]]||500|| || || ||1 |- |[[:en:Pregnancy test]]||31100||[[Հղիության թեստ]]||14100|| ||32 |- |[[:en:Prehypertension]]||14000||[[Նախահիպերտենզիա]]||22200|| ||6 |- |[[:en:Prelabor rupture of membranes]]||42300|| || || ||17 |- |[[:en:Premenstrual dysphoric disorder]]||59800|| || || ||22 |- |[[:en:Premenstrual syndrome]]||26200||[[Նախադաշտանային համախտանիշ]]||32400|| ||49 |- |[[:en:Prenatal development]]||42900|| || || ||19 |- |[[:en:Prenatal testing]]||61800||[[Նախածննդյան ախտորոշում]]||6200|| ||34 |- |[[:en:Presbyopia]]||22000|| || || ||42 |- |[[:en:Prescription drug]]||32200|| || || ||20 |- |[[:en:Prescription drug addiction]]||45700|| || || ||1 |- |[[:en:Preterm birth]]||168400||[[Անհասություն]]||1200|| ||37 |- |[[:en:Preventive healthcare]]||117400||[[Կանխարգելում]]||2600|| ||33 |- |[[:en:Primary care physician]]||21000|| || || ||3 |- |[[:en:Primidone]]||91800|| || || ||23 |- |[[:en:Morton Prince]]||12600|| || || ||9 |- |[[:en:Private medicine in the United Kingdom]]||29800|| || || ||1 |- |[[:en:Procedural sedation and analgesia]]||20000|| || || ||2 |- |[[:en:Progesterone]]||102200||[[Պրոգեստերոն]]||3200|| ||56 |- |[[:en:Progesterone (medication)]]||186300|| || || ||3 |- |[[:en:Project 4.1]]||19100|| || || ||3 |- |[[:en:Prostate cancer screening]]||43400|| || || ||4 |- |[[:en:Prostate cancer staging]]||13700|| || || ||1 |- |[[:en:Prostate-specific antigen]]||51400|| || || ||27 |- |[[:en:Prosthesis]]||116300||[[Պրոթեզներ]]||8300|| ||59 |- |[[:en:Proximal humerus fracture]]||14000|| || || ||8 |- |[[:en:Pseudomonas aeruginosa]]||77200|| || || ||37 |- |[[:en:Psoriasis]]||108100||[[Փսորիազ]]||33400|| ||73 |- |[[:en:Psychopathology]]||17900|| || || ||48 |- |[[:en:Psychopathy]]||175800||[[Անձի խանգարում]]||5100|| ||65 |- |[[:en:Psychosis]]||128700||[[Փսիխոզ]]||19800|| ||76 |- |[[:en:Public health]]||108500||[[Հանրային առողջապահություն]]||71100|| ||66 |- |[[:en:Pulmonary drug delivery]]||27900|| || || ||1 |- |[[:en:Pulmonary embolism]]||86900||[[Թոքային էմբոլիա]]||105000|| ||50 |- |[[:en:Pulse]]||18200||[[Անոթազարկ]]||6400|| ||78 |- |[[:en:Pyramidal tracts]]||15900|| || || ||27 |- |[[:en:Quality of life (healthcare)]]||25600|| || || ||8 |- |[[:en:Rabies]]||79500||[[Կատաղություն]]||103100|| ||136 |- |[[:en:Race and health]]||86200|| || || ||3 |- |[[:en:Radial keratotomy]]||13000|| || || ||5 |- |[[:en:Radiation therapy]]||106500||[[Ռադիոթերապիա]]||7800|| ||70 |- |[[:en:Radiography]]||36200||[[Ռենտգենագրություն]]||1400|| ||53 |- |[[:en:Radiology]]||43900|| || || ||72 |- |[[:en:Ranitidine]]||94900||[[Ռանիտիդին]]||38000|| ||40 |- |[[:en:Rapid plasma reagin]]||5700|| || || ||6 |- |[[:en:Rat-tailed maggot]]||3900|| || || ||8 |- |[[:en:Reactive hypoglycemia]]||21600|| || || ||9 |- |[[:en:Recreational drug use]]||96700|| || || ||22 |- |[[:en:Reduction (orthopedic surgery)]]||3000|| || || ||5 |- |[[:en:Reference Daily Intake]]||19200|| || || ||10 |- |[[:en:Reperfusion therapy]]||30600||[[Ռեպերֆուզիոն թերապիա]]||37100|| ||6 |- |[[:en:Reproductive medicine]]||17600|| || || ||10 |- |[[:en:Respirator]]||70600|| || || ||42 |- |[[:en:Respiratory arrest]]||32500|| || || ||8 |- |[[:en:Respiratory disease]]||30600||[[Շնչառական հիվանդություններ]]||25600|| ||27 |- |[[:en:Respiratory sounds]]||12900|| || || ||11 |- |[[:en:Respiratory syncytial virus]]||62800|| || || ||29 |- |[[:en:Respiratory therapist]]||58200|| || || ||7 |- |[[:en:Retinopathy]]||19600||[[Ռետինոպաթիա]]||28200|| ||27 |- |[[:en:Reuptake inhibitor]]||19600|| || || ||11 |- |[[:en:Rh disease]]||25700|| || || ||14 |- |[[:en:Rheumatic fever]]||50700||[[Ռևմատիկ տենդ]]||51000|| ||46 |- |[[:en:Rheumatoid arthritis]]||156900||[[Ռևմատոիդ արթրիտ]]||146500|| ||62 |- |[[:en:Rhinitis]]||30400||[[Քթաբորբ]]||25800|| ||51 |- |[[:en:Rhinorrhea]]||13500|| || || ||21 |- |[[:en:Rhythm interpretation]]||6400|| || || ||1 |- |[[:en:Risk factor]]||11700|| || || ||27 |- |[[:en:Risperidone]]||51300|| || || ||38 |- |[[:en:Rituximab]]||47200||[[Ռիտուքսիմաբ]]||47700|| ||33 |- |[[:en:Roseola]]||20300||[[Վարդացան]]||12100|| ||41 |- |[[:en:Rotaviral gastroenteritis]]||51000||[[Աղիքների բորբոքում]]||900|| ||11 |- |[[:en:Rotavirus]]||85800||[[Ռոտավիրուս]]||9900|| ||51 |- |[[:en:Rubella]]||46000||[[Կարմրախտ]]||54200|| ||78 |- |[[:en:Safe sex]]||44400|| || || ||51 |- |[[:en:Salmeterol]]||17300|| || || ||28 |- |[[:en:Salmonella]]||66300||[[Սալմոնելլա]]||4900||այո||63 |- |[[:en:Sapovirus]]||17000|| || || ||7 |- |[[:en:Sarcoma]]||33200||[[Սարկոմա]]||54500|| ||43 |- |[[:en:SARS-CoV-2 Omicron variant]]||199200|| || || ||51 |- |[[:en:Saturated fat]]||30800|| || || ||29 |- |[[:en:Scarlet fever]]||53300||[[Քութեշ]]||63200|| ||70 |- |[[:en:Charles Schepens]]||9000|| || || ||5 |- |[[:en:Schistosoma]]||43200|| || || ||27 |- |[[:en:Schistosomiasis]]||91000||[[Շիստոսոմոզ]]||8900|| ||70 |- |[[:en:Sciatica]]||38000|| || || ||44 |- |[[:en:Scientific method]]||163100|| || || ||102 |- |[[:en:Scoliosis]]||63500||[[Ողնաշարի ծռումներ]]||14100|| ||63 |- |[[:en:Screening (medicine)]]||34900||[[Դիսպանսերացում]]||1000|| ||34 |- |[[:en:Seal finger]]||5000|| || || ||4 |- |[[:en:Seborrheic keratosis]]||13400|| || || ||18 |- |[[:en:Seizure]]||64700||[[Էպիլեպտիկ նոպա]]||42500|| ||26 |- |[[:en:Selective serotonin reuptake inhibitor]]||124400|| || || ||40 |- |[[:en:Sexual and reproductive health]]||106700||[[Վերարտադրողական առողջություն]]||12000|| ||40 |- |[[:en:Sexual anomalies]]||24600|| || || ||2 |- |[[:en:Sexual violence]]||79000||[[Սեռական բռնություն]]||77100|| ||42 |- |[[:en:Shark attack]]||58800||[[Շնաձկների հարձակումներ]]||37600|| ||21 |- |[[:en:Shingles]]||80100|| || || ||61 |- |[[:en:Shock (circulatory)]]||44100||[[Շոկ]]||61000|| ||67 |- |[[:en:Short-term effects of alcohol consumption]]||45400|| || || ||13 |- |[[:en:Shortness of breath]]||41600||[[Հևոց]]||1800|| ||69 |- |[[:en:Shoulder dystocia]]||16000|| || || ||13 |- |[[:en:Sickle cell disease]]||127200||[[Մանգաղաբջջային սակավարյունություն]]||8200|| ||61 |- |[[:en:Side effect]]||13700|| || || ||22 |- |[[:en:SIDS]]||57700||[[Նորածինների հանկարծակի մահվան համախտանիշ]]||24900|| ||38 |- |[[:en:Signs and symptoms of pregnancy]]||26800|| || || ||3 |- |[[:en:Sinusitis]]||60300||[[Սինուսիտ]]||69500|| ||71 |- |[[:en:Skin condition]]||27400|| || || ||31 |- |[[:en:Skin infection]]||22000|| || || ||7 |- |[[:en:Sleep apnea]]||81500||[[Քնի ապնոէ]]||86300|| ||51 |- |[[:en:Sleep deprivation]]||107700|| || || ||26 |- |[[:en:Sleep disorder]]||72700|| || || ||32 |- |[[:en:Small-cell carcinoma]]||51100|| || || ||18 |- |[[:en:Smallpox]]||154400||[[Բնական ծաղիկ]]||14500|| ||126 |- |[[:en:Smoking]]||89400||[[Ծխել]]||81400|| ||59 |- |[[:en:Snakebite]]||81500||[[Օձի խայթոց]]||81000|| ||46 |- |[[:en:Snellen chart]]||10900|| || || ||22 |- |[[:en:Snoring]]||20800||[[Խռմփոց]]||8800|| ||59 |- |[[:en:Social immunity]]||118600|| || || ||4 |- |[[:en:Somatic symptom disorder]]||16900|| || || ||35 |- |[[:en:Specific developmental disorder]]||7900|| || || ||9 |- |[[:en:Spina bifida]]||75300|| || || ||39 |- |[[:en:Spinal cord injury]]||109200||[[Ողնուղեղի վնասվածքներ]]||139100|| ||25 |- |[[:en:Spinal disc herniation]]||51600|| || || ||41 |- |[[:en:Spinal disease]]||10000||[[Ողնաշարի հիվանդություններ]]||13700|| ||3 |- |[[:en:Spinal fusion]]||29500|| || || ||10 |- |[[:en:Splinter]]||13400|| || || ||18 |- |[[:en:Sports injury]]||54800|| || || ||21 |- |[[:en:Sprain]]||25500||[[Կապանի վնասում]]||18700|| ||42 |- |[[:en:Squamous cell skin cancer]]||52500||[[Մաշկի տափակ բջջային քաղցկեղ]]||41300|| ||14 |- |[[:en:Standard of care]]||16300|| || || ||4 |- |[[:en:Staphylococcal infection]]||12600|| || || ||6 |- |[[:en:Starvation]]||27900||[[Սովամահություն]]||8800|| ||38 |- |[[:en:Statin]]||124100||[[Ստատին]]||76400|| ||46 |- |[[:en:Alan M. Steinman]]||19000||[[Ալան Մ․ Շտայնման]]||15800|| ||2 |- |[[:en:Stem-cell therapy]]||78000||[[Ցողունաբջջային թերապիա]]||81000|| ||25 |- |[[:en:Stethoscope]]||25300||[[Ստետոսկոպ]]||4700|| ||72 |- |[[:en:Stillbirth]]||57300||[[Մեռելածնություն]]||28700|| ||33 |- |[[:en:Stratum basale]]||2700|| || || ||11 |- |[[:en:Stratum corneum]]||9500|| || || ||17 |- |[[:en:Stratum granulosum]]||2300|| || || ||11 |- |[[:en:Stratum lucidum]]||2200|| || || ||12 |- |[[:en:Stratum spinosum]]||3600|| || || ||11 |- |[[:en:Streptococcal pharyngitis]]||31900||[[Ստրեպտոկոկային ֆարինգիտ]]||33400|| ||50 |- |[[:en:Streptococcus pyogenes]]||36800|| || || ||36 |- |[[:en:Stress (biology)]]||62900||[[Սթրես]]||11400|| ||81 |- |[[:en:Stretcher]]||11100||[[Պատգարակ]]||2100|| ||38 |- |[[:en:Substance dependence]]||58700||[[Թմրամոլություն]]||3700||այո||53 |- |[[:en:Substance use disorder]]||40000|| || || ||10 |- |[[:en:Suicide in colleges in the United States]]||19600|| || || ||1 |- |[[:en:Suicide prevention]]||51100|| || || ||14 |- |[[:en:Sunburn]]||42700|| || || ||38 |- |[[:en:Sunscreen]]||97500|| || || ||40 |- |[[:en:Surgeon]]||15200||[[Վիրաբույժ]]||19100|| ||59 |- |[[:en:Surgical instrument]]||5700||[[Վիրաբուժական գործիքներ]]||5300|| ||21 |- |[[:en:Surgical stress]]||21100|| || || ||4 |- |[[:en:Sushruta]]||15700||[[Սուշրուտա]]||54300|| ||42 |- |[[:en:Syndrome]]||15700||[[Համախտանիշ]]||19800|| ||68 |- |[[:en:Syphilis]]||81700||[[Սիֆիլիս]]||79800|| ||104 |- |[[:en:Systemic circulation]]||200||[[Արյան շրջանառություն]]||72000|| ||109 |- |[[:en:Systole]]||20700|| || || ||33 |- |[[:en:Systolic hypertension]]||8000||[[Սիստոլիկ գերճնշում]]||7400|| ||5 |- |[[:en:Tablet (pharmacy)]]||28300|| || || ||56 |- |[[:en:Tachycardia]]||20700||[[Հաճախասրտություն]]||23200|| ||54 |- |[[:en:Tedros Adhanom Ghebreyesus]]||113000||[[Թեդրոս Հեբրեյեսուս]]||10000|| ||71 |- |[[:en:Teenage pregnancy]]||100800|| || || ||26 |- |[[:en:Telehealth]]||171300|| || || ||41 |- |[[:en:Telemedicine]]||200|| || || ||41 |- |[[:en:Tendinopathy]]||31500|| || || ||14 |- |[[:en:Tension headache]]||35200||[[Լարվածության գլխացավ]]||5900|| ||33 |- |[[:en:Terminal illness]]||47000|| || || ||24 |- |[[:en:Termination for medical reasons]]||13900|| || || ||1 |- |[[:en:Testicular self-examination]]||15100|| || || ||7 |- |[[:en:Testosterone]]||132600||[[Տեստոստերոն]]||7700|| ||82 |- |[[:en:Testosterone (medication)]]||100700|| || || ||8 |- |[[:en:Tetanus]]||47100||[[Փայտացում]]||27000|| ||90 |- |[[:en:Tetrahydrocannabinol]]||42000|| || || ||46 |- |[[:en:Tetralogy of Fallot]]||79600||[[Ֆալլոյի տետրադա]]||40100|| ||34 |- |[[:en:Thalidomide]]||63300||[[Թալիդոմիդ]]||62000|| ||51 |- |[[:en:Therapeutic index]]||20700|| || || ||27 |- |[[:en:Therapeutic relationship]]||9100|| || || ||8 |- |[[:en:Therapy]]||28900||[[Թերապիա (բուժում)]]||5300|| ||79 |- |[[:en:Thoracic aorta injury]]||15900||[[Կրծքային աորտայի վնասվածք]]||21600|| ||3 |- |[[:en:Thought disorder]]||81600|| || || ||19 |- |[[:en:Threshold of pain]]||6400|| || || ||14 |- |[[:en:Thrombin]]||25900||[[Թրոմբին]]||8700|| ||34 |- |[[:en:Thrombophlebitis]]||8500||[[Թրոմբոֆլեբիտ]]||3900|| ||25 |- |[[:en:Thrombosis]]||46400||[[Թրոմբոզ]]||33000|| ||53 |- |[[:en:Thrombus]]||19600||[[Թրոմբ]]||3200|| ||35 |- |[[:en:Thyroid disease]]||42500|| || || ||11 |- |[[:en:Tianeptine]]||59700|| || || ||23 |- |[[:en:Timeline of psychology]]||96200|| || || ||7 |- |[[:en:Timeline of the 2022 monkeypox outbreak]]||56500|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of the COVID-19 pandemic]]||33600|| || || ||24 |- |[[:en:Tinnitus]]||74900||[[Աղմուկ ականջներում]]||79000|| ||67 |- |[[:en:Tobacco]]||94200|| || || ||143 |- |[[:en:Tobacco smoking]]||122400|| || || ||58 |- |[[:en:Tonsillitis]]||31800||[[Նշիկաբորբ]]||30700|| ||73 |- |[[:en:Topical antifungal drugs]]||31200|| || || ||1 |- |[[:en:Topical drug delivery]]||25900|| || || ||1 |- |[[:en:Toxic shock syndrome]]||32900||[[Տոքսիկ շոկի համախտանիշ]]||41300|| ||33 |- |[[:en:Toxicity]]||24300||[[Թունավորություն]]||3000|| ||47 |- |[[:en:Toxicology]]||33400||[[Թունագիտություն]]||2200|| ||73 |- |[[:en:Toxin]]||27800||[[Տոքսիններ]]||2800|| ||65 |- |[[:en:Toxocariasis]]||40900||[[Տոքսոկարոզ]]||8800|| ||23 |- |[[:en:Toxoplasma gondii]]||88800||[[Տոքսոպլազմա]]||3600||այո||49 |- |[[:en:Toxoplasmosis]]||132000||[[Տոքսոպլազմոզ]]||164300|| ||50 |- |[[:en:Tracheal intubation]]||108100||[[Շնչափողի ինտուբացիա]]||45600|| ||27 |- |[[:en:Tracheobronchial injury]]||43600|| || || ||4 |- |[[:en:Tracheotomy]]||53000||[[Շնչափողահատում]]||2100|| ||37 |- |[[:en:Transcultural nursing]]||5100|| || || ||5 |- |[[:en:Transduction (genetics)]]||12200||[[Տրանսդուկցիա (գենետիկա)]]||2200|| ||34 |- |[[:en:Transient ischemic attack]]||46200||[[Տրանզիտոր իշեմիկ գրոհ]]||56300|| ||31 |- |[[:en:Transmission of COVID-19]]||56000|| || || ||13 |- |[[:en:Transplant rejection]]||30100||[[Տրանսպլանտատի մերժում]]||50800|| ||25 |- |[[:en:Traumatic brain injury]]||151700||[[Գանգուղեղային վնասվածք]]||13200|| ||34 |- |[[:en:Trazodone]]||105200|| || || ||29 |- |[[:en:Triage]]||70600||[[Բժշկական տեսակավորում]]||17100|| ||33 |- |[[:en:Trichomoniasis]]||31700||[[Տրիխոմոնոզ]]||4300|| ||45 |- |[[:en:Trichophagia]]||6000|| || || ||16 |- |[[:en:Tubal ligation]]||35300||[[Արգանդափողերի կապում]]||12100|| ||25 |- |[[:en:Tuberculoma]]||7500||[[Տուբերկուլոմա]]||10500|| ||8 |- |[[:en:Tuberculosis in China]]||52700|| || || ||3 |- |[[:en:Tuberculosis in relation to HIV]]||16500|| || || ||2 |- |[[:en:Tuberculosis management]]||168200|| || || ||10 |- |[[:en:Tuberculosis vaccines]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:Turner syndrome]]||76900||[[Տերների համախտանիշ]]||64400|| ||54 |- |[[:en:Type 1 diabetes]]||93100||[[1-ին տիպի շաքարային դիաբետ]]||69500|| ||40 |- |[[:en:Typhoid fever]]||94200||[[Որովայնային տիֆ]]||8900||այո||96 |- |[[:en:Typhus]]||28500||[[Բծավոր տիֆ]]||5400|| ||72 |- |[[:en:Typical antipsychotic]]||22200|| || || ||15 |- |[[:en:Ulcer]]||2900|| || || ||14 |- |[[:en:Ulcerative colitis]]||112600||[[Ոչ սպեցիֆիկ խոցային կոլիտ]]||25200|| ||44 |- |[[:en:Ultraviolet index]]||21200|| || || ||28 |- |[[:en:Umbilical cord prolapse]]||16600|| || || ||16 |- |[[:en:Umbrella review]]||2400|| || || ||1 |- |[[:en:Unassisted childbirth]]||27600|| || || ||3 |- |[[:en:Undernutrition in children]]||26900|| || || ||5 |- |[[:en:Unintended pregnancy]]||55500|| || || ||12 |- |[[:en:Upper gastrointestinal bleeding]]||25000|| || || ||13 |- |[[:en:Upper respiratory tract infection]]||26900|| || || ||19 |- |[[:en:Urinary incontinence]]||60400||[[Անմիզապահություն]]||6000|| ||40 |- |[[:en:Urine flow rate]]||2600|| || || ||8 |- |[[:en:Urogenital fistula]]||14000|| || || ||3 |- |[[:en:Urologic disease]]||32300|| || || ||3 |- |[[:en:Uroscopy]]||12200|| || || ||9 |- |[[:en:Uterine cancer]]||25400||[[Արգանդի քաղցկեղ]]||13100|| ||27 |- |[[:en:Vaccine hesitancy]]||225200|| || || ||41 |- |[[:en:Vaccine misinformation]]||47800|| || || ||5 |- |[[:en:Vaccine trial]]||10100|| || || ||8 |- |[[:en:Vagal maneuver]]||11700|| || || ||3 |- |[[:en:Vaginal delivery]]||15400|| || || ||10 |- |[[:en:Valproate]]||82500|| || || ||41 |- |[[:en:Valvular heart disease]]||41000||[[Սրտի փականային հիվանդություն]]||60800|| ||30 |- |[[:en:Varicella zoster virus]]||25700|| || || ||35 |- |[[:en:Varicose veins]]||42200|| || || ||53 |- |[[:en:Variolation]]||32700|| || || ||20 |- |[[:en:Vas deferens]]||12400|| || || ||56 |- |[[:en:Vascular dementia]]||32700|| || || ||26 |- |[[:en:Vasectomy]]||59800||[[Վազէկտոմիա]]||21200|| ||43 |- |[[:en:Vasoconstriction]]||13200|| || || ||28 |- |[[:en:Ventricular fibrillation]]||30500||[[Փորոքային ֆիբրիլյացիա]]||35200|| ||38 |- |[[:en:Vestibular schwannoma]]||56700|| || || ||24 |- |[[:en:Veterinarian]]||50800||[[Անասնաբույժ]]||8000|| ||71 |- |[[:en:Violence]]||131900||[[Բռնություն]]||3100|| ||116 |- |[[:en:Viral disease]]||36600|| || || ||37 |- |[[:en:Viral hemorrhagic fever]]||19600||[[Վիրուսային հեմոռագիկ տենդեր]]||24400|| ||44 |- |[[:en:Viral hepatitis]]||25600||[[Վիրուսային հեպատիտ]]||23200|| ||31 |- |[[:en:Viral meningitis]]||26500||[[Վիրուսային մենինգիտ]]||25500|| ||10 |- |[[:en:Viral pharyngitis]]|| ||[[Ֆարինգիտ]]||28300|| ||49 |- |[[:en:Virulence]]||9800||[[Վիրուլենտություն]]||1400|| ||40 |- |[[:en:Virus]]||149400||[[Վիրուսներ]]||216700|| ||176 |- |[[:en:Visceral leishmaniasis]]||63100||[[Վիսցերալ լեյշմանիոզ]]||41600|| ||32 |- |[[:en:Vision disorder]]||8400|| || || ||7 |- |[[:en:Vitamin A deficiency]]||29500|| || || ||15 |- |[[:en:Vitamin B3]]||6000||[[Վիտամին B3]]||6600|| ||4 |- |[[:en:Vitamin B6]]||56200||[[Վիտամին B6]]||10300||այո||56 |- |[[:en:Vitamin B12]]||109600||[[Վիտամին B12]]||9900|| ||68 |- |[[:en:Vitamin D]]||154700||[[Վիտամին D]]||20400|| ||83 |- |[[:en:Vitamin D deficiency]]||65300||[[Վիտամին D-ի անբավարարություն]]||67700|| ||19 |- |[[:en:Vitamin K]]||70200||[[Վիտամին K]]||11500|| ||67 |- |[[:en:Vivisection]]||16900|| || || ||35 |- |[[:en:Vomiting]]||38900||[[Փսխում]]||3700|| ||100 |- |[[:en:Vulnerable plaque]]||14700|| || || ||3 |- |[[:en:Wart]]||36300||[[Գորտնուկներ]]||4500|| ||78 |- |[[:en:Water–electrolyte imbalance]]||100||[[Էլեկտրոլիտային անհավասարակշռություն]]||35800|| ||21 |- |[[:en:Waterborne diseases]]||29000|| || || ||15 |- |[[:en:Weaning]]||34100|| || || ||30 |- |[[:en:Weight loss]]||45800||[[Քաշի կորուստ]]||39100|| ||40 |- |[[:en:Weight management]]||39200|| || || ||3 |- |[[:en:West Nile fever]]||63800||[[Արևմտյան Նեղոսի տենդ]]||14500|| ||34 |- |[[:en:West Nile virus]]||41900|| || || ||40 |- |[[:en:Western African Ebola virus epidemic]]||326600|| || || ||58 |- |[[:en:Wheelchair]]||52300|| || || ||59 |- |[[:en:WHO Model List of Essential Medicines]]||69700|| || || ||40 |- |[[:en:Whooping cough]]||56000||[[Կապույտ հազ]]||58500|| ||96 |- |[[:en:Women's health]]||148400||[[Կանանց առողջություն]]||144100|| ||31 |- |[[:en:World Health Organization]]||175600||[[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն]]||30600|| ||184 |- |[[:en:Wound]]||24700||[[Վերք]]||8600|| ||97 |- |[[:en:X-ray]]||101800||[[Ռենտգենյան ճառագայթներ]]||10900||այո||119 |- |[[:en:Xenotransplantation]]||64700||[[Քսենոտրանսպլանտացիա]]||84800|| ||30 |- |[[:en:Yellow fever]]||111000||[[Դեղին տենդ]]||8900|| ||79 |- |[[:en:Zaire ebolavirus]]||47600|| || || ||15 |- |[[:en:Zika virus]]||72400||[[Զիկա վիրուս]]||82900|| ||95 |- |[[:en:Zinc deficiency]]||45000|| || || ||12 |} kxds6c581nmz65694szyvhchl782q7v 0 942223 8476161 8163631 2022-07-28T04:05:57Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆուտբոլիստ | անուն = Բորխա Իգլեսիաս | բնագիր անուն = Borja Iglesias | պատկեր = Borja Iglesias.jpg | պատկերի նկարագիր = Իգլեսիասը [[Ռեալ Սարագոսա|Սարագոսայի]] կազմում 2017 թվականին | ամբողջական անուն = Borja Iglesias Quintás | հասակ = 187 սմ | դիրք = [[Հարձակվող (ֆուտբոլ)|կենտրոնական հարձակվող]] | քաղաքացիությունը = {{դրոշավորում|Իսպանիա}} | քաշ = 86 կգ | ներկա ակումբ = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Ռեալ Բետիս]] | ակումբի համար = 9 | երիտ ակումբ = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Վալենսիա ՖԱ|Վալենսիա]] | երիտ տարիներ = 2007-2010 | երիտ ակումբ2 = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Դեպորտիվո Ռոդա|Ռոդա]] | երիտ տարիներ2 = 2010-2011 | երիտ ակումբ3 = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Վիլյառեալ ՖԱ|Վիլյառեալ]] | երիտ տարիներ3 = 2011-2012 | ակումբ = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Վիլյառեալ C]] | տարի = 2012-2013 | խաղ = 29 | գոլ = 11 | ակումբ2 = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Սելտա Վիգո B]] | տարի2 = 2013-2017 | խաղ2 = 146 | գոլ2 = 75 | ակումբ3 = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Սելտա Վիգո]] | տարի3 = 2014-2018 | խաղ3 = 1 | գոլ3 = 0 | ակումբ4 = {{վարձավճար}} {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Ռեալ Սարագոսա|Սարագոսա]] | տարի4 = 2017-2018 | խաղ4 = 39 | գոլ4 = 22 | ակումբ5 = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Էսպանյոլ (ֆուտբոլային ակումբ)|Էսպանյոլ]] | տարի5 = 2018-2019 | խաղ5 = 37 | գոլ5 = 17 | ակումբ6 = {{դրոշ|Իսպանիա}} [[Ռեալ Բետիս]] | տարի6 = 2019-ներկա | խաղ6 = 1 | գոլ6 = 0 | ազգային թիմ = | ազգային տարի = | ազգային խաղ = | ազգային գոլ = | ազգային թիմ2 = | ազգային տարի2 = | ազգային խաղ2 = | մասնագիտական ըստ = օգոստոսի 29-ի, 2019 | հավաքականի ըստ = օգոստոսի 29-ի, 2019 }} '''Բորխա Իգլեսիաս''' ({{Lang-es|Borja Iglesias}}, {{ԱԾ}}), իսպանացի պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստ։ Ներկայումս հանդես է գալիս [[Ռեալ Բետիս]]ի կազմում։ Խաղում է կենտրոնական [[Հարձակվող (ֆուտբոլ)|հարձակվողի]] դիրքում<ref>{{Cite web|url=https://int.soccerway.com/players/borja-iglesias-quintas/301156/|title=Spain - Borja Iglesias - Profile with news, career statistics and history - Soccerway|website=int.soccerway.com|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ == Ակումբային կարիերա == === Վաղ կարիերա === Իգլեսիասը հանդես է եկել [[Վալենսիա ՖԱ|Վալենսիայի]], [[Դեպորտիվո Ռոդա]]յի և [[Վիլյառեալ ՖԱ|Վիլյառեալի]] ակադեմիաներում<ref>{{Cite web|url=https://www.tellerreport.com/sports/2019-08-14---borja-iglesias--the-triumph-of-the-normal-man-.BJe_E_T-NB.html|title=Borja Iglesias, the triumph of the normal man {{!}} tellerreport.com|website=www.tellerreport.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ 2013 թվականի հուլիսի 9-ին նա տեղափոխվեց [[Սելտա Վիգո]]՝ միանալով ակումբի երկրորդ թիմին<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20150104035525/http://www.celtavigo.net/es/cantera/6635-el-delantero-gallego-borja-iglesias-nuevo-refuerzo-para-el-celta-b|title=El delantero gallego Borja Iglesias, nuevo refuerzo para el Celta B|last=|first=|date=2015-01-04|website=www.celtavigo.net|publisher=|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cdroda.com/noticias/nuestras-noticias/noticias-generales/item/1714-borja-iglesias-ficha-por-el-celta-b-de-segunda-b|title=CD Roda - Web oficial - Borja Iglesias ficha por el Celta B de Segunda B|last=User|first=Super|website=www.cdroda.com|language=es-es|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.moiceleste.com/2013/07/el-celta-b-anuncia-el-fichaje-de-borja.html|title=Borja Iglesias, nuevo fichaje para el Celta B|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Առաջին հանդիպումը [[Սեգունդա Դիվիզիոն B]]-ում անցկացրեց օգոստոսի 25-ին՝ թիմի մեկնարկային կազմում խաղադաշտ դուրս գալով [[Լոգրոնյես ՖԱ|Լոգրոնյեսի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2360391|title=UD Logroñés - Celta Vigo B, Aug 25, 2013 - Segunda División B - Grupo I - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Իր պրոֆեսիոնալ դեբյուտը նշեց 2015 թվականի հունվարի 3-ին՝ փոխարինելով [[Սանտի Մինա]]յին [[Սևիլյա ՖԱ|Սևիլյայի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2475348|title=Sevilla FC - Celta de Vigo, Jan 3, 2015 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.espn.com/soccer/report?gameId=402462|title=Sevilla go fourth after win|last=|first=|date=|website=ESPN.com|publisher=|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ [[Սելտա Վիգո B]]-ի կազմում Իգլեսիասը դարձավ 75 գոլի հեղինակ անցկացրած 146 հանդիպումներում՝ դառնալով երկրորդ թիմի պատմության լավագույն ռմբարկուն<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170116193510/http://celtavigo.net/en/11-cantera/11858-borja-iglesias-becomes-reserve-team-top-scorer-of-all-times|title=Borja Iglesias becomes reserve team top scorer of all times|last=|first=|date=2017-01-16|website=celtavigo.net|publisher=|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.laliga.com/en-GB/news/5-things-you-didnt-know-about-borja-iglesias-1|title=5 Things You Didn’t Know About Borja Iglesias|website=5 Things You Didn’t Know About Borja Iglesias|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ 2017 թվականի հուլիսի 6-ին Իգլեսիասը 1 տարվա վարձավճարով միացավ [[Ռեալ Սարագոսա]]յին<ref>{{Cite web|url=https://www.realzaragoza.com/noticias/acuerdo-con-el-celta-para-la-cesi-n-del-delantero-borja-iglesias|title=Acuerdo con el Celta para la cesión del delantero Borja Iglesias {{!}} Real Zaragoza Web Oficial|website=www.realzaragoza.com|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.toldra.com/en/its-official-borja-iglesias-already-player-zaragoza|title=It's official: Borja Iglesias is already a player of Zaragoza {{!}} Toldrá Football Consulting|website=www.toldra.com|accessdate=2019-08-28|archive-date=2020-08-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200813135239/http://toldra.com/en/its-official-borja-iglesias-already-player-zaragoza|dead-url=yes}}</ref>։ Իր դեբյուտը ակումբի կազմում նշեց օգոստոսի 18-ին՝ [[Տեներիֆե ՖԱ|Տեներիֆեի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2899948|title=CD Tenerife - Real Zaragoza, Aug 18, 2017 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Իր առաջին գոլը պրոֆեսիոնալ դիվիզիոններում խփեց օգոստոսի 27-ին՝ [[Գրանադա ՖԱ|Գրանադայի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900403|title=Real Zaragoza - Granada CF, Aug 27, 2017 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.canalsur.es/noticias/deportes/1-1-el-granada-logra-un-punto-en-zaragoza-gracias-a-la-actuacion-de-javi-varas/1192569.html|title=1-1. El Granada logra un punto en Zaragoza gracias a la actuación de Javi Varas|website=www.canalsur.es|language=es|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Սեպտեմբերի 3-ին Իգլեսիասը դուբլ ձևակերպեց [[Կորդովա ՖԱ|Կորդովայի]] դեմ խաղում՝ օգնելով իր թիմին հաղթել 2-0 հաշվով<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2899969|title=Córdoba CF - Real Zaragoza, Sep 3, 2017 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Սեպտեմբերի 24-ին նա հեռացվեց խաղադաշտից [[Խիմնաստիկ Տառագոնա]]յի դեմ խաղում՝ ստանալով երկրորդ դեղին քարտը հանդիպման 45-րդ րոպեին<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900014|title=Real Zaragoza - Gimnàstic de Tarragona, Sep 24, 2017 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Հոկտեմբերին Իգլեսիասը ճանաչվեց [[Սեգունդա Դիվիզիոն]]ի ամսվա լավագույն ֆուտբոլիստ<ref>{{Cite web|url=https://www.laliga.com/en-GB/news/borja-iglesias-named-laliga-1l2l3-player-of-the-month-for-october|title=Borja Iglesias named LaLiga 1l2l3 Player of the Month for October|website=Borja Iglesias named LaLiga 1l2l3 Player of the Month for October|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.toldra.com/en/borja-iglesias-best-second-division-player-october|title=Borja Iglesias, best Second Division player in October {{!}} Toldrá Football Consulting|website=www.toldra.com|accessdate=2019-08-28}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Դեկտեմբերի 19-ին իսպանացին դուբլի հեղինակ դարձավ [[Ռեալ Վալյադոլիդ]]ի դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900157|title=Real Valladolid CF - Real Zaragoza, Dec 19, 2017 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ 2018 թվականի մարտի 17-ին Իգլեսիասը 2 գոլ խփեց [[Օսասունա ՄՄ|Օսասունայի]] դեմ խաղում՝ 2-1 հաշվով հաղթանակ պարգևելով [[Ռեալ Սարագոսա|Սարագոսային]]<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900282|title=CA Osasuna - Real Zaragoza, Mar 17, 2018 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Մարտի 31-ին նա խփեց [[Կուլտուրալ Լեոնեսա]]յի դեմ հանդիպման միակ գնդակը<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900305|title=Cultural Leonesa - Real Zaragoza, Mar 31, 2018 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Մայիսի 5-ին Իգլեսիասը դուբլի հեղինակ դարձավ [[Սպորտինգ Խիխոն]]ի դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900347|title=Real Zaragoza - Sporting Gijón, May 5, 2018 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Մայիսի 27-ին իսպանացին հեթ-տրիկ ձևակերպեց [[Ռեալ Վալյադոլիդ]]ի դեմ խաղում, իսկ հանդիպումն ավարտվեց 3-2 հաշվով<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/2900383|title=Real Zaragoza - Real Valladolid CF, May 27, 2018 - LaLiga2 - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.espn.co.uk/football/match?gameId=490825|title=Real Zaragoza vs. Real Valladolid - Football Match Summary - May 27, 2018 - ESPN|website=ESPN.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ [[Ռեալ Սարագոսա|Սարագոսայի]] կազմում Իգլեսիասը անցկացրեց 43 հանդիպում՝ դառնալով 23 գոլի և 6 գոլային փոխանցման հեղինակ<ref>{{Cite web|url=https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=80301&season_id=150|title=Borja Iglesias Quintas {{!}} Football Stats {{!}} Real Betis {{!}} Season 2017/2018 {{!}} Soccer Base|website=www.soccerbase.com|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ === Էսպանյոլ === 2018 թվականի հուլիսի 9-ին Իգլեսիասը 4 տարվա պայմանագիր կնքեց [[Էսպանյոլ (ֆուտբոլային ակումբ)|Էսպանյոլի]] հետ<ref>{{Cite web|url=https://www.rcdespanyol.com/en/news/borja-iglesias-new-espanyols-striker/_n:7468/|title=Borja Iglesias, new Espanyol’s striker|date=|website=www.rcdespanyol.com|publisher=|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.efe.com/efe/english/destacada/espanyol-confirms-official-signing-of-forward-borja-iglesias/50000261-3677271|title=Espanyol confirms official signing of forward Borja Iglesias|website=www.efe.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.laliganews.co.uk/17868/borja-iglesias-becomes-espanyols-biggest-ever-signing/|title=Borja Iglesias becomes Espanyol's biggest ever signing|date=2018-07-09|website=La Liga News UK|language=en-US|accessdate=2019-08-28}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Ակումբը նրա համար վճարեց 10 միլիոն եվրո<ref>{{Cite web|url=https://www.football-espana.net/72532/official-espanyol-sign-borja-iglesias|title=Official: Espanyol sign Borja Iglesias {{!}} Football Espana|website=www.football-espana.net|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://en.as.com/en/2018/07/09/football/1531142995_026859.html|title=Borja Iglesias joins Espanyol|last=AS|first=Diario|date=2018-07-09|website=AS.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.besoccer.com/new/official-espanyol-sign-euro-10m-borja-iglesias-464175|title=OFFICIAL: Espanyol sign €10m Borja Iglesias|date=2018-07-09|website=BeSoccer|language=en-EN|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Իր դեբյուտը նշեց օգոստոսի 18-ին՝ թիմի մեկնարկային կազմում խաղադաշտ դուրս գալով [[Սելտա Վիգո]]յի դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3079305|title=Celta de Vigo - RCD Espanyol Barcelona, Aug 18, 2018 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.marca.com/futbol/primera-division/2018/08/18/5b7862b6268e3e98068b45ee.html|title=Liga Santander 2018-19: Tablas para ir calentando|date=2018-08-18|website=Marca.com|language=es|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ [[Լա Լիգա]]յում իր առաջին գոլը խփեց օգոստոսի 26-ին՝ [[Վալենսիա ՖԱ|Վալենսիայի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3079316|title=RCD Espanyol Barcelona - Valencia CF, Aug 26, 2018 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://cadenaser.com/ser/2018/08/26/deportes/1535308396_811273.html|title=Granero y Borja Iglesias borran al Valencia|last=SER|first=Cadena|date=2018-08-26|website=Cadena SER|language=es|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Հոկտեմբերի 21-ին Իգլեսիասը դուբլ ձևակերպեց [[Հուեսկա ՖԱ|Հուեսկայի]] դեմ խաղում՝ օգնելով իր թիմին հաղթել 2-0 հաշվով<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3079426|title=SD Huesca - RCD Espanyol Barcelona, Oct 21, 2018 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.efe.com/efe/english/sports/borja-iglesias-pushes-espanyol-into-no-2-spot-with-0-win-over-huesca/50000266-3787771|title=Borja Iglesias pushes Espanyol into No. 2 spot with 2-0 win over Huesca|website=www.efe.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Նոյեմբերի 5-ին իսպանացին խփեց [[Աթլետիկ Բիլբաո|Ատլետիկ Բիլբաոյի]] դեմ հանդիպման միակ գնդակը՝ 1-0 հաշվով հաղթանակ պարգևելով [[Էսպանյոլ (ֆուտբոլային ակումբ)|Էսպանյոլին]]<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3079445|title=RCD Espanyol Barcelona - Athletic Bilbao, Nov 5, 2018 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.laliganews.co.uk/22374/espanyol-1-0-athletic-bilbao-borja-iglesias-downs-struggling-basques/|title=Espanyol 1-0 Athletic Bilbao: Borja Iglesias downs struggling Basque's|date=2018-11-06|website=La Liga News UK|language=en-US|accessdate=2019-08-28|archive-date=2019-11-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191125164905/http://www.laliganews.co.uk/22374/espanyol-1-0-athletic-bilbao-borja-iglesias-downs-struggling-basques/|dead-url=yes}}</ref>։ 2019 թվականի հունվարի 4-ին նա գոլի հեղինակ դարձավ [[Լեգանես ՖԱ|Լեգանեսի]] դեմ խաղում, իսկ հանդիպումն ավարտվեց 1-0 հաշվով<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3079517|title=RCD Espanyol Barcelona - CD Leganés, Jan 4, 2019 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdleganes.com/en/en/new/c-d-leganes-couldnt-overcome-an-early-espanyol-goal-and-their-unbeaten-run-came-to-an-end-1-0|title=C.D. Leganés couldn't overcome an early Espanyol goal and their unbeaten run came to an end (1-0) {{!}} C.D. Leganés - Web Oficial|last=|first=|date=|website=www.cdleganes.com|publisher=|language=en|accessdate=2019-08-28}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Հունվարի 17-ին Իգլեսիասը դուբլի հեղինակ դարձավ [[Ֆուտբոլի Իսպանիայի գավաթ|Իսպանիայի գավաթի]] [[Վիլյառեալ ՖԱ|Վիլյառեալի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3142974|title=RCD Espanyol Barcelona - Villarreal CF, Jan 17, 2019 - Copa del Rey - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Մայիսի 4-ին իսպանացին 2 գոլ խփեց [[Ատլետիկո Մադրիդ]]ի դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3081107|title=RCD Espanyol Barcelona - Atlético Madrid, May 4, 2019 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-6992739/Espanyol-3-0-Atletico-Madrid-Diego-Simeones-men-slump-heavy-loss.html|title=Espanyol 3-0 Atletico Madrid: Diego Simeone's men slump to heavy loss|date=2019-05-04|website=Mail Online|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Մայիսի 12-ին Իգլեսիասը դուբլ ձևակերպեց [[Լեգանես ՖԱ|Լեգանեսի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3081119|title=CD Leganés - RCD Espanyol Barcelona, May 12, 2019 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ Ամռանը նա 3 գոլի և գոլային փոխանցման հեղինակ դարձավ [[ՈՒԵՖԱ Եվրոպայի Լիգա 2018-2019|Եվրոպայի Լիգայի]] որակավորման երկրորդ փուլի [[Ստյարնան ՖԱ|Ստյարնանի]] դեմ խաղերում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3222969|title=RCD Espanyol Barcelona - Stjarnan Gardabaer, Jul 25, 2019 - Europa League Qualifying - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3223006|title=Stjarnan Gardabaer - RCD Espanyol Barcelona, Aug 1, 2019 - Europa League Qualifying - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref>՝ օգնելով իր թիմին անցնել հաջորդ փուլ<ref>{{Cite web|url=https://www.marca.com/futbol/espanyol/2019/08/01/5d43567ae2704e304e8b4628.html|title=El Espanyol liquida al Stjarnan en la Europa League por la vía rápida|date=2019-08-01|website=Marca.com|language=es|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ [[Էսպանյոլ (ֆուտբոլային ակումբ)|Էսպանյոլի]] կազմում Իգլեսիասը անցկացրեց 46 հանդիպում՝ դառնալով 23 գոլի և 4 գոլային փոխանցման հեղինակ<ref>{{Cite web|url=https://www.soccerantenna.com/la-liga/borja-iglesias-trades-espanyol-for-real-betis|title=Borja Iglesias trades Espanyol for Real Betis|last=Costa|first=Jorge|date=2019-08-14|website=Soccer Antenna|language=en-US|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ === Ռեալ Բետիս === 2019 թվականի օգոստոսի 14-ին Իգլեսիասը 28 միլիոն եվրոյի դիմաց տեղափոխվեց [[Ռեալ Բետիս]]<ref>{{Cite web|url=https://www.marca.com/en/football/spanish-football/2019/08/14/5d5408d4ca4741ed548b4595.html|title=Official: Real Betis sign Borja Iglesias|date=2019-08-14|website=MARCA in English|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.football-espana.net/80157/official-real-betis-sign-striker-borja-iglesias|title=Official: Real Betis sign striker Borja Iglesias {{!}} Football Espana|website=www.football-espana.net|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite news|title=Betis sign striker Iglesias for 28 million euros|url=https://uk.reuters.com/article/uk-soccer-spain-bet-iglesias-idUKKCN1V41KL|newspaper=Reuters|date=2019-08-14|access-date=2019-08-28|language=en}}</ref>։ Նա ակումբի հետ կնքեց 5 տարվա պայմանագիր<ref>{{Cite web|url=https://en.realbetisbalompie.es/news/first-team/borja-iglesias-new-real-betis-player-22734|title=Borja Iglesias, new Real Betis player|website=realbetisbalompie|language=en-EN|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.xinhuanet.com/english/2019-08/14/c_138309215.htm|title=Borja Iglesias joins Betis to leave Wu Lei with no 'Panda' this season - Xinhua {{!}} English.news.cn|website=www.xinhuanet.com|accessdate=2019-08-28|archive-date=2019-08-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20190814170753/http://www.xinhuanet.com/english/2019-08/14/c_138309215.htm|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://fancredsports.com/Articles/real-betis-complete-borja-iglesias-signing|title=Real Betis complete Borja Iglesias signing|website=fancredsports.com|accessdate=2019-08-28}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Իր դեբյուտը նշեց օգոստոսի 18-ին՝ թիմի մեկնարկային կազմում խաղադաշտ դուրս գալով [[Ռեալ Վալյադոլիդ|Վալյադոլիդի]] դեմ խաղում<ref>{{Cite web|url=http://www.transfermarkt.com/spielbericht/index/spielbericht/3208625|title=Real Betis Balompié - Real Valladolid CF, Aug 18, 2019 - LaLiga - Match sheet|website=www.transfermarkt.com|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.eurosport.com/football/liga/2019-2020/live-real-betis-real-valladolid_mtc1125872/live.shtml|title=LIVE Real Betis - Real Valladolid - Liga - 18 August 2019|date=2019-08-18|website=Eurosport|accessdate=2019-08-28}}</ref>։ == Կարիերայի վիճակագրություն == === Ակումբային վիճակագրություն === ''2019 թվականի օգոստոսի 28-ի դրությամբ''<ref>{{Cite web|url=https://www.worldfootball.net/player_summary/borja-iglesias/|title=Borja Iglesias|website=worldfootball.net|language=en|accessdate=2019-08-28}}</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Ակումբ ! rowspan="2" |Մրցաշրջան ! colspan="3" |Առաջնություն ! colspan="2" |Գավաթ ! colspan="2" |Եվրոպա ! colspan="2" |Այլ ! colspan="2" |Ընդհանուր |- !Դիվիզիոն !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր !Խաղեր !Գոլեր |- | rowspan="5" |[[Սելտա Վիգո B]] |2013–14 | rowspan="4" |[[Սեգունդա Դիվիզիոն B]] |35 |12 | colspan="6" rowspan="4" |— |35 |12 |- |2014–15 |36 |17 |36 |17 |- |2015–16 |36 |12 |36 |12 |- |2016–17 |39 |34 |39 |34 |- ! colspan="2" |Ընդհանուր !146 !75 !0 !0 ! ! !0 !0 !146 !75 |- | rowspan="3" |[[Սելտա Վիգո]] |[[Լա Լիգա 2014-15|2014–15]] | rowspan="2" |[[Լա Լիգա]] |1 |0 |0 |0 | colspan="4" rowspan="2" |— |1 |0 |- |[[Լա Լիգա 2015-16|2015–16]] |0 |0 |1 |0 |1 |0 |- ! colspan="2" |Ընդհանուր !1 !0 !1 !0 ! ! !0 !0 !2 !0 |- |[[Ռեալ Սարագոսա|Սարագոսա]] <small>(վարձավճար)</small> |2017–18 |[[Սեգունդա Դիվիզիոն]] |39 |22 |2 |1 | colspan="2" rowspan="2" |— |2 |0 |43 |23 |- | rowspan="3" |[[Էսպանյոլ (ֆուտբոլային ակումբ)|Էսպանյոլ]] |[[Լա Լիգա 2018-19|2018–19]] | rowspan="2" |[[Լա Լիգա]] |37 |17 |6 |3 | colspan="2" rowspan="2" |— |43 |20 |- |[[Լա Լիգա 2019-20|2019–20]] |0 |0 |0 |0 |3 |3 |3 |3 |- ! colspan="2" |Ընդհանուր !37 !17 !6 !3 !3 !3 !0 !0 !46 !23 |- |[[Ռեալ Բետիս]] |[[Լա Լիգա 2019-20|2019–20]] |[[Լա Լիգա]] |1 |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 |1 |0 |- ! colspan="3" |Կարիերայի ընդհանուր !224 !114 !9 !4 !3 !3 !2 !0 !238 !121 |} == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == {{Commons category|Borja Iglesias}} * [http://borjaiglesias9.com/ Իգլեսիասի պաշտոնական կայքը] * [https://twitter.com/borjaiglesias9 Իգլեսիասի պաշտոնական Տվիտերի էջը] * [https://www.instagram.com/borjaiglesias9/ Իգլեսիասի պաշտոնական Ինստագրամի էջը] * [https://www.transfermarkt.com/borja-iglesias/profil/spieler/278359 Իգլեսիասը transfermarkt-ում] * [https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=80301 Իգլեսիասը soccerbase.com-ում] * [https://www.whoscored.com/Players/259042/Show/Borja-Iglesias Իգլեսիասը WhoScored.com կայքում] * [https://www.rcdespanyol.com/en/teams/b-iglesias/_i:2224/ Իգլեսիասը Էսպանյոլի պաշտոնական կայքում] * [https://www.uefa.com/teamsandplayers/players/player=250132180/profile/index.html Իգլեսիասը ՈՒԵՖԱ-ի պաշտոնական կայքում] {{Արտաքին հղումներ}} {{Ռեալ Բետիսի կազմ}} {{DEFAULTSORT:Իգլեսիաս, Բորխա}} [[Կատեգորիա:Ֆուտբոլի հարձակվողներ]] [[Կատեգորիա:Իսպանացի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Սելտա Վիգոյի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Ռեալ Սարագոսայի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Էսպանյոլի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Ռեալ Բետիսի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Լա Լիգայի ֆուտբոլիստներ]] 8j7giagmypp7cgu4k252edz5lgjnb5y 2 947088 8475910 8475554 2022-07-27T14:52:18Z Նանե Մարատի Թամազյան 90138 wikitext text/x-wiki {{Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ/մասնակից}} *[http://www.grand-couronne.com/Գրանդ-Կուրոնի պաշտոնական կայք] https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B6%D1%83 == Վոնջու == Վոնջու ([[Կորեերեն|կոր]]. 원주시, 原州市, Wonju-si), քաղաք Կանվոնդո նահանգում, [[Հարավային Կորեա]]: Տեղակայված է Սեուլից 140 կմ դեպի արևելք: [[Կորեական պատերազմ|Կորեական պատերազմի]] ժամանակ քաղաքում տեղի են ունեցել կատաղի մարտեր: Հիմա Վոնջուում երկու ամերիկյան ռազմաբազա է տեղակայված: == Պատմություն == Հին Կորեայում տարածքը, որի վրա տեղակայված էր Վոնջուն, գտնվում էր Սամհան ցեղերի միության կազմում (Մահան նախապետություն), հետո դարձավ Գոգուրեո պետության մի մասը: 469 թվականին վան Չանսուն այստեղ ստեղծեց Փհյոնվոն գավառը (Փհյոնվոնգուն): 940 թվականին Դեջո վանի կողմից գավառը վերանվանվեց Վոնջու: Մինչև Չունգչոնգը եղել է Կանվոնդո նահանգի մայրաքաղաքը: 1955 թվականին գավառը ստացավ քաղաքի կարգավիճակ: == Աշխարհագրություն == Վոնջուն գտնվում է Կորեական թերակղզու կենտրոնական մասում, Կանվոնդո նահանգի հարավ-արևմուտքում: Քաղաքին հարում են Թհեբեկսան լեռների արևմտյան լանջերը։ Վոնջուն գտնվում է երկու գետերի ավազանում` Սոմգան և Նամհանգան: Լանդշաֆտը հիմնականում հարթ է, փոքր բլուրներով։ Քաղաքի տարածքում է գտնվում Չիակսան ազգային պարկը: Քաղաքի կլիման, ինչպես ամբողջ շրջանինը, [[Մուսսոն|մուսոնային]] է, սակայն ավելի ցուրտ, քան Կորեայի հանրապետության մնացած հատվածները, որի պատճառը ծովի մակարդակից համեմատաբար ավելի բարջձր դիրքն է: Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 11,5 °C, միջին տարեկան տեղումների քանակը` 1571 մմ: == Վարչական բաժանում == Վոնջուն վարչականորեն բաժանված է 1 իպի, 8 մյոնի և 16 տոնի: {| class="wikitable sortable" !Անվանում !Հանգըլ !Տարածք, կմ² !Բնակչություն, մարդ !Ներքին բաժանում |- |Մունմագիպ |문막읍 |104,3 |18 943 |10 րի |- |Քվիրեմյոն |귀래면 |71,45 |2 188 |5 րի |- |Փուրոնմյոն |부론면 |82,68 |2 824 |6 րի |- |Պհաբումյոն |판부면 |67,75 |5 479 |3 րի |- |Սիլիմյոն |신림면 |127,46 |4 045 |7 րի |- |Սոչհոմյոն |소초면 |103,07 |10 569 |8 րի |- |Հոջոմյոն |호저면 |76,75 |4 826 |10 րի |- |Հինոպմյոն |흥업면 |59,6 |6 598 |4 րի |- |Չիջոնմյոն |지정면 |89,74 |3 659 |7 րի |- |Վոնինդոն |원인동 |0,48 |7 822 | |- |Իլսանդոն |일산동 |0,80 |9 191 | |- |Կեունդոն |개운동 |1,05 |12 760 | |- |Մյոնյուն-իդոն |명륜2동 |0,87 |19 821 | |- |Մյոնյուն-իլդոն |명륜1동 |0,92 |11 902 | |- |Մուսիլդոն |무실동 |9,07 |20 158 | |- |Պանգոկվանսոլդոն |반곡관설동 |21 |16 291 | |- |Պոնսանդոն |봉산동 |7,26 |11 728 | |- |Տանգեդոն |단계동 |3,68 |25 281 | |- |Տանդուդոն |단구동 |3,91 |46 257 | |- |Տհեջան-իդոն |태장2동 |8,98 |27 102 | |- |Տհեջան-իլդոն |태장1동 |3,04 |11 016 | |- |Ուսանդոն |우산동 |7,39 |10 232 | |- |Հակսոնդոն |학성동 |0,73 |6 864 | |- |Հենգուդոն |행구동 |13,44 |6 053 | |- |Չունանդոն |중앙동 |0,99 |6 766 |} == Տնտեսություն == Քաղաքի տնտեսությունը հիմնված է թեթև արդյունաբերության և [[Տուրիզմ|զբոսաշրջության]] վրա։ == Կրթություն == Բարձրագույն կրթությունը Վոնջուում ներկայացված է մի քանի կրթական հաստատություններով, այդ թվում՝ * Վոնջուի Ազգային քոլեջ * Սանջի Յունսո քոլեջ * Հալլայի համալսարան * Սանջիի համալսարան * Սեուլի Յոնսո համալսարանի մասնաճյուղ == Զբոսաշրջություն և տեսարժան վայրեր == Քաղաքի գլխավոր տեսարժան վայրը Չիաքսան ազգային պարկն է, որն այժմ հանդիսանում է երկրի լեռնային տուրիզմի կենտրոններից մեկը։ Նաև քաղաքի շրջակայքում կան բազմաթիվ հնագույն հուշարձաններ, այդ թվում՝ Յոնգվոն ամրոցի պարիսպը, Հեունգբոպս և Կոդոնսա տաճարները՝ Կանվոնդո նահանգի հին մայրաքաղաքը։Գործում է թանգարանը ու Չիակ մշակույթի կենտրոնը: Ամեն հոկտեմբեր Վոնջուում անցկացվում է քայլքի մրցումներ, որի ընթացքում մրցումներ են անցկացվում 5, 10, 20, 30 և 50 կիլոմետր հեռավորությունների վրա։ Վոնջուն հայտնի է որպես կորեական ավանդական Հանջի թղթի ծննդավայր: Քաղաքն ունի ներքին թռիչքներ իրականացնող օդանավակայան։ == Խորհրդանիշեր == Ինչպես Հարավային Կորեայի մնացած քաղաքները, Վոնջուն նույնպես ունի մի շարք խորհրդանիշներ. * թռչուն. [[Անդրկովկասյան փասիան|փասիան]] ` խորհրդանշում է իմաստությունը և ազնվականությունը: * ծաղիկ. [[վարդ]]` խորհրդանշում է համբերություն, իմաստություն և քաջություն: * ծառ. գինկո` խորհրդանշում է ներդաշնակությունը և շարունակական առաջընթացը: * Թալիսման. Փասիան Կկվունդորի` խորհրդանշում է քաղաքի հիմնական արժեքները՝ բարձր կենսամակարդակը և քաղաքացիների միասնությունը: == Քույր քաղաքներ == Վոնջուի քույր քաղաքները * {{դրոշ|ԱՄՆ}} Ռոանոկ, [[Վիրջինիա]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]], [[1965|1965 թվականից]] * {{դրոշ|Կանադա}} [[Էդմոնտոն]], [[Ալբերտա]], [[Կանադա]] , [[1998|1998 թվականից]] * {{դրոշ|Չինաստան}} Յանտայ, [[Շանդուն (նահանգ)|Շանդուն]], [[Չինաստան]], [[2000|2000 թվականից]] * {{դրոշ|Չինաստան}} [[Հեյֆեյ]], [[Անհոյ]], [[Չինաստան]] , [[2002|2002 թվականից]] * {{դրոշ|Ճապոնիա}} Իտիկավա, [[Թիբա (պրեֆեկտուրա)|Թիբա]], [[Ճապոնիա]] , [[2005|2005 թվականից]] 42wvv0uzeiy4jwn7vpe9c8flzen694n 8475923 8475910 2022-07-27T15:32:59Z Նանե Մարատի Թամազյան 90138 wikitext text/x-wiki {{Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ/մասնակից}} *[http://www.grand-couronne.com/Գրանդ-Կուրոնի պաշտոնական կայք] https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B6%D1%83 '''Վոնջու''' ([[Կորեերեն|կոր]]. 원주시, 原州市, Wonju-si), քաղաք Կանվոնդո նահանգում, [[Հարավային Կորեա]]: Տեղակայված է Սեուլից 140 կմ դեպի արևելք: [[Կորեական պատերազմ|Կորեական պատերազմի]] ժամանակ քաղաքում տեղի են ունեցել կատաղի մարտեր: Հիմա Վոնջուում երկու ամերիկյան ռազմաբազա է տեղակայված: == Պատմություն == Հին Կորեայում տարածքը, որի վրա տեղակայված էր Վոնջուն, գտնվում էր Սամհան ցեղերի միության կազմում (Մահան նախապետություն), հետո դարձավ Գոգուրեո պետության մի մասը: 469 թվականին վան Չանսուն այստեղ ստեղծեց Փհյոնվոն գավառը (Փհյոնվոնգուն): 940 թվականին Դեջո վանի կողմից գավառը վերանվանվեց Վոնջու: Մինչև Չունգչոնգը եղել է Կանվոնդո նահանգի մայրաքաղաքը: 1955 թվականին գավառը ստացավ քաղաքի կարգավիճակ<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_03.jsp|title=История Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TU3Yww?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_03.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>: == Աշխարհագրություն == [[File:Chiak Scenery.jpg|mini|300px|right|Տեսարան Չիակսանից]] Վոնջուն գտնվում է Կորեական թերակղզու կենտրոնական մասում, Կանվոնդո նահանգի հարավ-արևմուտքում: Քաղաքին հարում են Թհեբեկսան լեռների արևմտյան լանջերը։ Վոնջուն գտնվում է երկու գետերի ավազանում` Սոմգան և Նամհանգան: Լանդշաֆտը հիմնականում հարթ է, փոքր բլուրներով։ Քաղաքի տարածքում է գտնվում Չիակսան ազգային պարկը: Քաղաքի կլիման, ինչպես ամբողջ շրջանինը, [[Մուսսոն|մուսոնային]] է, սակայն ավելի ցուրտ, քան Կորեայի հանրապետության մնացած հատվածները, որի պատճառը ծովի մակարդակից համեմատաբար ավելի բարջձր դիրքն է: Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 11,5 °C, միջին տարեկան տեղումների քանակը` 1571 մմ<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_02.jsp|title=География Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090918212046/http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_02.jsp|archivedate=2009-09-18}}</ref>: == Վարչական բաժանում == Վոնջուն վարչականորեն բաժանված է 1 իպի, 8 մյոնի և 16 տոնի<ref>{{cite web|url=http://www.encyber.com/search_w/ctdetail.php?gs=ws&gd=&cd=&d=&k=&inqr=&indme=&p=1&q=%BF%F8%C1%D6%BD%C3&masterno=120627&contentno=120627|title=Административное деление Вонджу.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686Tbmzaw?url=http://www.doopedia.co.kr/?gs=ws|archivedate=2012-06-01}}</ref>: {| class="wikitable sortable" !Անվանում !Հանգըլ !Տարածք, կմ² !Բնակչություն, մարդ !Ներքին բաժանում |- |Մունմագիպ |문막읍 |104,3 |18 943 |10 րի |- |Քվիրեմյոն |귀래면 |71,45 |2 188 |5 րի |- |Փուրոնմյոն |부론면 |82,68 |2 824 |6 րի |- |Պհաբումյոն |판부면 |67,75 |5 479 |3 րի |- |Սիլիմյոն |신림면 |127,46 |4 045 |7 րի |- |Սոչհոմյոն |소초면 |103,07 |10 569 |8 րի |- |Հոջոմյոն |호저면 |76,75 |4 826 |10 րի |- |Հինոպմյոն |흥업면 |59,6 |6 598 |4 րի |- |Չիջոնմյոն |지정면 |89,74 |3 659 |7 րի |- |Վոնինդոն |원인동 |0,48 |7 822 | |- |Իլսանդոն |일산동 |0,80 |9 191 | |- |Կեունդոն |개운동 |1,05 |12 760 | |- |Մյոնյուն-իդոն |명륜2동 |0,87 |19 821 | |- |Մյոնյուն-իլդոն |명륜1동 |0,92 |11 902 | |- |Մուսիլդոն |무실동 |9,07 |20 158 | |- |Պանգոկվանսոլդոն |반곡관설동 |21 |16 291 | |- |Պոնսանդոն |봉산동 |7,26 |11 728 | |- |Տանգեդոն |단계동 |3,68 |25 281 | |- |Տանդուդոն |단구동 |3,91 |46 257 | |- |Տհեջան-իդոն |태장2동 |8,98 |27 102 | |- |Տհեջան-իլդոն |태장1동 |3,04 |11 016 | |- |Ուսանդոն |우산동 |7,39 |10 232 | |- |Հակսոնդոն |학성동 |0,73 |6 864 | |- |Հենգուդոն |행구동 |13,44 |6 053 | |- |Չունանդոն |중앙동 |0,99 |6 766 |} == Տնտեսություն == Քաղաքի տնտեսությունը հիմնված է թեթև արդյունաբերության և [[Տուրիզմ|զբոսաշրջության]] վրա։ == Կրթություն == Բարձրագույն կրթությունը Վոնջուում ներկայացված է մի քանի կրթական հաստատություններով, այդ թվում՝ * Վոնջուի Ազգային քոլեջ<ref>{{cite web|url=http://www.wonju.ac.kr/|title=Wonju National College|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TgnpRH?url=http://www.wonju.ac.kr/|archivedate=2012-06-01}}</ref> * Սանջի Յունսո քոլեջ<ref>{{cite web|url=http://www.youngseo.ac.kr/|title=Sangji Youngseo College.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120519045852/http://www.youngseo.ac.kr/|archivedate=2012-05-19|deadlink=yes}}</ref> * Հալլայի համալսարան<ref>{{cite web|url=http://www.halla.ac.kr/|title=Halla University.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TicH0U?url=http://www.halla.ac.kr/|archivedate=2012-06-01|deadlink=no}}</ref> * Սանջիի համալսարան<ref>{{cite web|url=http://www.sangji.ac.kr/|title=Sangji University.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TkYXSF?url=http://www.sangji.ac.kr/|archivedate=2012-06-01}}</ref> * Սեուլի Յոնսո համալսարանի մասնաճյուղ<ref>{{cite web|url=http://www.yonsei.ac.kr/wonju/|title=Yonsei University.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archive-date=2010-01-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20100105175357/http://www.yonsei.ac.kr/wonju/|deadlink=no}}</ref> == Զբոսաշրջություն և տեսարժան վայրեր == Քաղաքի գլխավոր տեսարժան վայրը Չիաքսան ազգային պարկն է, որն այժմ հանդիսանում է երկրի լեռնային տուրիզմի կենտրոններից մեկը<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_02.jsp|lang=en|title=Чиаксан.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686Tla3kt?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_02.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>։ Նաև քաղաքի շրջակայքում կան բազմաթիվ հնագույն հուշարձաններ, այդ թվում՝ Յոնգվոն ամրոցի պարիսպը, Հեունգբոպս և Կոդոնսա տաճարները՝ Կանվոնդո նահանգի հին մայրաքաղաքը<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_07.jsp|title=Культурное наследие Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090906054425/http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_07.jsp|archivedate=2009-09-06}}</ref>։Գործում է թանգարանը ու Չիակ մշակույթի կենտրոնը<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_08.jsp|title=Chiak Art Center.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TtU3Yq?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_08.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>: Ամեն հոկտեմբեր Վոնջուում անցկացվում է քայլքի մրցումներ, որի ընթացքում մրցումներ են անցկացվում 5, 10, 20, 30 և 50 կիլոմետր հեռավորությունների վրա։ Վոնջուն հայտնի է որպես կորեական ավանդական Հանջի թղթի ծննդավայր<ref>{{cite web|url=http://russian.visitkorea.or.kr/rus/CU/CU_RU_4_5_4.jsp|title=Ханчжи — корейская бумага.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686U07dbX?url=http://russian.visitkorea.or.kr/rus/CU/CU_RU_4_5_4.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>: Քաղաքն ունի ներքին թռիչքներ իրականացնող օդանավակայան։ == Խորհրդանիշեր == Ինչպես Հարավային Կորեայի մնացած քաղաքները, Վոնջուն նույնպես ունի մի շարք խորհրդանիշներ<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_04.jsp|title=Символы Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686U5qMjx?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_04.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>. * թռչուն. [[Անդրկովկասյան փասիան|փասիան]] ` խորհրդանշում է իմաստությունը և ազնվականությունը: * ծաղիկ. [[վարդ]]` խորհրդանշում է համբերություն, իմաստություն և քաջություն: * ծառ. գինկո` խորհրդանշում է ներդաշնակությունը և շարունակական առաջընթացը: * Թալիսման. Փասիան Կկվունդորի` խորհրդանշում է քաղաքի հիմնական արժեքները՝ բարձր կենսամակարդակը և քաղաքացիների միասնությունը: == Քույր քաղաքներ == Վոնջուի քույր քաղաքները<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_05_01.jsp|title=Города-побратимы Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/68ganVlLo?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_05_01.jsp|archivedate=2012-06-25}}</ref> * {{դրոշ|ԱՄՆ}} Ռոանոկ, [[Վիրջինիա]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]], [[1965|1965 թվականից]] * {{դրոշ|Կանադա}} [[Էդմոնտոն]], [[Ալբերտա]], [[Կանադա]] , [[1998|1998 թվականից]] * {{դրոշ|Չինաստան}} Յանտայ, [[Շանդուն (նահանգ)|Շանդուն]], [[Չինաստան]], [[2000|2000 թվականից]] * {{դրոշ|Չինաստան}} [[Հեյֆեյ]], [[Անհոյ]], [[Չինաստան]] , [[2002|2002 թվականից]] * {{դրոշ|Ճապոնիա}} Իտիկավա, [[Թիբա (պրեֆեկտուրա)|Թիբա]], [[Ճապոնիա]] , [[2005|2005 թվականից]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} 8h8u85czyplk78twrpboetlbbhqpw4b 8475935 8475923 2022-07-27T15:46:31Z Նանե Մարատի Թամազյան 90138 wikitext text/x-wiki {{Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ/մասնակից}} *[http://www.grand-couronne.com/Գրանդ-Կուրոնի պաշտոնական կայք] https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B6%D1%83 '''Վոնջու''' ([[Կորեերեն|կոր]]. 원주시, 原州市, Wonju-si), քաղաք Կանվոնդո նահանգում, [[Հարավային Կորեա]]: Տեղակայված է Սեուլից 140 կմ դեպի արևելք: [[Կորեական պատերազմ|Կորեական պատերազմի]] ժամանակ քաղաքում տեղի են ունեցել կատաղի մարտեր: Հիմա Վոնջուում երկու ամերիկյան ռազմաբազա է տեղակայված: == Պատմություն == Հին Կորեայում տարածքը, որի վրա տեղակայված էր Վոնջուն, գտնվում էր Սամհան ցեղերի միության կազմում (Մահան նախապետություն), հետո դարձավ Գոգուրեո պետության մի մասը: 469 թվականին վան Չանսուն այստեղ ստեղծեց Փհյոնվոն գավառը (Փհյոնվոնգուն): 940 թվականին Դեջո վանի կողմից գավառը վերանվանվեց Վոնջու: Մինչև Չունգչոնգը եղել է Կանվոնդո նահանգի մայրաքաղաքը: 1955 թվականին գավառը ստացավ քաղաքի կարգավիճակ<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_03.jsp|title=История Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TU3Yww?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_03.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>: == Աշխարհագրություն == [[File:Chiak Scenery.jpg|mini|300px|right|Տեսարան Չիակսանից]] Վոնջուն գտնվում է Կորեական թերակղզու կենտրոնական մասում, Կանվոնդո նահանգի հարավ-արևմուտքում: Քաղաքին հարում են Թհեբեկսան լեռների արևմտյան լանջերը։ Վոնջուն գտնվում է երկու գետերի ավազանում` Սոմգան և Նամհանգան: Լանդշաֆտը հիմնականում հարթ է, փոքր բլուրներով։ Քաղաքի տարածքում է գտնվում Չիակսան ազգային պարկը: Քաղաքի կլիման, ինչպես ամբողջ շրջանինը, [[Մուսսոն|մուսոնային]] է, սակայն ավելի ցուրտ, քան Կորեայի հանրապետության մնացած հատվածները, որի պատճառը ծովի մակարդակից համեմատաբար ավելի բարջձր դիրքն է: Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 11,5 °C, միջին տարեկան տեղումների քանակը` 1571 մմ<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_02.jsp|title=География Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090918212046/http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_02.jsp|archivedate=2009-09-18}}</ref>: == Վարչական բաժանում == Վոնջուն վարչականորեն բաժանված է 1 իպի, 8 մյոնի և 16 տոնի<ref>{{cite web|url=http://www.encyber.com/search_w/ctdetail.php?gs=ws&gd=&cd=&d=&k=&inqr=&indme=&p=1&q=%BF%F8%C1%D6%BD%C3&masterno=120627&contentno=120627|title=Административное деление Вонджу.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686Tbmzaw?url=http://www.doopedia.co.kr/?gs=ws|archivedate=2012-06-01}}</ref>: {| class="wikitable sortable" !Անվանում !Հանգըլ !Տարածք, կմ² !Բնակչություն, մարդ !Ներքին բաժանում |- |Մունմագիպ |문막읍 |104,3 |18 943 |10 րի |- |Քվիրեմյոն |귀래면 |71,45 |2 188 |5 րի |- |Փուրոնմյոն |부론면 |82,68 |2 824 |6 րի |- |Պհաբումյոն |판부면 |67,75 |5 479 |3 րի |- |Սիլիմյոն |신림면 |127,46 |4 045 |7 րի |- |Սոչհոմյոն |소초면 |103,07 |10 569 |8 րի |- |Հոջոմյոն |호저면 |76,75 |4 826 |10 րի |- |Հինոպմյոն |흥업면 |59,6 |6 598 |4 րի |- |Չիջոնմյոն |지정면 |89,74 |3 659 |7 րի |- |Վոնինդոն |원인동 |0,48 |7 822 | |- |Իլսանդոն |일산동 |0,80 |9 191 | |- |Կեունդոն |개운동 |1,05 |12 760 | |- |Մյոնյուն-իդոն |명륜2동 |0,87 |19 821 | |- |Մյոնյուն-իլդոն |명륜1동 |0,92 |11 902 | |- |Մուսիլդոն |무실동 |9,07 |20 158 | |- |Պանգոկվանսոլդոն |반곡관설동 |21 |16 291 | |- |Պոնսանդոն |봉산동 |7,26 |11 728 | |- |Տանգեդոն |단계동 |3,68 |25 281 | |- |Տանդուդոն |단구동 |3,91 |46 257 | |- |Տհեջան-իդոն |태장2동 |8,98 |27 102 | |- |Տհեջան-իլդոն |태장1동 |3,04 |11 016 | |- |Ուսանդոն |우산동 |7,39 |10 232 | |- |Հակսոնդոն |학성동 |0,73 |6 864 | |- |Հենգուդոն |행구동 |13,44 |6 053 | |- |Չունանդոն |중앙동 |0,99 |6 766 |} == Տնտեսություն == Քաղաքի տնտեսությունը հիմնված է թեթև արդյունաբերության և [[Տուրիզմ|զբոսաշրջության]] վրա։ == Կրթություն == Բարձրագույն կրթությունը Վոնջուում ներկայացված է մի քանի կրթական հաստատություններով, այդ թվում՝ * Վոնջուի Ազգային քոլեջ<ref>{{cite web|url=http://www.wonju.ac.kr/|title=Wonju National College|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TgnpRH?url=http://www.wonju.ac.kr/|archivedate=2012-06-01}}</ref> * Սանջի Յունսո քոլեջ<ref>{{cite web|url=http://www.youngseo.ac.kr/|title=Sangji Youngseo College.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120519045852/http://www.youngseo.ac.kr/|archivedate=2012-05-19|deadlink=yes}}</ref> * Հալլայի համալսարան<ref>{{cite web|url=http://www.halla.ac.kr/|title=Halla University.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TicH0U?url=http://www.halla.ac.kr/|archivedate=2012-06-01|deadlink=no}}</ref> * Սանջիի համալսարան<ref>{{cite web|url=http://www.sangji.ac.kr/|title=Sangji University.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TkYXSF?url=http://www.sangji.ac.kr/|archivedate=2012-06-01}}</ref> * Սեուլի Յոնսո համալսարանի մասնաճյուղ<ref>{{cite web|url=http://www.yonsei.ac.kr/wonju/|title=Yonsei University.|lang=ko|accessdate=2009-12-15|archive-date=2010-01-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20100105175357/http://www.yonsei.ac.kr/wonju/|deadlink=no}}</ref> == Զբոսաշրջություն և տեսարժան վայրեր == Քաղաքի գլխավոր տեսարժան վայրը Չիաքսան ազգային պարկն է, որն այժմ հանդիսանում է երկրի լեռնային տուրիզմի կենտրոններից մեկը<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_02.jsp|lang=en|title=Чиаксан.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686Tla3kt?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_02.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>։ Նաև քաղաքի շրջակայքում կան բազմաթիվ հնագույն հուշարձաններ, այդ թվում՝ Յոնգվոն ամրոցի պարիսպը, Հեունգբոպս և Կոդոնսա տաճարները՝ Կանվոնդո նահանգի հին մայրաքաղաքը<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_07.jsp|title=Культурное наследие Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090906054425/http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_07.jsp|archivedate=2009-09-06}}</ref>։Գործում է թանգարանը ու Չիակ մշակույթի կենտրոնը<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_08.jsp|title=Chiak Art Center.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686TtU3Yq?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub02/sub02_08.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>: Ամեն հոկտեմբեր Վոնջուում անցկացվում է քայլքի մրցումներ, որի ընթացքում մրցումներ են անցկացվում 5, 10, 20, 30 և 50 կիլոմետր հեռավորությունների վրա։ Վոնջուն հայտնի է որպես կորեական ավանդական Հանջի թղթի ծննդավայր<ref>{{cite web|url=http://russian.visitkorea.or.kr/rus/CU/CU_RU_4_5_4.jsp|title=Ханчжи — корейская бумага.|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686U07dbX?url=http://russian.visitkorea.or.kr/rus/CU/CU_RU_4_5_4.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>: Քաղաքն ունի ներքին թռիչքներ իրականացնող օդանավակայան։ == Խորհրդանիշեր == Ինչպես Հարավային Կորեայի մնացած քաղաքները, Վոնջուն նույնպես ունի մի շարք խորհրդանիշներ<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_04.jsp|title=Символы Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/686U5qMjx?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_04.jsp|archivedate=2012-06-01}}</ref>. * թռչուն. [[Անդրկովկասյան փասիան|փասիան]] ` խորհրդանշում է իմաստությունը և ազնվականությունը: * ծաղիկ. [[վարդ]]` խորհրդանշում է համբերություն, իմաստություն և քաջություն: * ծառ. գինկո` խորհրդանշում է ներդաշնակությունը և շարունակական առաջընթացը: * Թալիսման. Փասիան Կկվունդորի` խորհրդանշում է քաղաքի հիմնական արժեքները՝ բարձր կենսամակարդակը և քաղաքացիների միասնությունը: == Քույր քաղաքներ == Վոնջուի քույր քաղաքները<ref>{{cite web|url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_05_01.jsp|title=Города-побратимы Вонджу.|lang=en|accessdate=2009-12-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/68ganVlLo?url=http://english.wonju.go.kr/site/foreign/eng/page/sub01/sub01_05_01.jsp|archivedate=2012-06-25}}</ref> * {{դրոշ|ԱՄՆ}} Ռոանոկ, [[Վիրջինիա]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]], [[1965|1965 թվականից]] * {{դրոշ|Կանադա}} [[Էդմոնտոն]], [[Ալբերտա]], [[Կանադա]] , [[1998|1998 թվականից]] * {{դրոշ|Չինաստան}} Յանտայ, [[Շանդուն (նահանգ)|Շանդուն]], [[Չինաստան]], [[2000|2000 թվականից]] * {{դրոշ|Չինաստան}} [[Հեյֆեյ]], [[Անհոյ]], [[Չինաստան]] , [[2002|2002 թվականից]] * {{դրոշ|Ճապոնիա}} Իտիկավա, [[Թիբա (պրեֆեկտուրա)|Թիբա]], [[Ճապոնիա]] , [[2005|2005 թվականից]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}}https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BB_%28%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%B9%29 '''Արալ''' ([[Ույղուրերեն|ույղ]]. ئارال, [[Չինարեն|չին]]. պարզ. 阿拉尔,[[փինյին]] ''Ālā'ěr''), քաղաքային գավառ [[Սինծիան]] ինքնավար մարզում, [[Չինաստան|ՉԺՀ]]: Այն ընդգրկված չէ ոչ մի վարչական միավորի մեջ, սակայն անմիջականորեն ենթակա է ինքնավար մարզի կառավարությանը։ == Պատմություն == 1957 թվականից Սինծիան արտադրական և շինարարական կորպուսը սկսել է զարգացնել այս վայրերը։Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Պետական ​​խորհրդի 2002 թվականի սեպտեմբերի 17-ի որոշմամբ Արալ ծովը Ակսու քաղաքային շրջանից առանձնացվել է առանձին քաղաքային շրջանի, որն ուղղակիորեն ենթակա է Սինցզյան-Ույգուրական ինքնավար շրջանի կառավարությանը: Ընդհանուր բնակչությունը՝ 151,293 մարդ (2003 թ.): ՉԺՀ 6-րդ մարդահամարի (2010) տվյալներով Ալարա քաղաքի ընդհանուր բնակչությունը կազմել է 158 593 մարդ։ == Административное деление[править | править код] == Арал делится на 4 уличных комитета, 1 посёлок и 1 волость. 6zf2e7nh2p10giu17ksv9zf969pfnzg 0 950088 8476311 8076199 2022-07-28T10:46:44Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:WWII US Office Of Censorship-Pin.jpg|thumb|right|Գրաքննության գրասենյակի աշխատակցի կրծքանշանը, որը գործել է 1941-1945 թվականներին։]] '''Գրաքննությունն ԱՄՆ-ում''', իշխանության վերահսկողությունը տեղեկատվության բովանդակության և տարածման նկատմամբ՝ նպատակ ունենալով սահմանափակել կամ թույլ չտալ գաղափարների և տեղեկությունների տարածումը, որոնք այդ իշխանությունն անցանկալի է համարում։ == Պատմություն == Սահմանադրության առաջին փոփոխությամբ պատմականորեն ամրագրված [[խոսքի ազատություն]]ն ու ամերիկյան սովորույթները թույլ էին տալիս ազատորեն քննարկել գրեթե ցանկացած թեմա<ref>{{книга|автор=Курилла И. И.|заглавие=Заокеанский партнёры: Америка и Россия в 1830 — 1850-е гг|оригинал=Partners Across the Ocean: The United States and Russia, 1830s — 1850s|ответственный=отв. ред. Н. Н. Болховитинов|место=Волгоград|издательство=Волгоградский университет|год=2005|страницы=339|страниц=488|isbn=5-9669-0078-7}}</ref>։ Արդեն 1798 թվականին ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից ընդունվել է քայքայիչ գործունեության մասին օրենք (Sedition act of 1798), որն արգելել է «գրել, տպել, խոսել կամ հրապարակել ցանկացած կեղծ, սկանդալային կամ չար» շարադրություն կառավարության, նախագահի և Կոնգրեսի մասին (բայց ոչ փոխնախագահի մասին) մինչև 2 տարվա բանտարկությունը խախտելու համար պատժով։ Օրենքը դադարել է գործել 1801 թվականի մարտի 3-ին, երբ իշխանության եկավ [[Թոմաս Ջեֆերսոն]]ը, որը մինչ այդ ԱՄՆ փոխնախագահն էր<ref>[http://lexrex.com/enlightened/laws/alien_sedition.html Текст закона «Alien and Sedition Acts»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080828193453/http://lexrex.com/enlightened/laws/alien_sedition.html |date=2008-08-28 }}{{ref-en}}</ref>։ == Փոստային գրաքննություն == [[Պատկեր:Censored WPA poster.jpg|thumb|right|200px|[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ամերիկյան պաստառ: Պատկերված է գրաքննությունն անցած զինվորական նամակ]] 1800-ական թվականների սկզբից ի վեր նահանգների մեծ մասում գոյություն են ունեցել օրենքներ, որոնք արգելում են անպարկեշտ նյութերի առաքումը փոստով։ 1873 թվականին ընդունվել է դաշնային օրենք, որն արգելում է անպարկեշտ նյութերի առաքումը փոստով և ստացել է Կոմստոկի օրենք անվանումը (Comstock law): Տարբեր ժամանակներում առաքման համար արգելված «անպարկեշտ գրականության» սահմանման ներքո հայտնվել են այնպիսի գրքեր, ինչպիսիք են [[Դանիել Դեֆո]]յի «Մոլլ Ֆլանդերսը», [[Ջեյմս Ջոյս]]ի «[[Ուլիսես (վեպ)|Ուլիսես]]», [[Վոլտեր]]ի «Կանդիդը», [[Ջովաննի Բոկաչչո|Բոկաչոյի]] «[[Դեկամերոն]]ը», «[[Հազար ու մի գիշեր]]» և շատ ուրիշներ<ref>[http://onlinebooks.library.upenn.edu/banned-books.html Banned books online]</ref>։ == Գրադարաններ == Ամերիկյան գրադարանային ասոցիացիան ամեն տարի կազմում է տասը գրքերի ցուցակ, որոնք առավել հակազդեցություն են առաջացրել, դրանք չափվում են գրադարաններ և դպրոցներ ուղարկված գրավոր բողոքների թվով՝ գրադարանից որոշակի գիրք հեռացնելու պահանջով։ 2011 թվականին տասնյակում հայտնված Լորեն Միրաքլի վեպերի թվում են՝ «[[Սոված խաղեր]]», «Հրաշալի նոր աշխարհ», «Բամբասանք», [[Ծաղրասարյակ սպանելը (վեպ)|Ծաղրասարյակ սպանելը]]<ref>[http://www.ala.org/advocacy/banned/frequentlychallenged/21stcenturychallenged Frequently challenged books of the 21st century]</ref>։ == Գրաքննությունը հեռուստատեսությունում == Ոչ կաբելային հեռուստատեսության ընկերությունները ([[American Broadcasting Company|ABC]], [[CBS]], [[NBC]]) սահմանափակում են հեռուստահաղորդումների բովանդակությունը, թույլ չտալով էրոտիկ տեսարաններ և աննորմալ բառապաշար։ Սակայն սահմանափակումները չեն տարածվում կաբելային (վճարովի) հեռուստատեսության վրա<ref>{{Cite web |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,956518,00.html |title=Video: Where Are the Censors? — TIME |accessdate=2019-10-31 |archive-date=2013-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825015957/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,956518,00.html |dead-url=yes }}</ref>։ == Համացանցային գրաքննություն == Որոշ երկրների նկատմամբ գործում են պատժամիջոցներ։ 2010 թվականին ԱՄՆ-ի իշխանությունները պարտավորեցրել են ազատ ծրագրային ապահովման մշակողների SourceForge.net և Google Code խոշորագույն կայքերը փակել [[Կուբա]]յից, [[Իրան]]ից, [[Սուդան]]ից, [[Լիբիա]]յից, [[Սիրիա]]յից և [[Հյուսիսային Կորեա]]յից օգտվողների համար<ref>[https://archive.is/20120716224212/webplanet.ru/news/life/2010/01/25/notsoopen.html США забанили свободное ПО для неугодных стран]</ref>։ Google Transparency Report-ի վերջին զեկույցի համաձայն (2011 թվականի հուլիսից դեկտեմբերը)՝ ԱՄՆ իշխանություններն աշխարհում առաջին տեղն են զբաղեցնում ցանցից տեղեկատվության հեռացման հարցումների քանակով, աճը նախորդ ժամանակաշրջանի համեմատությամբ կազմել է 103 %<ref>[http://www.google.com/transparencyreport/removals/government/countries/?p=2011-12 Google Transparency Report]</ref>։ ԱՄՆ պաշտպանության նախարարությունը 2007 թվականին արգելել է իր ցանցերից մուտք գործել մի շարք ժամանցային կայքեր, այդ թվում՝ [[Յություբ|youtube.com]], 1.fm, pandora.com, photobucket.com, [[MySpace|myspace.com]], live365.com, hi5.com, metacafe.com, mtv.com, ifilm.com, blackplanet.com, stupidvideos.com и filecabi.com<ref>[http://ru.scribd.com/doc/15315149/The-Morning-Calm-Korea-Weekly-May-18-2007 Restricted access to Internet entertainmentsites across DoD networks]</ref> == Ժամանակակից կարգավիճակ == Ըստ «Խոսքի ազատության ինդեքսն աշխարհում» 2008 թվականի վարկանիշի ԱՄՆ-ն 173-ից զբաղեցնում է 36-րդ տեղը<ref>[https://web.archive.org/web/20081022233825/http://www.rsf.org/article.php3?id_article=29031 Only peace protects freedoms in post-9/11 world]</ref>։ Ինքնագրաքննության անպարկեշտ դեպքեր կան<ref>[http://civilliberty.about.com/od/freespeech/tp/History-of-Censorship.htm History of Censorship in the United States — An Illustrated History of United States Censorship]</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ-ում խոսքի ազատության սկզբունքն ավելի լավ է պահպանվել, քան աշխարհի երկրների ճնշող մեծամասնությունում<ref>{{cite web |author = |datepublished = |url = http://www.khpg.org/index.php?id=1105737605 |title = Правовые гарантии свободы слова в США |publisher = khpg.org |accessdate = 2012-7-11 |archiveurl = https://www.webcitation.org/69jjZ3pB9?url=http://www.khpg.org/index.php?id=1105737605 |archivedate = 2012-08-07 |dead-url = no }}</ref><ref>{{cite web |author= |authorlink= |datepublished= |url=http://sabhlokcity.com/2014/02/noam-chomsky-describes-how-freedom-of-speech-in-usa-has-been-increasing-through-activism/ |title=Noam Chomsky describes how freedom of speech in USA has been INCREASING through activism |format= |work= |publisher=sabhlokcity.com |accessdate=2014-2-23 |lang=en |description= }}</ref>։ == Տես նաև == * [[451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթի]] == Գրականություն == * Herbert N. Foerstel. Free Expression and Censorship in America: An Encyclopedia. 1997. * Herbert N. Foerstel. Banned in the U.S.A: A Reference Guide to Book Censorship in Schools and Public Libraries. 2002. * Movie Censorship And American Culture. 2006. * John H. Houchin. Censorship of the American Theatre in the Twentieth Century. 2003. * Christine Zuchora-Walske. Internet Censorship: Protecting Citizens or Trampling Freedom? 2010. == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.aclu.org/free-speech/censorship Censorship]{{ref-en}} * [http://bl-libg-doghill.ads.iu.edu/gpd-web/historical/UScensorshipreg.pdf US censorship regulations. 1943.] * [https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol46no3/article10.html Secrets of Victory: The Office of Censorship and The American Press and Radio in World War II] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190803182232/https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol46no3/article10.html |date=2019-08-03 }}{{ref-en}} * [https://www.archives.gov/publications/prologue/2001/spring/mail-censorship-in-world-war-two-1.html U.S. Censorship of Enemy Alien Mail in World War II ]{{ref-en}} * Миссия Соединенных Штатов Америки при ОБСЕ. [http://www.america.gov/st/democracy-russian/2009/May/20090518155230eaifas0.2156793.html?CP.rss=true Ответ на доклад России о свободе СМИ в США] 18 мая 2009 года. * [http://inosmi.ru/world/20130928/213383540.html США: неожиданно запрещенные книги] [[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի իրավունք]] [[Կատեգորիա:Գրաքննություն]] [[Կատեգորիա:Գրաքննություն ըստ երկրի]] bs6m5glzhppq4xnii8ykrkv08wjxm5v 0 950609 8476121 8462077 2022-07-27T20:36:33Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ}} '''Վալերի Վարդանի Նազարով''' ({{lang-ru|Вале́рий Варта́нович Наза́ров}}, {{ԱԾ}}), ռուս դիվանագետ։ == Կենսագրություն == 1966 թվականին ավարտել է ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարարության [[Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտ]]ը։ 1966 թվականից զբաղվում է դիվանագիտական գործունեությամբ։ Տիրապետում է բիրմաներենի և [[անգլերեն]]ի։ * 1967-1973 թվականներ՝ [[Բիրմա]]յում եղել է ԽՍՀՄ դեսպանության փորձառու, ատտաշե, առաջին քարտուղար։ * 1973-1982 թվականներին եղել է ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարարության Հարավային Ասիայի բաժանմունքի երկրորդ քարտուղար, առաջին քարտուղար։ * 1982-ից մինչև 1988 թվականը Բիրմայում եղել է ԽՍՀՄ դեսպանության խորհրդական։ * 1988 թվականից մինչև 1992 թվականը եղել է ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարարության Հարավային Ասիայի երկրների ղեկավարության Հնդկաստանի արտաքին քաղաքանության բաժանմունքի վարիչ, խորհրդական, բաժնի վարիչ։ * 1992 թվականին եղել է ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարարության Հարավային և Արևմտյան Ասիայի դեպարտամենտի Հարավային Ասիայի երկրների ղեկավարության Հնդկաստանի ներքին և արտաքին քաղաքականության բաժանմունքի վարիչ։ * 1992 թվականի սեպտեմբերի 1-ից մինչև 1997 թվականի հունիսի 14-ը [[Մյանմա]]յում եղել է Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ և լիազոր դեսպան<ref>[http://graph.document.kremlin.ru/documents/1236615 Указ Президента Российской Федерации от 01.09.1992 № 1042 «О назначении Назарова В. В. Чрезвычайным и Полномочным Послом Российской Федерации в Союзе Мьянма»]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>[http://graph.document.kremlin.ru/documents/1136670 Указ Президента Российской Федерации от 14.06.1997 № 570 «Об освобождении Назарова В.В. от обязанностей Чрезвычайного и Полномочного Посла Российской Федерации в Союзе Мьянма»]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ * 1997 թվականից մինչև 2001 թվականը եղել է Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարարության երրորդ դեպարտամենտի տնօրենի տեղակալ։ * 2001 թվականի հուլիսի 24-ից մինչև 2005 թվականի մարտի 3-ը [[Նեպալ]]ի Հանրապետությունում եղել է Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ և լիազոր դեսպան<ref>[http://graph.document.kremlin.ru/documents/689569 Указ Президента Российской Федерации от 24.07.2001 № 918 «О назначении Назарова В.В. Чрезвычайным и Полномочным Послом Российской Федерации в Королевстве Непал»]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>[http://sbornik-zakonov.ru/105342.html Указ Президента Российской Федерации от 03.03.2005 № 244 «О Назарове В.В.»]</ref>։ == Անձնական կյանք == Ամուսնացած է, ունի մեկ դուստր։ == Դիվանագիտական աստիճան == * 2-րդ դասի արտակարգ և լիազոր դեսպանորդ (1992 թվականի հուլիսի 18)<ref>[http://graph.document.kremlin.ru/documents/1231151 Указ Президента Российской Федерации от 18.07.1992 № 791 «О присвоении Назарову В. В. дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посланника 2 класса»]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * 1-ին դասի արտակարգ և լիազոր դեսպանորդ (1995 թվականի հունվարի 19)<ref>[http://graph.document.kremlin.ru/documents/1141945 Указ Президента Российской Федерации от 19.01.1995 № 57 «О присвоении дипломатических рангов»]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * Արտակարգ և լիազոր դեսպան (2004 թվականի մայիսի 25)<ref>[http://graph.document.kremlin.ru/documents/787445 Указ Президента Российской Федерации от 25.05.2004 № 671 «О присвоении Назарову В.В. дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посла»]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://alumni.mgimo.ru/page/publication/news/news.seam?newsId=5765 Դեսպանը գիտի, թե ինչ անել] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Նազարով, Վալերի}} [[Կատեգորիա:Դիվանագետներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային դիվանագետներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս դիվանագետներ]] [[Կատեգորիա:Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտի շրջանավարտներ]] 7zgww0mfe01uniy9b6la8o94goatq48 0 955375 8475888 7864693 2022-07-27T13:00:32Z A.arpi.a 23940 /* Population */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆրանսիայի շրջան}} '''Վանդոմ''' ({{IPAc-en|v|ɑ̃|ˈ|d|oʊ|m}}, {{IPA-fr|vɑ̃dom|lang|Fr-Paris--Vendôme.ogg}}), [[Ֆրանսիա]]յի [[Լուար և Շեր]] գավառների ենթապրեֆեկտուրա։ Այն նաև գավառի երրորդ ամենամեծ [[Համայնք (Ֆրանսիա)|համայնքն]] է 16,716 բնակիչներով (2015)։ Այն Լուար գետի ափին գտնվող գլխավոր քաղաքներից մեկն է։ Գետը Վանդոմը բաժանվում է բազմաթիվ թաղամասերի։ Քաղաքն ունի հարուստ [[միջնադար]]յան պատմություն և բազմաթիվ պատմական հուշարձաններ։ == Պատմություն == [[File:Vndmabbeyfacade.jpg| thumb|upright| left | Սուրբ Երրորդության աբբայությունը դիմացից]] [[File:VendomeCastleRuins.jpg| thumb|left | Վանդոմում գտնվող ամրոցի ավերակները]] Վանդոմը ({{lang-lat|Vindocinum}}), ըստ երևույթին, եղել է [[Գալլիա|գալիական]] ամրոց, որը հետագայում փոխարինվել է ֆեոդալական ամրոցով, որի շուրջ էլ առաջացել է ժամանակակից քաղաքը։ Քրիստոնեությունը ներմուծվել է սուրբ [[Բյենորե]]ի կողմից 5-րդ դարում, և մոտավորապես 1030 թվականին հիմնադրվել է Երրորդության աբբայությունը (որտեղ պահպանվում է [[Հիսուս]]ի կողմից Լազարոսի գերեզմանի վրա թափված արցունքներից մեկը)։ Երբ սկսել են իշխել Կապետ դինաստիայի թագավորները, Վանդոմը դարձել է Բուչարդին պատկանող գլխավոր քաղաքը, որը մահացել էր Սեն-Մոր-դե-Ֆոսե վանքում 1007 թվականին<ref name="EB1911">{{EB1911|inline=y|wstitle=Vendôme|volume=27|page=982}}</ref>։ Ամուսնության բերումով իշխանությունն անցել է Նեվերսի, Պրուլիի և Մոնտուարի տոհմերին։ ՎանդոմԻ և Քասթրեի կոմս Բուչարդ VI-ը որպես ժառանգորդ թողել է իր քրոջը՝ Քեթրինին, որը Մարշի կոմս Ջոն [[Բուրբոններ|Բուրբոնի]] կինն էր։ Վանդոմի կոմսությունը բարձրացվել է դքսության աստիճանի Չառլզ դե Բուրբոնի համար, որի որդի Անտուան դե Բոուրդոնը՝ Նավարայի թագավորը, [[Հենրի IV (Ֆրանսիա)|Հենրի IV-ի]] հայրն էր, որը Վանդոմի դքսությունը 1598 թվականին տվել է իր ապօրինի որդուն՝ Սեզար դե Վանդոմին։ Վանդոմի դուքս Սեզարը մասնակցել է Ֆրանսիայում Կարդինալ [[Ռիշելյե]]ի և [[Ջուլիո Մազարինի]]ի իշխանության օրոք տեղի ունեցած անկարգություններին։ Նա Լյուդովիկ դե Վանդոմի հայրն էր, որն ամուսնացել էր Մազարինիի զարմուհու հետ։ [[Լուի Արև արքա]]ն այս տոհմի վերջին տղամարդ ժառանգն էր<ref name="EB1911"/>։ Բրիտանիայի արքա Նոմինոեն մահացել է Վանդոմում 851 թվականին՝ Մեն և Անժու գավառները նվաճելուց հետո։ Ժան-Բատիստ Դոնասյեն դե Ռոշամբոն, որը [[Անկախության պատերազմ Հյուսիսային Ամերիկայում|Հյուսիսային Ամերիկայում անկախության պատերազմում]] առաջնորդում էր ֆրանսիական 6000-անոց զորաջոկատը, ծնվել է Վանդոմում։ Փարիզի [[Վանդոմի հրապարակ]]ում է գտնվում Վանդոմ հյուրանոցը, որը Սեզար դե Վանդոմին և վերջինիս սիրուհի Գաբրիել դ՛Էստրեին պատկանող առանձնատուն է եղել։ == Աշխարհագրություն == Վանդոմը գտնվում է [[Բլոիս]] քաղաքից 22 մղոն (35 կիլոմետր) դեպի հյուսիս-արևմուտք և Փարիզից գնացքով 40 րոպե ճանապարհորդելու հեռավորության վրա։ Քաղաքը գտնվում է Լուար գետի ափին, որն այստեղ բաժանվում է քաղաքը հատող բազմաթիվ վտակների։ == Կառավարում == Վանդոմը [[Լուար և Շեր]] [[Դեպարտամենտ (տարածքային միավոր)|դեպարտամենտի]] Վանդոմ գավառի մայրաքաղաքն է։ Ունի առաջին ատյանի դատարան{{Citation needed|date=July 2018}}։ == Բնակչություն == {{Historical populations |align=left |1793|6226 |1806|7128 |1821|6997 |1831|7771 |1841|9470 |1851|9325 |1861|9356 |1872|9259 |1881|9420 |1891|9538 |1901|9459 |1911|9707 |1921|9035 |1931|9047 |1946|10315 |1954|10811 |1962|13556 |1968|16157 |1975|17952 |1982|17593 |1990|17525 |1999|17707 |2006|17029 |2015|16716 }} == Տեսարժան վայրեր == Հարավային մասում գտնվում է մի բարձունք, որի վրա կանգնած են Վանդոմի կոմսերի ամրոցի ավերակները։ Սուրբ Երրորդության եկեղեցին ունի [[Գոթական ճարտարապետություն|գոթական ոճով]] զարդարված ճակատամաս։ Եկեղեցու շուրջը գտնվում են տարբեր ժամանակաշրջանների վանական շինություններ։ Լա Մադլենի եկեղեցին (15-րդ դար) պսակվված է քարե ոլորանախշով<ref name="EB1911"/>, իսկ Սեն Մարտինի աշտարակը (16-րդ դար) ներկայացնում է այդ անվամբ ավերված եկեղեցին։ Այլ հուշարձաններից են՝ հին դարպասը, Պորտ Սեն Ժորժը, որը բաղկացած է երկու մեծ սրածայր աշտարակներից, Սեն-Ժակի հնագույն հիվանդանոցը, որը հետագայում դարձել է քոլեջ, այնուհետև տղաների լիցեյ, իսկ այժմ զբաղեցնում են քաղաքի կառավարման գրասենյակները։ Պահպանվել է գեղեցիկ գոթական մատուռը։ Շրջակայքում գտնվող պարտեզի ''l'Orangerie'' կոչվող մի հինավուրց շենքում տեղակայված է զբոսաշրջության գրասենյակը։ Քաղաքն ունի հայտնի հնագիտական և գիտական կազմակերպություն և ավելի քան երեք հարյուր ձեռագրով գրադարան ու թանգարան, հիմնականում հնագիտական, որի դիմաց կանգնած է բանաստեղծ [[Պիեռ Ռոնսար|Պիեռ դե Ռոնսարի]] արձանը։ Այստեեղ է գտնվում նաև Վանդոմում 1725 թվականին ծնված մարշալ Ռոշամբոյի արձանը։ Պահպանվել են նաև 15-րդ և 16-րդ դարերի որոշ հետաքրքիր կառույցներ։ ==Տես նաև== * Communes of the Loir-et-Cher department * List of counts and dukes of Vendôme * Oratory of Jesus == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Commons category|Vendôme}} <br /> [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի համայնքներ]] 41ximw0f7xn0b5karq49ve7nf6r94yh 8475889 8475888 2022-07-27T13:00:45Z A.arpi.a 23940 /* Տես նաև */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆրանսիայի շրջան}} '''Վանդոմ''' ({{IPAc-en|v|ɑ̃|ˈ|d|oʊ|m}}, {{IPA-fr|vɑ̃dom|lang|Fr-Paris--Vendôme.ogg}}), [[Ֆրանսիա]]յի [[Լուար և Շեր]] գավառների ենթապրեֆեկտուրա։ Այն նաև գավառի երրորդ ամենամեծ [[Համայնք (Ֆրանսիա)|համայնքն]] է 16,716 բնակիչներով (2015)։ Այն Լուար գետի ափին գտնվող գլխավոր քաղաքներից մեկն է։ Գետը Վանդոմը բաժանվում է բազմաթիվ թաղամասերի։ Քաղաքն ունի հարուստ [[միջնադար]]յան պատմություն և բազմաթիվ պատմական հուշարձաններ։ == Պատմություն == [[File:Vndmabbeyfacade.jpg| thumb|upright| left | Սուրբ Երրորդության աբբայությունը դիմացից]] [[File:VendomeCastleRuins.jpg| thumb|left | Վանդոմում գտնվող ամրոցի ավերակները]] Վանդոմը ({{lang-lat|Vindocinum}}), ըստ երևույթին, եղել է [[Գալլիա|գալիական]] ամրոց, որը հետագայում փոխարինվել է ֆեոդալական ամրոցով, որի շուրջ էլ առաջացել է ժամանակակից քաղաքը։ Քրիստոնեությունը ներմուծվել է սուրբ [[Բյենորե]]ի կողմից 5-րդ դարում, և մոտավորապես 1030 թվականին հիմնադրվել է Երրորդության աբբայությունը (որտեղ պահպանվում է [[Հիսուս]]ի կողմից Լազարոսի գերեզմանի վրա թափված արցունքներից մեկը)։ Երբ սկսել են իշխել Կապետ դինաստիայի թագավորները, Վանդոմը դարձել է Բուչարդին պատկանող գլխավոր քաղաքը, որը մահացել էր Սեն-Մոր-դե-Ֆոսե վանքում 1007 թվականին<ref name="EB1911">{{EB1911|inline=y|wstitle=Vendôme|volume=27|page=982}}</ref>։ Ամուսնության բերումով իշխանությունն անցել է Նեվերսի, Պրուլիի և Մոնտուարի տոհմերին։ ՎանդոմԻ և Քասթրեի կոմս Բուչարդ VI-ը որպես ժառանգորդ թողել է իր քրոջը՝ Քեթրինին, որը Մարշի կոմս Ջոն [[Բուրբոններ|Բուրբոնի]] կինն էր։ Վանդոմի կոմսությունը բարձրացվել է դքսության աստիճանի Չառլզ դե Բուրբոնի համար, որի որդի Անտուան դե Բոուրդոնը՝ Նավարայի թագավորը, [[Հենրի IV (Ֆրանսիա)|Հենրի IV-ի]] հայրն էր, որը Վանդոմի դքսությունը 1598 թվականին տվել է իր ապօրինի որդուն՝ Սեզար դե Վանդոմին։ Վանդոմի դուքս Սեզարը մասնակցել է Ֆրանսիայում Կարդինալ [[Ռիշելյե]]ի և [[Ջուլիո Մազարինի]]ի իշխանության օրոք տեղի ունեցած անկարգություններին։ Նա Լյուդովիկ դե Վանդոմի հայրն էր, որն ամուսնացել էր Մազարինիի զարմուհու հետ։ [[Լուի Արև արքա]]ն այս տոհմի վերջին տղամարդ ժառանգն էր<ref name="EB1911"/>։ Բրիտանիայի արքա Նոմինոեն մահացել է Վանդոմում 851 թվականին՝ Մեն և Անժու գավառները նվաճելուց հետո։ Ժան-Բատիստ Դոնասյեն դե Ռոշամբոն, որը [[Անկախության պատերազմ Հյուսիսային Ամերիկայում|Հյուսիսային Ամերիկայում անկախության պատերազմում]] առաջնորդում էր ֆրանսիական 6000-անոց զորաջոկատը, ծնվել է Վանդոմում։ Փարիզի [[Վանդոմի հրապարակ]]ում է գտնվում Վանդոմ հյուրանոցը, որը Սեզար դե Վանդոմին և վերջինիս սիրուհի Գաբրիել դ՛Էստրեին պատկանող առանձնատուն է եղել։ == Աշխարհագրություն == Վանդոմը գտնվում է [[Բլոիս]] քաղաքից 22 մղոն (35 կիլոմետր) դեպի հյուսիս-արևմուտք և Փարիզից գնացքով 40 րոպե ճանապարհորդելու հեռավորության վրա։ Քաղաքը գտնվում է Լուար գետի ափին, որն այստեղ բաժանվում է քաղաքը հատող բազմաթիվ վտակների։ == Կառավարում == Վանդոմը [[Լուար և Շեր]] [[Դեպարտամենտ (տարածքային միավոր)|դեպարտամենտի]] Վանդոմ գավառի մայրաքաղաքն է։ Ունի առաջին ատյանի դատարան{{Citation needed|date=July 2018}}։ == Բնակչություն == {{Historical populations |align=left |1793|6226 |1806|7128 |1821|6997 |1831|7771 |1841|9470 |1851|9325 |1861|9356 |1872|9259 |1881|9420 |1891|9538 |1901|9459 |1911|9707 |1921|9035 |1931|9047 |1946|10315 |1954|10811 |1962|13556 |1968|16157 |1975|17952 |1982|17593 |1990|17525 |1999|17707 |2006|17029 |2015|16716 }} == Տեսարժան վայրեր == Հարավային մասում գտնվում է մի բարձունք, որի վրա կանգնած են Վանդոմի կոմսերի ամրոցի ավերակները։ Սուրբ Երրորդության եկեղեցին ունի [[Գոթական ճարտարապետություն|գոթական ոճով]] զարդարված ճակատամաս։ Եկեղեցու շուրջը գտնվում են տարբեր ժամանակաշրջանների վանական շինություններ։ Լա Մադլենի եկեղեցին (15-րդ դար) պսակվված է քարե ոլորանախշով<ref name="EB1911"/>, իսկ Սեն Մարտինի աշտարակը (16-րդ դար) ներկայացնում է այդ անվամբ ավերված եկեղեցին։ Այլ հուշարձաններից են՝ հին դարպասը, Պորտ Սեն Ժորժը, որը բաղկացած է երկու մեծ սրածայր աշտարակներից, Սեն-Ժակի հնագույն հիվանդանոցը, որը հետագայում դարձել է քոլեջ, այնուհետև տղաների լիցեյ, իսկ այժմ զբաղեցնում են քաղաքի կառավարման գրասենյակները։ Պահպանվել է գեղեցիկ գոթական մատուռը։ Շրջակայքում գտնվող պարտեզի ''l'Orangerie'' կոչվող մի հինավուրց շենքում տեղակայված է զբոսաշրջության գրասենյակը։ Քաղաքն ունի հայտնի հնագիտական և գիտական կազմակերպություն և ավելի քան երեք հարյուր ձեռագրով գրադարան ու թանգարան, հիմնականում հնագիտական, որի դիմաց կանգնած է բանաստեղծ [[Պիեռ Ռոնսար|Պիեռ դե Ռոնսարի]] արձանը։ Այստեեղ է գտնվում նաև Վանդոմում 1725 թվականին ծնված մարշալ Ռոշամբոյի արձանը։ Պահպանվել են նաև 15-րդ և 16-րդ դարերի որոշ հետաքրքիր կառույցներ։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Commons category|Vendôme}} <br /> [[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի համայնքներ]] ruqjxc3ory4c950jkxmalpidg9r8dlc 0 958591 8476237 8250545 2022-07-28T07:56:13Z Eema97 86179 /* Տեսակներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | պատկեր = Charity_gifts_for_Children_with_cancer_foundation_Vanessa_Isabel._Pediatric_Specialty_Hospital_of_Maracaibo_2.jpg | մասնագիտություն = մանկական ուռուցքաբանություն |}} '''Մանկական ուռուցքներ''', 0-14 տարեկան երեխաների մոտ հանդիպող ուռուցքների խումբ։ Ըստ ԱՄՆ-ում ընդունված բնորոշման մանկական են համարվում այն ուռուցքները, որոնք դիտվում են 0-14 տարեկան (ներառյալ 14 տարի 1,9 ամիս լրացած) երեխաների մոտ<ref>{{cite journal | vauthors = Bahadur G, Hindmarsh P | title = Age definitions, childhood and adolescent cancers in relation to reproductive issues | url = https://archive.org/details/sim_human-reproduction_2000-01_15_1/page/227 | journal = Human Reproduction | volume = 15 | issue = 1 | pages = 227 | date = January 2000 | pmid = 10611218 | pmc = | doi = 10.1093/humrep/15.1.227 }}</ref><ref name=minnesota>[https://apps.health.state.mn.us/mndata/cancer_child Childhood Cancers: Basic Facts & Figures] from Minnesota Department of Health. Retrieved Dec, 2012</ref>։ Այս բնորոշումը հիմնադրույթ չէ և առանձին դեպքերում կարող է ներառել նաև դեռահասներին՝ 15-19 տարեկաններին<ref name=minnesota/>։ Մանկական ուռուցքաբանությունը բժշկության ճյուղ է, որը զբաղվում է երեխաների մոտ ուռուցքների ախտորոշմամբ և բուժմամբ։ Համաշխարհային տվյալներով, մանկական տարիքում ուռուցքների տարեկան հանդիպման հաճախականությունը մոտ175000, իսկ մահացությունը 96000 նոր դեպք է<ref>[http://www.childhoodcancer2012.org.uk/childhoodcancer.asp About childhood cancer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130625011323/http://www.childhoodcancer2012.org.uk/childhoodcancer.asp |date=2013-06-25 }} at Childhood Cancer 2012, by Children With Cancer UK</ref>։ Զարգացած երկրներում մանկական ուռուցքներից մահացությունը մոտ 20% է<ref name=educationscotland/>։ Ցածր զարգացման մակարդակով երկրներում այդ ցուցանիշը կարող է անգամ 80%, 90%-ի հասնել<ref name=educationscotland>[http://www.educationscotland.gov.uk/resources/i/internationalchildhoodcancerday.asp International Childhood Cancer Day – 15 February 2013] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120055009/http://www.educationscotland.gov.uk/resources/i/internationalchildhoodcancerday.asp |date=20 November 2016 }} at educationscotland.gov.uk. Retrieved Dec, 2012</ref>։ Շատ զարգացած երկրներում դիտվում է մանկական ուռուցքաբանության հանդիպման հաճախականության աճ, մասնավորապես ԱՄՆ-ում 1975-2002թվականներն ընկած ժամանակահատվածում յուրաքանչյուր տարի 0,6%-ով աճ է արձանագրվել<ref>{{cite journal | vauthors = Ward EM, Thun MJ, Hannan LM, Jemal A | title = Interpreting cancer trends | journal = Annals of the New York Academy of Sciences | volume = 1076 | issue = 1 | pages = 29–53 | date = September 2006 | pmid = 17119192 | doi = 10.1196/annals.1371.048 | bibcode = 2006NYASA1076...29W }}</ref>, իսկ Եվրոպայում 1978-1997 թվականները մինչև 1,15 աճ<ref name=Euro10/>։ ==Նշաններ և ախտանիշներ== ===Ուսուցման խնդիրներ=== Այն երեխաները, ում մոտ հայտնաբերվել են ուռուցքներ, համարվում են տարբեր [[Կոգնիտիվ խանգարում|կոգնիտիվ]] և ուսուցման հետ կապված խնդիրներ զարգացնելու բարձր ռիսկի խումբ<ref>[http://www.cancer.org/treatment/childrenandcancer/whenyourchildhascancer/children-diagnosed-with-cancer-returning-to-school Children Diagnosed With Cancer: Returning to School] from American Cancer Society. Last Medical Review: 07/02/2012</ref>։ Գլխուղեղի ուռուցքների և [[կենտրոնական նյարդային համակարգ]]ում տեղակայված մետաստազների դեպքում խնդիրները կարող են կապված լինել ինչպես անմիջականորեն ուռուցքով ուղեղանյութի վնասման, այնպես էլ պայմանավոված լինել բուժման՝ [[Քիմիաթերապիա|քիմիոթերապիայի]], ճառագայթային թերապիայի կողմնակի ազդեցություններով։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ քիմիո- և ռադիոթերապիաները կարող են վնասել ուղեղի [[սպիտակ նյութ]]ը և խախտել դրա ակտիվությունը։ Այս կոգնիտիվ խանգարումները հայտնի են որպես հետ-քիմիոթերապևտիկ կոգնիտիվ խանգարումներ (post-chemotherapy cognitive impairment) կամ «քիմիթերապևտիկ ուղեղ» ''("chemo brain")'' անվամբ։ Այս եզրույթը գերազանցապես կիրառում են ուռուցքի բուժումից հետո զարգացած մտածողության և հիշողության հետ կապված խնդիրները բնութագրելու համար<ref name="Chemo Brain">{{cite web |title=Chemo Brain |url=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/chemo-brain/symptoms-causes/syc-20351060 |website=Mayo Clinic |publisher=Mayo Foundation for Medical Education and Research |access-date=2019-03-19}}</ref>։ Մինչ այժմ հետազոտոողներին չի հաջողվել պարզել «քիմիթերապևտիկ ոուղեղ»-ի հստակ պատճառը, բայց համարվում է որ այն կա՛մ ուռուցքն ինքն է, կա՛մ բուժումն է, կա՛մ էմոցիոնալ պատասխանը, կա՛մ էլ բոլորը միասին<ref name="Chemo Brain"/>։ Կոգնիտիվ խնդիրներ երեխայի մոտ դիտվում են, որպես օրենք, ուռուցքի բուժումից մի քանի տարի անց։ Երբ ուռուցք ունեցած և բուժված երեխաները վերադառնում են դպրոց, նրանք սովորաբար ավելի ցածր առաջադիմություն են ցուցաբերում՝ արդյունքները ավելի ցածր են լինում, ունենում են [[Հիշողություն|հիշողության]], [[Ուշադրություն|ուշադրության]] և վարքային խնդիրներ, բացի դրանից կարող է լինել վատթարացած աչք-ձեռք կոորդինացիա և զարգացման հապաղում ժամանակի ընթացքում<ref>{{cite web |title=Late Effects of Childhood Cancer Treatment |url=https://www.cancer.org/treatment/children-and-cancer/when-your-child-has-cancer/late-effects-of-cancer-treatment.html |website=American Cancer Society |publisher=American Cancer Society Inc |access-date=2019-03-19}}</ref>։ Եթե կոգնիտիվ խնդիրները խանգարում են նորմալ ուսուցման գործընթացին, ծնողները կարող են երեխաներին տանել հատուկ դպրոցներ<ref>{{cite web |title=Learning Problem After Treatment |url=https://www.childrensoncologygroup.org/index.php/school-support/learning-problems-after-treatment |website=Children's Oncology Group |publisher=The Children's Oncology Group |access-date=2019-03-19}}</ref>։ ==Ռիսկի գործոններ== Մանկական ուռուցքների 5-15% դեպքերում հայտնաբեվել են ընտանեկան և ժառանգական ռիսկի գործոններ։ Ավելի քիչ քան 5-10% դեպքերում հնարավոր է եղել պարզել շրջակա միջավայրի այն ռիսկի գործոնները, որոնք պատճառ են եղել ախտաբանության։ Այդ գործոններից են պրենատալ ծխախոտի ծխի ազդեցությունը, [[Ռենտգենյան ճառագայթներ|ռենտգեն ճառագայթումը]] և որոշ դեղորայքներ<ref name="who-Birch-Lichtenstein">[http://www.who.int/ceh/capacity/cancer.pdf Children and Cancer], in ''Children's Health and the Environment'', a WHO Training Package for the Health Sector, World Health Organization. In turn citing: *Birch JM. Genes & Cancer" ''Arch Dis Child'' 1999, 80:1-3. *Lichtenstein P et al" ''N Engl J Med'' 2000, 13;343(2) 78-85</ref>։ Մնացած 75-90% դեպքերում, պատճառը այդպես էլ չի հաջողվել հայտնաբերել <ref name="who-Birch-Lichtenstein"/>։ Ինչպես մեծահասակների, այնպես էլ երեխաների դեպքում, կարցինոգենեզի տեսության հիմնական դրույթը ընդունելի է, ըստ որի մեծ մասամբ գործ ուենք տարբեր ռիսկի գործոնների ու ազդեցությունների համագումարի հետ, ուստի մեկը որպես պատճառ դժվար է առանձնացնել<ref name=who-Anderson>[http://www.who.int/ceh/capacity/cancer.pdf Children and Cancer], in ''Children's Health and the Environment'', a WHO Training Package for the Health Sector, World Health Organization. In turn citing: Anderson LM et al. Critical Windows of Exposure for Children’s Health: Cancer in Human Epidemiological Studies and Neoplasms in Experimental Animals Models. Environ Health Perspect, 2000, 108(suppl 3) 573-594.</ref>։ Ստորև ներկայացված են այն հատկանիշները, որոնցով մանկական տարիքում դիտվող ռիսկի գործոնները տարբերվում են մեծահասակների ռիսկի գործոններից<ref name=who-risks>[http://www.who.int/ceh/capacity/cancer.pdf Children and Cancer], in ''Children's Health and the Environment'', a WHO Training Package for the Health Sector, World Health Organization.</ref>։ *Տարբեր, երբեմն յուրահատուկ շրջակա միջավայրի գործոնների ազդեցությունը։ Երեխաները ինքնուրույն չեն կարող հասկանալ, ինչպես խուսափել միջավայրի վնասակար և թունավոր գործոններից, ուստի ազդեցության ենթարկվելը էապես կախված է ծնողի զգոնությունից։ *Ոչ լիարժեք ձևավորված ֆիզիոլոգիական համակարգեր, որոնք անհրաժեշտ էին հեռացնելու կամ մետաբոլիզմի ենթարկելու համար միջավայրի վնասակար նյութերը։ *Երեխաների խոցելիությունը, հատկապես աճի և զարգացման որոշ փուլերում, որոնց ընդունված է անվանել «զարգացման պատուհաններ»։ Բացի դրանից, երեխաների դեպքում առջում ապրելու ավելի երկար տարիներ են մնում, հետևաբար ավելի շատ ժամանակ կա, որ կյանքի ավելի ուշ փուերում զարգանան ուռուցքի որոշ տեսակներ<ref name=who-risks/>։ Բարդյութներով ընփացած պրենատալ շրջանը համարվում է, որ կապված է ուռուցքի զարգացման ավելի բարձր ռիսկի հետ<ref>{{cite journal | vauthors = Johnson KJ, Carozza SE, Chow EJ, Fox EE, Horel S, McLaughlin CC, Mueller BA, Puumala SE, Reynolds P, Von Behren J, Spector LG | display-authors = 6 | title = Parental age and risk of childhood cancer: a pooled analysis | journal = Epidemiology | volume = 20 | issue = 4 | pages = 475–83 | date = July 2009 | pmid = 19373093 | pmc = 2738598 | doi = 10.1097/EDE.0b013e3181a5a332 }}</ref>։ Կան նաև մանկակն ուռուցքների կանխարգելվող պատճառներ, ինչպես օրինակ [[Համակարգչային շերտագրություն|համակրգչային շերտագրության]] կամ այլ մեթոդների, հետևապես իոնիզացնող ճառագայթների սահմանափակումը հղիության շրջանում<ref>{{cite web|title=Radiology Safety - What can I do?|url=http://www.imagegently.org/Procedures/Interventional-Radiology/Protocols|website=Image Gently|publisher=Alliance for Radiation Safety in Pediatric Imaging|access-date=փետրվարի 8, 2016}}</ref><ref name="Swensen2014">{{cite journal | vauthors = Swensen SJ, Duncan JR, Gibson R, Muething SE, LeBuhn R, Rexford J, Wagner C, Smith SR, DeMers B, Morin RL, Santa J, Homer CJ | display-authors = 6 | title = An appeal for safe and appropriate imaging of children | journal = Journal of Patient Safety | volume = 10 | issue = 3 | pages = 121–4 | date = September 2014 | pmid = 24988212 | doi = 10.1097/PTS.0000000000000116 }}</ref>։ ==Ախտորոշում== ===Տեսակներ=== [[File:Pediatric patients receiving chemotherapy.jpg|thumb|Լեյկոզ ախտորոշում ունեցող երկու երեխաներ, ովքեր քիմիոթերապիայի ներերակային մուտք են ապահովում տիկնիկինT]] Մանկական տարիքում ամենահաճախը հանդիպում են [[լեյկեմիա]]ները(32%), [[գլխուղեղի ուռուցք]]ները (18%) և [[լիմֆոմա]]ները (11%)<ref name=Euro10>{{cite journal | vauthors = Kaatsch P | title = Epidemiology of childhood cancer | journal = Cancer Treatment Reviews | volume = 36 | issue = 4 | pages = 277–85 | date = June 2010 | pmid = 20231056 | doi = 10.1016/j.ctrv.2010.02.003 }}</ref><ref name="uptodate.com">{{Cite web | url=https://www.uptodate.com/contents/image?imageKey=PEDS%2F99680&topicKey=PEDS%2F6243&rank=7~150&source=see_link&search=pediatric%20cancer | title=UpToDate}}</ref>։ ԱՄՆ-ում 2005 թվականի տվյալներով յուրաքանչյուր 100 հազար երիտասարդից (մինչև 20տարեկան) 4,1-ի մոտ հայտնաբերվում էր լեյկոզ, իսկ 100000-ից 0,8-ը մահանում է դրանից.<ref name=cdc2009/>։ Նոր դեպքերը ամենաշատը դիտվում են 1-4տարեկան, իսկ մահացության ամենաբարձր ցուցանիշը 10-14տարեկան խմբում<ref name=cdc2009/>։ 2005թվականի տվյալներով 0-19տարեկան յուրաքանչյուր100000 երեխայից 2,9-ի մոտ հայտնաբերվել է գլխուղեղի կամ կենտրոնական նյարդային համակարգի ուռուցք, իսկ յուրաքանչյուր 100000-ից 0,7-ը մահացել է այդ ախտաբանությունից<ref name=cdc2009/>։ Ամենահաճախը դիտվել է 1-4տարեկան հասակում, իսկ մահացությունը ամենաբարձրը եղել է 5-9տարեկանում<ref name=cdc2009/> Գլխուղեղի և ԿՆՀ-ի ուռուցքների ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն էին [[աստրոցիտոմա]]ն, ուղեղաբնի գլիոման, [[Կրանիոֆարինգիոմա|կրանիոֆարինգիոման,]] դեսմոպլաստիկ ինֆանտիլ գանգլիոգլիոման, [[էպենդիմոմա]]ն, բարձր տարբերակման աստիճանի գլիոմա, [[մեդուլոբլաստոմա]]ն և ատիպիկ տերատոիդ ռաբդոիդ ուռուցքը<ref name=asco>[http://www.cancer.net/cancer-types/childhood-cancer Childhood Cancer overview] from American Society of Clinical Oncology (ASCO). Retrieved January 2013</ref>։ Այլ, ավելի քիչ հանդիպող մանկական ուռուցքներից են<ref name="uptodate.com"/><ref name=asco/> *[[Նեյրոբլաստոմա]] (6%, նյարդային համակարգ) *[[Վիլմսի ուռուցք]] (5%, երիկամ) *[[Ոչ հոջկինյան լիմֆոմա]] (4%, արյուն) *Մանկական [[ռաբդոմիոսարկոմա]] (3%, տարբեր օջախներ) *[[Ռետինոբլաստոմա]] (3%,աչք) *[[Օստեոսարկոմա]] (3%, ոսկրային ուռուցք) *[[Յուինգի սարկոմա]] (1%, տարբեր օջախներ) *Հերմինատիվ գոտու ուռոցւքներ (5%, տարբեր օջախներ) *[[Pleuropulmonary blastoma|Պլևրոպուլմոնալ բլաստոմա]] (թոք կամ թոքամզի խոռոչ) *Հեպատոբլաստոմա և [[հեպատոցելուլյար կարցինոմա]] (լյարդ) {{Bar chart | title = Մանկական քաղցկեղի տարեկան ախտորոշման ցուցանիշը՝ ըստ տեսակների, 1999-2019 | label_type = ուռուցքի տեսակ | data_type = % | bar_width = 35 | width_units = em | data_max = 25 | label1 = [[գլխուղեղի ուռուցք|գլխուղեղի և կենտրոնական նյարդային համակարգի ուռուցքներ]] | data1 = 25 | color1 = #ffa600 | label2 = [[լեյկեմիա]] | data2 = 24 | color2 = #ffad2e | label3 = [[լիմֆոմա]] և ռետիկուլոէնդոթելիալ նեոպլազիա | data3 = 15 | color3 = #ffb347 | label4 = [[Վահանաձև գեղձի քաղցկեղ|թիրեոիդ կարցինոմա]] | data4 = 6 | color4 = #ffba5d | label5 = [[հերմինատիվ ուռուցքներ]] | data5 = 5 | color5 = #ffc171 | label6 = [[ոսկրի քաղցկեղ|ոսկրային ուռուցքներ]] | data6 = 5 | color6 = #ffc171 | label7 = [[նեյրոբլաստոմա|նեյրոբլաստոմա]] և այլ ծայրամասային նյարդային ուռուցքներ | data7 = 4 | color7 = #ffc884 | label8 = [[երիկամի քաղցկեղ|երիկամի ուռուցք]] | data8 = 3 | color8 = #ffcf98 | label9 = [[ռետինոբլաստոմա|ռետինոբլաստոմա]] | data9 = 2 | color9 = #fed6ab | label10 = [[մելանոմա]] | data10 = 2 | color10 = #fed6ab | label11 = [[ռաբդոմիոսարկոմա|ռաբդոմիոսարկոմա]] | data11 = 2 | color11 = #fed6ab | label12 = [[լյարդի քաղցկեղ|լյարդի ուռուցքներ]] | data12 = 1 | color12 = #fbddbe | label13 = այլ | data13 = 6 }} Աղբյուրը՝ [https://curesearch.org/number-of-diagnoses curesearch.org] == Կանխատեսում == Մանկական տարիքում ուռուցք ունեցած և բուժված մեծահասակները կանգնում են որոշ ֆիզիկական, ֆիզիոլոգիական և սոցիալական դժվարությունների առջև։ Վաղ տարիքում դիտվող սրտի հիվանդությունը ամենամեծ բարդույթներից մեկն է քաղցկեղից բուժված մեծահասակների մոտ.<ref name=":0">{{cite journal | vauthors = Lipshultz SE, Franco VI, Miller TL, Colan SD, Sallan SE | title = Cardiovascular disease in adult survivors of childhood cancer | journal = Annual Review of Medicine | volume = 66 | issue = 1 | pages = 161–76 | date = 2015-01-01 | pmid = 25587648 | pmc = 5057395 | doi = 10.1146/annurev-med-070213-054849 }}</ref>։ Այս մեծահասկները 8անգամ ավելի հաճախ են մահանում սիրտանոթային հիվանդություններից, քան մանկական տարիքում ուռուցք չունեցածները։ Իսկ մանկական տարիքում բուժվածների կեսի մոտ հետագայում դիտվում են սրտային պաթոլոգիաներ, որոնք կարող են նաև լինել ասիմպտոմատիկ, կամ աննշան արտահայտվածության և չախտորոշվեն որպես սիրտանոթային հիվանդություն<ref name=":0" />։ Մանկական տարիքում ուռուցք ունեցած և բուժված անձինք նաև երիկամային և լյարդաին ախտաբանության զարգացման ռիսկի խմբում են <ref>{{cite journal | vauthors = Kooijmans EC, Bökenkamp A, Tjahjadi NS, Tettero JM, van Dulmen-den Broeder E, van der Pal HJ, Veening MA | title = Early and late adverse renal effects after potentially nephrotoxic treatment for childhood cancer | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 3 | pages = CD008944 | date = March 2019 | pmid = 30855726 | pmc = 6410614 | doi = 10.1002/14651858.cd008944.pub3 }}</ref>։ Որպես ուշ կողմնակի ազդեցություն լյարդի ախտահարումը դիտվում է այն մեծահասակների մոտ, որոնք մանկական տարիքում ճառագայթային բուժում են ստացել են, հատկապես լյարդի հատվածում։ Այլ գործոններից են բարձր [[Ճարպակալում|մարմնի զանգվածի ինդեքսը]] կամ [[Հեպատիտ|քրոնիկական վիրուսային հեպատիտի]] առկայությունը<ref name=":1">{{cite journal|display-authors=6|date=April 2019|title=Hepatic late adverse effects after antineoplastic treatment for childhood cancer|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|volume=4|pages=CD008205|doi=10.1002/14651858.cd008205.pub3|pmc=6463806|pmid=30985922|vauthors=Mulder RL, Bresters D, Van den Hof M, Koot BG, Castellino SM, Loke YK, Post PN, Postma A, Szőnyi LP, Levitt GA, Bardi E, Skinner R, van Dalen EC}}</ref>։ ==Համաճարակաբանություն== Մանկական ուռուցքների վիճակագրական տվյալները ուսումնասիելիս, ամենամեծ տարբերությունը հայտնաբերվել է զարգացած և զարգացող երկրներում տարածման և կանխատեսման արդյունքները համեմատելիս<ref name=who-scott>[http://www.who.int/ceh/capacity/cancer.pdf Children and Cancer], in ''Children's Health and the Environment'', a WHO Training Package for the Health Sector, World Health Organization. In turn citing: Scott CH. Childhood cancer epidemiology in low-income countries" ''Cancer'' 2007, 112;3:461-472</ref>։ Այս տարբերությունը կարող է պայմանավորված լինել ուռուցքը ախտորոշելու հնարավորությամբ, տարբեր էթնիկական և ռասայական խմբերում հանդիպման հաճախականությամբ, ինչպես նաև այլ զանազան ռիսկի գործոններով<ref name=who-scott/>։ Որպես օրինակ կորող է ծառայել [[Բերկիտի լիմֆոմա]]ն՝ [[ոչ հոջկինյան լիմֆոմա]]յի տարատեսակ, վերջինս հայտնաբերվում է գերազանցապես Աֆրիկայում ու ախտահարում է մոտ 6-7 երեխայի յուրաքանչյուր 100000-ից։ Իսկ ինչպես հայտնի է այդ տարածաշրջանը պատմականորեն կաված է [[Էպշտեյն-Բար վիրուս]]ի և [[մալարիա]]յի բարձր տարածվածության հետ<ref name=who-scott/><ref>{{cite web|url=http://www.who.int/vaccine_research/diseases/viral_cancers/en/index1.html |title=Viral Cancers: Epstein-Barr virus |publisher=World Health Organization Initiative for Vaccine Research |access-date=հունվարի 28, 2013}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Moormann AM, Snider CJ, Chelimo K | title = The company malaria keeps: how co-infection with Epstein-Barr virus leads to endemic Burkitt lymphoma | journal = Current Opinion in Infectious Diseases | volume = 24 | issue = 5 | pages = 435–41 | date = October 2011 | pmid = 21885920 | pmc = 3265160 | doi = 10.1097/QCO.0b013e328349ac4f }}</ref>։ Զարգացած երկրներում Բերկիտի լիմֆոման ավելի քիչ է ասոցացվում այդ ինֆեկցիոն գործոնների հետ<ref name=who-scott/>։ ===ԱՄՆ=== ԱՄՆ-ում 1-14տարեկան երեխաների շրջանում ուռուցքները մահվան երկրորդ ամենահաճախակի պատճառն են դժբախտ պատահարներից հետո<ref name=cdc2009>[https://www.cdc.gov/features/dscancerinchildren/index.html Cancer in Children] from [[Centers for Disease Control and Prevention]]. Page last reviewed: July 30, 2009</ref>։ ԱՄՆ-ում յուրաքանչյուր 100000 երեխայից և դեռահասից ավելի քան 16-ի մոտ ախտորոշվում է ուռուցք, իսկ յուրաքանչյուր 100000ից 3-ը մահանում են այդ ախտաբանությունից<ref name=cdc2009/>։ 2012թվականի տվյալներով 0-14տարեկան երեխաների մոտ մոտավոր տարեկան 12000նոր դեպք է արձանագրվում, որից 1300-ը ավարտվում է մահվամբ<ref>[http://www.cancer.org/acs/groups/content/@epidemiologysurveilance/documents/document/acspc-029771.pdf Cancer Facts & Figures 2011] from [[American Cancer Society]].</ref>։ Ստորև բերված է Ամերիկայի ուռուցքաբանական միության (American Cancer Society) ամենամյա զեկույցի տվյալները. '''Նորածնից մինչև 14տարեկան'''<ref name="ACS 2014 Stats">{{cite journal | vauthors = Ward E, DeSantis C, Robbins A, Kohler B, Jemal A | title = Childhood and adolescent cancer statistics, 2014 | journal = Ca | volume = 64 | issue = 2 | pages = 83–103 | date = Mar–Apr 2014 | pmid = 24488779 | doi = 10.3322/caac.21219 }}</ref> {| class="wikitable" |- ! Սեռ !! Հաճախականություն !! Մահացություն !! Ապրելիություն % |- | Տղա || 178.0 || 23.3 || 81.3 |- | Աղջիկ || 160.1 || 21.1 || 82.0 |} '''15-19 տարեկան<ref name="ACS 2014 Stats" />''' {| class="wikitable" |- ! Սեռ !! Հաճախականություն !! Մահացություն !! Ապրելիություն % |- | Տղա || 237.7 || 34.5 || 80.0 |- | Աղջիկ || 235.5 || 24.7 || 85.4 |} ''Նշում։ Հանդիպման հաճախականությունը և մահացությունը հաշվարկված են 1,000,000 անձի հաշվարկով։ Ապրելիության ցուցանիշը հիմնված է 2003-2009թվականների տվյալների բազայի վրա։'' ===Մեծ Բրիտանիա=== Մեծ Բրիտանիայում մանկական ուռուցքների հանդիպման հաճախականությւոնը ցածր է, տարեկան ախտորոշվում է շուրջ 1800նոր դեպք։ Մանկական ուռուցքներից մահացությունը բոլոր ուռուցքների շարքում 1%-ից էլ քիչ է<ref>{{cite web|title=Childhood cancer statistics|url=http://www.cancerresearchuk.org/cancer-info/cancerstats/childhoodcancer/|website=Cancer Research UK|access-date=հոկտեմբերի 27, 2014}}</ref>։ Տարիքի և մահացության ցուցանիշի միջև կապ չի հայտնաբերվել։ 2014-2016թվականներին քաղցկեղից մահացել է 230երեխա, որոնց մեծ մասի մոտ հայտնաբերված է եղել գլխուղեղի/ԿՆՀ-ի քաղցկեղ։ === Հայաստան === Հայաստանում տարեկան դիտվում է մանկական քաղցկեղի մոտ 100 նոր դեպք, որոնց կեսը բաժին է ընկնում լեյկեմիաներին և լիմֆոմաներին։ Ապրելիության ցուցանիշը մոտ 70% է, այսինքն գրեթե չի զիջում զարգացած երկրների համանուն տվյալներին։ Հայաստանում ևս ամենատարածված մանկական քաղցկեղի տեսակներն են լեյկեմիաները, լիմֆոմաները, իսկ սոլդի ուռուցքներից՝ կենտրոնական նյարդային համակարգի ուռուցքները, ոսկրերի և փափուկ հյուսվածքների ուռուցքները՝ օստեոսարկոման, Յուինգի սարկոման և այլն<ref>{{Cite web|url=https://cancer.am/%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80/3277__%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D6%84%D5%A1%D5%B2%D6%81%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A8-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4__2204190003277.html|title=Մանկական քաղցկեղը Հայաստանում|last=Սարգսյան|first=Լիլիթ|date=2016|website=Cancer.AM|publisher=|accessdate=06 Հունվար}}</ref>։ ==Հիմնադրամներ և օժանդակող կառույցներ== [[File:Yellow silage bales in Heden 3.jpg|thumb|Հնձված չոր խոտի վաճառքից ստացված ամբողջ հասույթը գնում է մանկական ուռուցքաբանության զարգացմանը։ Բրաստադ, Շվեդիա]] Այժմ գործում են տարբեր կազմակերպություններ և հիմնադրամներ, որոնց հիմնական նպատակն է օժանդակել մանկական ուռուցքաբանական խնդիրների հետ բախվողներին։ Այդպիսի հետազոտոող կամ օգնող կազմակեպրություններից են՝ ''Childhood Cancer Canada, CLIC Sargent'' և ''Children's Cancer and Leukaemia Group'' (Մեծ Բրիտանիայում), ''Child Cancer Foundation'' (Նոր Զելանդիայում), ''Children's Cancer Recovery Foundation'' (ԱՄՆ-ում)<ref>{{cite web|url=http://childrenscancerrecovery.org/|title=Children's Cancer Recovery Foundation|website=Children's Cancer Recovery Foundation|publisher=Children's Cancer Recovery Foundation|access-date=մայիսի 4, 2018|archive-date=2019-12-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20191231113301/https://www.childrenscancerrecovery.org/|dead-url=yes}}</ref>, ''American Childhood Cancer Organization'' (ԱՄՆ-ում)<ref>[http://www.acco.org/ American Childhood Cancer Organization homepage]</ref>, ''Childhood Cancer Support'' (Ավսրտալիայում), ''Hayim Association'' (Իսրայելում).<ref>{{cite web|url=http://www.hayim.org/|title=Hayim Association|access-date=2016-03-31}}</ref> և «City of Smile/ Ժպիտների քաղաք» հիմնադրամ (Հայաստանում)<ref>{{Cite web|url=https://cityofsmile.org/|title=Սիթի օֆ սմայլ/Ժպիտների քաղաք հիմնադրամ|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=04 Հունվար 2020}}</ref>։ Ազգային մանկական ուռուցքաբանության հիմնադրամը (The National Pediatric Cancer Foundation) կենտրոնացած է հայտնաբերելու այնպիսի դեղամիջոցներ որոնք կունենան նվազագույն տոքսիկություն և առավելագույն արդյունավետություն։ Այս հիմնադրամը աշխատում է ԱՄՆ-ի 24տարբեր հիվանդանոցներում և փորձում է այդ դեղամիջոցները գործնականում<ref>{{cite web|title=About NPCF|url=https://nationalpcf.org/|website=National Pediatric Cancer Foundation|publisher=National Pediatric Cancer Foundation|access-date=մայիսի 2, 2018}}</ref><ref>{{cite web|title=Who We Are|url=http://childhoodcancerinternational.org/|website=Childhood Cancer International|publisher=Childhood Cancer International|access-date=մայիսի 2, 2018|date=2015-09-16}}</ref>։ Նախնական հաշվարկներով սպասվում է, որ 2020թվականին մանկական ուռուցքաբանության ոլորտում բուժման և հետազոտութունների վրա ծախսված գումարը կկազմի մոտավոր 158 միլիոն ԱՄՆ դոլար, որը 2010թվականի համեմատ 27%-ով ավելին է<ref>{{cite web|title=Cancer costs projected to reach at least $158 billion in 2020|url=https://www.nih.gov/news-events/news-releases/cancer-costs-projected-reach-least-158-billion-2020|website=National Institute of Health|publisher=U.S. Department of Health and Human Services|access-date=մայիսի 2, 2018|date=2015-07-23}}</ref>։ Տարբեր հիմնադրամներ նվիրատվություններ են ստանում բազմաթիվ եղանակներով, կազմակերպում են թխվածքների/լիմոնադների վաճառք, ռեստորաններում հաշվի հետ մի մասի նվիրատվություն, ինչպես նաև տարբեր աճուրդներ, գալա ընթրիքներ, բարեգործական համերգներ և այլն<ref>{{cite web|title=Fundraising Ideas|url=https://curechildhoodcancer.org/fundraising-ideas/|website=Cure Childhood Cancer|publisher=Cure Childhood Cancer|access-date=մայիսի 2, 2018}}</ref>։ Հայաստանում ևս կազմակերպվում են բարեգործական մի շարք միջոցառումներ, իսկ բացի դրանից ցանկացած անհատ կարող է նվիրաբերել առցանց, կարճ համարին հաղորդագրություն ուղարկելով, վճարային տերմինալներով անմիջապես փոխանցելով, տարբեր խանութներում տեղակայված հանգանակության արկղերով, հատուկ ձիթենու ճյուղով շապիկներ կամ հատուկ պատրաստված զարդեր գնելով և այլն<ref>{{Cite web|url=https://cityofsmile.org/hy/%d5%a1%d5%bb%d5%a1%d5%af%d6%81%d5%a5%d5%ac%d5%b8%d6%82-%d5%a1%d5%b5%d5%ac-%d5%a5%d5%b2%d5%a1%d5%b6%d5%a1%d5%af%d5%b6%d5%a5%d6%80/|title=Ժպիտների քաղաք հիմնադրամին աջակցելու եղանակներ|last=|first=|date=|website=Սիթի օֆ Սմայլ/Ժպիտների քաղաք հիմնադրամ|publisher=|accessdate=05 Հունվար 2020}}</ref>։ Բացի հետազոտությունների վրա ծախսված գումարից, նախատեսվում է օգնություն մանկական ուռուցքաբանական խնդրի հետ բախվող ընտանիքներին։ Օժանդակող խմբեր ձևավորովում են ինչպես հիվանդանոցներում, այնպես էլ առցանց և տարբեր կազմակերպությունների հովանավորությամբ<ref>{{cite web|title=PSYCHOLOGICAL AND EMOTIONAL SUPPORT|url=https://www.acco.org/psychological-and-emotional/|website=American Childhood Cancer Organization|publisher=American Childhood Cancer Organization|access-date=մայիսի 2, 2018|date=2014-11-18}}</ref>։ Մանկական ուռուցքաբանության խնդիրներով զբաղվող և բարեգործական բոլոր կազմակերպությունները համարվում են շահույթ չհետապնդող, և ամբողջովին ազատված են հարկերից<ref>{{cite web|title=Exemption Requirements - 501(c)(3) Organizations|url=https://www.irs.gov/charities-non-profits/charitable-organizations/exemption-requirements-section-501c3-organizations|website=IRS|access-date=մայիսի 2, 2018}}</ref>։ Փետրվարի 15-ը ամբողջ աշխարհում համարվում է Միջազգային մանկական ուռուցքաբանության օր<ref name=educationscotland/><ref>[http://www.childrenwithcancer.org/links/february-15th-is-world-childhood-cancer-awareness-day/ February 15th is International Childhood Cancer Awareness Day!!!] at The Foundation for Children with Cancer (FCC). Retrieved Dec, 2012</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} [[Կատեգորիա:Մանկական ուռուցքներ]] [[Կատեգորիա:Հիվանդություններ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Չարորակ նորագոյացություններ]] 8m21upi1f1ruxmeo14qeavetg3mxndt 0 959576 8476242 7803032 2022-07-28T08:04:59Z 217.76.12.168 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիվանդություն | անվանում = Կորոնար կաթետերիզացիա | լատիներեն անվանում = coronary catheterization | պատկեր = Ha1.jpg | նկարագրում = Կորոնար անգիոգրաֆիա (կորոնար զարկերակների ռենտգեն նկար կոնտրաստ նյութով), որը ցույց է տալիս ձախ կորոնար զարկերակի հունը։ Ձախ կորոնար զարկերակի դիստալ հատվածը պատկերված է նկարի ձախ վերին քառորդում։ Նրա գլխավոր ճյուղերից մեկը ձախ շրջադարձային զարկերակն է, որն պատկերում ուղղված է սկզբից վերևից ներքև, այնուհետև դեպի կենտրոն, մյուս ճյուղը առաջային վայրէջ զարկերակն է, որն ուղղված է ձախից աջ, այնուհետև դեպի պատկերի կենտրոնական հատված։ | տեսակ = | ենթադաս = | պատճառ = | բուն պատճառ = | փոխանցման ձև = | ախտանիշ = | հետևանք = | վնասում է = | վարակ տարածող = | օժանդակող տարածող = | բուժաքննություն = | բուժում = | դեղամիջոց = | մասնագիտություն = | հայտնաբերող = | ՀՄԴ9 = | ՀՄԴ10 = | անվանվել է = | հոմանիշներ = | Վիքիպասեստ = | բարդություն = | ռիսկ = | ախտորոշում = | տարբերակում = | կանխարգելում = | հաճախություն = | մահացություն = | սկիզբը = | տևողություն = | կանխատեսում = | հաճախականություն = | մահեր = |}} '''Կորոնար կաթետերիզացիա''', մինիմալ ինվազիվ միջամտություն, որը կաթետրի միջոցով ապահովում է մուտք դեպի կորոնար [[Արյուն|արյան]] [[Արյան շրջանառություն|շրջանառություն]] և [[Սիրտ|սրտի]] արյունով լցված [[Սրտի կառուցվածք|խոռոչներ]]։ Այն կիրառվում է ինչպես ախտորոշիչ, այնպես էլ բուժական նպատակներով։ Կորոնար կաթետերիզացիան սրտաբանական ախտորոշիչ թեստերից և միջամտություններից մեկն է։ Մասնավորապես՝ այն վիզուալ մեկնաբանվող թեստ է, որը հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել կորոնար [[Զարկերակներ|զարկերակի]] [[ստենոզ]]ը, ռեստենոզը, խցանումը, [[թրոմբոզ]]ը կամ [[անևրիզմա]]ն, ինչպես նաև պատկերացում կազմել սրտամկանի կծկողականության և սրտի [[Սրտի փականներ|փականների]] ֆունկցիաների վերաբերյալ։Այնպիսի կարևոր ներքին ճնշումներ ինպիսիք են սրտում և [[թոքեր]]ում արյան [[Արյան ճնշում|ճնշումները]], որոնք չեն կարող արտաքինից չափվել, կարող են ճշգրտորեն չափվել այս մեթոդի օգնությամբ։ Աենից հաճախ հանդիպող խնդիրները, որոնք հայտնաբերվում են այս մեթոդի միջոցով կապված են լինում [[Աթերոսկլերոզ|աթերոսկլերոզի]] հետ, ավելի հազվադեպ մեթոդի ուշադրության կենտրոնում են լինում [[առիթմիա]]ները, փականային և սրտամկանի կծկողականության հետ կապված խնդիրները։ Կորոնար զարկերակի լուսանցքի նեղացումը հանգեցնում է օքսիգենացված արյան հոսքի նվազման դեպի սրտամկան, որն էլ իր հերթին բերում է ընդմիջվող [[Ստենոկարդիա|կրծքահեղձուկի]]։ Լուսանցքի խիստ արտահայտված նեղացումը սովորաբար հանգեցնում է սրտամկանի [[ինֆարկտ]]ի։ Այնուամենայնիվ, սկսած 1980-ականների վերջերից, ընդունված է այն տեսակետը, որ կորոնար կաթետերիզացիան թույլ չի տալիս հայտնաբերել կորոնար զարկերակներում աթերոսկլերոզի առկայությունը կամ բացակայությունը, այլ միայն տեսանելի է դարձնում լուսանցքի նշանակալի փոփոխությունները, որոնք ի հայտ են եկել աթերոկլերոտիկ պրոցեսի վերջին փուլերի բարդությունների արդյունքում։ == Պատմություն== Անգիոգրաֆիայի տեխնիկան առաջին անգամ մշակվել է պորտուգալացի [[բժիշկ]] Էգաս Մոնիզի կողմից [[Լիսաբոն]]ի համալսարանում, ցերեբրալ անգիոգրաֆիայի համար ( [[ուղեղ]]ի անոթավորման դիտում [[Ռենտգեն ախտորոշում|ռենտգեն]] ճառագայթմամբ՝ կաթետրի միջոցով ներարկված կոնտրաստ միջնորդանյութի օգնությամբ)։ Սրտի առաջին կաթետերիզացիան կատարվել է 1929 թ.-ին գերմանացի բժիշկ Վերներ Ֆորսսմանի կողմից, ով պլաստիկե խողովակ է տեղադրել իր կուբիտալ [[Երակներ|երակում]] և ուղղել այն դեպի սրտի աջ խոռոչ, որից հետո կատարել է ռենտգեն հետազոտություն իր հաջողության մեջ համոզվելու համար։ Նա իր [[հայտնագործություն]]ը հրապարակել է "Über die Sondierung des rechten Herzens" ( սրտի աջ հատվածի զոնդավորում)։ 1940-ականների սկզբին Անդրե Կորնանդը Դիքինսոն Ռիչարդսի հետ համատեղ իրականցրել է սրտի հեմոդինամիկայի ավելի սիստեմատիկ չափումներ։ Սրտի կաթետերիզացիայի հետազոտման և հեմոդինամիկ չափումների համար նրանք կիսեցին [[նոբելյան մրցանակ]] Ֆորսսմանի հետ ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության ոլորտում 1956թ.-ին։ Առաջին անգամ ռադիալ(ճաճանչային) մուտք անգիոգրաֆիայի համար կիրառվել է 1953թ.-ին, երբ Էդուարդո Պերեյրան (անհրաժեշտ է հստակեցում) Լիսաբոնում կանյուլացրեց ռադիալ զարկերակը կորոնար անգիոգրաֆիայի համար։ 1960թ.-ին [[Քլիվլենդ (Օհայո)|Քլիվլենդի]] կլինիկայի մանկական սրտաբան Մեյսոն Սոնսը պատահմամբ կորոնար զարկերակ ներարկեց կոնտրաստ նյութ ձախ փորոքի փոխարեն։ Չնայած հիվանդն ունեցավ սրտի դարձելի [[Սրտի կանգ|կանգ]], Սոնսը և Շիրին շարունակեցին զարգացնել միջամտությունը և նրանց է վերագրվում կորոնարոգրաֆիայի հայտնագործությունը (Connolly 2002)։ 1970-ականների վերջերից սկսած, հիմնվելով Չարլզ Դոթերի (1964թ.) և հատկապես Անդրեաս Գրյունցիգի (1977թ.) աշխատանքների վրա, կորոնար կաթետերիզացիան ստացավ մեծ թերապևտիկ կիրառում՝ ա) [[ստենոկարդիա]]յի և [[աթերոսկլերոզ]]ի որոշ բարդությունների քիչ ինվազիվ բուժում, բ) [[սրտամկանի ինֆարկտ]]ի բուժում մինչև ամբողջական վնասման զարգացումը գ) կորոնար զարկերակների հիվանդության և աթերոսկլերոզի [[պաթոլոգիա]]յի վերաբերյալ ավելի լավ պատկերացում կազմելու հնարավորություն։ 1960-ականների սկզբին սրտի կաթետերիզացիան հաճախ տևում էր ժամեր և հիվանդների 2-3 %-ի մոտ դիտվում էին նշանակալի բարդություններ։ Շնորհիվ բազմաթիվ աստիճանական փոփոխությունների, կորոնար կաթետերիզացիան այսօր կատարվում է ավելի արագ և նշանակալիորեն ավելի լավ ելքերով։ ==Ցուցումներ== Կորոնար կաթետերիզացիայի ցուցումներն ընդգրկում են հետևյալը. * Սուր կորոնար համախտանիշ ( ST էլևացիայով սուր [[Սրտամկանի ինֆարկտ|ինֆարկտ]], առանց ST էլևացիայի սուր ինֆարկտ, անկայուն [[ստենոկարդիա]]) * Դրական սթրես թեստ * Նոր սկսվող չբացատրվող [[սրտային անբավարարություն]] * [[Սրտի կանգ]]ի կամ վտանգավոր [[առիթմիա]]յի վերապրում * Կրծքավանդակի տևական [[ցավ]]՝ չնայած օպտիմալ դեղորայքային թերապիային * Ենթադրվող Պրինցմետալի ստենոկարդիայի հետազոտություն<ref>{{cite book|last1=Sabatine|first1=edited by Marc S.|title=Pocket medicine|date=2011|publisher=Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia|isbn=978-1608319053|edition=4th}}</ref> ==Հիվանդի մասնակցություն== [[Պատկեր:Coronary Angiography.png|thumb|Coronary Angiography.]] Հիվանդը, որին հետազոտում են կամ բուժում սովորաբար արթուն է լինում։ Միջամտությունը կատարվում է տեղային ցավազրկմամբ օր.՝ [[լիդոկաին]]ով և մինիմալ ընդհանուր սեդացիայով։ Հիվանդի արթուն լինելն ավելի ապահով է, քանի որ նա կաող է անմիջապես տեղեկացնել դիսկոմֆորտի կամ այլ գանգատների դեպքում և հետևաբար աջակցել անցանկալի երևույթների արագ շտկմանը։ [[Մահ]], [[սրտամկանի ինֆարկտ]], [[ինսուլտ]], լուրջ փորոքային [[առիթմիա]], ծանր անոթային բարդություններ կարող են դիտվել կաթետերիզացիայի ենթարկվող 1 տոկոսից քիչ հիվանդների մոտ<ref name="isbn0-07-142264-1">{{cite book |author1=Hurst, J. Willis |author2=Fuster, Valentin |author3=O'Rourke, Robert A. |title=Hurst's The Heart |publisher=McGraw-Hill, Medical Publishing Division |location=New York |year=2004 |pages=489–90 |isbn=0-07-142264-1 |oclc= |doi= |accessdate= |url=https://books.google.com/books?id=5Yl1LNe69lwC&pg=RA2-PA481#PRA2-PA489}}</ref>՞ Չնայած բուն հետազոտության կարճատև լինելուն, հիվանդը գտնվում է կաթետերիզացիոն [[լաբորատորիա]]յում 20-45 րոպե ՝ ելնելով անվտանգության նկատառումներից։ ==Սարքավորումներ== Կորոնար կաթետերիզացիան կատարվում է կաթետերիզացիոն լաբորատորիայում։ Ըստ ժամանակակից նախագծումների հիվանդը պետք է պառկի նեղ, ռենտգեն-թափանցիկ սեղանի վրա։ Ռենտգեն ճարագայթների աղբյուրը և նկարահանող սարքը գտնվում են հիվանդի [[կրծքավանդակ]]ի հակառակ կողմերում և կարող են ազատորեն տեղշարժվել հիվանդի կրծքավանդակի շուրջ, հնարավորություն տալով պատկերներ ստանալ տարբեր անկյուններից։ Ավելի ժամանակակից կաթետերիզացիոն լաբորատորիաներն օգտագործում են [[Ռենտգենյան ճառագայթներ|ռենտգեն]] ճառագայթման երկու աղբյուր և երկու նկարահանող սարք, որոնցից յուրաքանչյուրը շարժվում է մյուսից անկախ, ինչը հնարավոր է դարձնում կոնտրաստ նյութի մեկ ներարկմամբ միաժամանակ ստանալ երկու խումբ պատկերներ։ ==Ախտորոշիչ միջամտություններ== [[Պատկեր:Angiography coronary stenosis 01.jpg|thumb|Ձախ կորոնար զարկերակացողունի և ձախ շրջադարձային զարկերակի կրիտիկական նեղացում(տես սլաքները)]] Ռենտգեն պատկերների ստեղծման համար բժիշկն ուղղորդում է է փոքր խողովակի նման սարքը՝ կաթետրը, որն ունի 2մմ տրամագիծ (6 French), մարմնի խոշորր [[զարկերակներ]]ի միջով, մինչև կաթետրի ծայրը հայտնվի կորոնար անոթներից մեկի լուսանցքում։ Կաթետրն ավելի փոքր է քան այն անոթի լուսանցքը որի մեջ տեղադրվել է։ Նրա միջոցով հսկվում է ներզարկերակային [[ճնշում]]ը համոզվելու համար, որ կաթետրը չի խցանում կորոնար արյունահոսքը։ Կաթետրը նախագծված է այնպես, որ լինի ռադիոդենս տեսանելի լինելու համար և թույլ տա ընտրողաբար ներարկել հեղուկ, թափանցիկ և արյան հետ համատեղելի կոնտրաստ նյութ դեպի արյան հոսք։ Սովորաբար յուրաքանրյուր պատկերի ստացման համար ներարկվում է 3-8 սմ3 կոնտրաստ նյութ, որը տեսանելի է դարձնում արյունահոսքը 3-5 վ, քանի որ կոնտաստ նյութն արագ լվացվում է դեպի կորոնար [[մազանոթներ]], այնուհետև կորոնար [[երակներ]]։ Ռադիոկոնտրաստ նյութը հնարավորություն է տալիս վիզուալիզացնել զարկերակներում կամ սրտի խոռոչներում արյան հոսքը կախված ներարկման վայրից։ Եթե աթերոման կամ [[թրոմբ]]ը նեղացնում են անոթի լուսանցքը, ապա այդ հատվածը ռենտգեն նկարի վրա կարող ենք տեսնել մթնեցման տեսքով՝ համեմատած հարակից, ենթադրաբար առողջ քիչ ստենոտիկ անոթի հետ։ ==Թերապևտիկ միջոցառումներ== Փոխելով ախտորոշիչ կաթետրը ուղեկցող կաթետրի՝ բժիշկը հնարավորոթյուն է ստանում կաթետրի միոցով գործիքներ անցկացնել դեպի զարկերակի ախտահարման վայր։ Սովորաբար կիրառվում են 0.36 մմ տրամագծով ուղեկցող կաթետրներ և բալոնային դիլատացիայի համար նախատեսված կաթետրներ։ Ռադիոկաոնտրաստ նյութը ներարկվում է բալոնային կաթետրի մեջ, որն էլ պրոգրեսիվորեն լայնանում է։ Հիդրավլիկ ճնշումներն ընտրվում են բժշկի կողմից ելնելով այն բանից, թե ինչպես է [[ստենոզ]]ի (զարկերակի նեղացում) մեջ գտնվող բալոնը արձագանքում։ Ռադիոկոնտրաստով լցված բալոնի լայնացումը դիտվում է ֆլյուրոսկոպով (սովորաբար այն ընդունում է «շան ոսկորի» տեսք)։ Կիրառվում է այնքան հիդրավլիկ ճնշում, որքան էֆեկտիվ կլինի նեղացած անոթի տեսանելիորեն լայնացման համար։ Կորոնար զարկերակներին բնորոշ ճնշումը նորմայում գտնվում է մինչև 200 մմսս կամ 27 [[Պասկալ (չափման միավոր)|կՊա]] սահմանում։ Բալոնի ներսում կիրառվող ճնշումները կարող են հասնել մինչև 19000 մմսս կամ 2500կՊԱ։ Բալոնների գերլայնացման կանխումը իրականացվում է բարձր [[Առաձգականություն|առաձգականությամբ]] օժտված պլաստիկե թաղանթներից պատրաստված բաոլններ ընտրելով։ Բալոնը նախատեսված է մինչև նախապես սահմանված [[տրամագիծ]] փչվել։ Գերփչման դեպքում բալոնը պատռվում է և կենտրաստ նյութը լցվում է արյան հուն։ Բացի այս, մի քանի այլ սարքեր կարող են մտցվել զարկերակի մեջ ուղեկցող կաթետրի միջոցով։ Դրանց են պատկանում լազերային կաթետրները, [[ստենտ]] կաթետրները, գերձայնային ներանոթային կաթետրները, դոպլեր կաթետրները, ճնշման կամ [[ջերմաստիճան]]ի չափման կաթետրները, [[թրոմբ]]ների հեռացման համար տարբեր սարքերը։ Այս սարքերի մեծ մասը կիրառվում են դեպքերի քիչ տոկոսւմ։ Ստենտերը, որոնք իրենցից ներկայացնում են չժանգոտվող [[մետաղ]]ից պատրաստված, լայնացող, ցանցաձև, բալոնային կաթետրի վրա տեղակայված խողովակներ, բալոնային կաթետրից հետո ամենահաճախ կրառվող գործիքներն են։ Երբ բալոն/ ստենտ սարքը գտնվում է ստենոզի ներսում, բալոնը փչվում է, ինչն իր հերթին լայնացնում է ստենտը և զարկերակը։ Այնուհետև բալոնը հեռացվում է, իսկ ստենտը մնում է իր տեղում պահելով զարկերակը բացված վիճակում։ ==Կաթետրային միջամտության վրա հիմնված բուժօգնության ձեռքբերումներ== Ինտերվենցիոն միջամտությունները բարդանում են ռեստենոզով, որի պատճառը ախտահարման վայրում էնդոթելիալ [[հյուսվածք]]ի գերաճն է։ Ռեստենոզը օրգանիզմի պատասխան ռեակցիան է անգիոպլաստիկայից առաջացած անոթի պատի վնասման և օտար մարմնի՝ ստենտի նկատմամբ։ 1980-ականների և 90-ականների հետազոտությունները ցույց են տվել, որ միայն բալոնային ագիոպլաստիկայի ենթարկված հիվանդների 50 տոկոսի մոտ դիտվել է ռեստենոզ։ Այդ թիվը խիստ նվազել է դեղապատ ստենտերի կիրառումից հետո։ Սիռոլիմուսը, Պակլիտաքսելը և էվեռոլիմուսը այն դեղերն են, որոնք ԱՄՆ-ում կիրառվում են որպես ծածկույթ։ Ի տարբերություն մերկ մետաղի, դեղածածկ ստենտերը պատված են նյութով, որը դանդաղորեն ազդելով ընկճում է ռեստենոզի առաջացման ռեակցիան։ Դեղածածկ ստենտերի հաջողությունը կայանում է հետևյալում ա/ էֆեկտիվ նյութի ընտրություն բ/ մեթոդների զարգացում, որը հնարավորություն կտա դեղին ադեկվատ կերպով կապվել ստենտի [[մակերես]]ին ( ծածկը պետք է ամուր կպած մնա անկախ ստենտի [[դեֆորմացիա]]յից) գ/ մեխանիզմների մշակում, որը հնարավորություն կտա դեղին դանդաղորեն արձակվել 30 օրվա ընթացքում։ Կորոնար ստենտերի վերջին ինովացիաներից են լուծվող ստենտերի մշակումը։ «Abbot laboratories» ընկերությունը կիրառել է լուծվող նյութ՝ պոլիլակտիկ թթու, որն ամբողջությամբ ներ է ծծվում տեղադրվելուց 2 տարի հետո։ ==Այլընտրանքային մոտեցումներ== [[Պատկեր:Coronary revascularization.png|thumb|Առաջային վայրէջ և աջ կորոնար զարկերակների խրոնիկական տոտալ խցանումների անգիոգրաֆիկ(ձախ) և ԿՏ (կենտրոն, աջ) պատկերներ:]] [[Համակարգչային շերտագրություն|ԿՏ]] անգիոգրաֆիան կարող է դիտվել որպես ավելի քիչ ինվազիվ ալտերնատիվ ախտորոշիչ մեթոդ։ [[Զարկերակներ|Զարկերակի]] կամ [[Երակներ|երակի]] մեջ տեղադրված կաթետրի փոխարեն ԿՏ անգիոգրաֆիայի դեպքում կիրառվում է կենտրաստ նյութի ներերակային ներարկում։ ԿՏ անգիոգրաֆիան նվազեցնում է զարկերակի պերֆորացիայի և կաթետրի [[Ինֆեկցիա|ինֆեկցման]] ռիսկը։ Այն տրամադրում է 3D նկարներ, որոնք կարելի ուսումնասիրել համակարգչի միջոցով, ինչպես նաև թույլ է տալիս իրականացնել սրտի խոռոչների չափումներ։ ԿՏ անգիոգրաֆիայի միջոցով կարող են հայտնաբերվել նաև [[Սրտամկանի ինֆարկտ|ինֆարկտի]] օջախը կամ [[զարկերակներ]]ի կալցիֆիկացիան, սակայն դա պահանջում է ավելի բարձր ռադիացիոն ճառագայթում։ Այնուամենայնիվ, կորոնար կաթետերիզացիան պահպանում է իր առավելութունը հնարավորություն տալով իրականացնել նաև բուժական միջոցառումներ ինչպիսիք են բալոնային անգիոպլաստիկան և ստենտի տեղադրումը<ref>{{cite web |url=http://www.ct-angiogram.com/Angiogram_vs._CT_Catscan_Angiogram_2273.htm |title=Angiogram vs. CT Catscan Angiogram |accessdate=հուլիսի 19, 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130511054812/http://www.ct-angiogram.com/Angiogram_vs._CT_Catscan_Angiogram_2273.htm |archivedate=մայիսի 11, 2013 }}</ref>։ ==Ճառագայթման դոզա== ===Անգիոգրաֆիա=== Կորոնար անգիոգրաֆիան իրականացվում է ֆլյուրոսկոպիայի միջոցով ռենտգեն ճառագայթների կիրառմամբ, որը մեծացնում է հիվանդների մոտ [[ռադիացիա]]յով պայմանավորված [[քաղցկեղ]]ի ռիսկը։ Ռիսկը մեծանում է ճառագայթման ենթարկման ժամանակից կախված, որը կազմված է 1) ժամանակից, որն անհրաժեշտ է կաթետրը սիրտ հասցնելու և այնտեղից հեռացնելու համար 2) ներզարկերակային անգիոգրաֆիայի իրականացման ժամանակից։ Ճառագայթման չափաբաժինը կախված է հիվանդի մարմնի զանգվածից։ [[Ճարպակալում]]ով հիվանդների դեպքում այն գրեթե կրկնակի մեծ է մարմնի նորմալ զանգվածով հիվանդների համեմատ<ref>Ashish Shah et. al., Radiation Dose During Coronary Angiogram: Relation to Body Mass Index, Heart, Lung and Circulation (2015), vol. 24, pp. 21–25</ref>։ Կորոնար անգիոգրաֆիան իրականացվում է տրանսռադիալ կամ տրանսֆեմորալ մուտքով <ref>Ryan D. Madder et. al., Patient Body Mass Index and Physician Radiation Dose During Coronary Angiography, Cardiovascular Interventions, 2 Jan 2019</ref>, ընդ որում տրանսռադիալ մուտքի դեպքում թե հիվանդը, թե օպերատորը ավելի մեծ ճառագայթման են ենթարկվում։ Ընդհանուր առմամբ հիվանդը ենթարկվում է 2-20 [[Զիվերտ (չափման միավոր)|միլիզիվերտ]] ճառագայթման<ref name="ReferenceA">2018 ACC/HRS/NASCI/SCAI/SCCT Expert Consensus Document on Optimal Use of Ionizing Radiation in Cardiovascular Imaging: Best Practices for Safety and Effectiveness, Journal of the American College of Cardiology May 2018</ref><ref name="ReferenceA"/>։ Օպերատորի ճառագայթումը կարելի է նվազեցնել կիրառելով հատուկ պաշտպանիչ սարքավորումներ, իսկ հիվանդինը՝ նվազեցնելով ճառագայթման ժամանակը։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Կատեգորիա չկա}} f85agcugtjk56xjjeagp9uj0eoj7vqt 0 969679 8475945 7752997 2022-07-27T16:16:27Z Slava Sahakyan70 65321 /* Ծանոթագրություններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու}} '''Բենչ''' (նույնպես '''գիմիրա'''), բենչ ազգի լեզուն։ Տարածված է [[Եթովպիա]]յի հարավային մասում (Բենչ-Մաջի տարածք)։ Պատկանում է հյուսիս-օմոտյան լեզվաընտանիքին։ 2007 թվականի հաշվով նրանց կրողների թիվը հասնում է 347 հազար մարդ, որոնցից 150 հազարը միալեզու են։ 2008 թվականից օգտագործվում է դպրոցական կրթության մեջ։ 2008 թվականին Բենչ լեզուն ստեղծվեց՝ լատինական այբուբենի հիման վրա։ Այս այբուբենը օգտագործվում է դպրոցական դասընթացների համար։ Լեզուն ունի հետևյալ տեսքը. '''A a, B b, C c, Ch ch, Cʼ cʼ, D d, E e, G g, H h, I i, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Pʼ pʼ, Q q, R r, S s, Sh sh, T t, Ts ts, U u, V v, W w, X x, Xh xh, Xs xs, Xʼ xʼ, Y y, Z z, Zh zh, Zʼ zʼ'''<ref>{{книга|автор=Tekle Gizaw|заглавие=English-Benc’non-Amharic School Dictionary|ссылка=https://www.sil.org/system/files/reapdata/65/19/22/65192258469084216414974946247994088627/English_Benc_non_Amharic_School_Dictionary.pdf|издательство=SIL Ethiopia|год=2015|pages=iv}}</ref>: Հնում այս լեզվի գրառման համար օգտագործվում էր նաև [[Եթովպական գիրը]]։ Մասնավորապես այն հրապարակվեց [[Նոր Կտակարան]]ում։ Այդ այբուբենը ուներ հետևյալ տեսքը<ref>[http://keyboards.ethiopic.org/specification/GFF-MnemonicEthiopicKeyboardSpecification.pdf Principles and Specification for Mnemonic Ethiopic Keyboards]</ref>. {| class="wikitable" style="text-align:center" |-valign=top ![[Միջազգային հնչյունական այբուբեն]]!!/ə/!!/u/!!/i/!!/a/!!/e/!!/ɨ/-/!!/o/ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/h/ |ሀ||ሁ||ሂ||ሃ||ሄ||ህ||ሆ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/l/ |style="background:#cccccc"| ||ሉ||ሊ||ላ||ሌ||ል||ሎ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/h/ |style="background:#cccccc"| ||ሑ||ሒ||ሓ||ሔ||ሕ||ሖ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/m/ |style="background:#cccccc"| ||ሙ||ሚ||ማ||ሜ||ም||ሞ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/s/ |style="background:#cccccc"| ||ሡ||ሢ||ሣ||ሤ||ሥ||ሦ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/r/ |style="background:#cccccc"| ||ሩ||ሪ||ራ||ሬ||ር||ሮ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/s/ |style="background:#cccccc"| ||ሱ||ሲ||ሳ||ሴ||ስ||ሶ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/ʃ/ |style="background:#cccccc"| ||ሹ||ሺ||ሻ||ሼ||ሽ||ሾ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/ʂ/ |style="background:#cccccc"| ||ⶡ||ⶢ||ⶣ||ⶤ||ⶥ||ⶦ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/kʼ/ |style="background:#cccccc"| ||ቁ||ቂ||ቃ||ቄ||ቅ||ቆ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/b/ |style="background:#cccccc"| ||ቡ||ቢ||ባ||ቤ||ብ||ቦ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/t/ |style="background:#cccccc"| ||ቱ||ቲ||ታ||ቴ||ት||ቶ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/t͡ʃ/ |style="background:#cccccc"| ||ቹ||ቺ||ቻ||ቼ||ች||ቾ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/t͡ʂ/ |style="background:#cccccc"| ||ⶩ||ⶪ||ⶫ||ⶬ||ⶭ||ⶮ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/n/ |style="background:#cccccc"| ||ኑ||ኒ||ና||ኔ||ን||ኖ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/ʔ/ |አ||ኡ||ኢ||ኣ||ኤ||እ||ኦ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/k/ |style="background:#cccccc"| ||ኩ||ኪ||ካ||ኬ||ክ||ኮ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/w/ |style="background:#cccccc"| ||ዉ||ዊ||ዋ||ዌ||ው||ዎ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/z/ |style="background:#cccccc"| ||ዙ||ዚ||ዛ||ዜ||ዝ||ዞ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/ʒ/ |style="background:#cccccc"| ||ዡ||ዢ||ዣ||ዤ||ዥ||ዦ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/ʐ/ |style="background:#cccccc"| ||ⶱ||ⶲ||ⶳ||ⶴ||ⶵ||ⶶ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/j/ |style="background:#cccccc"| ||ዩ||ዪ||ያ||ዬ||ይ||ዮ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/d/ |style="background:#cccccc"| ||ዱ||ዲ||ዳ||ዴ||ድ||ዶ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/d͡ʒ/ |style="background:#cccccc"| ||ጁ||ጂ||ጃ||ጄ||ጅ||ጆ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/ɡ/ |style="background:#cccccc"| ||ጉ||ጊ||ጋ||ጌ||ግ||ጎ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/tʼ/ |style="background:#cccccc"| ||ጡ||ጢ||ጣ||ጤ||ጥ||ጦ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/t͡ʃʼ/ |style="background:#cccccc"| ||ጩ||ጪ||ጫ||ጬ||ጭ||ጮ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/t͡ʂʼ/ |style="background:#cccccc"| ||ⶹ||ⶺ||ⶻ||ⶼ||ⶽ||ⶾ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/pʼ/ |style="background:#cccccc"| ||ጱ||ጲ||ጳ||ጴ||ጵ||ጶ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/sʼ/ |style="background:#cccccc"| ||ጹ||ጺ||ጻ||ጼ||ጽ||ጾ |-style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|/p/ |style="background:#cccccc"| ||ፑ||ፒ||ፓ||ፔ||ፕ||ፖ |- ![[Միջազգային հնչյունական այբուբեն]]!!/ə/!!/u/!!/i/!!/a/!!/e/!!/ɨ/-/!!/o/ |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Եթովպիայի լեզուներ]] qywlbupkck51cks6el58npqn52o5e21 0 972307 8476156 8434860 2022-07-28T01:03:00Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ}} '''Բենի Գանց''' (ամբողջական անունը՝ ''Բինյամին Գանց'', {{lang-he|בני גנץ}}, {{ԱԾ}}), Իսրայելի ռազմական և քաղաքական գործիչ, [[Իսրայելի պաշտպանության բանակ]]ի գլխավոր շտաբի 20-րդ պետը (2011 թվականի փետրվարի 14-ից մինչև 2015 թվականի փետրվարի 16-ը)։ Կուսակցության նախագահ և հիմնադիր Հոսեն լե Իսրայել, Կախոլ-լավան դաշինքի նախագահ, [[Քնեսեթ]]ի 21-րդ և 22-րդ գումարումների պատգամավոր<ref>[https://knesset.gov.il/mk/eng/mk_eng.asp?mk_individual_id_t=988 Официальная страница на сайте Кнессета]{{ref-en}}</ref>։ Նախկինում՝ [[Իսրայելի հյուսիսային ռազմական շրջան|Հյուսիսային ռազմական շրջանի]] հրամանատար (2002-2005), ցամաքային զորքերի հրամանատարության ղեկավար (2005-2007), [[ԱՄՆ]]-ում Իսրայելի ռազմական կցորդ (2007 թվականի դեկտեմբեր-2009 թվականի հոկտեմբեր), Իսրայելի պաշտպանության բանակի գլխավոր շտաբի պետի տեղակալ (2009 թվականի հոկտեմբեր-2010 թվականի նոյեմբեր)։ == Կենսագրություն == Գանցը ծնվել է Քֆար Ահիմ մոշավում (Իսրայելի Կիրյաթ Մալախի քաղաքի մոտ), մոշավի՝ Նահումի և Մալկի Գանցների ընտանիքում<ref>О детстве Ганца: אלעד ארדן '''האלוף בני גנץ — כפר אחים''' במחנה, 6.9.07 (Эльад Эрдан, «[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/bamahana/07/35/02.htm Генерал-майор Бени Ганц — Кфар-Ахим] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100622055501/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/bamahana/07/35/02.htm |date=2010-06-22 }}», «[[Бамахане|Ба-махане]]» (6.9.07)). {{ref-he}}</ref>, որոնք ծագումով Հունգարիայից են<ref>«Magyarországi eredetű vezérkari főnök Izraelben?» («[http://izraeli-hirlevel.com/?p=1838 Начальник Генштаба Израиля венгерских корней?]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}», Izraeli Hírlevél {{ref-hu}} : отец Ганца — выходец из города Совата в [[Трансильвания|Трансильвании]] (ныне [[Румыния]]), мать Ганца — из города [[Мезёковачхаза]] в [[Венгрия|Венгрии]].</ref> (Հոլոքոստ են վերապրել Եվրոպայում)<ref>'''גנץ ונתניהו נפגשו והתחברו למקורות ולשורשים''' («[http://www.inn.co.il/News/News.aspx/215490 Ганц и Нетаньяху встретились и вернулись к своим корням]»), «Аруц 7» (14.2.11) {{ref-he}} : мать Ганца была заключённой в концлагере [[Берген-Бельзен]].</ref>։ Գանցի հայրը եղել է Հրեական գործակալության վերաբնակեցման բաժնի պետի տեղակալ և Տնուաթ հա մոշավիմ վերաբնակեցման շարժման գործիչ ({{lang-he|[[:he:תנועת המושבים|תנועת המושבים]]}})<ref>'''מן האזור אל הכפר''' דבר, 1.7.68 («[http://www.jpress.org.il/Default/Scripting/ArticleWin_TAU.asp?From=Search&Key=DAV/1968/07/01/10/Ar01005.xml&CollName=DAV_1965_1970&DOCID=129355&PageLabelPrint=&Skin=%54%41%55%48%65&enter=%74%72%75%65&Publication=%44%41%56&Hs=%61%64%76%61%6e%63%65%64&AW=%31%32%36%39%39%36%30%39%37%36%39%33%37&sPublication=%44%41%56&tauLanguage=&sScopeID=%41%6c%6c&sSorting=%53%63%6f%72%65%2c%64%65%73%63&sQuery=%u05e0%u05d7%u05d5%u05dd%3c%4e%45%41%52%3e%u05d2%u05e0%u05e5&rEntityType=&sSearchInAll=%66%61%6c%73%65&RefineQueryView=&StartFrom=%30&ViewMode=HTML Из района в деревню]», «Давар» (1.7.68)). {{ref-he}}</ref>: Ավարտել է Ռամաթ հա Շարոնի Հա Քֆար հա Յարոկ գիշերօթիկ դպրոցը։ == Զինվորական ծառայություն == 1977 թվականին Գանցը ծառայության է անցել Իսրայելի Պաշտպանության բանակում։ Ծառայությունը սկսել է Ցանհանիմ բրիգադի 50-րդ գումարտակում<ref>Ныне в составе бригады «[[Бригада Нахаль|Нахаль]]».</ref>։ 1978 թվականի մարտին [[Լիբանան]]ում մասնակցել է «Լիտանի» գործողությանը<ref name="Oren"/>։ 1979 թվականին ավարտել է սպայական դասընթացները և հետագայում տարբեր պաշտոններ է զբաղեցրել Ցանհանիմ բրիգադում, այդ թվում՝ դասակի հրամանատարի, վաշտի հրամանատարի տեղակալի և վաշտի հրամանատարի պաշտոնը։ Վաշտի հրամանատարի տեղակալի պաշտոնում 1980 թվականի հունիսին մասնակցել է<ref>[http://www.zanhanim.org.il/show_item.asp?levelId=43939&itemId=32235&itemType=3&prm=t=3&template=1 Краткое описание операции «Иш Дамим»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140115044210/http://www.zanhanim.org.il/show_item.asp?levelId=43939&itemId=32235&itemType=3&prm=t=3&template=1 |date=2014-01-15 }}, на сайте бригады «[[Бригада Цанханим|Цанханим]]». {{ref-he}}</ref> Լիբանանում գրոհայինների ճամբարի ոչնչացման «Իշ Դամիմ» գործողությանը<ref>ליאת שלזינגר '''המפקד באימון מתקדם''' במחנה (Лиат Шлезингер, «[http://www.fresh.co.il/vBulletin/showthread.php?t=488812#post3811301 Командир в ходе повышенной подготовки]», перепечатано из «[[Бамахане|Ба-махане]]». {{ref-he}}</ref>։ 1982 թվականին ԱՄՆ-ում ծովային հետևակի դասընթաց է անցել<ref name="Beker"/>, Լիբանանյան պատերազմի սկսվելուց անմիջապես հետո վերադարձել է Իսրայել<ref name="Oren"/>։ Վերադառնալուց հետո նշանակվել է հետևակային և դեսանտային զորքերի ({{lang-he|קחצ"ר}}) գլխավոր սպայի շտաբում բաժնի ղեկավար, սակայն հրամանատարությունից պահանջել էմ իրեն ուղարկել լիբանանյան ճակատ<ref name="Oren">אמיר אורן '''בחזרה ללבנון? האתגר הגדול של גנץ''' הארץ, 29.9.11 (Амир Орен, «[http://www.haaretz.co.il/1.1484952 Обратно в Ливан? Величайшее испытание Ганца]», «[[Га-Арец]]» (29.9.11)). {{ref-he}}</ref> և շուտով մասնակցել է Արևմտյան Բեյրութի բրիգադի Մարտական գործողություններին՝ փոխարինելով մարտերում վիրավորված վաշտերից մեկի հրամանատարին<ref>'''בני גנץ מונה לרמטכ"ל ה-20 של צה"ל''' («[http://www.mako.co.il/news-military/security/Article-df81275d5222e21004.htm Бени Ганц назначен 20-м Начальника Генштаба Армии обороны Израиля]», 2-й канал израильского телевидения (14.2.11)). {{ref-he}}</ref>։ Այնուհետև եղել է Ցանհանիմ բրիգադի ռազմա-ինժեներական վաշտի ({{lang-he|[[:he:פלחה"ן|פלחה"ן]]}}) հրամանատար և բրիգադի օպերատիվ բաժնի ({{lang-he|קצין אג"ם}}) հրամանատար, իսկ 1984 թվականին դարձել է «Շալդագ» հատուկ ստորաբաժանման հրամանատարի տեղակալ<ref name="Beker">אביחי בקר '''אלוף עצבות''' הארץ, 24.4.02 (Авихай Бекер, «[http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/155561.html Генерал печали]», «[[Га-Арец]]» (24.4.02)). {{ref-he}}</ref>։ 1987 թվականին գլխավորել է «Ցանհանիմ» բրիգադի 890-րդ գումարտակը («Էֆա» գումարտակ ({{lang-he|"אפעה"}}))<ref>О Ганце в должности комбата: אור בוטבול ונועה הורוויץ '''שוט גנץ''' במחנה, 9.2.11 (Ор Бутбуль и Ноа Хоровиц, «[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/bamahana/2011/06/08.htm Шот-Ганц] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110222214749/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/bamahana/2011/06/08.htm |date=2011-02-22 }}», «[[Бамахане|Ба-махане]]» (9.2.11)).{{ref-he}}</ref>։ 1989 թվականին նշանակվել է «Շալդագ» հատուկ ստորաբաժանման հրամանատար։ Նաև ղեկավարել է ստորաբաժանման գործողությունները «Սոլոմոն» գործողության ժամանակ<ref>'''האלוף בני גנץ נפרד מיחידת שלדג, עליה פיקד בעבר''' («[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/10/11/2205.htm Генерал-майор Бени Ганц расстался с подразделением „Шальдаг“, которым командовал в прошлом] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101124191951/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/10/11/2205.htm |date=2010-11-24 }}»), на сайте Армии обороны Израиля (22.11.10). {{ref-he}}</ref>։ 1992 թվականից եղել է պահեստային դեսանտային բրիգադի հրամանատար, 1994 թվականից՝ «Յեհուդա» տարածքային բրիգադի հրամանատար ({{lang-he|חטמ"ר יהודה}})<ref>Бригада, ответственная за южную часть [[Западный берег реки Иордан|Западного берега реки Иордан]], включая город [[Хеврон]].</ref>: 1995 թվականին գլխավորել է «Ցանհանիմ» բրիգադը։ 1997 թվականից սովորել է ԱՄՆ-ում, իսկ 1998 թվականին նշանակվել է Հյուսիսային ռազմական շրջանի «Էթգար» ({{lang-he|עוצבת אתגר}}) ռեզերվային դիվիզիայի հրամանատար։ 1999 թվականին Լիբանանի հետ փոխգործակցության կապի ստորաբաժանման հրամանատար ({{lang-he|[[:he:יחידת הקישור ללבנון|יחידת הקישור ללבנון]]}})<ref>Официальное название территориальной дивизии, размещавшейся в южном [[Ливан]]е.</ref>, բրիգադի գեներալ Էրեզ Գերշտեյնի զոհվելու հետևանքով ստորաբաժանման հրամանատար է նշանակվել մինչև նրա կազմալուծումը՝ 2000 թվականի մայիսին Լիբանանից իսրայելական զորքերի դուրսբերման կապակցությամբ։ Այնուհետև նշանակվել է հրեական և Սամարիայի տարածքային դիվիզիայի հրամանատար<ref>פליקס פריש '''שלא יספרו לי שהם לא יודעים מי יורה במרגמות''' (Феликс Фриш, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-700009,00.html Пусть вам не рассказывают, что они не знают, кто ведёт миномётный огонь]», Ynet (25.4.01)) — интервью с Бени Ганцем в период исполнения должности командира дивизии. {{ref-he}}</ref>։ «Ինտիֆադա Ալ-Աքսա»-ի մեկնարկի ժամանակ ղեկավարել է դիվիզիան<ref>Последние месяцы пребывания Ганца в должности были омрачены событиями начала «[[Интифада Аль-Аксы|Интифады Аль-Аксы]]», помимо прочего беспорядками вокруг охраняемого израильскими силами участка Могилы Иосифа в палестинском городе [[Наблус]]е 1 октября 2000 года, в ходе которых израильский полицейский Мидхат Юсеф, защищавший участок, скончался вследствие неоказания своевременной медицинской помощи из-за нежелания вводить израильские войска в город в надежде, что ситуация будет разрешена с помощью сил палестинской полиции. Несмотря на то, что директива не вводить войска в Наблус исходила от высшего командования и политического эшелона, семья Юсефа не простила Ганцу его участия в событиях. См. ג'קי חורי '''משפחתו של מדחת יוסף: נעתור לבג"ץ נגד מינוי בני גנץ לרמטכ"ל''' הארץ, 5.2.11 (Амос Харъэль, «[http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1213502.html Семья Мидхата Юсефа: „Мы обратимся в Высший суд справедливости с петицией против назначения Бени Ганца на пост Начальника Генштаба“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110208003053/http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1213502.html |date=2011-02-08 }}», «[[Га-Арец]]» (5.2.11)). {{ref-he}}</ref>։ [[Պատկեր:Flickr - IDF Chief of Staff visits Northern Command Following Naksa Day demonstrations (4).jpg|thumb|300px|Բենի Գանցը Իսրայելի հյուսիսային սահմանին զորքերի այցի ժամանակ]] 2001 թվականին կոչումով բարձրացվել է մինչև գեներալ-մայոր և նշանակվել Հյուսիսային կորպուսի հրամանատար։ 2002 թվականից եղել է Հյուսիսային ռազմական շրջանի հրամանատար։ 2005 թվականի հունվարին խիստ քննադատություն առաջացրեց Հորդանան գետի Արևմտյան ափին և Գազայի հատվածում հրեական վերաբնակիչների կողմից՝ հայտարարելով, որ որոշ զինծառայողների կողմից անհնազանդությունը, որն արտահայտվում է կառավարության կողմից տրված հրահանգը կատարելուց հրաժարվելով (բանակի կողմից վերահսկվող տարածքներում բնակավայրերի տարհանման համատեքստում), ավելի վտանգավոր է, քան Իսրայելի վրա հրթիռային հարձակումները<ref>שרון רופא-אופיר, אפרת וייס '''האלוף גנץ: מאבק הימין בצה"ל מסוכן יותר מרקטות החיזבאללה''' (Шарон Рофе-Офир, Эфрат Вайс, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3031223,00.html Генерал-майор Ганц: „Борьба правого лагеря с Армией обороны Израиля более опасна, чем ракеты Хизбаллы“]», Ynet (11.1.05)). {{ref-he}}</ref>։ 2005 թվականի նոյեմբերին նշանակվել է ցամաքային զորքերի հրամանատարության ղեկավար<ref>ברברה אופל-רום '''האדם שבכוח''' (Барбара Опель-Ром, «[http://mazi.idf.il/3850-5182-HE/IGF.aspx Человек в войске] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131009142717/http://mazi.idf.il/3850-5182-HE/IGF.aspx |date=2013-10-09 }}», (апрель 2007)) — интервью с Бени Ганцем в должности главы Командования [[Сухопутные войска Израиля|сухопутных войск]], на сайте Командования сухопутных войск. {{ref-he}} {{Webarchive|https://archive.is/Z6X|2012-07-10}}</ref>, իսկ 2007 թվականի դեկտեմբերին՝ ԱՄՆ-ում Իսրայելի ռազմական կցորդ։ 2009 թվականի հոկտեմբերին Գանցը նշանակվել է Իսրայելի պաշտպանության բանակի գլխավոր շտաբի պետի տեղակալ՝ փոխարինելով գեներալ-մայոր Դանա Հարելին, որը պահեստ է դուրս եկել<ref>[http://www.7kanal.com/news.php3?id=264926 Бени Ганц назначен заместителем Начальника Генштаба ЦАХАЛа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140202192639/http://www.7kanal.com/news.php3?id=264926 |date=2014-02-02 }}», 7kanal.com (10.7.09)) {{ref-ru}} ; עמוס הראל '''הושגה פשרה: האלוף בני גנץ ימונה לסגן רמטכ"ל''' הארץ, 10.7.09 (Амос Харъэль, «[http://www.haaretz.com/hasite/spages/1099283.html Достигнут компромисс: генерал-майор Бени Ганц будет назначен заместителем Начальника Генштаба] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090715094411/http://www.haaretz.com/hasite/spages/1099283.html |date=2009-07-15 }}», «[[Га-Арец]]» (10.7.09)). {{ref-he}}</ref>։ Այդ պաշտոնում համակարգել է բանակի գործունեությունը Իրանի միջուկային ծրագրի սպառնալիքի նկատմամբ<ref>חנן גרינברג '''סגן הרמטכ"ל גנץ פושט מדים: תחושת אכזבה''' (Ханан Гринберг, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3989404,00.html Заместитель Начальника Генштаба, снимая униформу: „Чувство разочарования“]»), Ynet (24.11.10). {{ref-he}}</ref>։ [[Պատկեր:Flickr - Israel Defense Forces - Chief of Staff Visits Paratrooper Exercise (3).jpg|thumb|left|300px|Բենի Գանցը «Ցանհանիմ» բրիգադի զորավարժություններին]] Իսրայելի պաշտպանության բանակի գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնի հավանական թեկնածու է ճանաչվել (ընդ որում՝ առաջատար թեկնածու, գեներալ-մայոր Յոավ Գալանտին մի փոքր զիջող) 2011 թվականի փետրվարին գլխավոր շտաբի պետ Գաբի Աշկենազիի կադենցիայի ավարտից հետո<ref>עמוס הראל '''האלוף בני גנץ מונה לתפקיד סגן הרמטכ"ל''' הארץ, 1.10.09 (Амос Харъэль, «[http://www.haaretz.co.il/hasite/pages/ShArt.jhtml?itemNo=1118233 Генерал-майор Бени Ганц назначен на должность заместителя Начальника Генштаба]», «[[Га-Арец]]» (1.10.09)) {{ref-he}} ; [http://news.walla.co.il/?w=//1660717 видеоролик] представления кандидатов на пост, 1-й канал израильского телевидения, на сайте Walla (7.4.10) {{ref-he}} ; «[https://web.archive.org/web/20100411224120/http://mnenia.zahav.ru/ArticlePage.aspx?articleID=12992 Кто есть кто в борьбе за пост солдата номер один]», News.ru.co.il (7.4.10) {{ref-ru}} ; «[http://www.zman.com/news/2010/04/07/71666.html Кто победит в генеральских бегах?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100424013404/http://www.zman.com/news/2010/04/07/71666.html |date=2010-04-24 }}», Zman.com (7.4.10) {{ref-ru}} ; יהושע בריינר '''הקרב על יורש תפקיד הרמטכ"ל מתחיל''' ואללה, 7.4.10 (Йехошуа Брайнер, «[http://news.walla.co.il/?w=//1660367 Борьба за пост преемника Начальника генштаба начинается]», Walla (7.4.10)). {{ref-he}} Стоит отметить, что во время [[Вторая ливанская война|Второй ливанской войны]], бросившей тень на авторитет представителей высшего командования армии в тот период, Ганц исполнял должность командира Командования [[Сухопутные войска Израиля|сухопутных войск]], ответственного более за укомплектование частей и наращивание боевой мощи сухопутных войск, нежели чем за оперативное командование войсками на фронте. В этом смысле Ганцу, хоть и не избежавшему критики (будучи членом Генштаба армии в период войны и Командующим Северным военным округом до войны), не вменялась прямая ответственность за неудачи войны. См. עמוס הראל '''בעקבות מינוי בני גנץ לסגן הרמטכ"ל, האלוף יואב גלנט שוקל את צעדיו''' הארץ, 12.7.09 (Амос Харъэль, «[http://www.haaretz.com/hasite/spages/1099500.html Вследствие назначения Бени Ганца заместителем Начальника Генштаба генерал-майор Йоав Галант обдумывает дальнейшие шаги] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090715071757/http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1099500.html |date=2009-07-15 }}», «[[Га-Арец]]» (12.7.09)) {{ref-he}} ; יהושע בריינר '''סגן הרמטכ"ל הבא: בני גנץ''' ואללה, 10.7.09 (Йехошуа Брайнер, «[http://news.walla.co.il/?w=//1517769 Следующий заместитель Начальника Генштаба: Бени Ганц]», Walla (10.7.09)) {{ref-he}} ; Эфраим Ганор, «[https://web.archive.org/web/20070616122549/http://mnenia.zahav.ru/ArticlePage.aspx?articleID=1558 Первый пошел…]», на сайте «Zahav.ru» (21.1.07) {{ref-ru}} ; «[http://txt.newsru.co.il/israel/21jan2007/general_staff.html Перец спешит назначить нового начальника генштаба ЦАХАЛа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200318081125/http://txt.newsru.co.il/israel/21jan2007/general_staff.html |date=2020-03-18 }}», на сайте «Newsru.co.il» (21.1.07). {{ref-ru}}</ref>։ 2010 թվականի օգոստոսի 22-ին անվտանգության նախարար Էհուդ Բարաքը կառավարության հաստատմանը ներկայացրեց գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնում Գալանտին նշանակելու հանձնարարականը<ref>[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/10/08/2201.htm Сообщение] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100823223644/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/10/08/2201.htm |date=2010-08-23 }}, на официальном сайте Армии обороны Израиля {{ref-he}} ;רוני סופר וחנן גרינברג '''ברק לשרים: בחרתי ביואב גלנט לרמטכ"ל הבא''' (Рони Софер и Ханан Гринберг, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3941495,00.htm Барак министрам: „Я избрал Галанта на пост следующего Начальника Генштаба“]»), Ynet (22.8.10). {{ref-he}}</ref>։ Հաղորդվում էր, որ տվյալ որոշման կապակցությամբ Գանցը կնախընտրի շուտով պաշտոնաթող լինել բանակից<ref>חנן גרינברג '''המטכ"ל של גלנט: שינויים מקצה לקצה''' (Ханан Гринберг, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3941858,00.html Генштаб Галанта: перемены от края до края]»), Ynet (22.8.10). {{ref-he}}</ref>։ Գանցը մինչև 2010 թվականի նոյեմբերի 25-ը կատարում Էր Գլխավոր շտաբի պետի տեղակալի պաշտոնը, իսկ այնուհետև արձակուրդ էր գնացել բանակից դուրս գալու նախօրեին<ref>[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/10/11/2506.htm Сообщение] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110205041626/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/10/11/2506.htm |date=2011-02-05 }} о вступлении генерал-майора [[Наве, Яир|Яира Наве]] на пост заместителя Начальника Генштаба, на сайте Армии обороны Израиля (25.11.10). {{ref-he}} См. такжеחנן גרינברג '''סגן הרמטכ"ל גנץ פושט מדים: תחושת אכזבה''' (Ханан Гринберг, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3989404,00.html Заместитель Начальника Генштаба, снимая униформу: „Чувство разочарования“]»), Ynet (24.11.10) {{ref-he}} ; עמוס הראל '''האלוף גנץ: אני מרוצה מיכולת ישראל כלפי איראן; אנחנו נמצאים במקום טוב — ונהיה במקום טוב יותר''' הארץ, 31.12.10 (Амос Харъэль, «[http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1206980.html Генерал-майор Ганц: Я доволен израильскими способностями для противостояния Ирану; мы находимся в хорошей ситуации, а будет ещё лучше] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110103020810/http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1206980.html |date=2011-01-03 }}», «[[Га-Арец]]» (31.12.10)) — интервью с Бени Ганцем по окончании должности заместителя Начальника Генштаба {{ref-he}} ; יוני שנפלד ונועה הורוויץ '''מסיבת גנץ''' במחנה, 6.1.11 (Йони Шенфельд и Ноа Хоровиц, «[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/bamahana/2011/01/0111.htm Вечеринка Ганца] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110115043945/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/bamahana/2011/01/0111.htm |date=2011-01-15 }}», «[[Ба-махане]]» (6.1.11)) — интервью с Бени Ганцем по окончании должности заместителя Начальника Генштаба. {{ref-he}}</ref>։ Սակայն գեներալ-մայոր Յոավ Գալանտի՝ Գանցի Գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնում նշանակումը չեղարկելու որոշման հետևանքով հայտարարվել է պաշտոնի առաջատար թեկնածու<ref>חנן גרינברג '''האלוף בני גנץ ימונה לרמטכ"ל ה-20 של צה"ל''' (Ханан Гринберг, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-4024141,00.html Генерал-майор Бени Ганц будет назначен 20-м Начальником Генштаба Армии обороны Израиля]»), Ynet (5.2.11) {{ref-he}} ;עמוס הראל '''רה"מ שוקל להציג ביום א' את המועמד לרמטכ"ל; מסתמנת המלצה על בני גנץ''' הארץ, 4.2.11 (Амос Харъэль, «[http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1213421.html Премьер-министр взвешивает возможность представить в воскресенье кандидатуру на пост Начальника Генштаба; намечается рекомендация о кандидатуре Бени Ганца] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110205200919/http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1213421.html |date=2011-02-05 }}», «[[Га-Арец]]» (4.2.11)) {{ref-he}} ; אלון בן דוד וצ'יקו מנשה '''שר הביטחון יודיע: המועמד שלי לרמטכ"ל — האלוף בני גנץ''' נענע 10, 4.2.11 (Алон Бен Давид и Чико Менаше, «[http://news.nana10.co.il/Article/?ArticleID=778134 Министр безопасности сообщит: „Мой кандидат на пост Начальника Генштаба — генерал-майор Бени Ганц“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170719141723/http://news.nana10.co.il/Article/?ArticleID=778134 |date=2017-07-19 }}», «Нана-10» (4.2.11)). {{ref-he}}</ref>։ Գանցի թեկնածությունը հավանության է արժանացել պետական ծառայությունում բարձրաստիճան նշանակումների հաստատման հանձնաժողովի կողմից<ref>אטילה שומפלבי '''גנץ אושר בטירקל: למרות הפגמים — רמטכ"ל ראוי''' (Аттила Шомфалви, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-4026471,00.html Ганц одобрен комиссией Тиркеля: „Несмотря на упущения, достойный кандидат“]»), Ynet (10.2.11). {{ref-he}}</ref> և հաստատվել է կառավարության կողմից 2011 թվականի փետրվարի 13-ին<ref>«[http://news.israelinfo.ru/tribune/36133 Бени Ганц стал 20-м начальником генштаба]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}», israelinfo.ru (13.2.11) {{ref-ru}} ; אטילה שומפלבי '''איתן הטיח בברק: יצאת לא ראוי במינוי הרמטכ"ל''' (Аттила Шомфалви, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-4027763,00.html Эйтан обвинил Барака: „Ты поступил недостойно в процессе назначения Начальника Генштаба“]»), Ynet (13.2.11). {{ref-he}}</ref>։ Փետրվարի 14-ին Գանցին շնորհվել է գեներալ-լեյտենանտի կոչում, և նա ստանձնել Է Գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնը՝ փոխարինելով գեներալ-լեյտենանտ Գաբի Աշքենազիին<ref>[http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/2011/02/1401.htm Сообщение] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120420015809/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/2011/02/1401.htm |date=2012-04-20 }} о вступлении на пост, на сайте Армии обороны Израиля (14.2.10) {{ref-he}} (также [http://dover.idf.il/IDF/English/News/today/2011/02/1401.htm по-английски] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120329121902/http://dover.idf.il/IDF/English/News/today/2011/02/1401.htm |date=2012-03-29 }}) ; [http://dover.idf.il/IDF/announcements/2011/02/1402.htm речь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110402004844/http://dover.idf.il/IDF/announcements/2011/02/1402.htm |date=2011-04-02 }} Ганца на церемонии вступления на пост (14.2.10) {{ref-he}} ; [http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/2011/02/1402.htm обращение] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110219080428/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/2011/02/1402.htm |date=2011-02-19 }} Ганца к военнослужащим Армии обороны Израиля при вступлении на пост (14.2.10) {{ref-he}} ; [http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/2011/02/1404.htm сообщение] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110221052845/http://dover.idf.il/IDF/News_Channels/today/2011/02/1404.htm |date=2011-02-21 }} о первом заседании Генштаба под руководством Ганца, на сайте Армии обороны Израиля (14.2.10). {{ref-he}}</ref>։ Հրաժարական է տվել 2015 թվականի փետրվարին<ref name="mfaGantz">{{cite web|title=Benjamin Gantz|url=https://mfa.gov.il/MFA/AboutIsrael/State/Personalities/Pages/Benny_Ganz.aspx|publisher=[[Իսրայելի ԱԳՆ]]|date=|lang=en}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == {{Навигация|Тема=Бени Ганц}} * [http://www.idf.il/1414-10822-he/Dover.aspx Биография], на сайте Армии обороны Израиля<ref>{{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/About/Commanders/Benny_Gantz.htm|title=Также на старом сайте Армии обороны Израиля|publisher=|description=|lang=he|accessdate=2013-08-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120626121824/http://dover.idf.il/IDF/About/Commanders/Benny_Gantz.htm|archivedate=2012-06-26}}</ref> (18.5.11) {{ref-he}} * {{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/English/News/appointments/09/07/1201.htm|title=Сообщение о назначении на пост заместителя Начальника Генштаба и биографическая справка, на сайте Армии обороны Израиля (12.7.09)|publisher=|description=|lang=en|accessdate=2013-08-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101122150153/http://dover.idf.il/IDF/English/News/appointments/09/07/1201.htm|archivedate=2010-11-22}} * חנן גרינברג ואחיקם משה דוד '''חידת גנץ: סוגר שנה ראשונה בקדנציה''' מעריב-אן-אר-ג'י, 10.2.12 (Ханан Гринберг и Ахикам Моше Давид, «[http://www.nrg.co.il/online/1/ART2/335/051.html?hp=1&cat=875 Загадка Ганца: подходит к концу первый год каденции]», «Маарив-NRG» (10.2.12)) — анализ личности и подведение итогов первого года на посту Начальника Генштаба {{ref-he}} * עמוס הראל '''גנץ: הלחץ מתחיל לשאת פירות, לא מאמין שאיראן תחליט לפתח נשק גרעיני''' הארץ, 25.4.12 (Амос Харель, «[http://www.haaretz.co.il/news/politics/1.1693741 Ганц: „Давление начинает приносить плоды; не верю, что Иран решит разрабатывать ядерное оружие“]», «[[Га-Арец]]» (25.4.12)) — интервью с Бени Ганцем {{ref-he}} * [http://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1000709534 Видеоролик с биографическим описанием] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305074815/http://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1000709534 |date=2016-03-05 }}, на сайте «[[Глобс]]» (25.12.11) {{ref-he}} * אביחי בקר '''אלוף עצבות''' הארץ, 24.4.02 (Авихай Бекер, «[http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/155561.html Генерал печали]», «[[Га-Арец]]» (24.4.02)) {{ref-he}} — биографическое описание * אמיר בוחבוט '''הרמטכ"ל גנץ: הלוחם שהפסיד וחזר מנצח''' מעריב-אן-אר-ג'י, 5.2.11 (Амир Бухбут, «[http://www.nrg.co.il/online/1/ART2/208/436.html?hp=1&cat=875 Начальник Генштаба Ганц: Боец, который проиграл и вернулся победителем]», «Маарив-NRG» (5.2.11)) — биографическое описание и краткое описание истории назначения на пост Начальника Генштаба {{ref-he}} * חנן גרינברג '''קצינים על גנץ: איש עבודה, ללא אבק כוכבים''' (Ханан Гринберг, «[http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-4024284,00.html Офицеры о Ганце: „Человек дела, без звёздной пыли“]»), Ynet (6.2.11) {{ref-he}} * [http://www.mako.co.il/tv-ilana_dayan/2011-b0b2731c7cfdc210/Article-ac5049927b83d21006.htm&Partner=facebook_embedplayer Телепередача] о Бени Ганце и интервью с ним, выпуск передачи «Увда» («Факт») 2-го канала израильского телевидения (30.12.10) {{ref-he}} * אמיר בוחבוט '''האלוף בני גנץ: האיש שכמעט היה שם''' מעריב-אן-אר-ג'י, 27.8.10 (Амир Бухбут, «[http://www.nrg.co.il/online/1/ART2/149/959.html?hp=1&cat=875 Генерал-майор Бени Ганц: Человек, который почти дошёл дотуда]», «Маарив-NRG» (27.8.10)) — биографическое описание {{ref-he}} * אמיר בוחבוט '''פרופיל: האלוץ בני גנץ צנח אל הסגנות''' מעריב-אן-אר-ג'י, 12.7.09 (Амир Бухбут, «[http://www.nrg.co.il/online/1/ART1/914/995.html#after_maavaron Профиль: генерал-майор Бени Ганц приземлился на должность заместителя]», «Маарив-NRG» (12.7.09)) — биографическое описание {{ref-he}} * אמיר בוחבוט '''זה לא יהיה טיול שנתי''' מעריב-אן-אר-ג'י, 15.12.07 (Амир Бухбут, «[http://www.nrg.co.il/online/1/ART1/671/173.html Это не будет увеселительной поездкой]», «Маарив-NRG» (15.12.07)) — интервью с Бени Ганцем по окончании должности главы Командования сухопутных войск после Второй ливанской войны {{ref-he}} * [https://www.youtube.com/watch?v=_Y-HO9wQv8g Видеоролик лекции] Бени Ганца на тему «Армия обороны Израиля во втором десятилетии XXI века», Институт исследования национальной безопасности (17.5.10) {{ref-he}} * [http://www.inn.co.il/News/News.aspx/191693 Биографическое описание], на сайте «Аруц 7» (10.7.09) {{ref-he}} * [https://web.archive.org/web/20131010073625/http://www.zanhanim.org.il/show_item.asp?levelId=43935&itemId=266&itemType=0 Биографическая справка], на сайте бригады «Цанханим» {{ref-he}} * «[http://www.mignews.com/news/photo/world/131111_182232_02196.html Генерал, который помнит, что был солдатом] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200318073316/http://mignews.com/news/photo/world/131111_182232_02196.html |date=2020-03-18 }}», [[Mignews]] (13.11.11) {{Արտաքին հղումներ}} {{Քնեսեթի 23-րդ գումարում}} [[Կատեգորիա:Թել Ավիվի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:22-րդ գումարման Քնեսեթի պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:Քնեսեթի 23-րդ գումարման պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:Հայֆայի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Իսրայելի քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Պատվո լեգեոնի շքանշանի կոմանդորներ]] aduxus7dn6q1gwsv1863vtr42p1qt6u 0 974540 8475886 8391118 2022-07-27T12:58:41Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր | կարգավիճակ = կոմունայի վարչական կենտրոն | հայերեն անվանում = Ռաններս | բնօրինակ անվանում = Randers | ենթարկում = | երկիր = Դանիա | պատկեր = | պատկերի նկարագրում = | զինանշան = | զինանշանի լայնություն = | զինանշանի նկարագրում = | դրոշ = | դրոշի լայնություն = | դրոշի նկարագրում = | lat_dir = N |lat_deg = 56 |lat_min = 28 |lat_sec =0 | lon_dir = E |lon_deg = 10 |lon_min = 03 |lon_sec =0 | CoordAddon = region:DK_type:city | CoordScale = | երկրի քարտեզի չափ = 300 | երկրամասի քարտեզի չափ = 300 | շրջանի քարտեզի չափ = | երկրամասի տեսակ = | երկրամաս = | երկրամասը աղյուսակում = | շրջանի տեսակ = | շրջան = Կենտրոնական Յուտլանդիա | շրջանը աղյուսակում = | համայնքի տեսակ = | համայնք = | համայնքը աղյուսակում = | երկրի քարտեզ = | երկրամասի քարտեզ = | շրջանի քարտեզ = | ներքին բաժանում = | ղեկավարի պաշտոն = քաղաքապետ | ղեկավար = Հենինգ Ենսեն Նեյհուշ | հիմնադրման թվական = մոտ 1000 թվական | տվյալ կարգավիճակում = | առաջին հիշատակում = 1086 | այլ անվանումներ = | տարածք = 800,14 | կենտրոնի բարձրություն = | կլիմա = | լեզու = | բնակչություն = 60 895 | մարդահամարի թվական = 2013 | խտություն = | ագլոմերացիա = | ազգային կազմ = | կրոնական կազմ = | տեղաբնականուն = | ժամային գոտի = +1 | DST = առկա | հեռախոսային կոդ = 8 | փոստային ինդեքս = | փոստային ինդեքսներ = 8900, 8920, 8930, 8940, 8960 | ավտոմոբիլային կոդ = | իդենտիֆիկատորի տեսակ = | թվային իդենտիֆիկատոր = | Վիքիպահեստում = | կայք = https://www.randers.dk/ }} [[Պատկեր:Randers_Town_Hall.jpg|աջից|մինի|250x250փքս]] '''Ռաններս''' ({{ՄՀԱ|'ʀɑnɐ̥s}}, {{Lang-da|Randers}}) քաղաք [[Դանիա]]յում, [[Յուտլանդիա]]յի արևելքում, Ռաններս կոմունայի վարչական կենտրոնը։ Գտնվում է [[Օրհուս]]ի արևելքում, [[Գուդենո]] գետի երկայնքին։ Բնակչությունը՝ 64,9 հազար (1972); 55 358 (1992); 55 739 (2004); 59 842 (2009): Առաջին անգամ հիշատակվում է [[1086]] թվականից, քաղաքային կանոնադրությունը հաստատվել է [[1302]] թվականին։ Միջնադարում դարձել է կարևոր առևտրային և եկեղեցական կենտրոն։ Չնայած [[17-րդ դար|XVII դարի]] հրդեհներին, միջնադարյան առևտրականների և այլ շենքերի մի քանի տներ պահպանվել են, այդ թվում՝ Ս.Մորտենի եկեղեցին (1490) և Ս. Հոգու վանքը (1510)։ Արտադրվում են՝ երկաթուղային շարժակազմերի սարքավորումներ, բոլոր եվրոպական երկաթուղային օպերատորների համար<ref>{{Cite web|url=http://dan-dryer.ru/railway-equipment/|title=Железнодорожное оборудование {{!}} DAN DRYER|accessdate=2015-09-11|archive-date=2016-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20160212022856/http://dan-dryer.ru/railway-equipment/|dead-url=yes}}</ref>, սանհանգույցների պարագաներ<ref>{{Cite web|url=http://dan-dryer.ru/products/|title=Продукция {{!}} DAN DRYER|publisher=dan-dryer.ru|accessdate=2015-09-11|archive-date=2016-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20160212113223/http://dan-dryer.ru/products/|dead-url=yes}}</ref>, տեքստիլ արդյունաբերության ապրանքներ (ձեռնոցներ), սննդամթերք (այդ թվում նաև գարեջուր, մսամթերք), գյուղատնտեսական տեխնիկա, կաթնամթերք։ == Հայտնի բնակիչները == * [[Էմիլի դը Ֆորեսթ|Էմիլի դե Ֆորեսթ]] (1993 թ.) — դանիացի երգչուհի։ * Կնուդ Դիբի (1915-2011) — ոստիկան == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * {{ВТ-ЭСБЕ|Ռանդերս}} == Հղումներ == * {{Պաշտոնական կայք|https://www.randers.dk|Ռաններսի|lang=da}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Դանիայի քաղաքներ]] [[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Վիքիտվյալների արժեքների վերաձևակերպմամբ հոդվածներ]] [[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Հոդվածներ Module:URL-ի բարդ մուտքով]] d105gs605lwcmkqitun5b8ijv7na4qo 0 976114 8476086 8275789 2022-07-27T19:13:40Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Հունգարացի դերասաններ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Կարոլի Էպերիես''' ([[հունգարերեն]]՝ '''Károly Eperjes''', {{ԱԾ}}), [[թատրոն]]ի և [[Կինոնկար|կինոյ]]ի [[Հունգարացիներ|հունգարացի]] ժամանակակից [[դերասան]]<ref>{{cite web|url=http://mek.oszk.hu/02100/02139/html/sz06/104.html|title=Eperjes Károly|publisher=Magyar színháztörténeti lexikon (Hungarian Theatre Encyclopedia)|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref>։ Արժանացել է Կոշութի անվան մրցանակի և այլ պարգևների; Ներկայումս դերակատարումներով հանդես է գալիս [[Բուդապեշտ]]ի Ժողովրդական (Ազգային) թատրոնում<ref name=ujszinhaz>{{cite web|url=http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek&list=actor&actor=352&type=actor.html|title=Károly Eperjes Biography|publisher=National Theatre official website (in Hungarian)|accessdate=հուլիսի 11, 2014|archive-date=2014-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20140709075151/http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek|dead-url=yes}}</ref>։ [[1982 թվական]]ից ի վեր՝ նկարահանվել է ավելի քան հինգ տասնյակ [[ֆիլմ]]երում։ == Հատընտիր ֆիլմագրություն == {| class="wikitable sortable" |+ Film |- ! Տարին ! Վերնագիրը ! Դերը ! class="unsortable" | Նշումներ |- | 2012 | ''[[Դուռը (կինոնկար)|Դուռը]]'' | | |- | 2011 | ''Արկած'' | | |- | 2006 | ''Հարազատներ'' | | |- | 1999 |''6:3. նորից խաղա, Տուտտի՛'' | | |- | 1992 |''Csapd le csacsi!'' | | |- | 1990 |''Բարի երեկո, պարո՛ն Վալենբերգ'' | | |- | 1989 |''Հղի հայրիկը'' |Յոսի | |-The Pregnant Papa |rowspan="2"| 1988 |''Հանուսեն'' | | |- |''Էլդորադո'' | | |- | 1985 |''Գնդապետ Ռեդլ'' | | |- | 1983 |''Կիպ թաղեր'' | | |} ==Պարգևներ== * Յոսի Մարի մրցանակ (1986)<ref name=ujszinhaz /> * [[Կոշութ Լ.|Կոշութ]]ի անվան մրցանակ (1999)<ref>{{cite web|url=http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|title=List of Kossuth Prize winners|publisher=chello.hu|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian|archive-date=2016-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20160708110553/http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|dead-url=yes}}</ref> * Բուդապեշտի պատվավոր քաղաքացու կոչում (2011)<ref>{{cite web|url=http://szinhaz.hu/szinhazi-hirek/40780-diszpolgar-lett-eperjes-es-szirtes|title=Díszpolgár lett Eperjes és Szirtes|publisher=szinhaz.hu|date=մայիսի 25, 2011|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref> * [[Հունգարիա]]յի Հանրապետության «''Վաստակի համար''» շքանշան և սպայական խաչ (2017) == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == {{commonscat}} *[https://web.archive.org/web/20041022010326/http://www.szinhaz.hu/szineszlexikon/eperjes.html Eperjes Károly] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Էպերիես, Կարոլի}} [[Կատեգորիա:Կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Հունգարիայի արվեստ]] [[Կատեգորիա:Հունգարացի դերասաններ]] bhnkp2niq08c7r2f3idjhtdcmtsqosg 8476087 8476086 2022-07-27T19:14:00Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Թատրոնի դերասաններ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Կարոլի Էպերիես''' ([[հունգարերեն]]՝ '''Károly Eperjes''', {{ԱԾ}}), [[թատրոն]]ի և [[Կինոնկար|կինոյ]]ի [[Հունգարացիներ|հունգարացի]] ժամանակակից [[դերասան]]<ref>{{cite web|url=http://mek.oszk.hu/02100/02139/html/sz06/104.html|title=Eperjes Károly|publisher=Magyar színháztörténeti lexikon (Hungarian Theatre Encyclopedia)|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref>։ Արժանացել է Կոշութի անվան մրցանակի և այլ պարգևների; Ներկայումս դերակատարումներով հանդես է գալիս [[Բուդապեշտ]]ի Ժողովրդական (Ազգային) թատրոնում<ref name=ujszinhaz>{{cite web|url=http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek&list=actor&actor=352&type=actor.html|title=Károly Eperjes Biography|publisher=National Theatre official website (in Hungarian)|accessdate=հուլիսի 11, 2014|archive-date=2014-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20140709075151/http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek|dead-url=yes}}</ref>։ [[1982 թվական]]ից ի վեր՝ նկարահանվել է ավելի քան հինգ տասնյակ [[ֆիլմ]]երում։ == Հատընտիր ֆիլմագրություն == {| class="wikitable sortable" |+ Film |- ! Տարին ! Վերնագիրը ! Դերը ! class="unsortable" | Նշումներ |- | 2012 | ''[[Դուռը (կինոնկար)|Դուռը]]'' | | |- | 2011 | ''Արկած'' | | |- | 2006 | ''Հարազատներ'' | | |- | 1999 |''6:3. նորից խաղա, Տուտտի՛'' | | |- | 1992 |''Csapd le csacsi!'' | | |- | 1990 |''Բարի երեկո, պարո՛ն Վալենբերգ'' | | |- | 1989 |''Հղի հայրիկը'' |Յոսի | |-The Pregnant Papa |rowspan="2"| 1988 |''Հանուսեն'' | | |- |''Էլդորադո'' | | |- | 1985 |''Գնդապետ Ռեդլ'' | | |- | 1983 |''Կիպ թաղեր'' | | |} ==Պարգևներ== * Յոսի Մարի մրցանակ (1986)<ref name=ujszinhaz /> * [[Կոշութ Լ.|Կոշութ]]ի անվան մրցանակ (1999)<ref>{{cite web|url=http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|title=List of Kossuth Prize winners|publisher=chello.hu|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian|archive-date=2016-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20160708110553/http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|dead-url=yes}}</ref> * Բուդապեշտի պատվավոր քաղաքացու կոչում (2011)<ref>{{cite web|url=http://szinhaz.hu/szinhazi-hirek/40780-diszpolgar-lett-eperjes-es-szirtes|title=Díszpolgár lett Eperjes és Szirtes|publisher=szinhaz.hu|date=մայիսի 25, 2011|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref> * [[Հունգարիա]]յի Հանրապետության «''Վաստակի համար''» շքանշան և սպայական խաչ (2017) == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == {{commonscat}} *[https://web.archive.org/web/20041022010326/http://www.szinhaz.hu/szineszlexikon/eperjes.html Eperjes Károly] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Էպերիես, Կարոլի}} [[Կատեգորիա:Կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Հունգարիայի արվեստ]] [[Կատեգորիա:Հունգարացի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Թատրոնի դերասաններ]] 79eccnwinpwos26c7omldvq88q5pyk9 8476088 8476087 2022-07-27T19:14:23Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Հունգարացի սցենարիստներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Կարոլի Էպերիես''' ([[հունգարերեն]]՝ '''Károly Eperjes''', {{ԱԾ}}), [[թատրոն]]ի և [[Կինոնկար|կինոյ]]ի [[Հունգարացիներ|հունգարացի]] ժամանակակից [[դերասան]]<ref>{{cite web|url=http://mek.oszk.hu/02100/02139/html/sz06/104.html|title=Eperjes Károly|publisher=Magyar színháztörténeti lexikon (Hungarian Theatre Encyclopedia)|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref>։ Արժանացել է Կոշութի անվան մրցանակի և այլ պարգևների; Ներկայումս դերակատարումներով հանդես է գալիս [[Բուդապեշտ]]ի Ժողովրդական (Ազգային) թատրոնում<ref name=ujszinhaz>{{cite web|url=http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek&list=actor&actor=352&type=actor.html|title=Károly Eperjes Biography|publisher=National Theatre official website (in Hungarian)|accessdate=հուլիսի 11, 2014|archive-date=2014-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20140709075151/http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek|dead-url=yes}}</ref>։ [[1982 թվական]]ից ի վեր՝ նկարահանվել է ավելի քան հինգ տասնյակ [[ֆիլմ]]երում։ == Հատընտիր ֆիլմագրություն == {| class="wikitable sortable" |+ Film |- ! Տարին ! Վերնագիրը ! Դերը ! class="unsortable" | Նշումներ |- | 2012 | ''[[Դուռը (կինոնկար)|Դուռը]]'' | | |- | 2011 | ''Արկած'' | | |- | 2006 | ''Հարազատներ'' | | |- | 1999 |''6:3. նորից խաղա, Տուտտի՛'' | | |- | 1992 |''Csapd le csacsi!'' | | |- | 1990 |''Բարի երեկո, պարո՛ն Վալենբերգ'' | | |- | 1989 |''Հղի հայրիկը'' |Յոսի | |-The Pregnant Papa |rowspan="2"| 1988 |''Հանուսեն'' | | |- |''Էլդորադո'' | | |- | 1985 |''Գնդապետ Ռեդլ'' | | |- | 1983 |''Կիպ թաղեր'' | | |} ==Պարգևներ== * Յոսի Մարի մրցանակ (1986)<ref name=ujszinhaz /> * [[Կոշութ Լ.|Կոշութ]]ի անվան մրցանակ (1999)<ref>{{cite web|url=http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|title=List of Kossuth Prize winners|publisher=chello.hu|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian|archive-date=2016-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20160708110553/http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|dead-url=yes}}</ref> * Բուդապեշտի պատվավոր քաղաքացու կոչում (2011)<ref>{{cite web|url=http://szinhaz.hu/szinhazi-hirek/40780-diszpolgar-lett-eperjes-es-szirtes|title=Díszpolgár lett Eperjes és Szirtes|publisher=szinhaz.hu|date=մայիսի 25, 2011|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref> * [[Հունգարիա]]յի Հանրապետության «''Վաստակի համար''» շքանշան և սպայական խաչ (2017) == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == {{commonscat}} *[https://web.archive.org/web/20041022010326/http://www.szinhaz.hu/szineszlexikon/eperjes.html Eperjes Károly] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Էպերիես, Կարոլի}} [[Կատեգորիա:Կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Հունգարիայի արվեստ]] [[Կատեգորիա:Հունգարացի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Թատրոնի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Հունգարացի սցենարիստներ]] k6b1txvambbjyzdpsrn4lqa5ezixl2y 8476091 8476088 2022-07-27T19:15:26Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Հունգարիայի քաղաքական գործիչներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Կարոլի Էպերիես''' ([[հունգարերեն]]՝ '''Károly Eperjes''', {{ԱԾ}}), [[թատրոն]]ի և [[Կինոնկար|կինոյ]]ի [[Հունգարացիներ|հունգարացի]] ժամանակակից [[դերասան]]<ref>{{cite web|url=http://mek.oszk.hu/02100/02139/html/sz06/104.html|title=Eperjes Károly|publisher=Magyar színháztörténeti lexikon (Hungarian Theatre Encyclopedia)|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref>։ Արժանացել է Կոշութի անվան մրցանակի և այլ պարգևների; Ներկայումս դերակատարումներով հանդես է գալիս [[Բուդապեշտ]]ի Ժողովրդական (Ազգային) թատրոնում<ref name=ujszinhaz>{{cite web|url=http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek&list=actor&actor=352&type=actor.html|title=Károly Eperjes Biography|publisher=National Theatre official website (in Hungarian)|accessdate=հուլիսի 11, 2014|archive-date=2014-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20140709075151/http://www.nemzetiszinhaz.hu/muveszek|dead-url=yes}}</ref>։ [[1982 թվական]]ից ի վեր՝ նկարահանվել է ավելի քան հինգ տասնյակ [[ֆիլմ]]երում։ == Հատընտիր ֆիլմագրություն == {| class="wikitable sortable" |+ Film |- ! Տարին ! Վերնագիրը ! Դերը ! class="unsortable" | Նշումներ |- | 2012 | ''[[Դուռը (կինոնկար)|Դուռը]]'' | | |- | 2011 | ''Արկած'' | | |- | 2006 | ''Հարազատներ'' | | |- | 1999 |''6:3. նորից խաղա, Տուտտի՛'' | | |- | 1992 |''Csapd le csacsi!'' | | |- | 1990 |''Բարի երեկո, պարո՛ն Վալենբերգ'' | | |- | 1989 |''Հղի հայրիկը'' |Յոսի | |-The Pregnant Papa |rowspan="2"| 1988 |''Հանուսեն'' | | |- |''Էլդորադո'' | | |- | 1985 |''Գնդապետ Ռեդլ'' | | |- | 1983 |''Կիպ թաղեր'' | | |} ==Պարգևներ== * Յոսի Մարի մրցանակ (1986)<ref name=ujszinhaz /> * [[Կոշութ Լ.|Կոշութ]]ի անվան մրցանակ (1999)<ref>{{cite web|url=http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|title=List of Kossuth Prize winners|publisher=chello.hu|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian|archive-date=2016-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20160708110553/http://members.chello.hu/szalax/kossuthdij_e.htm|dead-url=yes}}</ref> * Բուդապեշտի պատվավոր քաղաքացու կոչում (2011)<ref>{{cite web|url=http://szinhaz.hu/szinhazi-hirek/40780-diszpolgar-lett-eperjes-es-szirtes|title=Díszpolgár lett Eperjes és Szirtes|publisher=szinhaz.hu|date=մայիսի 25, 2011|accessdate=հունվարի 3, 2011|language=Hungarian}}</ref> * [[Հունգարիա]]յի Հանրապետության «''Վաստակի համար''» շքանշան և սպայական խաչ (2017) == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == {{commonscat}} *[https://web.archive.org/web/20041022010326/http://www.szinhaz.hu/szineszlexikon/eperjes.html Eperjes Károly] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Էպերիես, Կարոլի}} [[Կատեգորիա:Կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Հունգարիայի արվեստ]] [[Կատեգորիա:Հունգարացի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Թատրոնի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Հունգարացի սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:Հունգարիայի քաղաքական գործիչներ]] 9psebgxf6s9s5ht16npc9ldvp8bpkfi 4 987253 8476157 8475643 2022-07-28T01:07:37Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki {| class="wikitable sortable" |- !Խմբագրումներ!!23artashes!!Beko!!GeoO!!Lilitik22!!Samo04!!Sigma'am!!Voskanyan!!Xelgen!!ԱշբոտՏՆՂ!!ԱշոտՏՆՂ |- |Հիմնական||6938||1434||3764||208||466||156||3293||63||7548||93 |- |Պատկեր||40||13||258||0||0||2||23||0||17||0 |- |Կաղապար||22||473||347||1||11||17||10||7||182||41 |- |Կատեգորիա||760||175||419||0||312||11||17||0||0||0 |- |patrol||6||614||106||0||0||5||241||0||0||0 |- |Ընդամենը||style="background: #33f85f;"|7766||style="background: #33f85f;"|2709||style="background: #33f85f;"|4894||style="background: #33f85f;"|209||style="background: #33f85f;"|789||style="background: #33f85f;"|191||style="background: #33f85f;"|3584||style="background: #33f85f;"|70||style="background: #33f85f;"|7747||style="background: #33f85f;"|134 |} {| class="wikitable sortable" |- !Գործողություն!!23artashes!!Beko!!GeoO!!Lilitik22!!Samo04!!Sigma'am!!Voskanyan!!Xelgen!!ԱշբոտՏՆՂ!!ԱշոտՏՆՂ |- |delete||1039||174||113||4||6||58||783||35||126||5 |- |block||230||38||24||0||2||9||237||8||0||2 |- |abusefilter||0||0||0||0||0||0||0||28||0||1 |- |rights||0||0||0||0||0||0||0||0||0||0 |- |merge||0||0||0||0||0||0||0||0||0||0 |- |protect||31||2||10||0||0||4||11||1||0||0 |- |MediaWiki||3||1||0||0||0||0||1||0||0||2 |- |contentmodel||0||0||0||0||0||0||0||0||0||0 |- |Ընդամենը||style="background: #33f85f;"|1303||style="background: #33f85f;"|215||style="background: #33f85f;"|147||style="background: #ff0000;"|4||style="background: #ff0000;"|8||style="background: #33f85f;"|71||style="background: #33f85f;"|1032||style="background: #33f85f;"|72||style="background: #33f85f;"|126||style="background: #ff0000;"|10 |} ppain0phwej3rt01gjweuyqvjy3hqw7 0 996041 8476171 8186572 2022-07-28T05:08:15Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ տնտեսություն | երկիր = Բրազիլիա | պատկեր = Avenida Paulista (2481784612).jpg | պատկերի չափ = 310px | նկարագրություն = [[Սան Պաուլո]], Բրազիլիայի [[ֆինանսական կենտրոն]] | արժույթ = [[Բրազիլական ռեալ]] (BRL) | տարի = 1 հունվար – 31 դեկտեմբեր | առևտրային կազմակերպություններ = [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն|ԱՀԿ]], [[ԲՐԻԿՍ]], [[Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկա (Mercosur)|Mercosur]], [[Մեծ քսանյակ|G-20]] և այլն | group = {{plainlist| *[[Զարգացող երկրներ|Զարգացող]]<ref>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weoselco.aspx?g=2200&sg=All+countries+%2f+Emerging+market+and+developing+economies |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=29 September 2019}}</ref> *Միջին եկամուտներով տնտեսություն<ref>{{cite web |url=https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519-world-bank-country-and-lending-groups |title=World Bank Country and Lending Groups |publisher=[[World Bank]] |website=datahelpdesk.worldbank.org |access-date=29 September 2019}}</ref>}} | բնակչություն = {{increase}} 209,469,333 (2018)<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?locations=BR |title=Population, total - Brazil |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=19 October 2019}}</ref> | հնա = {{plainlist| *{{decrease}} $1.847&nbsp;տրիլիոն (անվանական ՝ 2019 թ.)<ref name="IMFWEOBR">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&pr.y=14&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CPCPIPCH&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=12 February 2020}}</ref> *{{increase}} $3.481&nbsp;տրիլիոն ([[Գնողունակության համարժեքություն]] (PPP), 2019)<ref name="2020/01">{{cite web |title=World Economic Outlook Database, April 2020 |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2020/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&pr.y=3&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223&s=NGDP_RPCH%2CPPPGDP%2CPCPIPCH%2CLUR&grp=0&a= |website=IMF.org |publisher=International Monetary Fund |accessdate=18 May 2020}}</ref>}} | հնա տեղ = {{plainlist| *[[Աշխարհի երկրներն ըստ անվանական ՀՆԱ-ի|9-րդ (անվանական, 2019 թ.)]] *[[Աշխարհի երկրներն ըստ ՀՆԱ-ի|8-րդ (PPP, 2020թ.)]]}} | հնա-ն մեկ շնչի հաշվով = {{plainlist| *{{decrease}} $8,797 (անվանական, 2019 թ.)<ref name="IMFWEOBR"/> *{{increase}} $16,462 (PPP, 2019թ.)<ref name="IMFWEOBR"/>}} | հնա-ն մեկ շնչի հաշվով տեղ = {{plainlist| *[[Աշխարհի երկրներն ըստ մեկ շնչին ընկնող անվանական ՀՆԱ-ի|72-րդ (անվանական, 2019 թ.)]] *[[Աշխարհի երկրներն ըստ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի|81-րդ (PPP, 2019թ.)]]}} | հնա-ի աճ = {{plainlist| *1.3%&nbsp;(2018) 1.1%&nbsp;(2019e) *−8.0%&nbsp;(2020f) 2.2%&nbsp;(2021f)<ref>{{cite web |title=Global Economic Prospects, June 2020 |page=86 |url=https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/33748 |website=openknowledge.worldbank.org |publisher=[[World Bank]] |accessdate=16 June 2020}}</ref>}} | սեկտորներ = {{plainlist| *[[Տնտեսության երրորդային հատված|ծառայություններ]]։ 76% *[[Տնտեսության երկրորդային հատված|արդյունաբերություն]]։ 18.5% *[[Տնտեսության առաջնային հատված|գյուղատնտեսություն]]։ 5.5% *(2016թ.)<ref name=gdp>[http://www.ibge.gov.br/english/estatistica/indicadores/pib/pib-vol-val_201504_3.shtm ''Table 3 - Cumulative Rate in the Year''] IBGE. Retrieved on 30 March 2016.</ref>}} | գնաճ = {{plainlist| *3.6% (2020թ.)<ref name="2020/01"/> *{{DecreasePositive}} 3.75% (2018թ.)<ref>{{cite web |title=Inflação oficial fecha 2018 em 3,75% |url=https://g1.globo.com/economia/noticia/2019/01/11/inflacao-oficial-fecha-2018-em-375.ghtml |website=G1 |publisher=IBGE and Central Bank of Brazil |accessdate=11 January 2019 |language=pt-br}}</ref>}} | աղքատություն = {{plainlist| *{{IncreaseNegative}} 11.18% (2018թ.)<ref>{{cite web |last1=Machado |first1=Ana P. |title=Desigualdade de renda para de cair e pobreza cresce no Brasil, diz Oxfam |url=https://exame.abril.com.br/economia/desigualdade-de-renda-para-de-cair-e-pobreza-cresce-no-brasil-diz-oxfam |publisher=EXAME |accessdate=3 July 2019 |language=Portuguese |date=26 November 2018 |archive-date=3 July 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190703001906/https://exame.abril.com.br/economia/desigualdade-de-renda-para-de-cair-e-pobreza-cresce-no-brasil-diz-oxfam/ |dead-url=yes }}</ref> *{{decreasePositive}} 19.9% 5,50 դոլարից ցածր օրվա ընթացքում(2018թ.)<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.UMIC?locations=BR&name_desc=false |title=Poverty headcount ratio at $5.50 a day (2011 PPP) (% of population) - Brazil |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=22 March 2020}}</ref>}} | ջինիի գործակից = {{IncreaseNegative}} 53.9 {{color|red|բարձր}} (2018թ.)<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=BR&name_desc=false |title=GINI index (World Bank estimate) - Brazil |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=22 March 2020}}</ref> | մզի = {{plainlist| *{{increase}} 0.761 {{color|green|բարձր}} (2018թ.)<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/en/indicators/137506 |title=Human Development Index (HDI) |publisher=HDRO (Human Development Report Office) [[Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր|United Nations Development Programme]] |website=hdr.undp.org |access-date=11 December 2019}}</ref> ([[Երկրների ցանկ ըստ մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսի|79-րդ]]) *{{decrease}} 0.574 {{color|darkorange|միջին}} IHDI (2018թ.)<ref>{{cite web |title=Inequality-adjusted HDI (IHDI) |url=http://hdr.undp.org/en/indicators/138806 |website=hdr.undp.org |publisher=[[Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր|UNDP]] |accessdate=22 May 2020}}</ref>}} | Աշխատուժ = {{plainlist| *{{increase}} 106,328,664 (2019թ.)<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SL.TLF.TOTL.IN?locations=BR&name_desc=false |title=Labor force, total - Brazil |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=18 May 2020}}</ref> *{{increase}} 54.6% զբաղվածության մակարդակը (2018թ.)<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SL.EMP.TOTL.SP.NE.ZS?locations=BR&name_desc=false |title=Employment to population ratio, 15+, total (%) (national estimate) - Brazil |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=5 October 2019}}</ref>}} | բիզնեսով զբաղվելու դյուրինության ինդեքս = {{decrease}} 124-րդ (միջին, 2020) <ref>https://www1.folha.uol.com.br/mercado/2018/10/brasil-sobe-16-posicoes-em-ranking-que-avalia-facilidade-de-fazer-negocios.shtml</ref> | աշխատուժ ըստ մասնագիտության = {{plainlist| *[[Տնտեսության առաջնային հատված|գյուղատնտեսություն]]։ 9.4% *[[Տնտեսության երկրորդային հատված|արդյունաբերություն]]։ 32.1% *[[Տնտեսության երրորդային հատված|ծառայություններ]]։ 58.5% *(2017թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/>}} | գործազրկություն = {{plainlist| *{{increaseNegative}} 14.7% (2020թ.)<ref name="2020/01"/> *{{decreasePositive}} 11.0% (2019թ. դեկտեմբեր)<ref name=Brazil_unemployment>{{cite web |title=Desemprego fica em 11,0% em dezembro, mas ainda atinge 11,6 milhões, diz IBGE|url=https://g1.globo.com/economia/noticia/2020/01/31/desemprego-fica-em-11percent-em-dezembro-diz-ibge.ghtml |publisher=G1 |accessdate=30 August 2019}}</ref>}} | հիմնական արտադրություններ = {{hlist| [[Գործվածքներ]]| [[կոշիկ]]| [[Նյութ|քիմիական նյութեր]]| [[ցեմենտ]]| [[փայտ]]| [[երկաթի հանքաքար]]| [[անագ]]| [[պողպատ]]| [[ինքնաթիռ]]| [[շարժիչային տրանսպորտային միջոցներ]] և դրանց մասեր| այլ [[մեքենա]]ներ և սարքավորումներ }} | արտահանում = $217.7&nbsp;միլիարդ (2017թ.)<ref name=mdic_stat>{{cite web|title= Brasil - Estatisticas de Comercio Exterior|url=http://www.mdic.gov.br/comercio-exterior/estatisticas-de-comercio-exterior/comex-vis/frame-brasil|accessdate=6 March 2018}}</ref> | արտահանվող ապրանքներ = ինքնաթիռ, պողպատ, մեքենաներ, տրանսպորտային միջոցներ, երկաթի հանքաքար, սոյա, կոշիկ, սուրճ, ավտոմեքենա | արտանհանման հիմնական գործընկերներ = {{plainlist| *{{դրոշ|Չինաստան}} [[Չինաստան]] 21.8% *{{դրոշ|Եվրոպական Միություն}} [[Եվրոպական Միություն]] 16% *{{դրոշ|ԱՄՆ}} [[ԱՄՆ]] 12.3% *{{դրոշ|Արգենտինա}} [[Արգենտինա]] 8% *{{դրոշ|Ճապոնիա}} [[Ճապոնիա]] 2.4% *Այլ 39%<ref name=mdic_stat/>}} | ներկրում = $150.72&nbsp;միլիարդ (2017թ.)<ref name=mdic_stat/> | ներկրվող ապրանքներ = մեքենաներ, էլեկտրական և տրանսպորտային սարքավորումներ, քիմիական արտադրանք, նավթ, ավտոմոբիլային մասեր, էլեկտրոնիկա | ներկրման հիմնական գործընկերներ = {{plainlist| *{{դրոշ|Եվրոպական Միություն}} [[Եվրոպական Միություն]] 21.2% *{{դրոշ|Չինաստան}} [[Չինաստան]] 18.1% *{{դրոշ|ԱՄՆ}} [[ԱՄՆ]] 16.5% *{{դրոշ|Արգենտինա}} [[Արգենտինա]] 6.2% *{{դրոշ|Հարավային Կորեա}} [[Հարավային Կորեա]] 3.4% *Այլ 35%<ref name=mdic_stat/>}} | current account = {{increase}} −$9.762 միլիարդ (2017թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/> | ՕՈՒՆ = {{plainlist| *{{increase}} $778.3 միլիարդ (31 դեկտեմբերի 2017 թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/> *{{increase}} Արտասահմանում։ $358.9 միլիարդ (31 դեկտեմբերի 2017 թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/>}} | համախառն արտաքին պարտք = $684.6 միլիարդ (2018թ. հունվար)<ref>{{cite web|title=Banco Central do Brasil|url=https://www.bcb.gov.br/ingles/economic/seriehistdivextbru.asp|website=BCB|accessdate=2018-03-06}}</ref> | եկամուտ = 733.7 միլիարդ (2017թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/> | ծախսեր = 756.3 միլիարդ (2017թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/br.html |title=CIA World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |website=CIA.gov |access-date=5 January 2019 |archive-date=30 May 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150530030303/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/br.html |dead-url=yes }}</ref> | պետական պարտք = {{increaseNegative}} ՀՆԱ-ի 84% -ը (2017 թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/> | բյուջեի դեֆիցիտ = −1.1% (ՀՆԱ-ից) (2017թ.)<ref name="CIA World Factbook - Brazil"/> | տնտեսական օգնություն = | արտաքին պաշարներ = $373.9 միլիարդ (2017թ.)<ref>[http://www.bcb.gov.br/sddsi/sddsi.htm Banco Central do Brasil]</ref><ref>[http://www.imf.org/external/np/sta/ir/IRProcessWeb/data/bra/eng/curbra.htm#I IMF - Brazil]</ref> | վարկային վարկանիշ = {{plainlist| *Standard & Poor's<ref>{{cite news|last1=DeFotis|first1=Dimitra|title=Blame Oil: S&P Cuts Brazil & Saudi Ratings, Affirms Dire Russia Outlook|url=http://blogs.barrons.com/emergingmarketsdaily/2016/02/17/blame-oil-sp-cuts-brazil-saudi-ratings-affirms-dire-russia-outlook/|accessdate=17 March 2016|agency=Barron's|date=17 February 2016}}</ref>: *BB (Domestic) *BB (Foreign) *BB (T&C Assessment) *Outlook: Negative *Moody's<ref>{{cite web|title=Moody's downgrades Brazil's issuer and bond ratings to Ba2 with a negative outlook|url=https://www.moodys.com/research/Moodys-downgrades-Brazils-issuer-and-bond-ratings-to-Ba2-with--PR_342928|website=Moody's|accessdate=17 March 2016}}</ref>: *Ba2 *Outlook: Negative *Fitch<ref>{{cite web|last1=Pacheco|first1=Felipe|last2=Sambo|first2=Paula|title=Brazil Gets Second Junk Rating as Fitch Cites Economic Slump|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-12-16/brazil-cut-to-junk-by-fitch-with-negative-outlook-on-rating|website=Bloomberg Business|accessdate=17 March 2016}}</ref>: *BB+ *Outlook: Negative}} | Նշում = US }} [[Պատկեր:Brazil Product Export Treemap.jpg|thumb|283px|Բրազիլիայի արտադրանքի արտահանման գրաֆիկ]] Բրազիլիան ունի [[Զարգացող երկրներ|զարգացող]] [[խառը տնտեսություն]] <ref>{{cite book |last1=Trebat |first1=Thomas J. |date=1983 |title=Brazil's State-Owned Enterprises: A Case Study of the State as Entrepreneur |url=https://archive.org/details/brazilsstateowne0000treb |url-access=registration |quote=brazil free market economy. |location= |publisher=[[Cambridge University Press]] |pages=[https://archive.org/details/brazilsstateowne0000treb/page/10 10]-15 |isbn=978-0-521-23716-1 |author-link=Thomas J. Trebat}}</ref>, որն աշխարհում [[Աշխարհի երկրներն ըստ անվանական ՀՆԱ-ի|իններորդն]] է ՝ ըստ անվանական համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ), և [[Աշխարհի երկրներն ըստ ՀՆԱ-ի|ութերորդը]] ՝ ըստ 2019 թ.-ին [[Գնողունակության համարժեքություն|գնողունակության համարժեքության]]։ Ըստ [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ)]] ՝ Բրազիլիայի 2019 թվականի անվանական ՀՆԱ-ն եղել է 6.826 տրիլիոն բրազիլական ռեալ կամ 1.868 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար։ Բրազիլիան, ըստ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի, [[Աշխարհի երկրներն ըստ մեկ շնչին ընկնող անվանական ՀՆԱ-ի|աշխարհում 73-րդ երկիրն]] է, յուրաքանչյուր բնակչի համար 8,967 ԱՄՆ դոլար արժեքով <ref name="IMFWEOBR" />։ Երկիրը գնահատվում է 20.98 տրիլիոն [[ԱՄՆ դոլար]] արժեք ունեցող [[բնական ռեսուրսներ]]ով, որոնք ներառում են հսկայական քանակությամբ [[ոսկի]], [[ուրան]], [[երկաթ]] և [[Անտառանյութեր|փայտանյութ]] <ref>{{cite web|url=http://www.investopedia.com/articles/markets-economy/090516/10-countries-most-natural-resources.asp|title=10 Countries With The Most Natural Resources|date=սեպտեմբերի 12, 2016|author=Craig Anthony|publisher=Investopedia}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,946,914,137,612,546,614,962,311,674,213,676,911,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698,672&s=NGDPD&grp=0&a=&pr.x=45&pr.y=14|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=www.imf.org|language=en-US|access-date=2018-10-12}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.capitalinvest-group.com/en/invest-in-brazil-ma-guide/|title=Why Invest in Brazil|last=|first=|date=2018-08-23|work=M&A Advisors Brazil|access-date=2018-10-12|language=en-US}}</ref>։ 2010-ի վերջին Բրազիլիայի տնտեսությունը ամենամեծն է Լատինական Ամերիկայում<ref>[https://blogs.forbes.com/kerenblankfeld/2010/12/13/is-brazils-economy-getting-too-hot/ Is Brazil’s Economy Getting Too Hot?] [[Forbes]]. Retrieved on 24 October 2011.</ref> և երկրորդը ՝ Ամերիկայում։ 2000 թվականից մինչև 2012 թվականը Բրազիլիան աշխարհի [[Տնտեսական աճ|ամենաարագ զարգացող]] խոշոր տնտեսություններից մեկն էր ՝ միջին տարեկան ՀՆԱ-ի աճի տեմպը կազմում է ավելի քան 5%։ 2012 թվականին դրա ՀՆԱ-ն գերազանցել է Միացյալ Թագավորության ցուցանիշը ՝ Բրազիլիան ժամանակավորապես դարձնելով աշխարհի վեցերորդ տնտեսությունը։ Այնուամենայնիվ, Բրազիլիայի տնտեսական աճը դանդաղեցվեց 2013թ.-ին <ref>http://america.aljazeera.com/articles/2015/8/17/despite-protests-wont-lead-to-radical-change-in-brazil.html</ref>, և երկիրը 2014 թվականին [[2014-ին Բրազիլիայի տնտեսական ճգնաժամ|մտավ անկման փուլ]]։ Տնտեսությունը սկսեց վերականգնվել 2017 թ.-ին, առաջին եռամսյակում գրանցվել է 1% աճ, որին հաջորդում է երկրորդ եռամսյակում 0.3% աճը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ և պաշտոնապես դուրս եկավ անկումից։ Բրազիլիան մնացել է «միջին եկամտի ծուղակում» և նույնպես կանգնած է բարձր [[Գործազրկություն|գործազրկության]] խնդրի առաջ<ref name=Brazil_unemployment/><ref>{{Cite news|url=https://www.weforum.org/agenda/2014/02/can-brazil-escape-middle-income-trap/|title=How can Brazil escape the middle-income trap?|last=|first=|date=2018-08-23|work=World Economic Forum|access-date=2018-10-12|language=en-US}}</ref>։ [[Համաշխարհային տնտեսական ֆորում]]ի համաձայն ՝ Բրազիլիան 2009թ.-ին [[Մրցակցություն (ընկերություններ)|մրցունակության]] վերելքի առաջատար երկիրն էր ՝ այլ երկրների շարքում ութերորդ դիրք գրավելով, առաջին անգամ հաղթահարելով [[Ռուսաստան]]ը և մասամբ փակելով [[Հնդկաստան]]ի և [[Չինաստան]]ի հետ մրցունակության բացը [[BRIC]] տնտեսությունների շարքում։ 90-ականներից ի վեր կատարված կարևոր քայլերը հարկաբյուջետային կայունության ուղղությամբ, ինչպես նաև տնտեսությունը ազատականացնելու և տնտեսությունը բացելու ուղղությամբ ձեռնարկված միջոցները զգալիորեն խթանեցին երկրի մրցունակության հիմքերը ՝ ապահովելով ավելի լավ միջավայր մասնավոր հատվածի զարգացման համար <ref name="weforum.org">[http://www.weforum.org/pdf/GCR09/Report/Part1/Chapter%201.1_The%20Global%20Competitiveness%20Index%202009-2010.pdf Global Competitiveness Report 2009-2010] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091001092614/http://www.weforum.org/pdf/GCR09/Report/Part1/Chapter%201.1_The%20Global%20Competitiveness%20Index%202009-2010.pdf |date=1 October 2009 }} World Economic Forum. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ 2020-ին [[Ֆորբս]]ը Բրազիլիան դասակարգեց ՝ որպես աշխարհի 7-րդ ամենամեծ միլիարդատերեր ունեցող երկիր <ref>{{Cite news|url=https://www.forbes.com/billionaires/ Forbes billionaires}}</ref>։ Բրազիլիան տարբեր տնտեսական կազմակերպությունների անդամ է, ինչպիսիք են [[Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկա (Mercosur)|Mercosur]]- ը, [[Հարավամերիկյան ազգերի միություն]]ը, [[G8 + 5|G8 + 5-ը]], [[Մեծ քսանյակ|G-20]]-ը, [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն|ԱՀԿ]]-ն, [[Փարիզի ակում]]բը և [[Կերնսի խումբ]]ը։ Մի գաղութից, որի նպատակը առաջնային ապրանքների (շաքարավազ, ոսկի և բամբակ) արտահանում էր, Բրազիլիան հասցրել է XX դարում ստեղծել դիվերսիֆիկացված արդյունաբերական բազա։ Պողպատե արդյունաբերությունը դրա հիմնական օրինակն է ՝ 2018 թ.-ին Բրազիլիան հանդիսանում է պողպատի 9-րդ խոշորագույն արտադրողը <ref>https://www.worldsteel.org/en/dam/jcr:dcd93336-2756-486e-aa7f-64f6be8e6b1e/2018%2520global%2520crude%2520steel%2520production.pdf</ref>, և 2018 թ.-ին 5-րդ խոշորագույն պողպատե ցանցը արտահանողը <ref>https://www.worldsteel.org/en/dam/jcr:f9359dff-9546-4d6b-bed0-996201185b12/World+Steel+in+Figures+2018.pdf</ref>։ Գերդաուն Ամերիկայի երկար պողպատի խոշորագույն արտադրողն է, որը պատկանում է 337 արդյունաբերական և առևտրային միավորի և ավելի քան 45,000 աշխատակիցների 14 երկրներում։ Բրազիլիան նաև օդանավերի շուկայում հիմնական դերակատարն է. Embraer- ը քաղաքացիական [[ինքնաթիռ]]ների երրորդ խոշորագույն արտադրողն է [[Boeing]]- ից և [[Airbus]]- ից անմիջապես հետո <ref>https://exame.com/negocios/embraer-ve-clientes-mais-dispostos-compra-avioes-554715/</ref>։ Եկամուտի անհավասարությունը Բրազիլիայում նույնպես Բրազիլիայի տնտեսության նշանակալից առանձնահատկությունն է, այն կողմը, որը հաճախակի ընդգծվում է արտերկրում <ref>{{cite web |last1=Rossi |first1=Mariana |title=Seis brasileiros concentram a mesma riqueza que a metade da população mais pobre |url=https://brasil.elpais.com/brasil/2017/09/22/politica/1506096531_079176.html |publisher=EL PAÍS Brasil |accessdate=հուլիսի 1, 2019 |date=սեպտեմբերի 25, 2017}}</ref>։ Բրազիլիայի աշխարհագրության և վիճակագրության ինստիտուտի տվյալների համաձայն ՝ 2017 թվականին ծայրահեղ աղքատությունն աճել է 11 տոկոսով, մինչդեռ կրկին ավելացել են անհավասարությունները ([[Ջինիի ինդեքս]]ը բարձրացել է 0,555-ից մինչև 0,567)։ Կառավարության որոշած Բոլսա Ֆամիլիայի շահառուների թվի նվազումը կլինի հիմնական պատճառը ՝ ըստ ուսումնասիրության <ref>https://www.brasildefato.com.br/2018/04/12/pobreza-extrema-aumenta-11-no-ultimo-ano-economistas-culpam-trabalho-informal/</ref>։ == Պատմություն == Երբ [[Պորտուգալիայի թագավորություն|պորտուգալացի]] հետախույզները հասան 16-րդ դար, ներկայիս Բրազիլիայի բնիկ ցեղերը կազմում էին մոտ 2,5 միլիոն մարդ և ապրում էին գրեթե անփոփոխ [[Քարի դար|Քարե դարից]] ի վեր։ Պորտուգալիայի [[Գաղութային Բրազիլիա|Բրազիլիայի գաղութացումից]] (1500–1822) մինչև 1930-ականների վերջը, Բրազիլիայի տնտեսությունը ապավինում էր [[Արտահանում|արտահանման]] համար առաջնային ապրանքների արտադրությանը։ [[Պորտուգալական կայսրություն|Պորտուգալիայի կայսրությունում]] Բրազիլիան կայսերական [[Առևտուր|առևտրային]] քաղաքականությանը հասած գաղութ էր, որն ուներ տնտեսական մեծ արտադրության երեք հիմնական ցիկլ ՝ շաքար, ոսկի և 19-րդ դարի սկզբից ՝ սուրճ։ Բրազիլիայի տնտեսությունը մեծապես կախված էր աֆրիկացի [[Ստրկություն|ստրուկների աշխատանքից]] մինչև 19-րդ դարի վերջ (ընդհանուր առմամբ ներմուծված աֆրիկացի ստրուկների մոտ 3 միլիոն մարդ)։ Այդ ժամանակաշրջանում Բրազիլիան նաև գաղութն էր ՝ ամենամեծ թվով եվրոպական բնակիչներով, որոնց մեծ մասը պորտուգալացիներ էին (ներառյալ ազորացիներն ու մադեյրանները), բայց նաև որոշ հոլանդացիներ (տե՛ս հոլանդական Բրազիլիա), իսպանացիներ, անգլիացիներ, ֆրանսիացիներ, գերմանացիներ, ֆլամանդական, դանիացի, շոտլանդական և Սեֆարդային հրեաներ։ Այնուհետև Բրազիլիան անցավ տնտեսական և ժողովրդագրական ուժեղ աճի շրջան, որն ուղեկցվեց Եվրոպայից զանգվածային ներգաղթով, հիմնականում [[Պորտուգալիա]]յից (ներառյալ Ազորներն ու Մադեյրա), [[Իտալիա]]յից, [[Իսպանիա]]յից, [[Գերմանիա]]յից, [[Լեհաստան]]ից, [[Ուկրաինա]]յից, [[Շվեյցարիա]]յից, [[Ավստրիա]]յից և [[Ռուսաստան]]ից։ Փոքր թվով ներգաղթյալներ նույնպես եկել էին [[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդներից]], [[Ֆրանսիա]]յից, [[Ֆինլանդիա]]յից, [[Իսլանդիա]]յից և [[Սկանդինավյան երկրներ]]ից, [[Լիտվա]]յից, [[Բելգիա]]յից, [[Բուլղարիա]]յից, [[Հունգարիա]]յից, [[Հունաստան]]ից, [[Լատվիա]]յից, [[Անգլիա]]յից, [[Իռլանդիա]]յից, [[Շոտլանդիա]]յից, [[Խորվաթիա]]յից, [[Չեխիա]]յից, [[Մալթա]]յից, [[Հյուսիսային Մակեդոնիա]]յից և [[Լյուքսեմբուրգ]]ից, Մերձավոր Արևելքից (հիմնականում ՝ [[Լիբանան]]ից, [[Սիրիա]]յից և [[Հայաստան]]ից), [[Ճապոնիա]]յից, [[ԱՄՆ|ԱՄՆ-ից]] և [[Հարավային Աֆրիկա]]յից, մինչև 1930-ական թվականները։ Նոր աշխարհում, [[Միացյալ Նահանգներ]]ը, [[Արգենտինա]]ն, [[Բրազիլիա]]ն, [[Կանադա]]ն, [[Ավստրալիա]]ն, [[Ուրուգվայ]]ը, [[Նոր Զելանդիա]]ն, [[Չիլի]]ն, [[Մեքսիկա]]ն, [[Կուբա]]ն, [[Վենեսուելա]]ն, [[Պարագվայ]]ը, [[Պուերտո Ռիկո]]ն և [[Պերու]]ն (նվազման կարգով) այն երկրներն էին, որոնք ստացան ներգաղթողների մեծ մասը։ Բրազիլիայի դեպքում վիճակագրությունը ցույց տվեց, որ 1882-1934 թվականների ընթացքում երկրից է արտագաղթել 4,5 միլիոն մարդ։ 2007 թվականին, ավելի քան 209 միլիոն բնակչությամբ և առատ բնական ռեսուրսներով, Բրազիլիան աշխարհի տասը խոշորագույն շուկաներից մեկն էր ՝ արտադրելով տասնյակ միլիոնավոր տոննա պողպատ, 26 միլիոն տոննա ցեմենտ, 3,5 միլիոն հեռուստացույց և 3 միլիոն սառնարաններ։ Բացի այդ, տարեկան մոտ 70 միլիոն խորանարդ մետր նավթ վերամշակվում էր վառելիքների, քսուկների, պրոպանի գազի և հարյուրավոր նավթաքիմիական նյութերի լայն տեսականի <ref name=":0" /><ref>{{Cite news|url=https://countryeconomy.com/demography/population/brazil|title=Brazil - Population 2017|work=countryeconomy.com|access-date=2018-10-12|language=en}}</ref>։ Բրազիլիան ունի առնվազն 161.500 կիլոմետր ասֆալտապատ ճանապարհներ, տեղադրված էլեկտրաէներգիայի ավելի քան 150 գիգավատտ <ref>http://www2.aneel.gov.br/aplicacoes/capacidadebrasil/capacidadebrasil.cfm</ref> և իրական շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն 2017-ին գերազանցել է 9,800 ԱՄՆ դոլարը <ref name=":0" /><ref>{{Cite news|url=https://knoema.com/atlas/Brazil/GDP-per-capita|title=Brazil GDP per capita, 1980-2017 - knoema.com|work=Knoema|access-date=2018-10-12|language=en-US}}</ref>։ Արդյունաբերական հատվածը կազմում է Լատինական Ամերիկայի տնտեսության արդյունաբերական արտադրության երեք հինգերորդ մասը <ref name="BG"/>։ Երկրի գիտական և տեխնոլոգիական զարգացումը ենթադրվում է, որ գրավիչ է [[օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ]]ի համար, որոնք վերջին տարիներին միջին հաշվով տարեկան կազմել են 30 միլիարդ ԱՄՆ դոլար <ref name="BG">[https://archive.is/20070615145847/http://www.brasil.gov.br/ingles/about_brazil/ About Brazil] Brazilian government. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ Գյուղատնտեսական ոլորտը, որը տեղական անունով կոչվում է ''ագրոնեգիոն'' (ագրո-բիզնես), նույնպես դինամիկ է. երկու տասնամյակների ընթացքում այս հատվածը Բրազիլիան պահել է ամենաարդյունավետ երկրներից մեկը գյուղական ոլորտին առնչվող ոլորտներում <ref name="BG"/>։ Գյուղատնտեսական ոլորտը և հանքարդյունաբերության ոլորտը նույնպես աջակցեց առևտրի ավելցուկին, որոնք թույլ տվեցին զանգվածային արժույթների գծով եկամուտների (վերադարձ) ստացում և արտաքին պարտքի մարում։ Արևմտյան տնտեսություններում անկման պատճառով Բրազիլիան հայտնվեց անկման փուլում 2010թ.-ին ՝ փորձելով դադարեցնել իրական գնահատականը <ref>[http://www.soundsandcolours.com/articles/brazil/brazils-currency-wars-a-real-problem/ Brazil's Currency Wars – A "Real" Problem] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728223809/http://www.soundsandcolours.com/articles/brazil/brazils-currency-wars-a-real-problem/ |date=2014-07-28 }} Sounds and Colours. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ [[Ասիական զարգացման բանկ]]ի և Հարկային արդարադատության ցանցի տվյալները ցույց են տալիս, որ Բրազիլիայի չօգտագործված «ստվերային» տնտեսությունը կազմում է ՀՆԱ-ի 39% -ը <ref>[http://www.businessweek.com/articles/2012-04-05/the-secret-strength-of-pakistans-economy The Secret Strength of Pakistan's Economy – Businessweek<!-- Bot generated title -->], 2017</ref>։ Բրազիլիայում ամենակարևոր կոռուպցիոն դեպքերից մեկը վերաբերում է Օդեբրեխտ ընկերությանը։ 1980-ականներից ի վեր, Օդեբրեխտը մի քանի միլիարդ դոլար է ծախսել կաշառքի տեսքով ՝ խորհրդարանականներին կաշառելու համար, որպեսզի նրանք կողմ քվեարկեն։ Քաղաքային մակարդակում Օդեբրեխտի կոռուպցիան ուղղված էր «մասնավորեցումների խթանմանը», մասնավորապես ջրի և կոյուղու կառավարման ոլորտին <ref>https://mondediplo.com/2017/10/08brazil</ref>։ == Տվյալներ == Հետևյալ աղյուսակում ներկայացված են 1980–2018 թվականների հիմնական տնտեսական ցուցանիշները։ 5% -ից ցածր գնաճը նշված է կանաչ գույնով <ref>{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=74&pr.y=17&sy=1980&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223&s=NGDP_RPCH,PPPGDP,PPPPC,PCPIPCH,LUR,GGXWDG_NGDP&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=www.imf.org|language=en-US|access-date=2018-09-14}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=45&pr.y=6&sy=1980&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223&s=NGDP_RPCH,PPPGDP,PPPPC,PCPIPCH,LUR,GGXWDG_NGDP&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=www.imf.org|access-date=2019-12-25}}</ref>։ {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Տարի !ՀՆԱ <br /><small>(միլիրադ PPP ԱՄՆ դոլար)</small> !Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ<br /><small href="Paris">(PPP ԱՄՆ դոլար)</small> !ՀՆԱ աճ<br /><small>(իրական)</small> !Գնաճ<br /><small>(տոկոսով)</small> !Գործազրկություն <br /><small>(տոկոսով)</small> !Պետական պարտք<br /><small>(ՀՆԱ-ի տոկոսով)</small> |- |1980 |567.7 |4,787 |{{Increase}}9.2 % |{{IncreaseNegative}}90.2 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1981 |{{Increase}}593.4 |{{Increase}}4,895 |{{Decrease}}−4.4 % |{{IncreaseNegative}}101.7 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1982 |{{Increase}}633.9 |{{Increase}}5,117 |{{Increase}}0.6 % |{{IncreaseNegative}}100.6 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1983 |{{Increase}}636.5 |{{Decrease}}5,029 |{{Decrease}}−3.4 % |{{IncreaseNegative}}135.0 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1984 |{{Increase}}694.1 |{{Increase}}5,369 |{{Increase}}5.3 % |{{increaseNegative}}192.1 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1985 |{{Increase}}772.9 |{{Increase}}5,856 |{{Increase}}7.9 % |{{IncreaseNegative}}226.0 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1986 |{{Increase}}847.0 |{{Increase}}6,298 |{{Increase}}7.5 % |{{IncreaseNegative}}147.1 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1987 |{{Increase}}900.9 |{{Increase}}6,563 |{{Increase}}3.6 % |{{IncreaseNegative}}228.3 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1988 |{{Increase}}934.9 |{{Increase}}6,686 |{{Increase}}0.3 % |{{IncreaseNegative}}629.1 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1989 |{{Increase}}1,002.4 |{{Increase}}7,044 |{{Increase}}3.2 % |{{IncreaseNegative}}1,430.7 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1990 |{{Decrease}}996.1 |{{Decrease}}6,795 |{{Decrease}}−4.2 % |{{IncreaseNegative}}2,947.7 % |անհասանելի |անհասանելի |- |1991 |{{Increase}}1,039.9 |{{Increase}}6,975 |{{Increase}}1.0 % |{{IncreaseNegative}}432.8 % |10.1 % |անհասանելի |- |1992 |{{Increase}}1,057.7 |{{Increase}}6,979 |{{Decrease}}−0.6 % |{{IncreaseNegative}}952.0 % |{{IncreaseNegative}}11.6 % |անհասանելի |- |1993 |{{Increase}}1,136.0 |{{Increase}}7,377 |{{Increase}}4.9 % |{{IncreaseNegative}}1,927.4 % |{{decreasePositive}}11.0 % |անհասանելի |- |1994 |{{Increase}}1,288.0 |{{Increase}}7,850 |{{Increase}}5.8 % |{{IncreaseNegative}}2,075.8 % |{{decreasePositive}}10.5 % |անհասանելի |- |1995 |{{Increase}}1,306.6 |{{Increase}}8,224 |{{Increase}}4.2 % |{{IncreaseNegative}}66.0 % |{{decreasePositive}}9.9 % |անհասանելի |- |1996 |{{Increase}}1,359.9 |{{Increase}}8,304 |{{Increase}}2.2 % |{{IncreaseNegative}}15.8 % |{{IncreaseNegative}}11.2 % |անհասանելի |- |1997 |{{Increase}}1,430.2 |{{Increase}}8,605 |{{Increase}}3.4 % |{{IncreaseNegative}}6.9 % |{{IncreaseNegative}}11.6 % |անհասանելի |- |1998 |{{Increase}}1,450.6 |{{Decrease}}8,604 |{{Increase}}0.3 % |{{Increase}}3.2 % |{{IncreaseNegative}}14.7 % |անհասանելի |- |1999 |{{Increase}}1,479.7 |{{Increase}}8,651 |{{Increase}}0.5 % |{{Increase}}4.9 % |{{Steady}}14.7 % |անհասանելի |- |2000 |{{Increase}}1,579.8 |{{Increase}}9,108 |{{Increase}}4.4 % |{{IncreaseNegative}}7.0 % |{{decreasePositive}}13.9 % |65.6 % |- |2001 |{{Increase}}1,638.1 |{{Increase}}9,313 |{{Increase}}1.4 % |{{IncreaseNegative}}6.8 % |{{decreasePositive}}12.5 % |{{IncreaseNegative}}70.1 % |- |2002 |{{Increase}}1,714.0 |{{Increase}}9,614 |{{Increase}}3.1 % |{{IncreaseNegative}}8.5 % |{{IncreaseNegative}}13.0 % |{{IncreaseNegative}}78.9 % |- |2003 |{{Increase}}1,768.2 |{{Increase}}9,789 |{{Increase}}1.1 % |{{IncreaseNegative}}14.7 % |{{IncreaseNegative}}13.7 % |{{decreasePositive}}73.9 % |- |2004 |{{Increase}}1,921.5 |{{Increase}}10,505 |{{Increase}}5.8 % |{{IncreaseNegative}}6.6 % |{{decreasePositive}}12.9 % |{{decreasePositive}}70.2 % |- |2005 |{{Increase}}2,046.7 |{{Increase}}11,055 |{{Increase}}3.2 % |{{IncreaseNegative}}6.9 % |{{decreasePositive}}11.4 % |{{decreasePositive}}68.7 % |- |2006 |{{Increase}}2,193.0 |{{Increase}}11,707 |{{Increase}}4.0 % |{{Increase}}4.2 % |{{IncreaseNegative}}11.5 % |{{decreasePositive}}65.9 % |- |2007 |{{Increase}}2,387.8 |{{Increase}}12,605 |{{Increase}}6.1 % |{{Increase}}3.6 % |{{decreasePositive}}10.9 % |{{decreasePositive}}63.8 % |- |2008 |{{Increase}}2,558.7 |{{Increase}}13,360 |{{Increase}}5.1 % |{{IncreaseNegative}}5.7 % |{{decreasePositive}}9.4 % |{{decreasePositive}}61.9 % |- |2009 |{{Increase}}2,574.8 |{{Decrease}}13,304 |{{Decrease}}−0.1 % |{{Increase}}4.9 % |{{IncreaseNegative}}9.7 % |{{IncreaseNegative}}65.0 % |- |2010 |{{Increase}}2,802.8 |{{Increase}}14,338 |{{Increase}}7.5 % |{{Increase}}5.0 % |{{decreasePositive}}8.5 % |{{decreasePositive}}63.1 % |- |2011 |{{Increase}}2,974.8 |{{Increase}}15,070 |{{Increase}}4.0 % |{{IncreaseNegative}}6.6 % |{{decreasePositive}}7.8 % |{{decreasePositive}}61.2 % |- |2012 |{{Increase}}3,088.1 |{{Increase}}15,499 |{{Increase}}1.9 % |{{IncreaseNegative}}5.4 % |{{decreasePositive}}7.4 % |{{IncreaseNegative}}62.2 % |- |2013 |{{Increase}}3,232.4 |{{Increase}}16,079 |{{Increase}}3.0 % |{{IncreaseNegative}}6.2 % |{{decreasePositive}}7.2 % |{{decreasePositive}}60.2 % |- |2014 |{{Increase}}3,307.2 |{{Increase}}16,309 |{{Increase}}0.5 % |{{IncreaseNegative}}6.3 % |{{decreasePositive}}6.8 % |{{IncreaseNegative}}62.3 % |- |2015 |{{Decrease}}3,224.3 |{{Decrease}}15,769 |{{Decrease}}−3.6 % |{{IncreaseNegative}}9.0 % |{{IncreaseNegative}}8.3 % |{{IncreaseNegative}}72.6 % |- |2016 |{{Decrease}}3,152.2 |{{Decrease}}15,295 |{{Decrease}}−3.5 % |{{IncreaseNegative}}8.7 % |{{IncreaseNegative}}11.3 % |{{IncreaseNegative}}78.4 % |- |2017 |{{Increase}}3,250.1 |{{Increase}}15,715 |{{Increase}}1.1 % |{{Increase}}3.4 % |{{IncreaseNegative}}12.8 % |{{IncreaseNegative}}84.1 % |- |2018 |{{Increase}}3,366.4 |{{Increase}}16,146 |{{Increase}}1.1 % |{{Increase}}3.7 % |{{decreasePositive}}12.2 % |{{IncreaseNegative}}87.9 % |} == Բաղադրիչներ == Ծառայությունների ոլորտը [[Համախառն ներքին արդյունք]]ի (ՀՆԱ) ամենամեծ բաղադրիչն է `67.0 տոկոս, այնուհետև արդյունաբերական հատվածն է` 27,5 տոկոս։ Գյուղատնտեսությունը ներկայացնում է ՀՆԱ-ի 5,5 տոկոսը (2011 թ.) <ref>{{Cite web |url=http://www.worlddiplomacy.org/Countries/Brazil/InfoBra.html |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2020-07-12 |archive-date=2014-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140808034934/http://www.worlddiplomacy.org/Countries/Brazil/InfoBra.html |dead-url=yes }}</ref>: Բրազիլիայի աշխատուժը գնահատվում է 100,77 միլիոն, որից 10 տոկոսը զբաղեցնում է գյուղատնտեսությունը, 19 տոկոսը ՝ արդյունաբերության ոլորտը և 71 տոկոսը ՝ սպասարկման ոլորտը։ === Գյուղատնտեսության ոլորտ === {| width="25%" style="toc: 25em; font-size: 85%; lucida grande, sans-serif; text-align: left;" class="infobox" |- !align="center" bgcolor="lightblue" colspan="3"|Գյուղատնտեսական արտադրանք |- |- | colspan="3" style="text-align:center;" | [[Պատկեր:Arroz 097.jpg|200px]] |- | colspan="3" style="text-align:center" | ''Կոմբայնի բերքահավաք պլանտացիայում'' |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"| Հիմնական արտադրանք | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| սուրճ, սոյա, ցորեն, բրինձ, եգիպտացորեն, շաքար, կակաո, ցիտրուս, տավարի միս |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"| Աշխատուժ | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| Ընդհանուր աշխատուժի 15,7% -ը |- !align="left" valign="top"|Ոլորտի ՀՆԱ-ն |valign="top"| Ընդհանուր ՀՆԱ-ի 5,9% -ը |- | align="center" bgcolor="lightblue" colspan="2"| |} [[Պատկեր:Brasil economia.jpg|thumb|left|300px|Տնտեսական գործունեությունը Բրազիլիայում (1977):]] Ագրոբիզնեսը նպաստում է Բրազիլիայի [[Առևտրի հաշվեկշիռ|առևտրի հաշվեկշռին]] ՝ չնայած առևտրի խոչընդոտներին և զարգացած երկրների կողմից որդեգրած սուբսիդավորման քաղաքականությանը <ref name = "BGA"/>։ Հիսունհինգ տարի տևողությամբ ժամանակահատվածում (1950 - 2005), Բրազիլիայի բնակչությունը աճեց 51 միլիոնից հասնելով մոտ 187 միլիոն բնակչի<ref>[http://www.ibge.gov.br/english/disseminacao/online/popclock/popclock.php Popclock] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070430010335/http://www.ibge.gov.br/english/disseminacao/online/popclock/popclock.php |date=30 April 2007 }} IBGE</ref> ՝ տարեկան աճելով ավելի քան 2 տոկոսով։ Բրազիլիան ստեղծեց և ընդլայնեց [[ագրոբիզնես]]ի բարդ ոլորտը<ref name = "BGA"/>։ Այնուամենայնիվ, սրա մի մասը շրջակա միջավայրի հաշվին է, ներառյալ [[Ամազոն դաշտավայր|Ամազոնը]]։ Գյուղական արտադրողին տրված կարևորությունը տեղի է ունենում գյուղատնտեսական և անասնապահության պլանի ձևով և ընտանեկան գյուղատնտեսությանն ուղղված մեկ այլ հատուկ սուբսիդավորման ծրագրի միջոցով ՝ «Programa de Fortalecimento da Agricultura Familiar» (Pronaf), որը երաշխավորում է սարքավորումների ֆինանսավորումը և մշակում ու խրախուսում է նոր տեխնոլոգիաների կիրառումը։ Ընտանեկան գյուղատնտեսության մասով ՝ ավելի քան 800 հազար գյուղի բնակիչների աջակցում են վարկային, հետազոտական և ընդլայնման ծրագրերով։ Կանանց և երիտասարդ ֆերմերների համար առկա է հատուկ վարկային գիծ<ref name = "BGA"/>։ Մյուս կողմից ՝ Երկրի բարեփոխումների ծրագրով երկրի նպատակը պետության կողմից հատկացված տարածքներում բնակվող ավելի քան մեկ միլիոն ընտանիքի համար բնակության և աշխատանքային պայմանների ապահովումն է, մի նախաձեռնություն, որը կարող է ստեղծել երկու միլիոն [[Զբաղվածություն|աշխատատեղ]]։ Ընկերությունները, պետական քաղաքականությունը և միջազգային ընկերությունները, կառավարությունը աշխատանքներ է տանում բնակավայրերի [[ինֆրակառուցվածք|ենթակառուցվածքների]] ապահովման ուղղությամբ ՝ հետևելով դպրոցների և առողջապահական կետերի օրինակներին։ Գաղափարն այն է, որ հող մուտք գործելը պարզապես առաջին քայլն է որակյալ հողային բարեփոխումների ծրագրի իրականացման ուղղությամբ<ref name = "BGA"/>։ Ավելի քան 600,000 կմ² տարածք բաժանված է գյուղական [[Սեփականություն|սեփականության]] մոտավորապես հինգ հազար տարածքների. գյուղատնտեսական տարածք, որն այժմ ունի երեք սահման ՝ [[Կենտրոնաարևմտյան տարածաշրջան (Բրազիլիա)|Կենտրոնական-արևմտյան տարածաշրջանը]] ([[Սավաննա]]ն), [[Հյուսիսային տարածաշրջան (Բրազիլիա)|Հյուսիսային տարածաշրջանը]] (անցման շրջանը) և [[Հյուսիսարևելյան տարածաշրջան (Բրազիլիա)|Հյուսիսարևելյան տարածաշրջանը]] (կիսահայր)։ Հացահատիկային մշակաբույսերի առաջին գծում, որոնք տարեկան արտադրում են ավելի քան 110 միլիոն տոննա, [[սոյա]]նն է ՝ բերելով 50 միլիոն տոննա<ref name = "BGA"/>։ Անասնապահության ոլորտում «կանաչ եզը», որը աճեցվում է արոտավայրերում խոտի և հանքային աղերի սննդակարգով, նվաճեց շուկաներ Ասիայում, Եվրոպայում և Ամերիկայում, մասնավորապես «[[Խոզի սպունգաձև էնցեֆալոպաթիա|խելագար կովի հիվանդության]]» վախկոտ շրջանից հետո։ Բրազիլիան ունի աշխարհում խոշորագույն խոշոր եղջերավոր անասունների 198 միլիոն գլուխ<ref>[http://www.brasil.gov.br/ingles/about_brazil/indicators/ Indicators] Brazilian Government. Retrieved on 24 October 2011.</ref>, որը պատասխանատու է տարեկան ավելի քան 1 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի արտահանման համար<ref name = "BGA"/>։ Կարճ մանրաթելային փայտանյութի [[բջջանյութ]]ի արտադրության առաջատար Բրազիլիան նույնպես դրական արդյունքների է հասել փաթեթավորման ոլորտում, որում այն աշխարհում հինգերորդ խոշոր արտադրողն է։ Արտասահմանյան շուկաներում այն ապահովում է հում պահածոյացված և զտած շաքարի համաշխարհային արտահանման 25 տոկոսը. այն [[սոյա]]յի արտահանման համաշխարհային առաջատարն է և պատասխանատու է մոլորակի [[նարնջի հյութ]]ի 80 տոկոսի համար, իսկ 2003 թվականից ի վեր ունեցել է ամենաբարձր վաճառքի ցուցանիշները տավարի և հավի համար<ref name="BGA">[http://www.brasil.gov.br/ingles/about_brazil/brasil_topics/ Agriculture] Brazilian Government. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ === Արդյունաբերություն === {| width="25%" style="toc: 25em; font-size: 85%; lucida grande, sans-serif; text-align: left;" class="infobox" |- !align="center" bgcolor="lightblue" colspan="3"|Արդյունաբերական արտադրանք |- |- | colspan="2" style="text-align:center;" | [[Պատկեր:Untitled (Vibro Air) Embraer EMB-135BJ Legacy D-AVIB (5024079232).jpg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align:center" | ''Embraer Legacy 600 ինքնաթիռը `արտադրված [[Embraer]]- ի կողմից'' |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"| Հիմնական արդյունաբերություններ | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| տեքստիլ, կոշիկ, քիմիական նյութեր, ցեմենտ, փայտանյութ, երկաթ հանքաքար, անագ, պողպատ, օդանավ, ավտոտրանսպորտային միջոցներ և պահեստամասեր, այլ մեքենաներ և սարքավորումներ |- !align="left" valign="top"| Արդյունաբերական աճի տեմպը |valign="top"| −5% (2015 թ.) |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|Աշխատուժ | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| Ընդհանուր աշխատուժի 13.3% - |- !align="left" valign="top"|Ոլորտի ՀՆԱ-ն |valign="top"| Ընդհանուր ՀՆԱ-ի 22,2% -ը |- | align="center" bgcolor="lightblue" colspan="2"| |} Բրազիլիան ունի երկրորդ ամենամեծ արտադրական հատվածը Ամերիկայում։ ՀՆԱ-ի 28,5 տոկոսը բաժին է ընկնում Բրազիլիայի արդյունաբերության հետևյալ հատվածներին ՝ ավտոմեքենաներ, պողպատ և նավթաքիմիկատներ, համակարգիչներ, օդանավեր և սպառողական երկարակյացության ապրանքներ։ [[Plano Real]]-ի կողմից տրամադրված տնտեսական կայունության բարձրացմամբ՝ բրազիլական և բազմազգ բիզնեսները մեծ ներդրումներ են կատարել նոր սարքավորումների և տեխնոլոգիաների ոլորտում, որոնց մեծ մասն ձեռք է բերվել ամերիկյան ֆիրմաներից։ Բրազիլիան ունի նաև բազմազան և բարդ ծառայությունների արդյունաբերություն։ 90-ականների սկզբին բանկային հատվածը կազմում էր ՀՆԱ-ի 16 տոկոսը։ Չնայած անցնելով խոշոր հիմնանորոգման ՝ Բրազիլիայի ֆինանսական ծառայությունների արդյունաբերությունը տեղական բիզնեսին ապահովում է ապրանքների լայն տեսականիով և ներգրավում է բազմաթիվ նոր դիմորդների, այդ թվում ՝ ԱՄՆ-ի ֆինանսական ֆիրմաների։ 2008թ.-ի մայիսի 8-ին Սան Պաուլոյի ֆոնդային բորսան (Bovespa) և Սան Պաուլոյում գործող Բրազիլիայի ապրանքային և ֆյուչերսային բորսան (BM&F) միավորվեցին ՝ ստեղծելով BM&F Bovespa- ն ՝ աշխարհի խոշորագույն բորսաներից մեկը։ Բացի այդ, նախկին մենաշնորհային վերաապահովագրության ոլորտը բացվում է երրորդ կողմի ընկերությունների համար <ref>{{cite web|url=http://www1.folha.uol.com.br/folha/dinheiro/ult91u113719.shtml|title=Government breaks reinsurance monopoly, discards privatization (in Portuguese)|accessdate=ապրիլի 29, 2008}}</ref>։ 2007 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ Բրազիլիայում կար մոտ 21,304,000 լայնաշերտ գծեր։ Լայնաշերտ գծերի ավելի քան 75 տոկոսը [[թվային բաժանորդային գիծ|DSL]]- ի միջոցով էր, իսկ 10 տոկոսը `կաբելային մոդեմներով։ Գոյություն ունեցող հանքային ռեսուրսները ընդարձակ են։ Երկաթի և մանգանի խոշոր պաշարները արդյունաբերական հումքի և արտահանման շահույթի կարևոր աղբյուրն են։ Օգտագործվում են նիկելի, անագի, քրոմիտի, ուրանի, բոքսիտի, բերիլիումի, պղնձի, կապարի, վոլֆրամի, ցինկի, ոսկու և այլ հանքանյութերի պահուստներ։ Պողպատե արդյունաբերության մեջ պահանջվող բարձրորակ կոկտեյն դասի ածուխը քիչ պահանջարկ ունի։ === Ամենամեծ ընկերությունները === 2017 թ.-ին բրազիլական 20 ընկերություններ ընդգրկվեցին Forbes Global 2000 ցուցակի `[[Ֆորբս|Ֆորբս ամսագրի]] կողմից աշխարհի լավագույն 2000 հանրային ընկերությունների տարեկան վարկանիշային աղյուսակի մեջ` հիմնվելով վաճառքի, ակտիվների, շահույթի և շուկայական արժեքի համադրության վրա<ref name="fg2-2017">{{cite news | title=Forbes Global 2000: Brazil | url=https://www.forbes.com/global2000/list/#country:Brazil | date=հունիսի 5, 2017}}</ref>։ Թվարկված 20 ընկերություններն էին. {| class="wikitable" sortable" |- style="background-color:#efefef;" !Համաշխարհային վարկանիշ !! Ընկերություն !! Արդյունաբերություն !! Եկամուտ <br /> (միլիարդ դոլար) !! Շահույթ <br /> (միլիարդ դոլար) !! Ակտիվներ <br /> (միլիարդ դոլար) !! Շուկայական արժեք <br /> (միլիարդ դոլար) !! Տարածքը |-align="right" |38 || align="left" | Banco Itaú Unibanco || align="left" | Բանկային || 61.3 || 6.7 || 419.9 || 79.2 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |62 || align="left" | Banco Bradesco || align="left" | Բանկային || 70.2 || 4.3 || 362.4 || 53.5 || align="left" | [[Օզասկու]], [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |132 || align="left" | [[Banco do Brasil]] || align="left" | Բանկային || 57.3 || 2.3 || 430.6 || 29 || align="left" | [[Բրազիլիա (քաղաք)|Բրազիլիա]] |-align="right" |156 || align="left" | Vale || align="left" | Հանքարդյունաբերություն || 27.1 || 3.8 || 99.1 || 45.4 || align="left" | [[Ռիո դե Ժանեյրո]] |-align="right" |399 || align="left" | Petrobras || align="left" | Նավթ և գազ || 81.1 || - 4.3 || 247.3 || 61.3 || align="left" | [[Ռիո դե Ժանեյրո]] |-align="right" |610|| align="left" | Eletrobras || align="left" | Կոմունալ ծառայություններ || 17.4 || 0.983 || 52.4 || 7.2 || align="left" | [[Ռիո դե Ժանեյրո]] |-align="right" |791 || align="left" | Itaúsa || align="left" | Կոնգլոմերատ || 1.3 || 2.4 || 18.1 || 23 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |895 || align="left" | JBS S.A.|JBS || align="left" | Սննդի վերամշակում || 48.9 || 0.108 || 31.6 || 8.2 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |981|| align="left" | Ultrapar || align="left" | Կոնգլոմերատ || 22.2 || 0.448 || 7.4 || 12.5 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1103 || align="left" | Cielo || align="left" | Ֆինանսական ծառայություններ || 3.5 || 1.1 || 9.4 || 20.9 || align="left" | [[Բարուերի]], [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1233 || align="left" | Braskem || align="left" | Քիմիական նյութեր || 13.8 || - 0.136 || 15.9 || 7.9 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1325 || align="left" | BRF || align="left" | Սննդի վերամշակում || 9.7 || - 0.107 || 13.8 || 9.3 || align="left" | [[Իտաջայ]], [[Սանտա Կատարինա]] |-align="right" |1436 || align="left" | Sabesp || align="left" | Թափոնների վերամշակում || 4 || 0.846 || 11.6 || 7.4 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1503 || align="left" | Oi || align="left" | Հեռահաղորդակցություն || 7.5 || - 2 || 25.2 || 0.952 || align="left" | [[Ռիո դե Ժանեյրո]] |-align="right" |1515 || align="left" | Gerdau || align="left" | Երկաթ և պողպատ || 10.8 || - 0.395 || 16.8 || 1.4 || align="left" | [[Պորտու Ալեգրի]], [[Ռիու Գրանդի դու Սուլ]] |-align="right" |1545 || align="left" | Companhia Brasileira de Distribuição || align="left" | Մանրածախ || 12 || 0.139 || 13.9 || 5.9 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1572 || align="left" | CCR || align="left" | Տրանսպորտ || 2.9 || 0.429 || 7.5 || 11.5 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1597 || align="left" | Bovespa || align="left" | Ֆոնդային բորսա || 0.666 || 0.415 || 9.7 || 12.8 || align="left" | [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1735 || align="left" | CPFL Energia || align="left" | Էլեկտրականություն || 5.4 || 0.258 || 13 || 8.4 || align="left" | [[Կամպինաս]], [[Սան Պաուլո]] |-align="right" |1895 || align="left" | Kroton Educacional || align="left" | Բարձրագույն կրթություն || 1.5 || 0.535 || 5.4 || 7.1 || align="left" | [[Բելու Օրիզոնտի]], [[Մինաս Ժերայս]] |} [[Պատկեր:Energia Eolica.jpg|thumb|right|[[Վերականգնվող էներգիա]] Պարնաբայում:]] === Էներգիա === Բրազիլիայի կառավարությունը նախաձեռնել է հավակնոտ ծրագիր ՝ ներմուծվող նավթից կախվածությունը նվազեցնելու համար։ Ներմուծումը նախկինում կազմում էր երկրի նավթի պահանջների ավելի քան 70% -ը, բայց 2006–2007 թվականներին Բրազիլիան դարձավ նավթի մեջ ինքնաբավ։ Բրազիլիան [[հիդրոէլեկտրակայան]]ների աշխարհի առաջատար արտադրողներից է, որի ներկայիս հզորությունը կազմում է մոտ 260,000 մեգավատ։ Առկա հիդրոէլեկտրակայանը ապահովում է երկրի էլեկտրաէներգիայի 90% -ը։ Գործում են երկու խոշոր հիդրոէլեկտրակայաններ ՝ [[Պարանա (գետ)|Պարանա գետի]] վրա գտնվող 19.900 մեգավատ հզորությամբ [[Իտայպու]] ամբարտակը (աշխարհի ամենամեծ ամբարտակը) և [[Հյուսիսային տարածաշրջան (Բրազիլիա)|Բրազիլիայի հյուսիսում]] գտնվող [[Պարա]] քաղաքում գտնվող Tucurui ամբարտակը։ Բրազիլիայի առաջին առևտրային միջուկային ռեակտորը ՝ Angra I- ը, որը գտնվում է [[Ռիո դե Ժանեյրո]]յի մերձակայքում, գործում է ավելի քան 10 տարի։ Angra II- ի կառուցումը ավարտվել է 2002թ.-ին և գործում է նույնպես։ Angra III- ը պլանավորված երդմնակալության արարողություն ուներ, որը նախատեսված էր 2014 թ.: Կառավարությունը նախատեսում է մինչև 2020 թվականը ևս 19 ատոմակայան կառուցել։ == Տնտեսական կարգավիճակ == {| width="23%" style="toc: 25em; font-size: 85%; lucida grande, sans-serif; text-align: left;" class="infobox" |- !align="center" bgcolor="lightblue" colspan="2"|<big>Վիճակագրական աղյուսակ</big> |- !align="center" bgcolor="lightblue" colspan="2"|Գնաճ (IPCA) |- !align="left" valign="top"|2002 |valign="top"| 12.53% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2003 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 9.30% |- !align="left" valign="top"|2004 |valign="top"|7.60% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2005 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 5.69% |- !align="left" valign="top"|2006 |valign="top"| 3.14% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2007 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 4.46% |- !align="left" valign="top"|2008 |valign="top"| 5.91% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2009 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 4.31% |- !align="left" valign="top"|2010 |valign="top"| 5.90% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2011 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 6.50% |- !align="left" valign="top"|2012 |valign="top"| 5.84% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2013 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 5.91% |- !2014 !6.41% |- !2015 !10.67% |- !2016 !6.29% |- !2017 !2.95% |- !2018 !3.75% |- !align="center" valign="top" colspan="2"|<small>Աղբյուրը<ref>[http://www.ipeadata.gov.br/ Inflation] Ipea</ref>։</small> |- !align="center" bgcolor="lightblue" colspan="2"|1950–2013 թվականների ՀՆԱ-ի աճի միջին տեմպը |- !align="left" valign="top"|1950–59 |valign="top"| 7.1% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|1960–69 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 6.1% |- !align="left" valign="top"|1970–79 |valign="top"| 8.9% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|1980–89 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 3.0% |- !align="left" valign="top"|1990–99 |valign="top"| 1.7% |- ! style="background:#f0f0f0;" align="left" valign="top"|2000–09 | style="background:#f0f0f0;" valign="top"| 3.3% |- !align="left" valign="top"|2010–17 |valign="top"| 1.4% |- !align="center" valign="top" colspan="2"|<small>Աղբյուրը<ref>[http://www.ipeadata.gov.br/ Average Exchange Rate] Ipea</ref>։</small> |- |} === Կայուն աճ === Պորտուգալացի հետախույզները ժամանել են 1500 թվականին, բայց միայն 1808թ.-ին Բրազիլիան ստացավ թույլտվություն [[Պորտուգալական կայսրություն|Պորտուգալիայի գաղութային կայսրությունից]] ՝ հիմնելու իր առաջին գործարաններն ու արտադրողները։ 21-րդ դարում Բրազիլիան դարձավ աշխարհի ութերորդ խոշոր տնտեսությունը։ Սկզբնապես, դրա արտահանումը հիմնականում հում և հիմնական ապրանքներն էին ՝ շաքար, ռետին և ոսկի։ Այսօր արտահանման 84% -ը արտադրված և կիսաֆաբրիկատներ են։ Մեծ տնտեսական վերափոխման և աճի ժամանակահատվածը տեղի է ունեցել 1875-ից 1975 թվականների ընթացքում <ref>{{cite book|last1=Fagoyinbo|first1=Joseph Babatunde|title=The Armed Forces: Instrument of Peace, Strength, Development and Prosperity|publisher=Author House|isbn=9781477218440|page=209|url=https://books.google.com/books?id=tUdHBgAAQBAJ&pg=PA209|language=en}}</ref>։ Վերջին տասնամյակում ներքին արտադրությունն աճել է 32.3% -ով։ [[Ագրոբիզնես]]ը (գյուղատնտեսություն և անասնապահություն), որն աճում էր տարեկան 47% -ով կամ 3.6% -ով, ամենադինամիկ ոլորտն էր. նույնիսկ միջազգային ճգնաժամերի քայքայելուց հետո, որոնք պահանջում էին մշտական ճշգրտումներ Բրազիլիայի տնտեսության մեջ <ref>[http://www.brasil.gov.br/ingles/about_brazil/brasil_topics/economy/categoria_view Sustainable growth] Brazilian Government. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ Բրազիլիայի կառավարությունը նաև նախաձեռնել է տնտեսական զարգացման արագացված ծրագիր, որը կոչվում է Programa de Aceleração do Crescimento ՝ նպատակ խթանել աճը<ref>{{cite news|title=From crisis to crisis in Brazil|url=http://www.economist.com/node/9537065|work=The Economist|date=հուլիսի 24, 2007}}</ref>։ Միջազգային աշխարհում Բրազիլիայի թափանցիկության աստիճանը 75-րդն է ՝ ըստ «[[Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ]]ի»<ref>[http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table Transparency by country 2009] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120422020642/http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table |date=2012-04-22 }} [[Transparency International]]. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ === Վերահսկողություն և բարեփոխումներ === Տնտեսությունը հավասարակշռելու համար վերջերս ընդունված միջոցառումներից Բրազիլիան իրականացրեց բարեփոխումներ իր սոցիալական ապահովության (պետական և կենսաթոշակային) և հարկային համակարգերում։ Այս փոփոխություններն իրենց հետ բերեցին ուշագրավ լրացում. «Հարկային պատասխանատվության մասին» օրենք, որը վերահսկում է գործադիր մարմինների կողմից պետական ծախսերը դաշնային, նահանգային և քաղաքային մակարդակներում։ Միևնույն ժամանակ, ներդրումներ են կատարվել կառավարման արդյունավետության ուղղությամբ և ստեղծվել են քաղաքականություններ ՝ խրախուսելու արտահանումը, արդյունաբերությունը և առևտուրը ՝ այդպիսով ստեղծելով «հնարավորությունների պատուհաններ» տեղական և միջազգային ներդրողների և արտադրողների համար։ Այս փոփոխությունների արդյունքում, Բրազիլիան կրճատեց իր խոցելիությունը. այն չի ներմուծում իր սպառած նավթը. այն կիսով չափ կրճատել է իր ներքին պարտքը փոխարժեքի հետ կապված սերտիֆիկատների միջոցով և արտահանումն աճել է, միջին հաշվով, տարեկան 20% -ով։ Փոխարժեքը ճնշում չի գործադրում արդյունաբերական հատվածի կամ գնաճի վրա (տարեկան 4%) և զերծ է իրացվելիության ճգնաժամի հավանականությունից։ Արդյունքում, 12 տարի անց երկիրը հասել է դրական հաշվեկշռի այն հաշիվներում, որոնք չափում են արտահանումը / ներմուծումը, գումարած տոկոսագումարները, ծառայությունները և արտերկրյա վճարումները։ Այսպիսով, հարգված տնտեսագետները ասում են, որ երկիրը խորապես չի տուժի ներկայիս համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամից <ref>[http://www.brasil.gov.br/ingles/about_brazil/brasil_topics/economy/categoria_view Control and reform] Brazilian Government. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ 2017-ին [[Բրազիլիայի նախագահ|նախագահ]] Միշել Թեմերը հրաժարվեց հրապարակել այն ընկերությունների ցանկը, որոնք մեղադրվում են «ժամանակակից ստրկության» մեջ։ Ցուցակը, որը հրապարակվում էր 2003 թվականից ի վեր [[Լուիս Ինասիու Լուլա դա Սիլվա]]յի նախագահության օրվանից, նախատեսվում էր համոզել ընկերություններին վճարել իրենց տուգանքները և համապատասխանել աշխատանքային կանոնակարգերին, մի երկրում, որտեղ քաղաքական դասի կոռուպցիան ռիսկի էր ենթարկում օրենքի նկատմամբ հարգանքի իրավունքը։ Նախագահի ներկայիս հարաբերությունները «հողատերերի նախասրահի» հետ դատապարտվել են աշխատանքից ազատված [[Բրազիլիայի նախագահ|նախագահ]] [[Դիլմա Ռուսեֆ]]ի կողմից այս առիթով<ref>[https://www.humanite.fr/au-bresil-temer-protege-les-esclavagistes-633475 Au Brésil, Temer protège les esclavagistes ]</ref>։ Բրազիլիայի համար Մեծ Բրիտանիայի հետ առևտուրը կարող է նշանակել ավելի շատ ներդրումներ, ավելի որակյալ աշխատուժի հասանելիություն, բնական ռեսուրսների վաճառք, հարկերի արտահանում և բրիտանական ապրանքների և ծառայությունների մուտք։ [[Պատկեր:CentroRJ.jpg|thumb|right|[[Ռիո դե Ժանեյրո]]յի կենտրոնական բիզնես շրջան:]] === Հետևողական քաղաքականություն === Արդյունաբերական ոլորտի աջակցությունը պարզեցվել է բոլոր մակարդակներում. ակտիվ և անկախ, Կոնգրեսը և Դատական դեպարտամենտը իրականացնում են կանոնների և կանոնակարգերի գնահատում։ Տնտեսությունը խթանելու ուղղությամբ ձեռնարկված հիմնական միջոցառումներից են արտադրված արտադրանքի հարկի (IPI) մինչև 30 տոկոսի իջեցումը և ճանապարհային բեռնափոխադրումների նավատորմի 8 միլիարդ դոլարի ներդրումը ՝ դրանով իսկ բարելավելով բաշխման լոգիստիկան։ Հետագա ռեսուրսները երաշխավորում են բիզնեսի և տեղեկատվական կենտրոնների տարածումը։ Արդյունաբերության, տեխնոլոգիայի և արտաքին առևտրի քաղաքականությունը, այս ոլորտի առաջին գծում, իր հերթին, 19,5 միլիարդ դոլար է ներդնում հատուկ ոլորտներում ՝ հետևելով ծրագրային ապահովման և կիսահաղորդչային, դեղագործական և դեղագործական արտադրանքի և կապիտալ ապրանքների ոլորտների օրինակին <ref>[http://www.brasil.gov.br/ingles/about_brazil/brasil_topics/economy/categoria_view Consistent policies] Brazilian government. Retrieved on 24 October 2011.</ref>։ === Միաձուլումներ և ձեռքբերումներ === 1985-ից 2017 թվականների ընթացքում հայտարարվեց 11.563 միավորումներ և ձեռքբերումներ, որոնց ընդհանուր հայտնի արժեքը կազմում է 1,185 միլիարդ ԱՄՆ դոլար ՝ բրազիլական ֆիրմաների ներգրավմամբ <ref>{{Cite news|url=https://imaa-institute.org/m-and-a-statistics-countries/|title=M&A Statistics by Countries - Institute for Mergers, Acquisitions and Alliances (IMAA)|work=Institute for Mergers, Acquisitions and Alliances (IMAA)|access-date=2018-02-23|language=en-US}}</ref>։ 2010 թվականը արժեքի առումով նոր ռեկորդ էր ՝ 115 միլիարդ դոլար գործարքով։ Հատկանշական է, որ արժեքի առաջին 100 գործարքներում արտասահմանյան ընկերություն ձեռք բերող բրազիլական ընկերությունների միայն չորս դեպք է։ Սա արտացոլում է երկրի նկատմամբ մեծ հետաքրքրությունը ՝ ուղղակի ներդրումների տեսանկյունից։ Ահա այն ամենամեծ գործարքների ցանկը, որտեղ բրազիլական ընկերությունները ստանձնել են կա՛մ ձեռքբերողի դերը, կա՛մ թիրախը. {| class="wikitable" |'''Հայտարարված ամսաթիվը''' |'''Ձեռք բերողի անուն''' |'''Ձեռք բերողի արդյունաբերություն''' |'''Ձեռք բերող ազգ''' |'''Թիրախի անուն''' |'''Թիրախի արդյունաբերություն''' |'''Թիրախի ազգ''' |'''Գործարքի արժեքը (միլիոն ԱՄՆ դոլար)''' |- |09/01/2010 |Petrobras |Նավթ և գազ |Բրազիլիա |Brazil-Oil & Gas Blocks |Նավթ և գազ |Բրազիլիա |42,877.03 |- |02/20/2017 |Vale SA |Մետաղներ և հանքարդյունաբերություն |Բրազիլիա |Valepar SA |Մետաղներ և հանքարդյունաբերություն |Բրազիլիա |20,956.66 |- |08/11/2006 |Cia Vale do Rio Doce SA |Մետաղներ և հանքարդյունաբերություն |Բրազիլիա |Inco Ltd |Մետաղներ և հանքարդյունաբերություն |Կանադա |17,150.30 |- |02/20/2008 |BM&F |Բրոկեր |Բրազիլիա |Bovespa Holding SA |Բրոկեր |Բրազիլիա |10,309.09 |- |01/13/2000 |[[Տելեֆոնիկա|Telefónica]] SA |Հեռահաղորդակցման ծառայություններ |Իսպանիա |Telecommunicacoes de São Paulo |Հեռահաղորդակցման ծառայություններ |Բրազիլիա |10,213.31 |- |07/31/2014 |Telefónica Brasil SA |Հեռահաղորդակցման ծառայություններ |Բրազիլիա |GVT Participacoes SA |Հեռահաղորդակցման ծառայություններ |Բրազիլիա |9,823.31 |- |05/10/2010 |Telefónica SA |Հեռահաղորդակցման ծառայություններ |Իսպանիա |Brasilcel NV |Հեռահաղորդակցման ծառայություններ |Բրազիլիա |9,742.79 |- |11/03/2008 |Banco Itaú Holding Financeira |Բանկեր |Բրազիլիա |Unibanco Holdings SA |Այլ ֆինանսական կենտրոններ |Բրազիլիա |8,464.77 |- |03/03/2004 |Ambev |Սնունդ և խմիչքներ |Բրազիլիա |John Labatt Ltd |Սնունդ և խմիչքներ |Կանադա |7,758.01 |- |10/01/2010 |China Petrochemical Corporation |Նավթ և գազ |Չինաստան |Repsol YPF Brasil SA |Նավթ և գազ |Բրազիլիա |7,111.00 |- |02/07/2012 |Banestado Participacoes |Այլ ֆինանսական կենտրոններ |Բրազիլիա |Redecard SA |Համակարգիչներ և սարքեր |Բրազիլիա |6,821.71 |} === Ձեռներեցություն === 2011 թ. «Համաշխարհային ձեռնարկատիրության մոնիտորինգի» հետազոտության համաձայն ՝ Բրազիլիայում 18-ից 64 տարեկան 27 միլիոն մեծահասակ կա, ովքեր սկսել են կամ ունեն բիզնես, այսինքն ՝ բրազիլացի չորս մեծահասակներից մեկից ավելին ձեռնարկատերեր էին։ Ուսումնասիրված մյուս 54 երկրների համեմատ ՝ Բրազիլիան ձեռներեցների ընդհանուր թվով երրորդն է։ Կիրառական տնտեսական հետազոտությունների ինստիտուտը (Ipea) ՝ պետական գործակալությունը, պարզել է, որ Բրազիլիայում 37 միլիոն աշխատատեղ կապված էին 10-ից պակաս աշխատող ունեցող բիզնեսների հետ<ref>{{cite web |url=http://web.grupomaquina.com/maquinaNet/techEngine?sid=MaquinaNet&command=noticiaClippingSite&action=visualizar&idNoticia=2368106366895 |title=Archived copy |accessdate=2013-07-13 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140426232504/http://web.grupomaquina.com/maquinaNet/techEngine?sid=MaquinaNet&command=noticiaClippingSite&action=visualizar&idNoticia=2368106366895 |archivedate=ապրիլի 26, 2014 |df=dmy-all }} A spirit for entreprise, Finantial Times Online, May 8th,2013</ref>։ Չնայած նրան, որ Բրազիլիան միջազգային մակարդակով զբաղեցնում է տարածաշրջանի ամենադժվար երկրներից մեկը ՝ իր բարդ բյուրոկրատիայի պատճառով, այդուհանդերձ, առկա է առողջ թվով ձեռնարկատերեր ՝ շնորհիվ հսկայական ներքին սպառողական շուկայի և կառավարական զանազան ծրագրերի։ «Համաշխարհային ձեռնարկատիրության մոնիտորինգի» վերջին հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ բրազիլացի նոր ձեռնարկատերերի 50.4% -ը տղամարդիկ են, 33.8% -ը `35-44 տարիքային խմբում, 36.9% -ը` ավագ դպրոցը և 47.9% -ը `վաստակելով 3-6 անգամ բրազիլական նվազագույն աշխատավարձ։ Ի տարբերություն դրան, ձեռնարկատերերի 49,6% -ը կին է, միայն 7% -ը 55-64 տարիքային խմբում են, 1% -ը ունի ասպիրանտի կրթություն և 1,7% -ը վաստակում է նվազագույն աշխատավարձի 9 անգամից ավելին <ref>{{cite web |url=http://www.gemconsortium.org/docs/2645/gem-2012-global-report |title=Archived copy |accessdate=2013-07-13 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130623235936/http://www.gemconsortium.org/docs/2645/gem-2012-global-report |archivedate=հունիսի 23, 2013 |df=dmy-all }} GEM 2012 Global Report</ref>։ === Վարկային վարկանիշ === Բրազիլիայի վարկային վարկանիշը Standard & Poor's- ի (S&P) վարկանիշով իջեցվել է BBB- ի 2014թ.-ի մարտին, թիրախից ընդամենը մեկ մակարդակ ցածր <ref>[https://www.bloomberg.com/news/2014-10-27/rousseff-losing-bond-investors-as-downgrade-to-junk-looms.html Rousseff Losing Bond Investors as Downgrade to Junk Looms – Bloomberg] Bloomberg</ref>։ Այն հետագայում 2018 թվականի հունվարին S&P- ի կողմից իջեցվեց BB- մակարդակի, ինչը ներդրումների դասից ցածր է 2-ով <ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/brazil-sovereign-downgrade-idUSL1N1P628Y|title=S&P cuts Brazil credit rating as pension reform doubts grow|date=2018-01-11|work=Reuters|access-date=2020-01-06|language=en}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == *[http://www.fazenda.gov.br/ Ministry of Finance (Brazil)] *[http://www.ibge.gov.br/english/ IBGE : Brazilian Institute of Geography and Statistics] *[http://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/BRA/Year/LTST/Summary World Bank Summary Trade Statistics Brazil] *[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html Brazil profile] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |date=2015-12-22 }} at the CIA World Factbook *[http://www.worldbank.org/en/country/brazil Brazil profile] at The World Bank [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի տնտեսություն]] [[Կատեգորիա:Բրազիլիա]] [[Կատեգորիա:Բրազիլիայի ազգեր]] [[Կատեգորիա:Տնտեսություն ըստ երկրի]] [[Կատեգորիա:Տնտեսություն]] 015e4ykrqplcfnc3ioj4ym5nipq41wb 2 999668 8476081 8475584 2022-07-27T18:58:39Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:Top-importance Turkey articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!Ռուսերեն հոդված!!Հայերեն հոդված!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Anatolia]]||[[:ru:Малая Азия]]||[[Անատոլիա]]|| ||140 |- |[[:en:Ankara]]||[[:ru:Анкара]]||[[Անկարա]]|| ||224 |- |[[:en:Armenian genocide]]||[[:ru:Геноцид армян]]||[[Հայոց ցեղասպանություն]]|| ||108 |- |[[:en:Assyrian people]]||[[:ru:Ассирийцы]]||[[Ասորիներ]]|| ||84 |- |[[:en:Mustafa Kemal Atatürk]]||[[:ru:Ататюрк, Мустафа Кемаль]]||[[Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]||այո||231 |- |[[:en:Battle of Manzikert]]||[[:ru:Битва при Манцикерте]]||[[Մանազկերտի ճակատամարտ]]|| ||58 |- |[[:en:Byzantine Anatolia]]|| || || ||1 |- |[[:en:Byzantine Empire]]||[[:ru:Византия]]||[[Բյուզանդական կայսրություն]]|| ||163 |- |[[:en:Constantinople]]||[[:ru:Константинополь]]||[[Կոստանդնուպոլիս]]|| ||115 |- |[[:en:Constitution of Turkey]]||[[:ru:Конституция Турецкой Республики]]||[[Թուրքիայի սահմանադրություն]]|| ||26 |- |[[:en:Culture of Istanbul]]|| || || ||3 |- |[[:en:Culture of Turkey]]||[[:ru:Культура Турции]]||[[Թուրքիայի մշակույթ]]|| ||27 |- |[[:en:Cyprus]]||[[:ru:Республика Кипр]]||[[Կիպրոս]]|| ||300 |- |[[:en:Cyprus problem]]||[[:ru:Кипрский конфликт]]||[[Կիպրոսի հիմնախնդիր]]|| ||27 |- |[[:en:Demographics of Turkey]]||[[:ru:Население Турции]]||[[Թուրքիայի բնակչություն]]|| ||26 |- |[[:en:Economy of Turkey]]||[[:ru:Экономика Турции]]||[[Թուրքիայի տնտեսություն]]|| ||47 |- |[[:en:Education in Turkey]]||[[:ru:Образование в Турции]]|| || ||14 |- |[[:en:Environmental issues in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Fall of Constantinople]]||[[:ru:Падение Константинополя (1453)]]||[[Կոստանդնուպոլսի անկում]]|| ||72 |- |[[:en:Foreign relations of Turkey]]||[[:ru:Внешняя политика Турции]]|| || ||18 |- |[[:en:Gallipoli campaign]]||[[:ru:Дарданелльская операция]]||[[Դարդանելի օպերացիա]]|| ||73 |- |[[:en:Geography of Turkey]]||[[:ru:География Турции]]|| || ||37 |- |[[:en:Geology of Turkey]]||[[:ru:Геология Турции]]|| || ||4 |- |[[:en:Government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Health care in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:History of Anatolia]]||[[:ru:История Анатолии]]|| || ||17 |- |[[:en:History of the Republic of Turkey]]|| ||[[Թուրքիայի Հանրապետության պատմություն]]|| ||10 |- |[[:en:History of Turkey]]||[[:ru:История Турции]]||[[Թուրքիայի պատմություն]]|| ||60 |- |[[:en:Istanbul]]||[[:ru:Стамбул]]||[[Ստամբուլ]]|| ||264 |- |[[:en:İzmir]]||[[:ru:Измир]]||[[Իզմիր]]|| ||149 |- |[[:en:Judicial system of Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:Kurds]]||[[:ru:Курды]]||[[Քրդեր]]|| ||117 |- |[[:en:Mehmed VI]]||[[:ru:Мехмед VI]]||[[Մեհմեդ VI]]|| ||81 |- |[[:en:Northern Cyprus]]||[[:ru:Турецкая Республика Северного Кипра]]||[[Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն]]|| ||160 |- |[[:en:Ottoman Empire]]||[[:ru:Османская империя]]||[[Օսմանյան կայսրություն]]|| ||175 |- |[[:en:Outline of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Politics of Turkey]]|| || || ||33 |- |[[:en:Prehistory of Anatolia]]|| || || ||5 |- |[[:en:Religion in Turkey]]||[[:ru:Религия в Турции]]||[[Կրոնը Թուրքիայում]]|| ||26 |- |[[:en:Science and technology in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Seljuk Empire]]||[[:ru:Государство Сельджукидов]]||[[Սելջուկյան սուլթանություն]]|| ||72 |- |[[:en:Seljuk dynasty]]||[[:ru:Сельджукиды]]|| || ||76 |- |[[:en:Suleiman the Magnificent]]||[[:ru:Сулейман I]]||[[Սուլեյման I]]|| ||126 |- |[[:en:Sultanate of Rum]]||[[:ru:Конийский султанат]]||[[Իկոնիայի սուլթանություն]]|| ||70 |- |[[:en:List of sultans of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Список султанов Османской империи]]||[[Օսմանյան սուլթանների ցանկ]]|| ||58 |- |[[:en:Turkey]]||[[:ru:Турция]]||[[Թուրքիա]]|| ||379 |- |[[:en:Turkish language]]||[[:ru:Турецкий язык]]||[[Թուրքերեն]]|| ||221 |- |[[:en:Turkish lira]]||[[:ru:Турецкая лира]]||[[Թուրքական լիրա]]|| ||83 |- |[[:en:Turkish literature]]||[[:ru:Литература Турции]]||[[Թուրքական գրականություն]]|| ||38 |- |[[:en:Turkish people]]||[[:ru:Турки]]||[[Թուրքեր]]|| ||100 |- |[[:en:Turkish population]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish War of Independence]]||[[:ru:Война за независимость Турции]]||[[Թուրքիայի անկախության պատերազմ]]|| ||61 |} == [[:en:Category:High-importance Turkey articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!Ռուսերեն հոդված!!Հայերեն հոդված!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:3rd Corps (Turkey)]]|| || || ||4 |- |[[:en:5th Justice and Development Party Ordinary Congress]]|| || || ||1 |- |[[:en:12th Nationalist Movement Party Ordinary Congress]]|| || || ||1 |- |[[:en:57th Infantry Regiment (Ottoman Empire)]]||[[:ru:57-й пехотный полк (Османская империя)]]|| || ||5 |- |[[:en:1983 Turkish general election]]|| || || ||7 |- |[[:en:1987 Turkish general election]]|| || || ||7 |- |[[:en:1991 Turkish general election]]|| || || ||7 |- |[[:en:1999 İzmit earthquake]]||[[:ru:Измитское землетрясение]]||[[Իզմիթի երկրաշարժ]]|| ||32 |- |[[:en:2008 Turkish incursion into northern Iraq]]||[[:ru:Вторжение Турции в Ирак (2007—2008)]]||[[Թուրքիայի ներխուժումը Իրաք (2007-2008)]]|| ||15 |- |[[:en:2009 swine flu pandemic in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:2010 Turkish constitutional referendum]]||[[:ru:Референдум в Турции (2010)]]|| || ||12 |- |[[:en:2015 Ankara bombings]]||[[:ru:Теракт в Анкаре (2015)]]|| || ||36 |- |[[:en:2015 Russian Sukhoi Su-24 shootdown]]||[[:ru:Уничтожение российского Су-24 в Сирии]]||[[Սու-24 ինքնաթիռի կործանում]]||այո||48 |- |[[:en:2016 Turkish coup d'état attempt]]||[[:ru:Попытка военного переворота в Турции (2016)]]||[[Հեղաշրջման փորձ Թուրքիայում (2016)]]|| ||76 |- |[[:en:2016–present purges in Turkey]]||[[:ru:Политические чистки в Турции после военного путча 2016 года]]|| || ||18 |- |[[:en:Accession of Turkey to the European Union]]||[[:ru:Вступление Турции в Европейский союз]]||[[Թուրքիայի ԵՄ անդամակցության հարց]]|| ||21 |- |[[:en:Achaemenid Empire]]||[[:ru:Держава Ахеменидов]]||[[Աքեմենյան պետություն]]|| ||96 |- |[[:en:Aegean Sea]]||[[:ru:Эгейское море]]||[[Եգեյան ծով]]|| ||135 |- |[[:en:Air pollution in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mustafa Akıncı]]||[[:ru:Акынджи, Мустафа]]||[[Մուստաֆա Աքինջի]]|| ||35 |- |[[:en:Akkadian Empire]]||[[:ru:Аккад]]||[[Աքքադ]]|| ||78 |- |[[:en:Meral Akşener]]||[[:ru:Акшенер, Мераль]]||[[Մերալ Աքշեներ]]|| ||32 |- |[[:en:Ekrem Akurgal]]||[[:ru:Акургал, Экрем]]||[[Էքրեմ Աքուրգալ]]|| ||15 |- |[[:en:Alanya]]||[[:ru:Аланья]]||[[Ալանիա (Թուրքիա)]]||այո||78 |- |[[:en:Alexander the Great]]||[[:ru:Александр Македонский]]||[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]|| ||232 |- |[[:en:Alliance for Shared Values]]|| || || ||2 |- |[[:en:Amasya Protocol]]|| || || ||4 |- |[[:en:Anatolian beyliks]]||[[:ru:Бейлик]]|| || ||35 |- |[[:en:Anatolian peoples]]|| || || ||10 |- |[[:en:Anatolian rug]]||[[:ru:Турецкий ковёр]]|| || ||22 |- |[[:en:Ankara Agreement]]||[[:ru:Соглашение об ассоциации Турции и Европейского экономического сообщества]]|| || ||12 |- |[[:en:Ankara Province]]||[[:ru:Анкара (ил)]]||[[Անկարայի մարզ]]||այո||83 |- |[[:en:Antalya]]||[[:ru:Анталья]]||[[Անթալիա]]||այո||116 |- |[[:en:Antalya Golden Orange Film Festival]]||[[:ru:Международный антальский кинофестиваль]]||[[Անթալիայի միջազգային կինոփառատոն]]|| ||18 |- |[[:en:Antioch]]||[[:ru:Антиохия]]||[[Անտիոք]]|| ||72 |- |[[:en:Architecture of Istanbul]]|| || || ||7 |- |[[:en:Architecture of Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:Armenia–Turkey border]]|| ||[[Հայ-թուրքական սահման]]|| ||12 |- |[[:en:Armenian genocide denial]]||[[:ru:Отрицание геноцида армян]]||[[Հայոց ցեղասպանության ժխտում]]|| ||25 |- |[[:en:Armenian Kingdom of Cilicia]]||[[:ru:Киликийское армянское царство]]||[[Կիլիկիայի հայկական թագավորություն]]|| ||46 |- |[[:en:Armenians in the Ottoman Empire]]|| ||[[Արևմտյան Հայաստանն Օսմանյան կայսրության կազմում]]|| ||19 |- |[[:en:Arnaut]]||[[:ru:Арнауты]]|| || ||13 |- |[[:en:Ashik]]||[[:ru:Ашуг]]||[[Աշուղ]]|| ||30 |- |[[:en:Association for the Support of Contemporary Living]]||[[:ru:Ассоциация в поддержку современной жизни (Турция)]]|| || ||3 |- |[[:en:Military career of Mustafa Kemal Atatürk]]|| || || ||3 |- |[[:en:Atatürk's nationalism]]||[[:ru:Кемализм]]||[[Քեմալականություն]]|| ||44 |- |[[:en:Atatürk's reforms]]||[[:ru:Реформы Ататюрка]]||[[Աթաթուրքի բարեփոխումներ]]|| ||23 |- |[[:en:Baba Dağı]]||[[:ru:Мадранбаба]]|| || ||6 |- |[[:en:Baig]]|| || || ||4 |- |[[:en:Bala Turkvision Song Contest]]|| || || ||5 |- |[[:en:Banknotes of Turkey]]||[[:ru:Банкноты турецкой лиры]]|| || ||5 |- |[[:en:Barbary pirates]]||[[:ru:Берберские пираты]]|| || ||45 |- |[[:en:Battle of Dragashani]]||[[:ru:Сражение при Драгашани]]|| || ||12 |- |[[:en:Battle of Kosovo]]||[[:ru:Битва на Косовом поле (1389)]]||[[Կոսովոյի ճակատամարտ (1389)]]|| ||59 |- |[[:en:Battle of Lalas]]|| || || ||4 |- |[[:en:Beşiktaş J.K.]]||[[:ru:Бешикташ (футбольный клуб)]]||[[Բեշիկթաշ ՖԱ]]|| ||75 |- |[[:en:Beyoğlu]]||[[:ru:Бейоглу]]||[[Բեյօղլու]]|| ||49 |- |[[:en:Billboard Türkiye]]||[[:ru:Billboard Türkiye]]|| || ||7 |- |[[:en:Black Sea]]||[[:ru:Чёрное море]]||[[Սև ծով]]|| ||211 |- |[[:en:Bloody Christmas (1963)]]||[[:ru:Кровавое Рождество (1963)]]||[[1963-1964 թվականների միջհամայնքային խռովություններ]]|| ||14 |- |[[:en:Bodrum]]||[[:ru:Бодрум]]||[[Բոդրում]]|| ||81 |- |[[:en:Borsa Istanbul]]||[[:ru:Стамбульская фондовая биржа]]||[[Ստամբուլի ֆոնդային բորսա]]||այո||23 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Justinian dynasty]]|| ||[[Բյուզանդիան Հուստինիանոսների օրոք]]||այո||12 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Komnenos dynasty]]|| ||[[Բյուզանդիան Կոմնենոսների օրոք]]|| ||15 |- |[[:en:Byzantine–Ottoman wars]]||[[:ru:Византийско-османские войны]]|| || ||30 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Heraclian dynasty]]|| || || ||7 |- |[[:en:Çankaya Mansion]]||[[:ru:Дворец Чанкая]]||[[Չանքայա ամրոց]]|| ||10 |- |[[:en:Caucasus Mountains]]||[[:ru:Кавказские горы]]|| || ||107 |- |[[:en:Chios massacre]]||[[:ru:Хиосская резня]]||[[Քիոսյան կոտորած]]|| ||21 |- |[[:en:Cilician Gates]]||[[:ru:Киликийские Ворота]]||[[Կիլիկիայի դարպասներ]]|| ||31 |- |[[:en:Cinema of Turkey]]||[[:ru:Кинематограф Турции]]|| || ||23 |- |[[:en:Classical Anatolia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Climate change in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:Conspiracy theories in Turkey]]||[[:ru:Конспирологические теории в Турции]]|| || ||6 |- |[[:en:Constitutional process in Turkey]]||[[:ru:Конституционная история Турции]]||[[Թուրքիայի սահմանադրական պատմություն]]|| ||13 |- |[[:en:Çoruh]]||[[:ru:Чорох]]||[[Ճորոխ]]|| ||33 |- |[[:en:Cretan Turks]]||[[:ru:Критские мусульмане]]|| || ||10 |- |[[:en:Dardanelles Fortified Area Command]]|| || || ||3 |- |[[:en:The Day of the Siege: September Eleven 1683]]||[[:ru:Одиннадцатое сентября 1683 года]]|| || ||13 |- |[[:en:Democrat Party (Turkey, current)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Denmark–Turkey relations]]||[[:ru:Датско-турецкие отношения]]||[[Թուրք-դանիական հարաբերություններ]]|| ||8 |- |[[:en:Hrant Dink]]||[[:ru:Динк, Грант]]||[[Հրանտ Դինք]]|| ||50 |- |[[:en:Dissolution of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Распад Османской империи]]||[[Օսմանյան կայսրության տրոհում]]|| ||24 |- |[[:en:Dondurma]]||[[:ru:Дондурма]]||[[Դոնդուրմա]]|| ||36 |- |[[:en:East Thrace]]||[[:ru:Восточная Фракия]]||[[Արևելյան Թրակիա]]|| ||50 |- |[[:en:Bülent Ecevit]]||[[:ru:Эджевит, Бюлент]]||[[Բյուլենթ Էջևիթ]]|| ||64 |- |[[:en:Economic history of Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:Elections in Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:Semih Erden]]||[[:ru:Эрден, Семих]]|| || ||26 |- |[[:en:Aslı Erdoğan]]||[[:ru:Эрдоган, Аслы]]||[[Ասլը Էրդողան]]|| ||31 |- |[[:en:Recep Tayyip Erdoğan]]||[[:ru:Эрдоган, Реджеп Тайип]]||[[Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան]]|| ||166 |- |[[:en:Ergenekon (allegation)]]||[[:ru:Эргенекон (организация)]]||[[Էրգենեկոն]]|| ||23 |- |[[:en:Ergenekon trials]]|| || || ||7 |- |[[:en:Fenerbahçe S.K.]]|| || || ||27 |- |[[:en:Football in Turkey]]||[[:ru:Футбол в Турции]]|| || ||11 |- |[[:en:Fourth Crusade]]||[[:ru:Четвёртый крестовый поход]]||[[Խաչակրաց չորրորդ արշավանք]]||այո||70 |- |[[:en:Galatasaray S.K.]]||[[:ru:Галатасарай (спортивное общество)]]|| || ||36 |- |[[:en:Orhan Gencebay]]||[[:ru:Генджебай, Орхан]]||[[Օրհան Գենջեբայ]]|| ||17 |- |[[:en:Georgians in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Göbekli Tepe]]||[[:ru:Гёбекли-Тепе]]||[[Պորտասար]]|| ||67 |- |[[:en:Government of the Grand National Assembly]]||[[:ru:Правительство Великого национального собрания]]|| || ||19 |- |[[:en:Grand Bazaar, Istanbul]]||[[:ru:Большой базар]]||[[Գրանդ բազար]]||այո||41 |- |[[:en:Grand National Assembly of Turkey]]||[[:ru:Великое национальное собрание Турции]]||[[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով]]||այո||55 |- |[[:en:Greater Armenia]]|| || || ||7 |- |[[:en:Greco-Turkish War (1919–1922)]]||[[:ru:Вторая греко-турецкая война]]||[[Հույն-թուրքական պատերազմ (1919-1922)]]|| ||51 |- |[[:en:Greece–Turkey relations]]||[[:ru:Греко-турецкие отношения]]|| || ||16 |- |[[:en:Greek genocide]]||[[:ru:Геноцид греков]]||[[Հույների ցեղասպանություն]]|| ||26 |- |[[:en:Greek Muslims]]||[[:ru:Греки-мусульмане]]||[[Մուսուլման հույներ]]|| ||12 |- |[[:en:Greenhouse gas emissions by Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gülen movement]]||[[:ru:Движение Гюлена]]|| || ||24 |- |[[:en:Fethullah Gülen]]||[[:ru:Гюлен, Фетхуллах]]||[[Ֆեթուլլահ Գյուլեն]]|| ||76 |- |[[:en:Hakkari Mountain and Commando Brigade]]|| || || ||2 |- |[[:en:Abdul Hamid II]]||[[:ru:Абдул-Хамид II]]||[[Աբդուլ Համիդ II]]|| ||91 |- |[[:en:Hatay Büyükşehir Belediye Gençlik ve Spor Kulübü]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mimar Hayruddin]]|| || || ||6 |- |[[:en:Health in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Herki (tribe)]]|| || || ||7 |- |[[:en:History of Istanbul]]||[[:ru:История Стамбула]]||[[Ստամբուլի պատմություն]]|| ||19 |- |[[:en:History of Turkish football]]|| || || ||1 |- |[[:en:Hittites]]||[[:ru:Хетты]]||[[Խեթեր]]|| ||91 |- |[[:en:Human rights in Cyprus]]|| || || ||4 |- |[[:en:Human rights in Turkey]]|| || || ||17 |- |[[:en:Imbros]]||[[:ru:Гёкчеада]]|| || ||52 |- |[[:en:Imia]]||[[:ru:Иммия]]|| || ||21 |- |[[:en:Index of Turkey-related articles]]|| || || ||3 |- |[[:en:Iran–Turkey relations]]||[[:ru:Ирано-турецкие отношения]]||[[Թուրք-իրանական հարաբերություններ]]|| ||14 |- |[[:en:Iranian peoples]]||[[:ru:Иранские народы]]|| || ||58 |- |[[:en:Iraqi Turkmen]]||[[:ru:Иракские туркмены]]|| || ||33 |- |[[:en:Irreligion in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Istanbul Airport]]||[[:ru:Стамбул (новый аэропорт)]]|| || ||50 |- |[[:en:Istanbul Canal]]||[[:ru:Стамбульский канал]]|| || ||26 |- |[[:en:Istanbul Museum of the History of Science and Technology in Islam]]|| || || ||4 |- |[[:en:Istanbul Province]]||[[:ru:Стамбул]]||[[Ստամբուլ]]|| ||264 |- |[[:en:Istanbul Sunday League]]||[[:ru:Стамбульская футбольная лига]]|| || ||10 |- |[[:en:Istanbul World Political Forum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Italian War of 1521–1526]]||[[:ru:Итальянская война (1521—1526)]]|| || ||25 |- |[[:en:Iznik pottery]]||[[:ru:Изникская керамика]]|| || ||18 |- |[[:en:Jem (Alevism)]]|| || || ||6 |- |[[:en:June 2015 Turkish general election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Турции (июнь 2015)]]|| || ||29 |- |[[:en:Justice and Development Party (Turkey)]]||[[:ru:Партия справедливости и развития (Турция)]]||[[Արդարություն և զարգացում կուսակցություն (Թուրքիա)]]|| ||75 |- |[[:en:Deniz Kandiyoti]]|| || || ||7 |- |[[:en:Karun Treasure]]||[[:ru:Карунское сокровище]]||[[Կարունի գանձեր]]|| ||21 |- |[[:en:Kaykaus I]]||[[:ru:Кей-Кавус I]]||[[Քեյքավուս I]]|| ||22 |- |[[:en:Kaykhusraw II]]||[[:ru:Кей-Хосров II]]|| || ||23 |- |[[:en:Kaymaklı Manastırı]]|| ||[[Ամենափրկիչ վանք (Տրապիզոն)]]||այո||8 |- |[[:en:Kayqubad II]]|| || || ||13 |- |[[:en:Kazaziye]]|| || || ||2 |- |[[:en:Serpil Kemalbay]]||[[:ru:Кемальбай, Серпиль]]|| || ||7 |- |[[:en:Kemalism]]||[[:ru:Кемализм]]||[[Քեմալականություն]]|| ||44 |- |[[:en:Keşkek]]||[[:ru:Кешкек]]||[[Քեշկեք]]|| ||19 |- |[[:en:Kilij Arslan I]]||[[:ru:Кылыч-Арслан I]]||[[Կիլիջ-Արսլան I]]|| ||33 |- |[[:en:Kilij Arslan II]]||[[:ru:Кылыч-Арслан II]]|| || ||24 |- |[[:en:Kingdom of Pontus]]||[[:ru:Понтийское царство]]||[[Պոնտոսի թագավորություն]]|| ||37 |- |[[:en:Kırkpınar]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kosovo–Turkey relations]]||[[:ru:Косовско-турецкие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Kurdish separatism in Turkey]]||[[:ru:Турецко-курдский конфликт]]|| || ||20 |- |[[:en:Kurdistan]]||[[:ru:Курдистан]]||[[Քուրդիստան]]|| ||117 |- |[[:en:Kurdistan Workers' Party]]||[[:ru:Рабочая партия Курдистана]]||[[Քրդական բանվորական կուսակցություն]]|| ||75 |- |[[:en:Kurds in Turkey]]||[[:ru:Курды в Турции]]||[[Քրդերը Թուրքիայում]]|| ||16 |- |[[:en:Languages of Turkey]]||[[:ru:Языки Турции]]||[[Թուրքիայի լեզուներ]]|| ||21 |- |[[:en:Lavash]]||[[:ru:Лаваш]]||[[Լավաշ]]|| ||51 |- |[[:en:Levant]]||[[:ru:Левант]]||[[Լևանտ]]|| ||96 |- |[[:en:List of ancient settlements in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:List of battles of the Turkish War of Independence]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of cities conquered by the Ottoman Empire]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of political parties in Northern Cyprus]]|| || || ||6 |- |[[:en:List of suicide attacks in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Turkish desserts]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of Turkish scientists]]|| || || ||3 |- |[[:en:Zülfü Livaneli]]||[[:ru:Ливанели, Зюльфю]]|| || ||23 |- |[[:en:MANAŞ]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mass media in Turkey]]|| || || ||10 |- |[[:en:Mehmed II]]||[[:ru:Мехмед II]]||[[Մեհմեդ II]]|| ||110 |- |[[:en:Mesir macunu]]|| || || ||9 |- |[[:en:Mevlevi Order]]||[[:ru:Мевлеви]]|| || ||39 |- |[[:en:Middle Bronze Age migrations (ancient Near East)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Middle East]]||[[:ru:Средний Восток]]||[[Միջին Արևելք]]|| ||216 |- |[[:en:Military history of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Military of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Вооружённые силы Османской империи]]|| || ||31 |- |[[:en:Mount Güllük-Termessos National Park]]|| || || ||6 |- |[[:en:Mushki]]||[[:ru:Мушки]]||[[Մուշքեր]]|| ||14 |- |[[:en:Music of Turkey]]||[[:ru:Турецкая музыка]]|| || ||20 |- |[[:en:Mustafa Kemal Atatürk's leadership of the independence war]]|| || || ||3 |- |[[:en:My Name Is Red]]||[[:ru:Имя мне — Красный]]||[[Իմ անունը Կարմիր է]]|| ||37 |- |[[:en:National debt of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:National Intelligence Organization]]||[[:ru:Национальная разведывательная организация]]||[[Ազգային հետախուզական կազմակերպություն (Թուրքիա)]]|| ||25 |- |[[:en:Near East]]||[[:ru:Ближний Восток]]||[[Մերձավոր Արևելք]]|| ||108 |- |[[:en:Neo-Ottomanism]]||[[:ru:Неоосманизм]]||[[Նեոօսմանիզմ]]|| ||25 |- |[[:en:Nowruz]]||[[:ru:Новруз]]||[[Նոռուզ]]|| ||87 |- |[[:en:Abdullah Öcalan]]||[[:ru:Оджалан, Абдулла]]||[[Աբդուլլահ Օջալան]]|| ||62 |- |[[:en:Occhiali]]||[[:ru:Улуч Али]]|| || ||25 |- |[[:en:Oghuz Turks]]||[[:ru:Огузы]]||[[Օղուզներ]]|| ||53 |- |[[:en:Operation Euphrates Shield]]||[[:ru:Операция «Щит Евфрата»]]||[[«Եփրատի վահան» ռազմագործողություն]]|| ||28 |- |[[:en:Osman I]]||[[:ru:Осман I]]||[[Օսման I]]|| ||95 |- |[[:en:Ottoman casualties of World War I]]||[[:ru:Потери Османской империи в Первой мировой войне]]|| || ||3 |- |[[:en:Ottoman cuisine]]|| || || ||15 |- |[[:en:Ottoman dynasty]]||[[:ru:Османы]]||[[Օսմաններ]]|| ||55 |- |[[:en:Ottoman family tree]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ottoman family tree (simplified)]]|| || || ||11 |- |[[:en:Ottoman minelayer Nusret]]||[[:ru:Нусрет (минный заградитель)]]|| || ||9 |- |[[:en:Ottoman Navy]]||[[:ru:Османский флот]]|| || ||26 |- |[[:en:Outline of the Ottoman Empire]]|| || || ||4 |- |[[:en:Nimet Özgüç]]|| || || ||6 |- |[[:en:Orhan Pamuk]]||[[:ru:Памук, Орхан]]||[[Օրհան Փամուք]]|| ||129 |- |[[:en:Pan-Turkism]]||[[:ru:Пантюркизм]]||[[Պանթյուրքիզմ]]|| ||45 |- |[[:en:Paphlagonia]]||[[:ru:Пафлагония]]||[[Պաֆլագոնիա]]|| ||39 |- |[[:en:Parliamentary terms of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of party leaders in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:People of Turkey]]||[[:ru:Население Турции]]||[[Թուրքիայի բնակչություն]]|| ||26 |- |[[:en:Peoples' Democratic Party (Turkey)]]||[[:ru:Демократическая партия народов]]|| || ||39 |- |[[:en:Pergamon]]||[[:ru:Пергам]]||[[Պերգամոն]]||այո||69 |- |[[:en:Persecution of Muslims during the Ottoman contraction]]|| || || ||5 |- |[[:en:Personal life of Mustafa Kemal Atatürk]]|| || || ||2 |- |[[:en:Place name changes in Turkey]]||[[:ru:Список переименованных городов на территории Турции]]||[[Աշխարհագրական անվանումների փոփոխությունը Թուրքիայում]]|| ||13 |- |[[:en:Politics of Northern Cyprus]]|| || || ||4 |- |[[:en:Pontic Greeks]]||[[:ru:Понтийцы]]||[[Պոնտացիներ]]|| ||40 |- |[[:en:President of Turkey]]||[[:ru:Президент Турции]]||[[Թուրքիայի նախագահ]]||այո||44 |- |[[:en:List of Ottoman princesses]]|| || || ||5 |- |[[:en:Qizilbash]]||[[:ru:Кызылбаши]]||[[Ղզլբաշներ]]|| ||39 |- |[[:en:Radiomonitor Türkiye]]|| || || ||4 |- |[[:en:Refugees of the Syrian civil war in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Reşadiye shooting]]|| || || ||2 |- |[[:en:Roman Empire]]||[[:ru:Римская империя]]||[[Հռոմեական կայսրություն]]|| ||183 |- |[[:en:Rumi]]||[[:ru:Джалаладдин Руми]]||[[Ռումի]]|| ||138 |- |[[:en:Russia–Turkey relations]]||[[:ru:Российско-турецкие отношения]]||[[Ռուս-թուրքական հարաբերություններ]]|| ||21 |- |[[:en:Hülya Şahin]]|| || || ||5 |- |[[:en:Salep]]||[[:ru:Салеп]]|| || ||33 |- |[[:en:Samsun]]||[[:ru:Самсун]]||[[Սամսուն]]|| ||84 |- |[[:en:Sarukhanids]]||[[:ru:Саруханогуллары]]|| || ||15 |- |[[:en:Sasanian Empire]]||[[:ru:Государство Сасанидов]]||[[Սասանյան Պարսկաստան]]|| ||100 |- |[[:en:Sayfo]]||[[:ru:Геноцид ассирийцев]]||[[Ասորիների ցեղասպանություն]]|| ||47 |- |[[:en:Science and technology in the Ottoman Empire]]|| || || ||7 |- |[[:en:Secession in Turkey]]||[[:ru:Сепаратизм в Турции]]|| || ||5 |- |[[:en:Senate of the Republic (Turkey)]]||[[:ru:Сенат республики (Турция)]]|| || ||6 |- |[[:en:Fikret Şeneş]]|| || || ||3 |- |[[:en:Shusha Declaration]]||[[:ru:Шушинская декларация]]||[[Շուշիի հռչակագիր]]|| ||14 |- |[[:en:Siege of Tripolitsa]]||[[:ru:Осада Триполицы]]|| || ||9 |- |[[:en:Social Democratic Populist Party (Turkey)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kenan Sofuoğlu]]||[[:ru:Софуоглу, Кенан]]|| || ||15 |- |[[:en:Solar power in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Somalia–Turkey relations]]||[[:ru:Сомалийско-турецкие отношения]]|| || ||8 |- |[[:en:South Caucasus]]||[[:ru:Закавказье]]||[[Հարավային Կովկաս]]|| ||74 |- |[[:en:Southeast Europe]]|| ||[[Հարավարևելյան Եվրոպա]]|| ||49 |- |[[:en:Soviet Union–Turkey relations]]|| || || ||2 |- |[[:en:Zeki Rıza Sporel]]|| || || ||15 |- |[[:en:Sport in Turkey]]|| || || ||18 |- |[[:en:St. Stepanos Church]]|| ||[[Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (Իզմիր)]]||այո||5 |- |[[:en:St. Stepanos Church, Smyrna]]|| ||[[Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (Իզմիր)]]||այո||5 |- |[[:en:State Hydraulic Works (Turkey)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Syrian civil war]]||[[:ru:Гражданская война в Сирии]]||[[Սիրիական ճգնաժամ]]|| ||103 |- |[[:en:Kıvanç Tatlıtuğ]]||[[:ru:Татлытуг, Кыванч]]||[[Քըվանչ Թաթլըթուղ]]|| ||44 |- |[[:en:Terrorism in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:The Blight of Asia]]||[[:ru:Хортон, Джордж]]|| || ||7 |- |[[:en:The Washington Institute for Near East Policy]]|| || || ||9 |- |[[:en:Thrace]]||[[:ru:Фракия]]||[[Թրակիա]]|| ||97 |- |[[:en:Timeline of the Kurdish–Turkish conflict (1978–2015)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Timeline of the Turkish War of Independence]]|| || || ||3 |- |[[:en:Traditional Sohbet meetings]]|| || || ||3 |- |[[:en:Treaty of Zuhab]]||[[:ru:Зухабский мир]]||[[Հայաստանի չորրորդ բաժանում]]|| ||23 |- |[[:en:Turkey and the United Nations]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkey at the Paralympics]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkey at the Summer Paralympics]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkey at the Winter Paralympics]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkey national football team]]||[[:ru:Сборная Турции по футболу]]||[[Թուրքիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]|| ||72 |- |[[:en:Turkey national football team head to head]]||[[:ru:Сборная Турции по футболу]]||[[Թուրքիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]|| ||72 |- |[[:en:Turkey national football team records and statistics]]||[[:ru:Сборная Турции по футболу]]||[[Թուրքիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]|| ||72 |- |[[:en:Turkey–United Arab Emirates relations]]||[[:ru:Турецко-эмиратские отношения]]|| || ||6 |- |[[:en:Turkic languages]]||[[:ru:Тюркские языки]]||[[Թյուրքական լեզվախումբ]]||այո||118 |- |[[:en:Turkic peoples]]||[[:ru:Тюрки]]||[[Թյուրքեր]]|| ||87 |- |[[:en:Turkish Armed Forces]]||[[:ru:Вооружённые силы Турции]]||[[Թուրքիայի զինված ուժեր]]|| ||54 |- |[[:en:Turkish art]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turkish cuisine]]||[[:ru:Турецкая кухня]]||[[Թուրքական խոհանոց]]|| ||45 |- |[[:en:Turkish Cypriots]]||[[:ru:Турки-киприоты]]||[[Թուրք կիպրացիներ]]||այո||33 |- |[[:en:Turkish diaspora]]||[[:ru:Турецкая диаспора]]|| || ||10 |- |[[:en:List of Turkish people]]||[[:ru:Портал:Турция/Список турок]]|| || ||5 |- |[[:en:Türkiye Top 20]]||[[:ru:Türkiye Top 20]]||[[Türkiye Top 20]]||այո||8 |- |[[:en:Turkoman (ethnonym)]]||[[:ru:Туркоманы]]||[[Թուրքոմաններ]]|| ||10 |- |[[:en:Turks in Europe]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turks in the Arab world]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkvision Song Contest]]||[[:ru:Тюрквидение]]|| || ||32 |- |[[:en:Ubykh language]]||[[:ru:Убыхский язык]]|| || ||45 |- |[[:en:Visa policy of Turkey]]|| || || ||6 |- |[[:en:Visa requirements for Turkish citizens]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of Ottoman grand viziers]]||[[:ru:Список великих визирей Османской империи]]|| || ||31 |- |[[:en:Wildlife of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Women in Turkey]]||[[:ru:Права женщин в Турции]]|| || ||12 |- |[[:en:Women in Turkish politics]]||[[:ru:Женщины в турецкой политике]]|| || ||12 |- |[[:en:World War I]]||[[:ru:Первая мировая война]]||[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]|| ||236 |- |[[:en:World War I naval ships of the Ottoman Empire]]|| || || ||1 |- |[[:en:Yıldız Palace]]||[[:ru:Йылдыз]]||[[Յըլդըզ]]|| ||30 |- |[[:en:Young Turks]]||[[:ru:Младотурки]]||[[Երիտասարդ թուրքեր]]|| ||58 |- |[[:en:Zaza–Gorani languages]]||[[:ru:Заза-горани]]|| || ||11 |} == [[:en:Category:Mid-importance Turkey articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!Ռուսերեն հոդված!!Հայերեն հոդված!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:1st cabinet of the Executive Ministers of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1st government of Turkey]]|| || || ||6 |- |[[:en:1st Justice and Development Party Extraordinary Congress]]|| || || ||2 |- |[[:en:1st Parliament of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:2nd cabinet of the Executive Ministers of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:2nd government of Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:2nd Justice and Development Party Ordinary Congress]]|| || || ||2 |- |[[:en:2nd Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:3rd cabinet of the Executive Ministers of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:3rd government of Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:3rd Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:4th cabinet of the Executive Ministers of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:4th government of Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:4th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:5th cabinet of the Executive Ministers of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:5th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:5th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:6th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:6th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:7th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:7th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:8th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:8th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:9th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:9th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:10th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:10th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:11th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:11th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:12th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:13th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:13th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:13th Republican People's Party Extraordinary Convention]]|| || || ||1 |- |[[:en:14th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:14th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:15th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:15th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:16 Great Turkic Empires]]||[[:ru:16 великих тюркских империй]]|| || ||10 |- |[[:en:16th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:16th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:17th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:17th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:18th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:18th Parliament of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:18th Republican People's Party Extraordinary Convention]]|| || || ||2 |- |[[:en:19th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:20th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:21st government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:22nd government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:23rd government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:24th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:25th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:26th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:27th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:28th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:29th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:30th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:31 March Incident]]||[[:ru:Инцидент 31 марта]]|| || ||16 |- |[[:en:31st government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:32nd government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:33rd government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:34th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:35th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:35th Republican People's Party Ordinary Convention]]|| || || ||2 |- |[[:en:36th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:37th government of Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:38th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:39th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:40th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:41st government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:42nd government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:43rd government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:44th Antalya Golden Orange Film Festival]]|| || || ||2 |- |[[:en:44th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:45th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:46th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:47th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:48th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:49th government of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:50th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:51st government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:52nd government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:53rd government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:54th government of Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:55th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:56th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:57th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:100th Anniversary (Gümüşkum) Nature Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:150 personae non gratae of Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:262 Southwest Anatolia earthquake]]|| || || ||2 |- |[[:en:1688 Smyrna earthquake]]|| || || ||4 |- |[[:en:1913 Ottoman coup d'état]]||[[:ru:Государственный переворот в Османской империи (1913)]]||[[Պետական հեղաշրջում Օսմանյան կայսրությունում (1913)]]|| ||14 |- |[[:en:1923 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1924 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1925 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1926 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1927 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1928 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1929 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1930 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1931 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1932 in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:1933 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1933 Turkish Football Championship]]|| || || ||2 |- |[[:en:1934 in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:1934 Turkish Football Championship]]|| || || ||2 |- |[[:en:1935 in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:1936 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1937 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1938 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1939 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1940 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1941 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1942 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1943 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1944 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1945 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1946 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1947 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1948 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1949 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1950 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1951 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1952 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1953 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1954 in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:1955 in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:1956 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1957 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1958 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1959 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1960 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1960 Turkish coup d'état]]||[[:ru:Государственный переворот в Турции (1960)]]||[[Թուրքիայի հեղաշրջումը (1960)]]|| ||22 |- |[[:en:1961 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1961 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1962 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1963 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1963 Turkish local elections]]|| || || ||5 |- |[[:en:1964 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1964 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1965 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1965 Turkish census]]||[[:ru:Перепись населения Турции (1965)]]|| || ||7 |- |[[:en:1966 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1966 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1967 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1968 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1968 Turkish local elections]]|| || || ||3 |- |[[:en:1968 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1969 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1970 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1971 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1972 in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:1973 Biltmore Hotel attack]]||[[:ru:Яникян, Гурген]]||[[Գուրգեն Յանիկյան]]|| ||11 |- |[[:en:1973 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1973 Turkish general election]]|| || || ||6 |- |[[:en:1973 Turkish local elections]]|| || || ||3 |- |[[:en:1973 Turkish presidential election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1973 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1974 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1975 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1975 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1976 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1977 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1977 Turkish local elections]]|| || || ||3 |- |[[:en:1977 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1978 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1979 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1979 Turkish Senate election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1980 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1980 Turkish coup d'état]]||[[:ru:Государственный переворот в Турции (1980)]]|| || ||26 |- |[[:en:1981 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1982 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1983 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1984 in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:1984 Turkish local elections]]|| || || ||3 |- |[[:en:1985 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1986 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1987 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1988 in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:1989 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1989 Turkish local elections]]|| || || ||3 |- |[[:en:1990 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1991 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1992 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1993 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:1993 Turkish presidential election]]|| || || ||4 |- |[[:en:1994 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1995 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1996 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1997 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1997 Turkish military memorandum]]||[[:ru:Военный меморандум в Турции (1997)]]|| || ||11 |- |[[:en:1998 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:1999 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:2000 Turkish presidential election]]|| || || ||4 |- |[[:en:2000'e Doğru]]|| || || ||2 |- |[[:en:2002 Turkish general election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Турции (2002)]]|| || ||11 |- |[[:en:2003 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:2004 attack on Istanbul restaurant]]|| || || ||2 |- |[[:en:2004 Istanbul summit]]||[[:ru:Саммит НАТО в Стамбуле (2004)]]|| || ||10 |- |[[:en:2005 Turkish Grand Prix]]||[[:ru:Гран-при Турции 2005 года]]|| || ||26 |- |[[:en:2005–06 Süper Lig]]||[[:ru:Чемпионат Турции по футболу 2005/2006]]|| || ||15 |- |[[:en:2006 Turkish Grand Prix]]||[[:ru:Гран-при Турции 2006 года]]|| || ||28 |- |[[:en:2006–07 in Turkish football]]|| || || ||1 |- |[[:en:2006–07 Süper Lig]]||[[:ru:Чемпионат Турции по футболу 2006/2007]]|| || ||15 |- |[[:en:2007 Ankara bombing]]|| || || ||5 |- |[[:en:2007 Turkish constitutional referendum]]||[[:ru:Референдум в Турции (2007)]]|| || ||6 |- |[[:en:2007 Turkish general election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Турции (2007)]]|| || ||13 |- |[[:en:2007 Turkish Grand Prix]]||[[:ru:Гран-при Турции 2007 года]]|| || ||31 |- |[[:en:2007 Turkish presidential election]]|| || || ||11 |- |[[:en:2007–08 in Turkish football]]|| || || ||1 |- |[[:en:2007–08 Süper Lig]]||[[:ru:Чемпионат Турции по футболу 2007/2008]]|| || ||17 |- |[[:en:2008 Turkish Grand Prix]]||[[:ru:Гран-при Турции 2008 года]]|| || ||35 |- |[[:en:2008–09 Mersin İdmanyurdu season]]|| || || ||1 |- |[[:en:2008–09 Süper Lig]]||[[:ru:Чемпионат Турции по футболу 2008/2009]]|| || ||15 |- |[[:en:2009–10 Mersin İdmanyurdu season]]|| || || ||1 |- |[[:en:2010 FIBA World Championship]]||[[:ru:Чемпионат мира по баскетболу 2010]]|| || ||37 |- |[[:en:2010s in Syria political history]]|| || || ||1 |- |[[:en:2011 Cypriot legislative election]]||[[:ru:Парламентские выборы на Кипре (2011)]]|| || ||11 |- |[[:en:2011 Kütahya earthquake]]|| || || ||13 |- |[[:en:2011 Turkish football match-fixing scandal]]|| || || ||3 |- |[[:en:2011 Van earthquakes]]||[[:ru:Землетрясение в Турции (2011)]]|| || ||39 |- |[[:en:2011 Winter Universiade]]||[[:ru:Зимняя Универсиада 2011]]|| || ||23 |- |[[:en:2011–12 Mersin İdmanyurdu season]]|| || || ||2 |- |[[:en:2012 Gaziantep bombing]]|| || || ||2 |- |[[:en:2012 WTA Tour Championships]]||[[:ru:Итоговый чемпионат WTA 2012]]|| || ||15 |- |[[:en:2013 corruption scandal in Turkey]]|| || || ||11 |- |[[:en:2013 Mediterranean Games medal table]]|| || || ||4 |- |[[:en:2013 Turkish local government reorganisation]]|| || || ||2 |- |[[:en:2013 WTA Tour Championships]]||[[:ru:Итоговый чемпионат WTA 2013]]|| || ||13 |- |[[:en:2013–2015 PKK–Turkey peace process]]|| || || ||4 |- |[[:en:2014 Turkish local elections]]||[[:ru:Муниципальные выборы в Турции (2014)]]|| || ||10 |- |[[:en:2014 Turkish presidential election]]||[[:ru:Президентские выборы в Турции (2014)]]|| || ||24 |- |[[:en:2015 G20 Antalya summit]]||[[:ru:Саммит G-20 в Анталье (2015)]]||[[Մեծ քսանյակի Անթալիայի գագաթնաժողով]]|| ||16 |- |[[:en:2015 Istanbul suicide bombing]]||[[:ru:Теракт в Стамбуле 6 января 2015 года]]|| || ||6 |- |[[:en:2016 Atatürk Airport attack]]||[[:ru:Теракт в аэропорту имени Ататюрка]]||[[Ահաբեկչություն Աթաթուրքի անվան օդանավակայանում]]|| ||48 |- |[[:en:2017 Dutch–Turkish diplomatic incident]]|| ||[[Թուրք-նիդերլանդական դիվանագիտական լարվածություն (2017)]]|| ||11 |- |[[:en:2017 March for Justice]]|| ||[[Արդարության երթ (2017)]]|| ||8 |- |[[:en:2017 Turkish constitutional referendum]]||[[:ru:Конституционный референдум в Турции (2017)]]||[[Սահմանադրական հանրաքվե Թուրքիայում (2017)]]|| ||36 |- |[[:en:2018 Muharrem İnce presidential campaign]]|| || || ||2 |- |[[:en:2018 Recep Tayyip Erdoğan presidential campaign]]|| || || ||2 |- |[[:en:2018 Selahattin Demirtaş presidential campaign]]|| || || ||1 |- |[[:en:2018 Temel Karamollaoğlu presidential campaign]]|| || || ||1 |- |[[:en:2018 Turkish general election]]|| || || ||17 |- |[[:en:2018 Turkish parliamentary election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Турции (2018)]]|| || ||16 |- |[[:en:2018 Turkish presidential election]]||[[:ru:Президентские выборы в Турции (2018)]]|| || ||22 |- |[[:en:2018 Turkish presidential election candidate nominations]]|| || || ||2 |- |[[:en:2018–2022 Turkish currency and debt crisis]]|| || || ||14 |- |[[:en:2019 Turkish offensive into north-eastern Syria]]||[[:ru:Операция «Источник мира»]]||[[«Խաղաղության աղբյուր» ռազմագործողություն]]|| ||41 |- |[[:en:2019 Turkish Women's Cup]]|| || || ||1 |- |[[:en:2021 in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:2021–2022 inflation surge]]|| || || ||5 |- |[[:en:2022 in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Muazzez Abacı]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yunus Nadi Abalıoğlu]]|| || || ||10 |- |[[:en:Abdi İpekçi Arena]]||[[:ru:Абди Ипекчи Арена]]|| || ||27 |- |[[:en:Abdulaziz]]||[[:ru:Абдул-Азиз]]||[[Աբդուլ Ազիզ]]|| ||73 |- |[[:en:Abdul Hamid I]]||[[:ru:Абдул-Хамид I]]||[[Աբդուլ Համիդ I]]|| ||71 |- |[[:en:Abdülkerim Nadir Pasha]]||[[:ru:Абдулкерим Надир-паша]]|| || ||20 |- |[[:en:Abdulmejid I]]||[[:ru:Абдул-Меджид I]]||[[Աբդուլ Մեջիդ]]|| ||70 |- |[[:en:Abolition of the Caliphate]]|| || || ||8 |- |[[:en:Abortion in Turkey]]||[[:ru:Аборты в Турции]]|| || ||5 |- |[[:en:Abzar iyesi]]||[[:ru:Абзар иясе]]|| || ||5 |- |[[:en:Feride Acar]]|| || || ||2 |- |[[:en:ACS Mersin]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ada Express]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ada Kaleh]]||[[:ru:Ада-Кале]]|| || ||28 |- |[[:en:Ada of Caria]]||[[:ru:Ада Карийская]]|| || ||26 |- |[[:en:Adana]]||[[:ru:Адана]]||[[Ադանա]]|| ||116 |- |[[:en:Adana Cinema Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Adana Conference]]||[[:ru:Аданская конференция]]||[[Ադանայի կոնֆերանս]]|| ||8 |- |[[:en:Adana Province]]||[[:ru:Адана (ил)]]||[[Ադանայի մարզ]]||այո||90 |- |[[:en:Adapazarı]]||[[:ru:Адапазары]]||[[Ադափազար]]|| ||72 |- |[[:en:Halide Edib Adıvar]]||[[:ru:Адывар, Халиде Эдиб]]||[[Հալիդե Էդիբ]]|| ||39 |- |[[:en:Adıyaman Province]]||[[:ru:Адыяман (ил)]]||[[Ադըյամանի մարզ]]||այո||89 |- |[[:en:Administrative divisions of Turkey]]||[[:ru:Административное деление Турции]]||[[Թուրքիայի վարչական բաժանում]]||այո||37 |- |[[:en:Adnan Menderes Boulevard]]|| || || ||1 |- |[[:en:Advisory Parliament of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aegean and Western Turkey sclerophyllous and mixed forests]]|| || || ||7 |- |[[:en:Aegean dispute]]||[[:ru:Эгейский вопрос]]||[[Եգեյան հիմնահարց]]|| ||17 |- |[[:en:Aegean Region]]||[[:ru:Эгейский регион]]||[[Եգեյան տարածաշրջան]]|| ||59 |- |[[:en:Afghanistan–Turkey relations]]||[[:ru:Афгано-турецкие отношения]]|| || ||8 |- |[[:en:Esin Afşar]]||[[:ru:Афшар, Эсин]]|| || ||5 |- |[[:en:Afshar Beylik]]|| || || ||1 |- |[[:en:Afşin]]||[[:ru:Афшин]]|| || ||28 |- |[[:en:Aftermath of World War I]]||[[:ru:Последствия Первой мировой войны]]||[[Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ]]|| ||21 |- |[[:en:Afuzhiluo]]|| || || ||2 |- |[[:en:Afyonkarahisar]]||[[:ru:Афьонкарахисар]]||[[Աֆյոնքարահիսար]]|| ||78 |- |[[:en:Afyonkarahisar Province]]||[[:ru:Афьонкарахисар (ил)]]||[[Աֆյոնքարահիսարի մարզ]]|| ||86 |- |[[:en:Agani Murutsxi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mehmet Ali Ağca]]||[[:ru:Агджа, Мехмет Али]]||[[Մեհմեդ Ալի Աղջա]]|| ||55 |- |[[:en:Güllü Agop]]||[[:ru:Вардовян, Акоп]]||[[Հակոբ Վարդովյան]]|| ||10 |- |[[:en:Agos]]||[[:ru:Агос]]||[[Ակոս (ամսաթերթ)]]||այո||15 |- |[[:en:Fuat Ağralı]]|| || || ||4 |- |[[:en:Agreement on Strategic Partnership and Mutual Support]]|| || || ||3 |- |[[:en:Agriculture in Turkey]]||[[:ru:Сельское хозяйство Турции]]||[[Գյուղատնտեսությունը Թուրքիայում]]|| ||9 |- |[[:en:Ağrı]]||[[:ru:Агры]]||[[Աղրը]]|| ||65 |- |[[:en:Ağrı Province]]||[[:ru:Агры (иль)]]||[[Աղրըի մարզ]]||այո||87 |- |[[:en:Ah Dede Vah Dede]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ahcik]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ahis]]|| || || ||10 |- |[[:en:Feroz Ahmad]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ahmed III]]||[[:ru:Ахмед III]]||[[Ահմեդ III]]|| ||66 |- |[[:en:Ahmed I]]||[[:ru:Ахмед I]]||[[Ահմեդ I]]|| ||72 |- |[[:en:Ahmed II]]||[[:ru:Ахмед II]]||[[Ահմեդ II]]|| ||66 |- |[[:en:Ahmed Resmî Efendi]]|| || || ||12 |- |[[:en:Köprülüzade Fazıl Ahmed Pasha]]||[[:ru:Фазыл Ахмед-паша]]|| || ||31 |- |[[:en:Ahmet İzzet]]||[[:ru:Фургач, Ахмед Иззет]]|| || ||29 |- |[[:en:Ahmet of Karaman]]|| || || ||6 |- |[[:en:Barış Akarsu]]||[[:ru:Акарсу, Барыш]]||[[Բարըշ Աքարսու]]|| ||10 |- |[[:en:Akbaba (periodical)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Akbank Sanat]]|| || || ||4 |- |[[:en:Yıldırım Akbulut]]||[[:ru:Акбулут, Йылдырым]]||[[Յըլդըրըմ Աքբուլութ]]|| ||25 |- |[[:en:İsmail Akçay]]|| || || ||6 |- |[[:en:Yusuf Akçura]]||[[:ru:Акчурин, Юсуф Хасанович]]|| || ||26 |- |[[:en:Akdamar Island]]||[[:ru:Ахтамар]]||[[Աղթամար կղզի]]|| ||31 |- |[[:en:Akdeniz (sculpture)]]||[[:ru:Средиземное море (скульптура)]]|| || ||9 |- |[[:en:Akdeniz University]]|| || || ||11 |- |[[:en:Akdeniz, Mersin]]||[[:ru:Акдениз]]|| || ||18 |- |[[:en:Lale Akgün]]|| || || ||9 |- |[[:en:Akhayat sinkhole]]|| || || ||6 |- |[[:en:Akhisar]]||[[:ru:Акхисар]]|| || ||52 |- |[[:en:Akhisar Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Azra Akın]]||[[:ru:Акын, Азра]]||[[Ազրա Աքըն]]|| ||35 |- |[[:en:Hüseyin Cemal Akın]]|| || || ||2 |- |[[:en:Sunay Akın]]|| || || ||6 |- |[[:en:Akis (periodical)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Akkale]]|| || || ||4 |- |[[:en:Akkerman Convention]]||[[:ru:Аккерманская конвенция]]||[[Աքքերմանի կոնվենցիա]]|| ||28 |- |[[:en:Aksa (company)]]|| || || ||3 |- |[[:en:İsmail Rüştü Aksal]]||[[:ru:Аксал, Исмаил Рюштю]]|| || ||5 |- |[[:en:Aksaray]]||[[:ru:Аксарай]]||[[Աքսարայ]]|| ||74 |- |[[:en:Aksaray Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Aksaray Province]]||[[:ru:Аксарай (ил)]]||[[Աքսարայի մարզ]]||այո||81 |- |[[:en:Somuncu Baba]]|| || || ||6 |- |[[:en:Akşehir Grand Mosque]]|| || || ||4 |- |[[:en:Akşehir Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Akşehir railway station]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cihangir Akşit]]|| || || ||4 |- |[[:en:Behiye Aksoy]]|| || || ||4 |- |[[:en:Muammer Aksoy]]||[[:ru:Аксой, Муаммер]]|| || ||10 |- |[[:en:Abdülkadir Aksu]]|| || || ||5 |- |[[:en:Aksu, Antalya]]||[[:ru:Аксу (Анталья)]]|| || ||18 |- |[[:en:Sezen Aksu]]||[[:ru:Сезен Аксу]]||[[Սեզեն Աքսու]]|| ||48 |- |[[:en:Cengiz Aktar]]||[[:ru:Актар, Дженгиз]]||[[Ջենգիզ Աքթար]]|| ||6 |- |[[:en:Akyaka, Ula]]|| || || ||13 |- |[[:en:Mete Akyol]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kadi Burhan al-Din]]||[[:ru:Кади Бурханеддин Ахмед]]|| || ||16 |- |[[:en:Ala Bridge]]|| || || ||2 |- |[[:en:Alaattin Ali of Karaman]]||[[:ru:Алаэддин-бей I Караманид]]|| || ||6 |- |[[:en:Alaca Höyük]]||[[:ru:Аладжа-Хююк]]|| || ||24 |- |[[:en:Alaçam Population Exchange Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Aladağlar National Park]]|| || || ||6 |- |[[:en:Alahan Monastery]]||[[:ru:Алахан]]||[[Ալահան]]|| ||9 |- |[[:en:Alan Gua]]||[[:ru:Алан-гоа]]|| || ||12 |- |[[:en:Mazhar Alanson]]|| || || ||8 |- |[[:en:Alanya Archaeological Museum]]||[[:ru:Археологический музей Аланьи]]|| || ||5 |- |[[:en:Alata Research Institute of Horticulture]]|| || || ||2 |- |[[:en:Alata River]]|| || || ||3 |- |[[:en:Albanians in Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:Nebahat Albayrak]]|| || || ||9 |- |[[:en:Alemdar (ship)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Alevism]]||[[:ru:Алевиты]]|| || ||55 |- |[[:en:Algeria–Turkey relations]]||[[:ru:Алжиро-турецкие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Giritli Ali Aziz Efendi]]||[[:ru:Али Азиз Гириди]]|| || ||6 |- |[[:en:Ali Demirsoy Natural History Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ali Sami Yen Stadium]]||[[:ru:Али Сами Ен (стадион)]]|| || ||18 |- |[[:en:Safiye Ali]]|| || || ||11 |- |[[:en:Aliağa Petkim]]||[[:ru:Алиага Петким]]|| || ||8 |- |[[:en:Ekrem Alican]]||[[:ru:Алиджан, Экрем]]|| || ||4 |- |[[:en:Alişar Hüyük]]||[[:ru:Алишар-Хююк]]|| || ||14 |- |[[:en:Alişar, Sorgun]]|| || || ||7 |- |[[:en:Sadri Alışık]]||[[:ru:Садри Алышик]]|| || ||9 |- |[[:en:Allianoi]]|| || || ||10 |- |[[:en:Orhan Alp]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ayşe Saffet Rıza Alpar]]|| || || ||4 |- |[[:en:Isa Alptekin]]||[[:ru:Альптекин, Иса Юсуф]]|| || ||12 |- |[[:en:Alsancak]]|| || || ||6 |- |[[:en:Alsancak Ferry Terminal]]|| || || ||3 |- |[[:en:Altaic languages]]||[[:ru:Алтайские языки]]||[[Ալթայան լեզուներ]]|| ||104 |- |[[:en:Altay S.K.]]||[[:ru:Алтай (футбольный клуб, Измир)]]|| || ||27 |- |[[:en:Leman Altınçekiç]]||[[:ru:Леман Алтынчекич]]|| || ||9 |- |[[:en:Sabire Aydemir]]|| || || ||4 |- |[[:en:Selami Altınok]]||[[:ru:Алтынок, Селами]]|| || ||5 |- |[[:en:Mehmet Altınsoy]]|| || || ||5 |- |[[:en:Altıeylül]]|| || || ||9 |- |[[:en:Altından geçme]]|| || || ||2 |- |[[:en:Altınordu, Ordu]]|| || || ||10 |- |[[:en:Amasra]]||[[:ru:Амасра]]|| || ||35 |- |[[:en:Amasra Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Amasya]]||[[:ru:Амасья]]||[[Ամասիա (քաղաք)]]|| ||83 |- |[[:en:Amasya Circular]]|| || || ||7 |- |[[:en:Amasya Province]]||[[:ru:Амасья (ил)]]||[[Ամասիայի մարզ]]|| ||86 |- |[[:en:Amasya railway station]]|| || || ||2 |- |[[:en:Amasya trials]]|| || || ||5 |- |[[:en:Amed nesîm-i subh-dem]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ana Ardıç monumental tree]]|| || || ||3 |- |[[:en:Anadolu Agency]]||[[:ru:Информационное агентство Анадолу]]|| || ||22 |- |[[:en:Anadolu Efes S.K.]]||[[:ru:Анадолу Эфес]]||[[Անադոլու Էֆես]]||այո||28 |- |[[:en:Anadolu University]]||[[:ru:Анатолийский университет]]||[[Անատոլիական համալսարան]]|| ||20 |- |[[:en:Anadoluhisarı]]||[[:ru:Анадолухисар]]||[[Անադոլուհիսար]]|| ||30 |- |[[:en:Anadolukavağı]]||[[:ru:Анадолукавагы]]|| || ||9 |- |[[:en:Anamur Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anası Kızından]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anatolia Party]]|| || || ||4 |- |[[:en:Anatolian conifer and deciduous mixed forests]]|| || || ||6 |- |[[:en:Anatolian High School]]|| || || ||4 |- |[[:en:Anatolian Plate]]||[[:ru:Анатолийская плита]]|| || ||25 |- |[[:en:Anatolian rock]]||[[:ru:Анатолийский рок]]||[[Անատոլիական ռոք]]|| ||15 |- |[[:en:Anatolian Seljuks family tree]]|| || || ||3 |- |[[:en:Anavarza Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anchiale]]||[[:ru:Анхиал (Киликия)]]|| || ||5 |- |[[:en:Ancient road in Tarsus]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ancoz]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anemurium]]||[[:ru:Анемуриум]]|| || ||9 |- |[[:en:Rafet Angın]]|| || || ||2 |- |[[:en:Angora goat]]||[[:ru:Ангорская коза]]||[[Անգորական այծ]]|| ||34 |- |[[:en:Ani]]||[[:ru:Ани (город)]]||[[Անի]]|| ||53 |- |[[:en:Anıtkabir]]||[[:ru:Аныткабир]]||[[Անըթքաբիր]]|| ||45 |- |[[:en:Ankara Aviation Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ankara Esenboğa Airport]]||[[:ru:Анкара Эсенбога (аэропорт)]]|| || ||39 |- |[[:en:Ankara Güvercinlik Army Air Base]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ankara International Music Festival]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ankara Metro]]||[[:ru:Анкарский метрополитен]]|| || ||35 |- |[[:en:Ankara Music and Fine Arts University]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ankara Opera House]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ankara Radio]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ankara Tren Garı]]||[[:ru:Железнодорожный вокзал Анкары]]|| || ||6 |- |[[:en:Ankara University]]||[[:ru:Анкарский университет]]||[[Անկարայի համալսարան]]|| ||33 |- |[[:en:Ankara Vakıf Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ankara'dan Abim Geldi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Annan Plan]]||[[:ru:План Аннана]]|| || ||21 |- |[[:en:Ant (magazine)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Antakya]]||[[:ru:Антакья]]||[[Անթաքիա]]|| ||104 |- |[[:en:Antalya Airport]]||[[:ru:Анталья (аэропорт)]]|| || ||44 |- |[[:en:Antalya Diplomacy Forum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Antalya Festival]]|| || || ||3 |- |[[:en:Antalya Museum]]||[[:ru:Музей Антальи]]|| || ||11 |- |[[:en:Antalya Province]]||[[:ru:Анталья (ил)]]||[[Անթալիայի մարզ]]||այո||91 |- |[[:en:Antalya State Symphony Orchestra]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anti-Turkish sentiment]]|| ||[[Թուրքոֆոբիա]]|| ||12 |- |[[:en:Antikristos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Antisemitism in Turkey]]||[[:ru:Антисемитизм в Турции]]||[[Հակասեմականությունը Թուրքիայում]]|| ||8 |- |[[:en:Hamdi Apaydın]]|| || || ||3 |- |[[:en:Zekai Apaydın]]|| || || ||6 |- |[[:en:Aq Qoyunlu]]||[[:ru:Ак-Коюнлу]]||[[Ակ-Կոյունլուների պետություն]]|| ||49 |- |[[:en:Arabesque (Turkish music)]]||[[:ru:Арабеска (турецкая музыка)]]|| || ||12 |- |[[:en:Arabs in Turkey]]||[[:ru:Арабы в Турции]]||[[Արաբները Թուրքիայում]]|| ||17 |- |[[:en:İnci Aral]]|| || || ||10 |- |[[:en:Arap Islet]]|| || || ||1 |- |[[:en:Oya Araslı]]|| || || ||2 |- |[[:en:Arayış]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ardahan]]||[[:ru:Ардахан]]||[[Արդահան]]|| ||66 |- |[[:en:Ardahan Province]]||[[:ru:Ардахан (ил)]]||[[Արդահանի մարզ]]||այո||84 |- |[[:en:Sadun Aren]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cahit Arf]]||[[:ru:Арф, Джахит]]|| || ||19 |- |[[:en:Erdoğan Arıca]]|| || || ||4 |- |[[:en:Celalettin Arif]]|| || || ||4 |- |[[:en:Arifiye]]|| || || ||15 |- |[[:en:Kemal Arıkan]]|| ||[[Քեմալ Արըքան]]|| ||3 |- |[[:en:Saffet Arıkan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Suha Arın]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bülent Arınç]]||[[:ru:Арынч, Бюлент]]|| || ||18 |- |[[:en:Koray Ariş]]|| || || ||2 |- |[[:en:Aristarchus of Thessalonica]]||[[:ru:Аристарх (апостол от 70)]]|| || ||26 |- |[[:en:Şarık Arıyak]]|| || || ||5 |- |[[:en:Cüneyt Arkın]]||[[:ru:Аркын, Джюнейт]]||[[Ջունեյթ Արքըն]]|| ||30 |- |[[:en:Armenia–Turkey relations]]||[[:ru:Армяно-турецкие отношения]]||[[Հայ-թուրքական հարաբերություններ]]|| ||17 |- |[[:en:Armenian genocide recognition]]||[[:ru:Признание геноцида армян]]||[[Հայոց ցեղասպանության ճանաչում]]|| ||13 |- |[[:en:Armenian highlands]]||[[:ru:Армянское нагорье]]||[[Հայկական լեռնաշխարհ]]|| ||53 |- |[[:en:Armenian national awakening]]||[[:ru:Армянское национальное возрождение]]||[[Հայոց ազգային վերածնունդ]]|| ||7 |- |[[:en:Armenian Revolutionary Army]]||[[:ru:Армянская революционная армия]]||[[Հայ հեղափոխական բանակ]]|| ||14 |- |[[:en:Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia]]||[[:ru:Армянская секретная армия освобождения Армении]]||[[Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակ]]|| ||35 |- |[[:en:Armenian volunteer units]]||[[:ru:Армянский корпус (Российская империя)]]||[[Հայկական կորպուս]]|| ||15 |- |[[:en:Armenians in Turkey]]||[[:ru:Армяне в Турции]]||[[Հայերը Թուրքիայում]]|| ||20 |- |[[:en:Armistice of Mudros]]||[[:ru:Мудросское перемирие]]||[[Մուդրոսի զինադադար]]|| ||44 |- |[[:en:Armutlu Peninsula]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of arrested mayors in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Arslan Eyce Private Amphora Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Alp Arslan]]||[[:ru:Алп-Арслан]]||[[Ալփ-Արսլան]]|| ||64 |- |[[:en:Alparslan Arslan]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kilij Arslan IV]]||[[:ru:Кылыч-Арслан IV]]|| || ||17 |- |[[:en:Arslanköy Pond]]|| || || ||2 |- |[[:en:Article 301 (Turkish Penal Code)]]||[[:ru:Статья 301 (Уголовный кодекс Турции)]]||[[301-րդ հոդված (Թուրքիայի քրեական օրենսգիրք)]]|| ||10 |- |[[:en:Artuklu Palace]]|| || || ||2 |- |[[:en:Artuklu, Mardin]]|| || || ||10 |- |[[:en:Artuqids]]||[[:ru:Артукогуллары]]|| || ||30 |- |[[:en:Artvin]]||[[:ru:Артвин]]||[[Արդվին]]|| ||65 |- |[[:en:Artvin Province]]||[[:ru:Артвин (ил)]]||[[Արդվինի մարզ]]|| ||91 |- |[[:en:Oruç Reis]]||[[:ru:Арудж Барбаросса]]|| || ||30 |- |[[:en:Asansör]]||[[:ru:Асансёр]]|| || ||12 |- |[[:en:Asena]]||[[:ru:Арсена]]||[[Ասենա]]|| ||16 |- |[[:en:İnci Asena]]|| || || ||2 |- |[[:en:Aspendos]]||[[:ru:Аспендос]]||[[Ասպենդոս]]|| ||30 |- |[[:en:Aspendos International Opera and Ballet Festival]]||[[:ru:Международный фестиваль оперы и балета в Аспендосе]]|| || ||3 |- |[[:en:Assassination of Andrei Karlov]]||[[:ru:Убийство Андрея Карлова]]||[[Անդրեյ Կառլովի սպանություն]]|| ||38 |- |[[:en:Assassination of Hrant Dink]]|| ||[[Հրանտ Դինքի սպանություն]]|| ||8 |- |[[:en:Assassination of Jamal Khashoggi]]||[[:ru:Убийство Джамаля Хашогги]]||[[Ջամալ Խաշոգջիի սպանություն]]|| ||14 |- |[[:en:Assassination of Talaat Pasha]]|| || || ||6 |- |[[:en:David Asseo]]|| || || ||7 |- |[[:en:Association for Defence of National Rights]]|| || || ||2 |- |[[:en:Assos]]||[[:ru:Ассос]]||[[Ասոս]]|| ||32 |- |[[:en:Assyria]]||[[:ru:Ассирия]]||[[Ասորեստան]]|| ||106 |- |[[:en:Assyrian Americans]]|| || || ||3 |- |[[:en:Assyrian homeland]]|| || || ||10 |- |[[:en:AŞTİ]]|| || || ||8 |- |[[:en:Nurullah Ataç]]||[[:ru:Атач, Нурулла]]|| || ||6 |- |[[:en:Beşir Atalay]]|| || || ||9 |- |[[:en:Sırrı Atalay]]|| || || ||2 |- |[[:en:ATAŞ (Refinery)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Atatürk Airport]]||[[:ru:Стамбульский аэропорт имени Ататюрка]]||[[Աթաթուրքի անվան միջազգային օդանավակայան]]||այո||74 |- |[[:en:Atatürk and Şerife Bacı Monument]]|| || || ||2 |- |[[:en:Atatürk Boulevard]]|| || || ||4 |- |[[:en:Atatürk Cultural Center]]||[[:ru:Культурный центр Ататюрка]]|| || ||11 |- |[[:en:Atatürk Cultural Center in Mersin]]|| || || ||3 |- |[[:en:Atatürk Dam]]||[[:ru:Ататюрк (ГЭС)]]|| || ||22 |- |[[:en:Atatürk Mask]]||[[:ru:Маска Ататюрка]]|| || ||10 |- |[[:en:Atatürk Monument (İzmir)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Atatürk Monument (Mersin)]]|| ||[[Աթաթուրքի արձան (Մերսին)]]|| ||5 |- |[[:en:Atatürk Museum (Adana)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Atatürk Museum Mansion]]|| || || ||4 |- |[[:en:Atatürk Museums in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Atatürk Reservoir]]|| || || ||6 |- |[[:en:Atatürkist Thought Association]]|| || || ||3 |- |[[:en:Oğuz Atay]]||[[:ru:Атай, Огуз]]|| || ||17 |- |[[:en:Atik Mustafa Pasha Mosque]]||[[:ru:Церковь Святой Фёклы]]|| || ||13 |- |[[:en:Can Atilla]]|| || || ||12 |- |[[:en:Atılım University]]|| || || ||8 |- |[[:en:Atlas (magazine)]]|| || || ||2 |- |[[:en:ATO Congresium]]|| || || ||3 |- |[[:en:Atsiapat]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nihal Atsız]]||[[:ru:Атсыз, Нихаль]]|| || ||22 |- |[[:en:ATV (Turkish TV channel)]]||[[:ru:ATV (Турция)]]||[[ATV (Թուրքիա)]]|| ||23 |- |[[:en:August 2011 Turkey–Iraq cross-border raids]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aulae (Cilicia)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Austro-Turkish War (1716–1718)]]||[[:ru:Австро-турецкая война (1716—1718)]]|| || ||21 |- |[[:en:Austro-Turkish War (1788–1791)]]||[[:ru:Австро-турецкая война (1787—1791)]]|| || ||26 |- |[[:en:Avanos]]||[[:ru:Аванос]]||[[Ավանոս]]|| ||37 |- |[[:en:Doğan Avcıoğlu]]|| || || ||7 |- |[[:en:Nazmi Avluca]]||[[:ru:Авлуджа, Назми]]|| || ||15 |- |[[:en:Avrasya Anı Evi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Avshar Turkmen]]||[[:ru:Афшары]]||[[Աֆշարներ]]|| ||23 |- |[[:en:Aya Tekla Church]]|| || || ||6 |- |[[:en:Emre Aydın]]||[[:ru:Айдын, Эмре]]|| || ||22 |- |[[:en:Mehmet Aydın (fraudster)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Aydın]]||[[:ru:Айдын]]||[[Այդըն]]|| ||73 |- |[[:en:Aydın Büyükşehir Belediyespor]]|| || || ||12 |- |[[:en:Aydın Karşılaması]]|| || || ||1 |- |[[:en:Aydın Province]]||[[:ru:Айдын (ил)]]||[[Այդընի մարզ]]|| ||87 |- |[[:en:Aydıncık Islands]]|| || || ||2 |- |[[:en:Aydıncık mosaic]]|| || || ||4 |- |[[:en:Aydıncık Nature Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aydınids]]||[[:ru:Айдыногуллары]]|| || ||19 |- |[[:en:Süreyya Ayhan]]|| || || ||18 |- |[[:en:Ayran]]||[[:ru:Айран]]||[[Թան (ըմպելիք)]]|| ||61 |- |[[:en:Sineperver Sultan]]||[[:ru:Айше Сениепервер-султан]]|| || ||19 |- |[[:en:Ayvacık, Çanakkale]]||[[:ru:Айваджык]]|| || ||23 |- |[[:en:Ayvalık]]||[[:ru:Айвалык]]||[[Այվալըք]]|| ||46 |- |[[:en:Ayvalık Islands Nature Park]]||[[:ru:Моско]]|| || ||6 |- |[[:en:Azerbaijan–Turkey relations]]||[[:ru:Азербайджано-турецкие отношения]]||[[Թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններ]]|| ||15 |- |[[:en:Azerbaijanis in Turkey]]||[[:ru:Азербайджанцы в Турции]]||[[Ադրբեջանցիները Թուրքիայում]]|| ||8 |- |[[:en:Aziziye]]||[[:ru:Азизие]]||[[Ազիզիե (Էրզրումի մարզ)]]|| ||15 |- |[[:en:Yusuf al-Azma]]|| || || ||14 |- |[[:en:Azmak Creek]]|| || || ||3 |- |[[:en:Babadıl Creek]]|| || || ||1 |- |[[:en:Babadıl Islands]]|| || || ||2 |- |[[:en:Babaeski]]||[[:ru:Бабаэски]]|| || ||35 |- |[[:en:Babai revolt]]||[[:ru:Восстание бабаи]]|| || ||6 |- |[[:en:Baç Bridge]]|| || || ||4 |- |[[:en:Bafra]]||[[:ru:Бафра]]||[[Բաֆռա]]|| ||28 |- |[[:en:Bağdat Avenue]]||[[:ru:Багдадский проспект]]||[[Բաղդադի պողոտա]]||այո||13 |- |[[:en:Bağlama]]||[[:ru:Саз (музыкальный инструмент)]]||[[Սազ]]|| ||43 |- |[[:en:Bahçe railway station]]|| || || ||2 |- |[[:en:Devlet Bahçeli]]||[[:ru:Бахчели, Девлет]]||[[Դևլեթ Բահչելի]]|| ||32 |- |[[:en:Bahçelievler massacre]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bahçelievler, Ankara]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bahçeşehir University]]|| || || ||8 |- |[[:en:Bakhchysarai]]||[[:ru:Бахчисарай]]||[[Բախչիսարայ]]|| ||77 |- |[[:en:Bâkî]]||[[:ru:Бакы]]|| || ||27 |- |[[:en:Bakırköy]]||[[:ru:Бакыркёй]]||[[Բաքըրքյոյ]]||այո||38 |- |[[:en:Baklahorani]]||[[:ru:Баклахорани]]|| || ||8 |- |[[:en:Baku–Tbilisi–Ceyhan pipeline]]||[[:ru:Нефтепровод Баку — Тбилиси — Джейхан]]||[[Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղ]]|| ||39 |- |[[:en:Baku–Tbilisi–Kars railway]]||[[:ru:Железная дорога Баку — Тбилиси — Карс]]||[[«Բաքու-Թբիլիսի-Կարս» երկաթուղի]]|| ||21 |- |[[:en:Balabolu]]|| || || ||2 |- |[[:en:Balçova]]|| || || ||20 |- |[[:en:Balık Sisters]]|| || || ||4 |- |[[:en:Balıkesir]]||[[:ru:Балыкесир]]||[[Բալըքեսիր]]|| ||72 |- |[[:en:Balıkesir Province]]||[[:ru:Балыкесир (ил)]]||[[Բալըքեսիրի մարզ]]|| ||88 |- |[[:en:Balkans]]||[[:ru:Балканский полуостров]]||[[Բալկանյան թերակղզի]]|| ||170 |- |[[:en:Balyan family]]||[[:ru:Бальяны]]||[[Բալյան ընտանիք]]|| ||15 |- |[[:en:Bandırma]]||[[:ru:Бандырма]]||[[Բանդրմա]]|| ||48 |- |[[:en:Bandırma Gulf]]|| || || ||3 |- |[[:en:Banking in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ali Hadi Bara]]|| || || ||4 |- |[[:en:Murat Bardakçı]]|| || || ||8 |- |[[:en:Cemil Sait Barlas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Bartholomew I of Constantinople]]||[[:ru:Варфоломей I (патриарх Константинопольский)]]|| || ||61 |- |[[:en:Bartın]]||[[:ru:Бартын]]||[[Բարթըն]]||այո||53 |- |[[:en:Faik Ahmet Barutçu]]|| || || ||4 |- |[[:en:Rasim Başak]]|| || || ||9 |- |[[:en:Başakşehir]]||[[:ru:Башакшехир]]||[[Բաշաքշեհիր]]||այո||30 |- |[[:en:İlker Başbuğ]]||[[:ru:Башбуг, Илькер]]|| || ||16 |- |[[:en:Bashi-bazouk]]||[[:ru:Башибузуки]]||[[Բաշիբոզուկներ]]|| ||35 |- |[[:en:Bashlyk]]||[[:ru:Башлык]]|| || ||19 |- |[[:en:Başkale]]||[[:ru:Башкале]]||[[Ադամակերտ]]|| ||32 |- |[[:en:Basketbol Süper Ligi]]||[[:ru:Чемпионат Турции по баскетболу]]|| || ||22 |- |[[:en:Başpınar Nature Park]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yıldıray Baştürk]]||[[:ru:Баштюрк, Йылдырай]]|| || ||32 |- |[[:en:Batman, Turkey]]||[[:ru:Батман (город)]]||[[Բաթման]]|| ||81 |- |[[:en:Battle of Abukir (1799)]]||[[:ru:Битва при Абукире (1799)]]||[[Աբուքիրի ճակատամարտ (1799)]]|| ||25 |- |[[:en:Battle of Aleppo (1918)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Arachova]]||[[:ru:Битва при Арахове]]|| || ||10 |- |[[:en:Battle of Aydın]]||[[:ru:Резня в Айдыне]]|| || ||4 |- |[[:en:Battle of Baku]]||[[:ru:Битва за Баку (1918)]]|| || ||23 |- |[[:en:Battle of Bapheus]]||[[:ru:Бафейская битва]]|| || ||28 |- |[[:en:Battle of Bolchu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Battle of Chaldiran]]||[[:ru:Чалдыранская битва]]||[[Չալդրանի ճակատամարտ]]|| ||38 |- |[[:en:Battle of Çıldır]]||[[:ru:Чилдырская битва]]||[[Չըլդըրի ճակատամարտ]]|| ||10 |- |[[:en:Battle of Djerba]]||[[:ru:Сражение у острова Джерба]]|| || ||21 |- |[[:en:Battle of Dorylaeum (1097)]]||[[:ru:Битва при Дорилее (1097)]]|| || ||32 |- |[[:en:Battle of Dorylaeum (1147)]]||[[:ru:Битва при Дорилее (1147)]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Dumlupınar]]||[[:ru:Битва при Думлупынаре]]||[[Դումլուփընարի ճակատամարտ]]|| ||16 |- |[[:en:Battle of Grocka]]|| || || ||12 |- |[[:en:Battle of Hill 60 (Gallipoli)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Kamatero]]||[[:ru:Битва при Каматеро]]|| || ||6 |- |[[:en:Battle of Karpenisi]]||[[:ru:Битва при Карпениси]]|| || ||9 |- |[[:en:Battle of Kars]]||[[:ru:Осада Карса (1877)]]||[[Կարսի պաշարում (1877)]]|| ||10 |- |[[:en:Battle of Kars (1920)]]|| ||[[Կարսի անկում]]|| ||8 |- |[[:en:Battle of Kosovo (1448)]]||[[:ru:Битва на Косовом поле (1448)]]|| || ||28 |- |[[:en:Battle of Krbava Field]]||[[:ru:Битва при Крбаве]]|| || ||27 |- |[[:en:Battle of Kumkale]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Lone Pine]]||[[:ru:Битва у одинокой сосны]]|| || ||7 |- |[[:en:Battle of Marash]]|| || || ||8 |- |[[:en:Battle of Maritsa]]||[[:ru:Битва на Марице]]|| || ||35 |- |[[:en:Battle of Mohács]]||[[:ru:Битва при Мохаче (1526)]]||[[Մոհաչի ճակատամարտ (1526)]]|| ||65 |- |[[:en:Battle of Myriokephalon]]||[[:ru:Битва при Мириокефале]]||[[Միրիոկեֆալոնի ճակատամարտ]]|| ||30 |- |[[:en:Battle of Navarino]]||[[:ru:Наваринское сражение]]|| || ||41 |- |[[:en:Battle of Otlukbeli]]||[[:ru:Сражение при Отлукбели]]|| || ||14 |- |[[:en:Battle of Párkány]]||[[:ru:Битва под Парканами]]|| || ||13 |- |[[:en:Battle of Pelekanon]]||[[:ru:Битва при Пелеканоне]]|| || ||22 |- |[[:en:Battle of Rovine]]||[[:ru:Битва при Ровине]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Saint Gotthard (1664)]]||[[:ru:Битва при Сентготхарде]]|| || ||27 |- |[[:en:Battle of Sari Bair]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Sarikamish]]||[[:ru:Сарыкамышская операция]]||[[Սարիղամիշի ճակատամարտ]]|| ||32 |- |[[:en:Battle of Sarikamish (1920)]]|| ||[[Սարիղամիշի ճակատամարտ (1920)]]|| ||7 |- |[[:en:Battle of Sokhoista]]||[[:ru:Битва при Сохоисте]]|| || ||7 |- |[[:en:Battle of the Nek]]|| || || ||7 |- |[[:en:Battle of the Sakarya]]||[[:ru:Битва при Сакарье]]||[[Սաքարյայի ճակատամարտ]]|| ||16 |- |[[:en:Battle of Torches]]||[[:ru:Битва с факелами]]|| || ||10 |- |[[:en:Battle of Turnadağ]]|| || || ||3 |- |[[:en:Battle of Urfa]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Valtetsi]]||[[:ru:Сражение при Валтеци]]|| || ||6 |- |[[:en:Battle of Varna]]||[[:ru:Битва при Варне]]|| || ||43 |- |[[:en:Battle of Vaslui]]||[[:ru:Васлуйская битва]]|| || ||19 |- |[[:en:Battle of Vienna]]||[[:ru:Венская битва (1683)]]||[[Վիեննայի ճակատամարտ (1683)]]|| ||63 |- |[[:en:Battle of Wawon]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Yassıçemen]]|| || || ||8 |- |[[:en:Celâl Bayar]]||[[:ru:Баяр, Махмуд Джеляль]]||[[Ջելալ Բայար]]|| ||69 |- |[[:en:Bayat (tribe)]]||[[:ru:Баяты (огузы)]]|| || ||16 |- |[[:en:Bayburt]]||[[:ru:Байбурт]]||[[Բաբերդ]]|| ||61 |- |[[:en:Bayezid I]]||[[:ru:Баязид I]]||[[Բայազիդ I]]|| ||81 |- |[[:en:Deniz Baykal]]||[[:ru:Байкал, Дениз]]|| || ||24 |- |[[:en:Bedri Baykam]]|| || || ||9 |- |[[:en:Baykar Bayraktar TB2]]||[[:ru:Bayraktar TB2]]||[[Բայրաքթար ՏԲ2]]|| ||45 |- |[[:en:Ümit Haluk Bayülken]]||[[:ru:Байюлкен, Халук]]|| || ||8 |- |[[:en:Hikmet Bayur]]||[[:ru:Баюр, Юсуф Хикмет]]|| || ||7 |- |[[:en:Elyesa Bazna]]||[[:ru:Базна, Эльяс]]|| || ||21 |- |[[:en:Beçin]]|| || || ||4 |- |[[:en:Bedia Muvahhit]]||[[:ru:Муваххит, Бедиа]]||[[Բեդիա Մուվահհիթ]]|| ||11 |- |[[:en:Bahaettin Rahmi Bediz]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sheikh Bedreddin]]||[[:ru:Бедреддин Махмуд]]|| || ||15 |- |[[:en:Beer in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Begzada]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hulusi Behçet]]||[[:ru:Бехчет, Хулуси]]|| || ||18 |- |[[:en:Bekir Fikri]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bektashi Order]]||[[:ru:Бекташи]]||[[Բեքթաշյան միաբանություն]]|| ||49 |- |[[:en:Belceğiz Bay]]|| || || ||1 |- |[[:en:Belde]]|| || || ||7 |- |[[:en:Belenkeşlik Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Belkıs Tombolo]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sabiha Bengütaş]]||[[:ru:Бенгюташ, Сабиха]]||[[Սաբիհա Բենգյութաշ]]|| ||22 |- |[[:en:Berdan River]]|| ||[[Կյուդնոս]]|| ||16 |- |[[:en:Bergama]]||[[:ru:Бергама]]||[[Բերգամա]]|| ||44 |- |[[:en:Bergama Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Suat Berk]]|| || || ||4 |- |[[:en:Muazzez Tahsin Berkand]]|| || || ||3 |- |[[:en:Berkant]]|| || || ||3 |- |[[:en:Semiha Berksoy]]||[[:ru:Берксой, Семиха]]|| || ||10 |- |[[:en:Berlin–Baghdad railway]]||[[:ru:Багдадская железная дорога]]||[[Բեռլին-Բաղդադ երկաթգիծ]]|| ||35 |- |[[:en:Beşadalar]]|| ||[[Բեշադալար]]|| ||5 |- |[[:en:Beşiktaş]]||[[:ru:Бешикташ (район)]]||[[Բեշիքթաշ (շրջան)]]|| ||55 |- |[[:en:Beth Nahrain]]|| || || ||4 |- |[[:en:Bey]]||[[:ru:Бей]]||[[Բեյ]]|| ||69 |- |[[:en:Artuk Bey]]||[[:ru:Артук бен Эксюк]]|| || ||15 |- |[[:en:Chaghri Beg]]||[[:ru:Чагры-бек]]||[[Չաղրի բեկ]]|| ||23 |- |[[:en:İsfendiyar Bey]]||[[:ru:Исфендияр-бей]]|| || ||5 |- |[[:en:Kaymakam Kemal Bey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Mazhar Müfit Bey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Osman Hamdi Bey]]||[[:ru:Осман Хамди-бей]]||[[Օսման Համդի Բեյ]]||այո||28 |- |[[:en:Savcı Bey]]|| || || ||12 |- |[[:en:Yusuf Kemal Bey]]||[[:ru:Тенгиршенк, Юсуф Кемаль-бей]]|| || ||8 |- |[[:en:Bayezid II]]||[[:ru:Баязид II]]||[[Բայազիդ II]]|| ||75 |- |[[:en:Beycesultan]]||[[:ru:Бейджесултан]]|| || ||8 |- |[[:en:Beykoz]]||[[:ru:Бейкоз]]||[[Բեյքոզ]]|| ||32 |- |[[:en:Beylerbeyi event]]||[[:ru:Инцидент с бейлербеем]]|| || ||5 |- |[[:en:Beylerbeyi Palace]]||[[:ru:Дворец Бейлербейи]]||[[Բեյլերբեյի պալատ]]||այո||27 |- |[[:en:Beylik of Hacıemir]]||[[:ru:Хаджимирогуллары]]|| || ||5 |- |[[:en:Beylik of Tadjeddin]]||[[:ru:Таджеддиногуллары]]|| || ||7 |- |[[:en:Beyliks of Canik]]||[[:ru:Бейлики Джаник]]|| || ||9 |- |[[:en:Beyoğluspor]]|| || || ||9 |- |[[:en:Beypazarı, Ankara]]||[[:ru:Бейпазары]]|| || ||38 |- |[[:en:Bülent Bezdüz]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bible translations into Turkish]]|| ||[[Աստվածաշնչի թուրքերեն թարգմանություն]]|| ||3 |- |[[:en:Biga Peninsula]]|| || || ||1 |- |[[:en:Biga, Çanakkale]]||[[:ru:Бига]]|| || ||31 |- |[[:en:Bilecik]]||[[:ru:Биледжик]]||[[Բիլեջիք]]|| ||62 |- |[[:en:Bilecik Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Üstün Bilgen-Reinart]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bilkent University]]|| || || ||19 |- |[[:en:Ali Rıza Binboğa]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bingöl]]||[[:ru:Бингёль]]||[[Ճապաղջուր]]||այո||73 |- |[[:en:Yusuf İzzet Birand]]||[[:ru:Биранд, Юсуф Иззет]]|| || ||3 |- |[[:en:Birecik Bridge]]|| || || ||3 |- |[[:en:İdil Biret]]||[[:ru:Бирет, Идиль]]||[[Իդիլ Բիրեթ]]|| ||30 |- |[[:en:Birgi Grand Mosque]]|| || || ||3 |- |[[:en:Birkapılı HES]]|| || || ||1 |- |[[:en:Bitlis Province]]||[[:ru:Битлис (ил)]]||[[Բիթլիսի մարզ]]||այո||82 |- |[[:en:BJK İnönü Stadium]]||[[:ru:Инёню (стадион)]]|| || ||26 |- |[[:en:Black Sea Region]]||[[:ru:Черноморский регион]]||[[Սևծովյան տարածաշրջան]]||այո||60 |- |[[:en:Block of Wikipedia in Turkey]]||[[:ru:Блокирование Википедии в Турции]]||[[Վիքիպեդիայի արգելափակումը Թուրքիայում (2017)]]|| ||36 |- |[[:en:Blue Cruise]]|| || || ||4 |- |[[:en:Blue Mosque, Istanbul]]||[[:ru:Голубая мечеть (Стамбул)]]||[[Կապույտ մզկիթ (Ստամբուլ)]]||այո||85 |- |[[:en:BMC (Turkey)]]||[[:ru:BMC (турецкая автомобилестроительная компания)]]|| || ||13 |- |[[:en:Bodrum Castle]]||[[:ru:Замок Святого Петра]]||[[Սուրբ Պետրոսի ամրոց]]|| ||25 |- |[[:en:Bodrum Mosque]]||[[:ru:Мирелейон]]|| || ||20 |- |[[:en:Bodrumkale]]|| || || ||3 |- |[[:en:Boğatepe Cheese Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Boğaziçi University]]||[[:ru:Босфорский университет]]||[[Բոսֆորի համալսարան]]|| ||33 |- |[[:en:Boğsak Islet]]|| ||[[Բոգսակ կղզի]]||այո||4 |- |[[:en:Bolu]]||[[:ru:Болу]]||[[Բոլու]]||այո||67 |- |[[:en:Bolu Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Bolu Province]]||[[:ru:Болу (ил)]]||[[Բոլուի մարզ]]||այո||83 |- |[[:en:Rıza Tevfik Bölükbaşı]]||[[:ru:Бёлюкбаши, Рыза Тевфик]]|| || ||10 |- |[[:en:Zerrin Bölükbaşı]]|| || || ||2 |- |[[:en:Claude Alexandre de Bonneval]]||[[:ru:Бонневаль, Клод Александр де]]|| || ||19 |- |[[:en:Book of Dede Korkut]]||[[:ru:Книга моего деда Коркута]]||[[Գորգուդ պապի գիրքը]]|| ||34 |- |[[:en:Orhan Boran]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bosnia and Herzegovina–Turkey relations]]||[[:ru:Боснийско-турецкие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Bosphorus Bridge]]||[[:ru:Мост Мучеников 15 Июля]]||[[Բոսֆորի կամուրջ]]|| ||60 |- |[[:en:Bosporus]]||[[:ru:Босфор]]||[[Բոսֆոր]]|| ||121 |- |[[:en:Bostancı]]|| || || ||6 |- |[[:en:Bostanlı Open-air Archaeological Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Boyoz]]|| || || ||7 |- |[[:en:Aydın Boysan]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ferruh Bozbeyli]]||[[:ru:Бозбейли, Феррух]]|| || ||4 |- |[[:en:Bozburun]]|| || || ||9 |- |[[:en:Bozcaada Castle]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bozcaada, Çanakkale]]||[[:ru:Бозджаада (район)]]|| || ||9 |- |[[:en:Bekir Bozdağ]]|| || || ||10 |- |[[:en:Bozkır Oyun Havası]]||[[:ru:Тамзара]]||[[Թամզարա (պար)]]|| ||6 |- |[[:en:Bozkurt of Dulkadir]]||[[:ru:Алауддевле Бозкурт]]|| || ||6 |- |[[:en:Mahmut Esat Bozkurt]]||[[:ru:Бозкурт, Махмут Эсат]]|| || ||7 |- |[[:en:Bozoklu Mustafa Pasha]]|| || || ||7 |- |[[:en:Boztepe Peninsula]]|| || || ||3 |- |[[:en:Bozyazı]]||[[:ru:Бозязы]]|| || ||28 |- |[[:en:Bozyazı Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Carmelite Brewer Christie]]|| || || ||1 |- |[[:en:British Institute in Ankara]]||[[:ru:Британский институт археологии в Анкаре]]|| || ||6 |- |[[:en:British Turks]]||[[:ru:Турки в Великобритании]]|| || ||8 |- |[[:en:Buca]]|| || || ||22 |- |[[:en:Bucak (administrative unit)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bülbülün Kanadı Sarı]]|| || || ||1 |- |[[:en:Fuat Bulca]]|| || || ||7 |- |[[:en:Bulgarian Turks]]||[[:ru:Турки в Болгарии]]|| || ||26 |- |[[:en:Bulgarian Turks in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bulgarian–Ottoman wars]]||[[:ru:Болгаро-османские войны]]|| || ||13 |- |[[:en:Burak-class corvette]]|| || || ||3 |- |[[:en:Burdur]]||[[:ru:Бурдур]]||[[Բուրդուր]]|| ||53 |- |[[:en:Burdur Archaeological Museum]]||[[:ru:Археологический музей Бурдура]]|| || ||5 |- |[[:en:Burdur Province]]||[[:ru:Бурдур (ил)]]||[[Բուրդուրի մարզ]]||այո||81 |- |[[:en:Burhaniye National Forces Culture Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Burning of Smyrna]]||[[:ru:Резня в Смирне]]||[[Զմյուռնիայի աղետ (1922)]]|| ||27 |- |[[:en:Bursa]]||[[:ru:Бурса (город)]]||[[Բուրսա]]|| ||122 |- |[[:en:Bursa Atatürk Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bursa Energy Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Bursa Province]]||[[:ru:Бурса (ил)]]||[[Բուրսայի մարզ]]|| ||88 |- |[[:en:Bütün Dünya]]|| || || ||1 |- |[[:en:Büyük Ada]]|| || || ||5 |- |[[:en:Büyük Doğu (magazine)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Büyük Ilyosta Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Büyük Maden Island]]||[[:ru:Маден (остров)]]|| || ||4 |- |[[:en:Büyükada]]||[[:ru:Бююкада]]||[[Բյույուքադա]]|| ||32 |- |[[:en:Yaşar Büyükanıt]]||[[:ru:Бююканыт, Яшар]]|| || ||16 |- |[[:en:Erol Büyükburç]]||[[:ru:Бююкбурч, Эрол]]||[[Էրոլ Բյույուքբուրչ]]|| ||10 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Doukas dynasty]]|| || || ||7 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Palaiologos dynasty]]||[[:ru:История Византийской империи (1261—1453)]]|| || ||10 |- |[[:en:Byzantine–Seljuk wars]]||[[:ru:Византийско-сельджукские войны]]|| || ||20 |- |[[:en:Cabotage Day]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cacık]]||[[:ru:Дзадзики]]||[[Ձաձիկի]]||այո||47 |- |[[:en:Çağ University]]|| || || ||4 |- |[[:en:Cağaloğlu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cahit Sıtkı Tarancı Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aslı Çakır Alptekin]]||[[:ru:Альптекин, Аслы]]|| || ||19 |- |[[:en:Çakırağa Mansion]]|| || || ||2 |- |[[:en:Fevzi Çakmak]]||[[:ru:Чакмак, Мустафа Февзи]]||[[Ֆևզի Չաքմաք]]|| ||30 |- |[[:en:Çalık Ali Pasha]]|| || || ||6 |- |[[:en:Şadi Çalık]]|| || || ||4 |- |[[:en:Çalıkuşu]]||[[:ru:Королёк — птичка певчая (роман)]]|| || ||9 |- |[[:en:İbrahim Çallı]]|| || || ||7 |- |[[:en:Necdet Calp]]||[[:ru:Джальп, Недждет]]|| || ||4 |- |[[:en:Cambazlı ruins]]|| || || ||3 |- |[[:en:Çanakkale]]||[[:ru:Чанаккале]]||[[Չանաքքալե]]|| ||87 |- |[[:en:Çanakkale 1915]]|| || || ||4 |- |[[:en:Çanakkale Archaeological Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Çanakkale Naval Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Çanakkale Onsekiz Mart University]]|| || || ||5 |- |[[:en:Çanakkale Province]]||[[:ru:Чанаккале (ил)]]||[[Չանաքքալեի մարզ]]|| ||85 |- |[[:en:Yaman Candar]]|| || || ||5 |- |[[:en:Çandarlı]]||[[:ru:Чандарлы (город)]]|| || ||13 |- |[[:en:Çandır Castle]]|| ||[[Պապեռոն]]|| ||7 |- |[[:en:Çankaya University]]||[[:ru:Университет Чанкая]]|| || ||25 |- |[[:en:Çankaya, Ankara (district)]]||[[:ru:Чанкая (район Анкары)]]|| || ||34 |- |[[:en:Çankırı]]||[[:ru:Чанкыры]]||[[Չանքըրը]]|| ||57 |- |[[:en:Çankırı Province]]||[[:ru:Чанкыры (ил)]]||[[Չանքըրըի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Capital punishment in Turkey]]||[[:ru:Смертная казнь в Турции]]||[[Մահապատիժը Թուրքիայում]]|| ||10 |- |[[:en:Capitulations of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Капитуляции Османской империи]]||[[Օսմանյան կայսրության կապիտուլյացիա]]|| ||15 |- |[[:en:Cappadocia]]||[[:ru:Каппадокия]]||[[Կապադովկիա]]|| ||99 |- |[[:en:Cappadocian Greek]]||[[:ru:Каппадокийский диалект греческого языка]]|| || ||24 |- |[[:en:Capture of Baghdad (1638)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Capture of Cairo (1517)]]||[[:ru:Бои за Каир (1517)]]|| || ||5 |- |[[:en:Caracalla's inscription]]|| || || ||2 |- |[[:en:Emmanuel Carasso]]||[[:ru:Карассо, Эммануил]]|| || ||11 |- |[[:en:Carousel Shopping Center]]|| || || ||2 |- |[[:en:Çarşaf (magazine)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Çarşıya Vardım]]|| || || ||1 |- |[[:en:Cartel (rap group)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Casemates of İbrahim Pasha]]|| || || ||2 |- |[[:en:Castle Plan]]|| || || ||2 |- |[[:en:Berkay Çatak]]|| || || ||2 |- |[[:en:Çatalca Peninsula]]||[[:ru:Пашаэли]]||[[Չաթալջա թերակղզի]]|| ||10 |- |[[:en:Çatalsu, Gülagaç, Aksaray]]|| || || ||7 |- |[[:en:Cathedral of Ani]]||[[:ru:Анийский собор]]||[[Սուրբ Աստվածածին Կաթողիկե եկեղեցի (Անի)]]|| ||19 |- |[[:en:Cathedral of the Holy Cross, Aghtamar]]||[[:ru:Церковь Святого Креста (Ахтамар)]]||[[Սուրբ Խաչ եկեղեցի (Աղթամար)]]|| ||17 |- |[[:en:Cathedral of the Holy Spirit]]|| || || ||17 |- |[[:en:Catholic archdiocese of Ephesus]]||[[:ru:Эфесская архиепархия]]|| || ||4 |- |[[:en:Catholic Church in Turkey]]||[[:ru:Католицизм в Турции]]|| || ||12 |- |[[:en:Çatıören]]|| || || ||4 |- |[[:en:Caucasus]]||[[:ru:Кавказ]]||[[Կովկաս]]|| ||150 |- |[[:en:Caucasus campaign]]||[[:ru:Кавказский фронт Первой мировой войны]]||[[Կովկասյան ճակատ]]|| ||40 |- |[[:en:Caucasus mixed forests]]||[[:ru:Кавказские смешанные леса]]|| || ||11 |- |[[:en:İlhan Cavcav]]|| || || ||6 |- |[[:en:Mehmed Cavid]]||[[:ru:Мехмет Джавид-бей]]||[[Մեհմեթ Ջավիդ բեյ]]|| ||14 |- |[[:en:Halime Çavuş]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mevlüt Çavuşoğlu]]||[[:ru:Чавушоглу, Мевлют]]||[[Մևլյութ Չավուշօղլու]]|| ||45 |- |[[:en:Çayyolu]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ali Fuat Cebesoy]]||[[:ru:Джебесой, Али Фуат]]||[[Ալի Ֆուաթ Ջեբեսոյ]]|| ||16 |- |[[:en:Celali rebellions]]||[[:ru:Джелали]]||[[Ջալալիններ]]|| ||13 |- |[[:en:Çelebi Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Noman Çelebicihan]]||[[:ru:Челебиджихан, Номан]]|| || ||19 |- |[[:en:Cem (magazine)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cemal Reşit Rey Concert Hall]]||[[:ru:Концертный зал Джемаль Решит Рей]]|| || ||5 |- |[[:en:Cemil Topuzlu Open-Air Theatre]]||[[:ru:Театр на открытом воздухе Джемиль Топузлу]]|| || ||6 |- |[[:en:Cemilli Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cenaze Hasan Pasha]]||[[:ru:Кетхюда Хасан-паша]]|| || ||7 |- |[[:en:Çenebaz Osman Efendi]]|| || || ||1 |- |[[:en:Çeng]]||[[:ru:Ченг]]|| || ||10 |- |[[:en:Çengelhan Rahmi M. Koç Museum]]|| || || ||6 |- |[[:en:Mustafa Cengiz]]||[[:ru:Дженгиз, Мустафа]]|| || ||3 |- |[[:en:Cennet and Cehennem]]|| || || ||6 |- |[[:en:Censorship in Turkey]]||[[:ru:Цензура в Турции]]||[[Գրաքննությունը Թուրքիայում]]|| ||12 |- |[[:en:Central Anatolia Region]]||[[:ru:Центральная Анатолия]]||[[Կենտրոնական Անատոլիա]]||այո||61 |- |[[:en:Central Anatolian deciduous forests]]|| || || ||4 |- |[[:en:Central Anatolian steppe]]|| || || ||1 |- |[[:en:Central Army (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Central Bank of the Republic of Turkey]]||[[:ru:Центральный банк Турецкой Республики]]||[[Թուրքիայի կենտրոնական բանկ]]|| ||22 |- |[[:en:Centre for Turkey Studies]]|| || || ||2 |- |[[:en:Centre Party (Turkey)]]||[[:ru:Партия центра (Турция)]]|| || ||5 |- |[[:en:Çerkezköy]]||[[:ru:Черкезкёй]]|| || ||31 |- |[[:en:Çeşme]]||[[:ru:Чешме]]||[[Չեշմե]]||այո||49 |- |[[:en:Çeşme Castle]]|| || || ||5 |- |[[:en:Çeşme Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ceyhan]]||[[:ru:Джейхан]]||[[Ջեյհան (քաղաք)]]||այո||55 |- |[[:en:Cezayirli Gazi Hasan Paşa Monument]]|| || || ||3 |- |[[:en:Engin Cezzar]]|| || || ||4 |- |[[:en:Chaka of Smyrna]]||[[:ru:Чака-бей]]|| || ||18 |- |[[:en:Chamber of Computer Engineers of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Chamber of Electrical Engineers of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Chanak Crisis]]|| || || ||10 |- |[[:en:Çandarlı family]]||[[:ru:Чандарлы (семья)]]|| || ||12 |- |[[:en:Chief of the Turkish General Staff]]|| ||[[Թուրքիայի գլխավոր շտաբի պետերի ցանկ]]|| ||9 |- |[[:en:Chobanids (beylik)]]||[[:ru:Чобаногуллары]]|| || ||13 |- |[[:en:Chora Church]]||[[:ru:Монастырь Хора]]||[[Խորայի եկեղեցի]]|| ||39 |- |[[:en:Christianity in Turkey]]||[[:ru:Христианство в Турции]]|| || ||15 |- |[[:en:Chufut-Kale]]||[[:ru:Чуфут-Кале]]|| || ||28 |- |[[:en:Church of Saint Jacob of Nisibis]]|| ||[[Մար-Յակուբ]]|| ||7 |- |[[:en:Church of Saint Mary of the Mongols]]||[[:ru:Церковь Марии Монгольской]]|| || ||14 |- |[[:en:Church of St. Anthony of Padua, Istanbul]]||[[:ru:Церковь Святого Антония Падуанского (Стамбул)]]||[[Սուրբ Անտոնիոս Պադուացու եկեղեցի]]|| ||21 |- |[[:en:Church of St. Mary of Blachernae]]||[[:ru:Влахернская церковь]]|| || ||18 |- |[[:en:Church-Mosque of Vefa]]||[[:ru:Церковь Святого Феодора (Константинополь)]]|| || ||13 |- |[[:en:Churches of Göreme]]|| || || ||6 |- |[[:en:Cibyra]]|| || || ||10 |- |[[:en:Çiçek Island]]||[[:ru:Чичек (остров)]]|| || ||3 |- |[[:en:Cici Kızlar]]|| || || ||2 |- |[[:en:Çifte Minareli Medrese (Erzurum)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Çiğ köfte]]||[[:ru:Чиг-кёфте]]|| || ||17 |- |[[:en:Muazzez İlmiye Çığ]]||[[:ru:Чиг, Муаззез Илмие]]||[[Մուազզեզ Իլմիե Չըղ]]|| ||26 |- |[[:en:Çiğli]]|| || || ||21 |- |[[:en:Cilandiras Bridge]]||[[:ru:Мост Джиландирас]]|| || ||4 |- |[[:en:Tansu Çiller]]||[[:ru:Чиллер, Тансу]]||[[Թանսու Չիլլեր]]|| ||70 |- |[[:en:Çimsataş]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yıldıray Çınar]]|| || || ||5 |- |[[:en:Cinci Hoca]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hüsamettin Cindoruk]]|| || || ||11 |- |[[:en:Cingöz Recai]]|| || || ||3 |- |[[:en:Circassian genocide]]||[[:ru:Черкесское мухаджирство]]||[[Չերքեզների ցեղասպանություն]]|| ||32 |- |[[:en:Circassians in Turkey]]||[[:ru:Черкесы в Турции]]|| || ||10 |- |[[:en:Citizen's Party (Turkey)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Civilian casualties and displacements during the Cyprus conflict]]|| || || ||1 |- |[[:en:Cıfıtkalesi Islet]]|| || || ||2 |- |[[:en:Çıplak Island]]|| || || ||2 |- |[[:en:Classical Age of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Рост Османской империи]]||[[Օսմանյան կայսրության դասական ժամանակաշրջան]]|| ||20 |- |[[:en:Cleopatra's Gate]]|| || || ||6 |- |[[:en:Climate Change and Air Management Coordination Board (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Climate of Turkey]]||[[:ru:Климат Турции]]|| || ||10 |- |[[:en:CNN Türk]]||[[:ru:CNN Türk]]||[[CNN Türk]]|| ||20 |- |[[:en:Co-Cathedral of St. Anthony of Padua (Mersin)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Coal in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Coal power in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Coalition governments in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Coast Guard Command (Turkey)]]||[[:ru:Турецкая береговая охрана]]|| || ||11 |- |[[:en:Çoban Yıldızı]]|| || || ||1 |- |[[:en:Husam al-Din Choban]]||[[:ru:Хусамеддин Чобан-бей]]|| || ||6 |- |[[:en:Çobandede Bridge]]|| ||[[Հովվի կամուրջ]]|| ||5 |- |[[:en:Coca-Cola İçecek]]|| || || ||6 |- |[[:en:Adnan Çolak]]|| || || ||4 |- |[[:en:Emin Çölaşan]]|| || || ||6 |- |[[:en:Committee of Inquest]]||[[:ru:Комитет дознания]]|| || ||4 |- |[[:en:Committee of Representation]]|| || || ||4 |- |[[:en:Committee of Union and Progress]]||[[:ru:Единение и прогресс]]||[[Միություն և առաջադիմություն]]|| ||33 |- |[[:en:Committee on Conservation of Cultural Assets in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Communist Party of Turkey (historical)]]||[[:ru:Коммунистическая партия Турции (1920)]]|| || ||11 |- |[[:en:Communist Party of Turkey/Marxist–Leninist]]||[[:ru:Коммунистическая партия Турции/Марксистско-ленинская]]|| || ||20 |- |[[:en:Complex of Sultan Bayezid II]]|| || || ||6 |- |[[:en:Confederation of Public Employees' Unions]]|| || || ||5 |- |[[:en:Confederation of Revolutionary Trade Unions of Turkey]]||[[:ru:Конфедерация революционных профсоюзов Турции]]|| || ||6 |- |[[:en:Confederation of Turkish Real Trade Unions]]|| || || ||3 |- |[[:en:Confederation of Turkish Trade Unions]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nuri Conker]]|| || || ||6 |- |[[:en:Conscription in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Constituent Assembly of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Constitutional Court of Turkey]]|| || || ||16 |- |[[:en:Constitutional history of Turkey]]||[[:ru:Конституционная история Турции]]||[[Թուրքիայի սահմանադրական պատմություն]]|| ||13 |- |[[:en:Consulate General of the United States, Istanbul]]|| || || ||3 |- |[[:en:Corduene]]||[[:ru:Кордуена]]||[[Կորդուք]]|| ||25 |- |[[:en:Çorlu]]||[[:ru:Чорлу]]||[[Չորլու]]|| ||56 |- |[[:en:Çorlulu Ali Pasha]]||[[:ru:Чорлулу Дамат Али-паша]]|| || ||12 |- |[[:en:Çorum]]||[[:ru:Чорум]]||[[Չորում]]||այո||71 |- |[[:en:Çorum Archaeological Museum]]|| || || ||6 |- |[[:en:Corycus]]||[[:ru:Корикос]]||[[Կոռիկոս]]|| ||16 |- |[[:en:Gürkan Coşkun]]|| || || ||4 |- |[[:en:Olgay Coşkun]]|| || || ||4 |- |[[:en:Council of State (Turkey)]]||[[:ru:Государственный совет Турции]]|| || ||11 |- |[[:en:Court of Cassation (Turkey)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Crime in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Crimean Tatars]]||[[:ru:Крымские татары]]||[[Ղրիմի թաթարներ]]|| ||80 |- |[[:en:Crimean War]]||[[:ru:Крымская война]]||[[Ղրիմի պատերազմ]]|| ||93 |- |[[:en:Crusade of Varna]]||[[:ru:Крестовый поход на Варну]]||[[Վառնայի խաչակրաց արշավանք]]|| ||21 |- |[[:en:Crusades]]||[[:ru:Крестовые походы]]||[[Խաչակրաց արշավանքներ]]|| ||152 |- |[[:en:Çubuklu]]|| || || ||5 |- |[[:en:Çukurbağ Peninsula]]|| || || ||2 |- |[[:en:Çukurova]]||[[:ru:Чукурова (низменность)]]|| || ||18 |- |[[:en:Çukurova Motorway]]|| || || ||1 |- |[[:en:Çukurova Regional Airport]]|| || || ||4 |- |[[:en:Çukurova University]]|| ||[[Չուկուրովայի համալսարան]]|| ||7 |- |[[:en:Çukurova, Adana]]||[[:ru:Чукурова (район)]]|| || ||22 |- |[[:en:Culture of the Ottoman Empire]]|| || || ||12 |- |[[:en:Gülzura Cumakunova]]|| || || ||4 |- |[[:en:Necati Cumalı]]||[[:ru:Джумалы, Неджати]]|| || ||13 |- |[[:en:Meltem Cumbul]]||[[:ru:Джумбул, Мельтем]]|| || ||19 |- |[[:en:Cümbüş]]|| || || ||13 |- |[[:en:Cumhuriyet]]||[[:ru:Cumhuriyet]]||[[Ջումհուրիյեթ]]|| ||24 |- |[[:en:Cumhuriyet Square (İzmir)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Erli Çupi]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cypriot intercommunal violence]]|| || || ||8 |- |[[:en:Cypriot S-300 crisis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Cypriot Turkish]]||[[:ru:Кипрский диалект турецкого языка]]||[[Կիպրոսի թուրքերեն]]|| ||11 |- |[[:en:Cyprus (island)]]||[[:ru:География Кипра]]|| || ||33 |- |[[:en:Cyprus Memorial Forest in Silifke]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cyprus reunification negotiations]]||[[:ru:Кипрский конфликт]]||[[Կիպրոսի հիմնախնդիր]]|| ||27 |- |[[:en:Cyprus Turkish Unions Federation]]|| || || ||2 |- |[[:en:D Grubu]]|| || || ||2 |- |[[:en:Dadaloğlu]]|| || || ||7 |- |[[:en:Sevim Dağdelen]]||[[:ru:Дагделен, Севим]]||[[Սևիմ Դագդալեն]]|| ||12 |- |[[:en:Canan Dağdeviren]]|| || || ||8 |- |[[:en:Fazıl Hüsnü Dağlarca]]||[[:ru:Дагларджа, Фазыл Хюсню]]|| || ||19 |- |[[:en:Dağlı Castle]]|| || || ||4 |- |[[:en:Dalaman]]||[[:ru:Даламан]]||[[Դալաման]]||այո||42 |- |[[:en:Dalaman Airport]]||[[:ru:Даламан (аэропорт)]]|| || ||25 |- |[[:en:Dam Başında Oturur]]|| || || ||1 |- |[[:en:Damlataş Cave]]||[[:ru:Дамлаташ]]|| || ||14 |- |[[:en:Dana Island]]|| ||[[Դանա կղզի]]||այո||12 |- |[[:en:Danishmendids]]||[[:ru:Данышмендиды]]||[[Դանեշմանդի ամիրայություն]]|| ||41 |- |[[:en:Dara (Mesopotamia)]]||[[:ru:Дара (крепость в Месопотамии)]]||[[Դարա (Մարդինի գավառ)]]|| ||26 |- |[[:en:Dardanelles]]||[[:ru:Дарданеллы]]||[[Դարդանելի նեղուց]]|| ||101 |- |[[:en:Dardanelles Gun]]|| || || ||15 |- |[[:en:Aylin Daşdelen]]||[[:ru:Дашделен, Айлин]]|| || ||10 |- |[[:en:Datça]]||[[:ru:Датча]]||[[Դաթչա]]||այո||29 |- |[[:en:Ahmet Davutoğlu]]||[[:ru:Давутоглу, Ахмет]]||[[Ահմեդ Դավութօղլու]]|| ||84 |- |[[:en:Tara De Vries]]|| || || ||4 |- |[[:en:Decline and modernization of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Упадок Османской империи]]|| || ||19 |- |[[:en:Defne]]|| || || ||8 |- |[[:en:Deliçay]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ekin Deligöz]]||[[:ru:Делигёз, Экин]]|| || ||14 |- |[[:en:Süleyman Demirel]]||[[:ru:Демирель, Сулейман]]||[[Սուլեյման Դեմիրել]]|| ||82 |- |[[:en:Volkan Demirel]]||[[:ru:Демирель, Волкан]]|| || ||46 |- |[[:en:Demirkazık Peak]]||[[:ru:Демирказик]]|| || ||16 |- |[[:en:Selahattin Demirtaş]]||[[:ru:Демирташ, Селахаттин]]||[[Սելահաթին Դեմիրթաշ]]||այո||38 |- |[[:en:Democrat Party (Turkey, 1946–1961)]]|| || || ||11 |- |[[:en:Democratic initiative]]|| || || ||2 |- |[[:en:Democratic Left Party (Turkey)]]||[[:ru:Демократическая левая партия]]|| || ||15 |- |[[:en:Democratic Party (Turkey, 1970)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Democratic Progress Party]]|| || || ||3 |- |[[:en:Democratic Society Party]]||[[:ru:Партия демократического общества]]|| || ||18 |- |[[:en:Ordal Demokan]]|| || || ||2 |- |[[:en:Deniz Altı Horasan]]|| || || ||1 |- |[[:en:Denizli]]||[[:ru:Денизли]]||[[Դենիզլի]]|| ||83 |- |[[:en:Denizli Atatürk and Ethnography Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Denizli Province]]||[[:ru:Денизли (ил)]]||[[Դենիզլիի մարզ]]|| ||79 |- |[[:en:Mustafa Denizli]]||[[:ru:Денизли, Мустафа]]|| || ||24 |- |[[:en:Deportations of Kurds]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dergâh]]|| || || ||2 |- |[[:en:Derinkuyu underground city]]||[[:ru:Деринкую (подземный город)]]||[[Դերինքույու (ստորգետնյա քաղաք)]]|| ||25 |- |[[:en:Dersim Province]]||[[:ru:Тунджели (ил)]]||[[Թունջելիի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Kemal Derviş]]||[[:ru:Дервиш, Кемаль]]|| || ||14 |- |[[:en:Desert Column]]|| || || ||1 |- |[[:en:Destruction of Psara]]||[[:ru:Резня на острове Псара]]|| || ||14 |- |[[:en:Devrim]]||[[:ru:Devrim]]||[[Դևրիմ]]|| ||15 |- |[[:en:Devşirme]]||[[:ru:Девширме]]||[[Դևշիրմե]]|| ||39 |- |[[:en:Dicle University]]|| || || ||8 |- |[[:en:Didim]]||[[:ru:Дидим]]|| || ||38 |- |[[:en:Didyma]]||[[:ru:Дидима]]|| || ||29 |- |[[:en:Diken (newspaper)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Dikili Gulf]]||[[:ru:Дикили (бухта)]]|| || ||5 |- |[[:en:Dikmen Vadisi]]|| || || ||5 |- |[[:en:Dikyamaç Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Agop Dilâçar]]||[[:ru:Дилячар, Агоп]]||[[Հակոբ Մարթայան]]|| ||17 |- |[[:en:Dilek Peninsula-Büyük Menderes Delta National Park]]||[[:ru:Национальный парк полуострова Дилек и дельты реки Большой Мендерес]]||[[Դիլեք թերակղզու և Մեծ Մենդերես գետի հովտի ազգային պարկ]]|| ||17 |- |[[:en:Ali Dinçer]]|| || || ||6 |- |[[:en:Abidin Dino]]|| || || ||14 |- |[[:en:Dipat]]|| || || ||3 |- |[[:en:Directorate of Religious Affairs]]|| || || ||16 |- |[[:en:Diriliş: Ertuğrul]]||[[:ru:Возрождение: Эртугрул]]||[[Վերածնունդ. Էրթուղրուլ]]|| ||33 |- |[[:en:Diyanet Center of America]]|| || || ||4 |- |[[:en:Diyarbakır]]||[[:ru:Диярбакыр]]||[[Դիարբեքիր]]|| ||91 |- |[[:en:Diyarbakır Province]]||[[:ru:Диярбакыр (ил)]]||[[Դիարբեքիրի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:Djemal Pasha]]||[[:ru:Ахмед Джемаль-паша]]||[[Ջեմալ փաշա]]|| ||42 |- |[[:en:Doğan Kardeş]]|| || || ||2 |- |[[:en:Doğan Media Group]]|| ||[[Դողան Մեդիա հոլդինգ]]|| ||8 |- |[[:en:Doğan-class fast attack craft]]|| || || ||5 |- |[[:en:Aydın Doğan]]||[[:ru:Доган, Айдын]]|| || ||11 |- |[[:en:Ziya Doğan]]|| || || ||5 |- |[[:en:Doğubayazıt]]||[[:ru:Догубаязит]]||[[Բայազետ]]|| ||43 |- |[[:en:Kenan Doğulu]]||[[:ru:Доулу, Кенан]]|| || ||20 |- |[[:en:Doğuş University]]|| || || ||5 |- |[[:en:Dokuz Eylül University]]||[[:ru:Университет Девятого сентября]]|| || ||10 |- |[[:en:Sulhi Dölek]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dolma]]||[[:ru:Долма]]||[[Տոլմա]]|| ||43 |- |[[:en:Dolmabahçe Palace]]||[[:ru:Долмабахче]]||[[Դոլմաբահչե պալատ]]|| ||51 |- |[[:en:Domuz Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Doner kebab]]|| || || ||40 |- |[[:en:Dönmeh]]||[[:ru:Дёнме]]|| || ||20 |- |[[:en:Şebnem Dönmez]]|| || || ||5 |- |[[:en:Donuktaş]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dörtayak]]|| || || ||2 |- |[[:en:Belgin Doruk]]||[[:ru:Дорук, Бельгин]]|| || ||11 |- |[[:en:Döşemealtı]]||[[:ru:Дёшемеалты]]|| || ||15 |- |[[:en:DÖSİMM]]|| || || ||2 |- |[[:en:Dragon Creek (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Drama Köprüsü]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dulkadiroğlu, Kahramanmaraş]]|| || || ||8 |- |[[:en:Düm Tek Tek]]||[[:ru:Düm Tek Tek]]|| || ||13 |- |[[:en:Dündar Bey Madrasa]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dündar of Hamidoğlu]]||[[:ru:Дюндар-бей Хамидид]]|| || ||4 |- |[[:en:Dünya Müzeleri Müzesi]]|| || || ||1 |- |[[:en:Osman Durmuş]]|| || || ||5 |- |[[:en:Gürdal Duyar]]|| || || ||6 |- |[[:en:Engin Altan Düzyatan]]||[[:ru:Дюзьятан, Энгин Алтан]]|| || ||19 |- |[[:en:E-memorandum]]||[[:ru:Военный меморандум в Турции (2007)]]|| || ||6 |- |[[:en:Early life and career of Recep Tayyip Erdoğan]]|| || || ||2 |- |[[:en:Eastern Anatolia Region]]||[[:ru:Восточная Анатолия]]||[[Արևելյան Անատոլիա]]|| ||59 |- |[[:en:Eastern Anatolian deciduous forests]]|| || || ||5 |- |[[:en:Eastern Anatolian montane steppe]]|| || || ||5 |- |[[:en:Eastern Front (Turkey)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Eastern Mediterranean]]|| ||[[Արևելյան Միջերկրական]]|| ||22 |- |[[:en:Eastern Mediterranean conifer–sclerophyllous–broadleaf forests]]|| || || ||8 |- |[[:en:Eastern question]]||[[:ru:Восточный вопрос]]||[[Արևելյան հարց]]|| ||33 |- |[[:en:Nazan Eckes]]||[[:ru:Назан Эккес]]|| || ||11 |- |[[:en:Economic Cooperation Organization]]||[[:ru:Организация экономического сотрудничества]]|| || ||42 |- |[[:en:Economic Cooperation Organization Trade Agreement]]|| || || ||2 |- |[[:en:Economic history of the Ottoman Empire]]||[[:ru:История экономики Османской империи]]|| || ||9 |- |[[:en:Economy of Northern Cyprus]]||[[:ru:Экономика Турецкой Республики Северного Кипра]]|| || ||8 |- |[[:en:Ecumenical Patriarch of Constantinople]]||[[:ru:Патриарх Константинопольский]]|| || ||43 |- |[[:en:Eczacıbaşı]]|| || || ||10 |- |[[:en:Edirne]]||[[:ru:Эдирне]]||[[Ադրիանապոլիս]]|| ||286 |- |[[:en:Edirne event]]||[[:ru:Эдирнский индицент]]|| || ||8 |- |[[:en:Edirne Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Edirne Province]]||[[:ru:Эдирне (ил)]]||[[Էդիրնեի մարզ]]|| ||82 |- |[[:en:Edremit Gulf]]||[[:ru:Эдремит (залив)]]|| || ||9 |- |[[:en:Efeler]]|| || || ||12 |- |[[:en:Ali Rıza Efendi]]||[[:ru:Али Рыза-эфенди]]||[[Ալի Ռըզա էֆենդի]]|| ||16 |- |[[:en:Abu Bakr Effendi]]|| || || ||4 |- |[[:en:Efrenk River]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ege University]]||[[:ru:Эгейский университет (Турция)]]|| || ||10 |- |[[:en:Egebank]]|| || || ||2 |- |[[:en:Egemen HES]]|| || || ||1 |- |[[:en:Egeray]]||[[:ru:İZBAN]]|| || ||7 |- |[[:en:Eğirdir Castle]]|| || || ||4 |- |[[:en:Eğribük]]|| || || ||2 |- |[[:en:Sökmen el-Kutbî]]||[[:ru:Сукман аль-Кутби]]|| || ||3 |- |[[:en:Elâzığ]]||[[:ru:Элязыг]]||[[Մեզիրե]]|| ||74 |- |[[:en:Elazığ Archaeology and Ethnography Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Elazığ dik halay]]|| || || ||2 |- |[[:en:Elazığ Province]]||[[:ru:Элязыг (ил)]]||[[Էլազըղի մարզ]]||այո||77 |- |[[:en:Elections for Metropolitan municipalities in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Electricity sector in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Elmalıya Yangınım]]|| || || ||1 |- |[[:en:Elmayı top top yapalım]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turan Emeksiz]]|| || || ||2 |- |[[:en:Eminönü]]||[[:ru:Эминёню]]||[[Էմինյոնյու]]|| ||33 |- |[[:en:Selma Emiroğlu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Emirzeli]]|| || || ||4 |- |[[:en:Emlak Kredi Bank]]|| || || ||4 |- |[[:en:Yunus Emre]]||[[:ru:Юнус Эмре]]||[[Յունուս Էմրե]]|| ||47 |- |[[:en:Energy in Turkey]]||[[:ru:Энергетика Турции]]||[[Թուրքիայի էներգետիկա]]|| ||11 |- |[[:en:Energy policy of Turkey]]||[[:ru:Энергетика Турции]]||[[Թուրքիայի էներգետիկա]]|| ||11 |- |[[:en:Enosis]]||[[:ru:Энозис]]||[[Էնոզիս]]||այո||28 |- |[[:en:Kemani Tatyos Ekserciyan]]|| ||[[Թադեոս Էքսերճյան]]|| ||9 |- |[[:en:Enver Pasha]]||[[:ru:Энвер-паша]]||[[Էնվեր փաշա]]|| ||59 |- |[[:en:EOKA]]||[[:ru:ЭОКА]]||[[ԷՕԿԱ]]|| ||24 |- |[[:en:Ephesus]]||[[:ru:Эфес (город)]]||[[Եփեսոս]]|| ||92 |- |[[:en:Epic of Koroghlu]]||[[:ru:Кёроглы (эпос)]]||[[Քյոռօղլի (վիպերգ)]]|| ||23 |- |[[:en:Necmettin Erbakan]]||[[:ru:Эрбакан, Неджметтин]]||[[Նեջմեթթին Էրբաքան]]|| ||58 |- |[[:en:Candan Erçetin]]||[[:ru:Эрчетин, Джандан]]|| || ||25 |- |[[:en:Erciyes University]]|| || || ||7 |- |[[:en:Erdek Gulf]]|| || || ||4 |- |[[:en:Erdemir]]||[[:ru:Erdemir]]|| || ||10 |- |[[:en:Erdemli]]||[[:ru:Эрдемли]]|| || ||31 |- |[[:en:Erdemli Pine Groove]]|| || || ||3 |- |[[:en:Etem Erdinç]]|| || || ||2 |- |[[:en:Emine Erdoğan]]||[[:ru:Эрдоган, Эмине]]||[[Էմինե Էրդողան]]|| ||30 |- |[[:en:Yılmaz Erdoğan]]|| || || ||20 |- |[[:en:Sertab Erener]]||[[:ru:Эренер, Сертаб]]||[[Սերթաբ Էրեներ]]|| ||51 |- |[[:en:Erenler, Sakarya]]|| || || ||9 |- |[[:en:Eretnids]]||[[:ru:Эретнаогуллары]]|| || ||13 |- |[[:en:Ergene, Tekirdağ]]|| || || ||6 |- |[[:en:Ergenekon]]||[[:ru:Эргунэ-кун]]|| || ||12 |- |[[:en:Azra Erhat]]|| || || ||6 |- |[[:en:Erimtan Archaeology and Arts Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Erkenek Dam]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet]]||[[:ru:Эркилет, Хюсейн Хюсню Эмир]]|| || ||8 |- |[[:en:Behiç Erkin]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ferhunde Erkin]]||[[:ru:Эркин, Ферхунде]]|| || ||5 |- |[[:en:Ulvi Cemal Erkin]]||[[:ru:Эркин, Ульви Джемаль]]|| || ||15 |- |[[:en:Elza Erkip]]|| || || ||1 |- |[[:en:Hayrettin Erkmen]]||[[:ru:Эркмен, Хайреттин]]|| || ||4 |- |[[:en:Ermenek mine accident]]|| || || ||2 |- |[[:en:İclal Ersin]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mehmet Akif Ersoy]]||[[:ru:Эрсой, Мехмет Акиф]]||[[Մեհմեդ Աքիֆ Էրսոյ]]|| ||40 |- |[[:en:Metin Ersoy]]|| || || ||2 |- |[[:en:Uğur Ersoy]]|| || || ||2 |- |[[:en:Munir Ertegun]]||[[:ru:Эртегюн, Мехмет Мюнир]]|| || ||6 |- |[[:en:Ertuğrul]]||[[:ru:Эртогрул]]||[[Էրթուղրուլ]]|| ||55 |- |[[:en:Eryaman Stadium]]|| || || ||9 |- |[[:en:Şenes Erzik]]|| || || ||6 |- |[[:en:Erzincan]]||[[:ru:Эрзинджан]]||[[Երզնկա]]|| ||74 |- |[[:en:Erzincan Province]]||[[:ru:Эрзинджан (ил)]]||[[Էրզինջանի մարզ]]|| ||77 |- |[[:en:Erzurum]]||[[:ru:Эрзурум]]||[[Էրզրում]]|| ||88 |- |[[:en:Erzurum Congress]]||[[:ru:Эрзурумский конгресс]]||[[Էրզրումի կոնգրես]]|| ||13 |- |[[:en:Erzurum Province]]||[[:ru:Эрзурум (ил)]]||[[Էրզրումի մարզ]]||այո||82 |- |[[:en:Semiha Es]]|| || || ||5 |- |[[:en:Markar Esayan]]||[[:ru:Есаян, Маркар]]||[[Մարգար Եսայան]]|| ||10 |- |[[:en:Esbank]]|| || || ||2 |- |[[:en:Eşen River]]|| || || ||7 |- |[[:en:Tevfik Esenç]]||[[:ru:Эсенч, Тевфик]]|| || ||22 |- |[[:en:Eshab-ı Kehf Cave]]|| || || ||3 |- |[[:en:Eshab-ı Kehf Kulliye]]|| || || ||3 |- |[[:en:Eshrefids]]||[[:ru:Эшрефогуллары]]|| || ||12 |- |[[:en:Eski Imaret Mosque]]||[[:ru:Церковь Христа Пантепопта]]|| || ||19 |- |[[:en:Eskişehir]]||[[:ru:Эскишехир]]||[[Էսքիշեհիր]]|| ||89 |- |[[:en:Eskişehir Caricature Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Eskişehir Eti Archaeology Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Eskişehir Osmangazi University]]|| || || ||6 |- |[[:en:Eskişehir Province]]||[[:ru:Эскишехир (ил)]]||[[Էսքիշեհիրի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:Eskişehir Technical University]]|| || || ||2 |- |[[:en:Eskişehir Zoo]]|| || || ||4 |- |[[:en:Eşrefpaşa]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ethnic groups in the Middle East]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ethnography Museum of Ankara]]||[[:ru:Этнографический музей (Анкара)]]|| || ||13 |- |[[:en:Euphrates]]||[[:ru:Евфрат]]||[[Եփրատ]]|| ||127 |- |[[:en:Eurasianism]]||[[:ru:Евразийство]]|| || ||33 |- |[[:en:European Union–Turkey Customs Union]]||[[:ru:Таможенный союз между Европейским союзом и Турцией]]|| || ||12 |- |[[:en:Euxine–Colchic deciduous forests]]|| || || ||13 |- |[[:en:Evliya Çelebi]]||[[:ru:Эвлия Челеби]]||[[Էվլիյա Չելեբի]]|| ||58 |- |[[:en:Kenan Evren]]||[[:ru:Эврен, Кенан]]||[[Քենան Էվրեն]]|| ||65 |- |[[:en:Expulsion of Istanbul Greeks]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ezgi Eyüboğlu]]||[[:ru:Эйюбоглу, Эзги]]|| || ||10 |- |[[:en:Eyüp]]||[[:ru:Эюп (район)]]||[[Էյուփ]]||այո||36 |- |[[:en:Eyyübiye]]|| || || ||8 |- |[[:en:Ezginin Günlüğü]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ezine, Çanakkale]]||[[:ru:Эзине (Чанаккале)]]|| || ||25 |- |[[:en:F-type Prisons]]|| || || ||3 |- |[[:en:Famagusta]]||[[:ru:Фамагуста]]||[[Ֆամագուստա]]|| ||68 |- |[[:en:Fantezi]]|| || || ||3 |- |[[:en:Al-Farabi]]||[[:ru:Аль-Фараби]]||[[Ալ-Ֆարաբի]]|| ||86 |- |[[:en:Nermin Farukî]]|| || || ||2 |- |[[:en:Fatih]]||[[:ru:Фатих]]||[[Ֆաթիհ]]|| ||53 |- |[[:en:Fatih Mosque (Istanbul)]]||[[:ru:Фатих (мечеть)]]||[[Ֆաթիհ (մզկիթ)]]|| ||34 |- |[[:en:Fatih Sultan Mehmet Bridge]]||[[:ru:Мост Султана Мехмеда Фатиха]]||[[Սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհի կամուրջ]]|| ||40 |- |[[:en:Fatih University]]|| || || ||4 |- |[[:en:Fatma of the Forest]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kara Fatma]]||[[:ru:Кара Фатьма]]|| || ||15 |- |[[:en:Fatsa]]||[[:ru:Фатса]]||[[Ֆաթսա]]|| ||33 |- |[[:en:Fatwa of Ankara]]||[[:ru:Война за независимость Турции]]||[[Թուրքիայի անկախության պատերազմ]]|| ||61 |- |[[:en:Fauna of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:February 2016 Ankara bombing]]||[[:ru:Теракт в Анкаре (февраль 2016)]]|| || ||29 |- |[[:en:Feke]]||[[:ru:Феке]]||[[Վահկա]]|| ||29 |- |[[:en:Fenari Isa Mosque]]||[[:ru:Монастырь Липса]]|| || ||18 |- |[[:en:Fener Island]]|| || || ||2 |- |[[:en:Fenerbahçe S.K. (women's volleyball)]]||[[:ru:Фенербахче (женский волейбольный клуб)]]|| || ||19 |- |[[:en:Fenerbahçe Ülkerspor]]||[[:ru:Фенербахче (мужской баскетбольный клуб)]]|| || ||33 |- |[[:en:Şebnem Ferah]]||[[:ru:Ферах, Шебнем]]|| || ||20 |- |[[:en:Fertile Crescent]]||[[:ru:Плодородный полумесяц]]||[[Բարեբեր մահիկ]]|| ||76 |- |[[:en:Fethiye]]||[[:ru:Фетхие]]||[[Ֆեթհիե]]|| ||54 |- |[[:en:Fez (hat)]]||[[:ru:Феска]]||[[Ֆես (գլխարկ)]]||այո||59 |- |[[:en:Feza Gürsey Science Center]]|| || || ||4 |- |[[:en:Fifty civil engineering feats in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Fil Bridge]]|| || || ||3 |- |[[:en:Finike]]||[[:ru:Финике]]|| || ||35 |- |[[:en:Dengir Mir Mehmet Fırat]]||[[:ru:Фырат, Денгир Мир Мехмет]]|| || ||10 |- |[[:en:First Army (Turkey)]]||[[:ru:1-я армия (Турция)]]|| || ||9 |- |[[:en:First Battle of İnönü]]||[[:ru:Первая битва при Инёню]]|| || ||9 |- |[[:en:First Constitutional Era]]|| || || ||16 |- |[[:en:First Council of Nicaea]]||[[:ru:Первый Никейский собор]]||[[Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով]]||այո||78 |- |[[:en:First national architectural movement]]|| || || ||3 |- |[[:en:First Serbian Uprising]]||[[:ru:Первое сербское восстание]]||[[Սերբական առաջին ապստամբություն]]|| ||35 |- |[[:en:Fitnat Hanım]]|| || || ||6 |- |[[:en:Flag of Turkey]]||[[:ru:Флаг Турции]]||[[Թուրքիայի դրոշ]]|| ||76 |- |[[:en:Flags of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Флаг Османской империи]]|| || ||25 |- |[[:en:Foça]]||[[:ru:Фоча (Турция)]]|| || ||35 |- |[[:en:Foça Castle]]|| || || ||4 |- |[[:en:Forum of Constantine]]||[[:ru:Форум Константина]]|| || ||19 |- |[[:en:Forum of Theodosius]]||[[:ru:Форум Феодосия]]|| || ||14 |- |[[:en:Defne Joy Foster]]||[[:ru:Фостер, Дефни Джой]]||[[Դեֆնե Ջոյ Ֆոստեր]]|| ||11 |- |[[:en:Foundation of Ottoman Empire]]||[[:ru:Образование Османской империи]]|| || ||20 |- |[[:en:Fox (Turkish TV channel)]]||[[:ru:Fox (Турция)]]||[[FOX (Թուրքիա)]]|| ||17 |- |[[:en:France–Turkey relations]]||[[:ru:Турецко-французские отношения]]||[[Թուրք-ֆրանսիական հարաբերություններ]]|| ||10 |- |[[:en:Franco-Turkish War]]||[[:ru:Французская интервенция в Киликию]]||[[Ֆրանս-թուրքական պատերազմ]]|| ||22 |- |[[:en:Sami Frashëri]]||[[:ru:Фрашери, Сами]]|| || ||32 |- |[[:en:Frederick Barbarossa Memorial (Silifke)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Free Cause Party]]|| || || ||9 |- |[[:en:Free Democratic Party (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Freedom and Constitution Day]]|| || || ||3 |- |[[:en:Freedom of religion in Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:From the Village to the City]]|| || || ||3 |- |[[:en:Fuat Avni]]||[[:ru:Фуат Авни]]|| || ||7 |- |[[:en:Fuzuli (writer)]]||[[:ru:Физули]]||[[Ֆիզուլի (բանաստեղծ)]]|| ||80 |- |[[:en:G20]]||[[:ru:Большая двадцатка]]||[[Մեծ քսանյակ]]||այո||96 |- |[[:en:G33 (developing countries)]]|| || || ||7 |- |[[:en:Gagauz people]]||[[:ru:Гагаузы]]||[[Գագաուզներ]]|| ||66 |- |[[:en:Galata]]||[[:ru:Галата]]||[[Գալաթա]]|| ||36 |- |[[:en:Galata Bridge]]||[[:ru:Галатский мост]]||[[Գալաթայի կամուրջ]]||այո||34 |- |[[:en:Galata Tower]]||[[:ru:Галатская башня]]||[[Գալաթայի աշտարակ]]|| ||50 |- |[[:en:Galatasaray High School]]||[[:ru:Галатасарайский лицей]]||[[Գալաթասարայի վարժարան]]||այո||19 |- |[[:en:Galatasaray University]]||[[:ru:Галатасарайский университет]]||[[Գալաթասարայի համալսարան]]|| ||13 |- |[[:en:Galatia]]||[[:ru:Галатия]]||[[Գաղատա]]|| ||55 |- |[[:en:Reşit Galip]]||[[:ru:Галип, Решит]]|| || ||6 |- |[[:en:Gallipoli]]||[[:ru:Галлипольский полуостров]]||[[Գալիպոլի]]||այո||61 |- |[[:en:Gallipoli (2005 film)]]||[[:ru:Гелиболу (фильм, 2005)]]|| || ||10 |- |[[:en:Garip]]|| || || ||6 |- |[[:en:Gaza flotilla raid]]||[[:ru:Конфликт у берегов Газы (2010)]]|| || ||36 |- |[[:en:Gaza Freedom Flotilla]]|| || || ||4 |- |[[:en:Gazi Anadolu Lisesi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Gazi Hüseyin Pasha]]||[[:ru:Гази Хусейн-паша]]|| || ||13 |- |[[:en:Gazi Mustafa Kemal Boulevard]]|| || || ||2 |- |[[:en:Gazi Umur Bey Monument]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gazi University]]||[[:ru:Университет Гази]]||[[Գազի համալսարան]]|| ||17 |- |[[:en:Danishmend Gazi]]||[[:ru:Данышменд Гази]]||[[Դանեշմանդ Ղազի]]|| ||22 |- |[[:en:Gaziantep]]||[[:ru:Газиантеп]]||[[Այնթապ]]|| ||110 |- |[[:en:Gaziantep Basketbol]]|| || || ||12 |- |[[:en:Gaziantep Castle]]|| || || ||6 |- |[[:en:Gaziantep Province]]||[[:ru:Газиантеп (ил)]]||[[Գազիանթեփի մարզ]]||այո||77 |- |[[:en:Gaziantep Zoo]]|| || || ||4 |- |[[:en:Emel Gazimihal]]|| || || ||2 |- |[[:en:Gaziosmanpaşa]]||[[:ru:Газиосманпаша]]||[[Գազիօսմանփաշա]]||այո||37 |- |[[:en:Gebze Technical University]]|| || || ||6 |- |[[:en:Namık Gedik]]|| || || ||3 |- |[[:en:Erol Gelenbe]]|| || || ||7 |- |[[:en:Gelibolu]]||[[:ru:Гелиболу]]||[[Գելիբոլու]]|| ||50 |- |[[:en:Gelibolu War Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Gemlik]]||[[:ru:Гемлик]]|| || ||33 |- |[[:en:Leyla Gencer]]||[[:ru:Генджер, Лейла]]|| || ||23 |- |[[:en:Gençlerbirliği S.K.]]||[[:ru:Генчлербирлиги]]|| || ||39 |- |[[:en:Gendarmerie General Command]]||[[:ru:Турецкая жандармерия]]|| || ||18 |- |[[:en:General Directorate of the Infrastructural Investment]]|| || || ||1 |- |[[:en:General Staff Building (Ankara)]]|| || || ||2 |- |[[:en:General Staff of the Turkish Armed Forces]]|| ||[[Թուրքիայի Գլխավոր շտաբ]]||այո||14 |- |[[:en:Generations of Noah]]||[[:ru:Таблица народов]]|| || ||17 |- |[[:en:Genetic history of the Middle East]]||[[:ru:Генетическая история Ближнего Востока]]||[[Մերձավոր Արևելքի գենետիկական պատմություն]]|| ||6 |- |[[:en:Erkan Geniş]]|| || || ||1 |- |[[:en:Geographical name changes in Greece]]|| || || ||11 |- |[[:en:Geographical regions of Turkey]]||[[:ru:Регионы Турции]]||[[Թուրքիայի աշխարհագրական շրջաններ]]|| ||53 |- |[[:en:Geography and cartography in medieval Islam]]|| || || ||14 |- |[[:en:German–Ottoman alliance]]||[[:ru:Германо-турецкий союз]]|| || ||16 |- |[[:en:German–Turkish Treaty of Friendship]]|| || || ||10 |- |[[:en:Işıl German]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tülay German]]||[[:ru:Герман, Тюлай]]|| || ||5 |- |[[:en:Ali Teoman Germaner]]|| || || ||3 |- |[[:en:Germany–Turkey relations]]||[[:ru:Германско-турецкие отношения]]|| || ||12 |- |[[:en:Oya Germen]]|| || || ||2 |- |[[:en:Germiyanids]]||[[:ru:Гермияногуллары]]|| || ||15 |- |[[:en:Hüseyin Gezer]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gezi Park protests]]||[[:ru:Волнения в Турции (2013)]]||[[Լարվածություն Թուրքիայում (2013)]]|| ||40 |- |[[:en:Belek Ghazi]]||[[:ru:Балак бен Бахрам]]|| || ||12 |- |[[:en:Selim I Giray]]||[[:ru:Селим I Герай]]|| || ||17 |- |[[:en:Giresun]]||[[:ru:Гиресун]]||[[Գիրեսուն]]|| ||64 |- |[[:en:Giresun Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Giresun University]]|| || || ||3 |- |[[:en:Göcek Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Göcek, Fethiye]]|| || || ||12 |- |[[:en:Ali İhsan Göğüş]]||[[:ru:Гёгюш, Али Ихсан]]|| || ||4 |- |[[:en:Gök Medrese (Sivas)]]||[[:ru:Гёк медресе (Сивас)]]|| || ||11 |- |[[:en:Ziya Gökalp]]||[[:ru:Зия Гёкальп]]||[[Զիա Գյոքալփ]]|| ||39 |- |[[:en:Melih Gökçek]]||[[:ru:Гёкчек, Мелих]]||[[Մելիհ Գյոքչեք]]|| ||15 |- |[[:en:Gökçen Efe]]|| || || ||2 |- |[[:en:Sabiha Gökçen]]||[[:ru:Гёкчен, Сабиха]]||[[Սաբիհա Գյոքչեն]]|| ||51 |- |[[:en:Gökkale]]|| || || ||4 |- |[[:en:Göktaş Dam]]|| || || ||1 |- |[[:en:Göktürk family tree]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gölbaşı]]|| ||[[Գյոլբաշի (այլ կիրառումներ)]]|| ||11 |- |[[:en:Gölbaşı, Ankara]]||[[:ru:Гёльбаши (Анкара)]]|| || ||31 |- |[[:en:Golden Horn]]||[[:ru:Золотой Рог (Стамбул)]]||[[Ոսկեղջյուր]]|| ||55 |- |[[:en:Golden Microphone]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gönül Bridge]]|| || || ||1 |- |[[:en:Gordion Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Görecek Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Göreme]]||[[:ru:Гёреме]]|| || ||43 |- |[[:en:Şerif Gören]]||[[:ru:Гёрен, Шериф]]|| || ||15 |- |[[:en:Yavuz Görey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Government of the classical Ottoman Empire]]||[[:ru:Государственная организация Османской империи]]|| || ||10 |- |[[:en:Government of the late Ottoman Empire]]|| || || ||5 |- |[[:en:Gözleme]]||[[:ru:Гёзлеме]]|| || ||20 |- |[[:en:Gözlükule]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gözlükule Research Center]]|| || || ||1 |- |[[:en:Gözne Castle]]|| || || ||6 |- |[[:en:Grand vizier]]||[[:ru:Великий визирь]]||[[Մեծ վեզիր]]|| ||47 |- |[[:en:Great Anatolia Party]]|| || || ||2 |- |[[:en:Great Eastern Crisis]]||[[:ru:Восточный кризис]]|| || ||19 |- |[[:en:Great Offensive]]|| || || ||12 |- |[[:en:Great Palace Mosaic Museum]]||[[:ru:Музей мозаики Большого дворца]]|| || ||11 |- |[[:en:Great Palace of Constantinople]]||[[:ru:Большой дворец (Константинополь)]]|| || ||26 |- |[[:en:Great Turkey Party]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greek landing at Smyrna]]|| || || ||10 |- |[[:en:Greek refugees]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek War of Independence]]||[[:ru:Греческая революция]]||[[Հունաստանի անկախության պատերազմ]]|| ||66 |- |[[:en:Greek–Turkish earthquake diplomacy]]||[[:ru:Греко-турецкая дипломатия землетрясений]]||[[Հույն-թուրքական երկրաշարժերի դիվանագիտություն]]|| ||7 |- |[[:en:Greeks in Turkey]]||[[:ru:Греки в Турции]]|| || ||12 |- |[[:en:Greenway CSP Mersin Solar Tower]]|| || || ||1 |- |[[:en:Grey Wolves (organization)]]||[[:ru:Бозкурт]]||[[Գորշ գայլեր (կազմակերպություն)]]|| ||35 |- |[[:en:Gül Mosque]]||[[:ru:Церковь Святой Феодосии]]|| || ||20 |- |[[:en:Gülbahar Hatun (wife of Mehmed II)]]||[[:ru:Гюльбахар-хатун (мать Баязида II)]]|| || ||20 |- |[[:en:Abdullah Gül]]||[[:ru:Гюль, Абдуллах]]||[[Աբդուլա Գյուլ]]|| ||107 |- |[[:en:Zeki Gülay]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ara Güler]]||[[:ru:Гюлер, Ара]]||[[Արա Գյուլեր]]|| ||23 |- |[[:en:Birgül Ayman Güler]]|| || || ||7 |- |[[:en:Cemal Nadir Güler]]||[[:ru:Гюлер, Джемаль Надир]]|| || ||6 |- |[[:en:Muammer Güler]]||[[:ru:Гюлер, Муаммер]]||[[Մուամեր Գյուլեր]]|| ||11 |- |[[:en:Ferda Güley]]|| || || ||2 |- |[[:en:Gulf of Erenköy]]|| || || ||1 |- |[[:en:Gulf of Gemlik]]||[[:ru:Гемликский залив]]|| || ||9 |- |[[:en:Gulf of İzmir]]||[[:ru:Измирский залив]]|| || ||21 |- |[[:en:Gulf of Mersin]]|| || || ||4 |- |[[:en:Güllük Gulf]]||[[:ru:Мандалья]]|| || ||4 |- |[[:en:Gülnar Hatun]]|| || || ||4 |- |[[:en:Gümüşhane]]||[[:ru:Гюмюшхане]]||[[Գյումյուշհանե]]|| ||54 |- |[[:en:Gümüşhane Province]]||[[:ru:Гюмюшхане (ил)]]||[[Գյումյուշհանեի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:Grup Gündoğarken]]|| || || ||4 |- |[[:en:Güneri of Karaman]]||[[:ru:Гюнери-бей]]|| || ||7 |- |[[:en:Hasan Fehmi Güneş]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turan Güneş (politician)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yusuf Güney]]|| || || ||6 |- |[[:en:Zerrin Güngör]]|| || || ||2 |- |[[:en:Reşat Nuri Güntekin]]||[[:ru:Гюнтекин, Решат Нури]]||[[Ռեշաթ Նուրի Գյունթեքին]]|| ||32 |- |[[:en:Gürcütepe]]|| || || ||3 |- |[[:en:Şükrü Sina Gürel]]|| || || ||5 |- |[[:en:Gencay Gürün]]|| || || ||3 |- |[[:en:Melda Bayer]]|| || || ||2 |- |[[:en:Aydın Güven Gürkan]]||[[:ru:Гюркан, Айдын Гювен]]|| || ||6 |- |[[:en:Cemal Gürsel]]||[[:ru:Гюрсель, Джемаль]]||[[Ջեմալ Գյուրսել]]|| ||65 |- |[[:en:Feza Gürsey]]|| || || ||13 |- |[[:en:Reşit Süreyya Gürsey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hatice Kumbaracı Gürsöz]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kemal Güven]]|| || || ||4 |- |[[:en:Güvercin Islet]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hacettepe University]]|| || || ||19 |- |[[:en:Hacettepe University Ankara State Conservatory]]||[[:ru:Анкарская консерватория]]|| || ||9 |- |[[:en:Hacivat]]||[[:ru:Карагёз]]||[[Քարագյոզ]]|| ||25 |- |[[:en:Hadım Sinan Pasha]]||[[:ru:Хадым Синан-паша]]|| || ||17 |- |[[:en:Hafsa Sultan Caravanserai]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hagia Irene]]||[[:ru:Церковь Святой Ирины]]|| || ||33 |- |[[:en:Hagia Sophia]]||[[:ru:Собор Святой Софии (Константинополь)]]||[[Սուրբ Սոֆիայի տաճար (Ստամբուլ)]]|| ||128 |- |[[:en:Hakkâri (city)]]||[[:ru:Хаккяри (город)]]||[[Հաքյարի]]||այո||61 |- |[[:en:Hakkâri Province]]||[[:ru:Хаккяри (ил)]]||[[Հաքյարիի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:Hala Sultan Tekke]]||[[:ru:Мечеть Хала Султан Текке]]|| || ||23 |- |[[:en:Halay]]||[[:ru:Халай (танец)]]||[[Յայլի]]|| ||10 |- |[[:en:Halepçe Massacre]]||[[:ru:Газовая атака в Халабдже]]|| || ||33 |- |[[:en:Ishak Haleva]]|| || || ||7 |- |[[:en:Haliç Bridge]]|| ||[[Հալիչ կամուրջ]]|| ||9 |- |[[:en:Halicarnassus]]||[[:ru:Галикарнас]]||[[Հալիկառնաս]]|| ||46 |- |[[:en:Haliliye]]|| || || ||8 |- |[[:en:Halkevleri]]||[[:ru:Халкевлери]]|| || ||8 |- |[[:en:Halki seminary]]||[[:ru:Халкинская богословская школа]]|| || ||15 |- |[[:en:Tunç Hamarat]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hamidids]]||[[:ru:Хамидогуллары]]|| || ||15 |- |[[:en:Hammam]]||[[:ru:Хаммам]]||[[Համամ]]|| ||51 |- |[[:en:Hamsilos Bay]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hamzabeyli, Lalapaşa]]|| || || ||10 |- |[[:en:Harbour of Eleutherios]]||[[:ru:Гавань Феодосия]]|| || ||11 |- |[[:en:Harkuşta]]|| || || ||1 |- |[[:en:Hasan (Janissary secretary)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hasan Ali (Kara Koyunlu)]]||[[:ru:Хасан Али-хан]]|| || ||9 |- |[[:en:Tiryaki Hasan Pasha]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hasankeyf]]||[[:ru:Хасанкейф]]||[[Հասանքեյֆ]]|| ||38 |- |[[:en:Uzun Hasan]]||[[:ru:Узун Хасан]]|| || ||32 |- |[[:en:Hatay Province]]||[[:ru:Хатай (ил)]]||[[Հաթայի մարզ]]||այո||87 |- |[[:en:Hatay State]]||[[:ru:Государство Хатай]]|| || ||30 |- |[[:en:Hatt-i humayun]]||[[:ru:Хатт]]||[[Հաթթը Հումայուն]]|| ||15 |- |[[:en:Hattusa]]||[[:ru:Хаттуса]]||[[Հատտուսա]]|| ||67 |- |[[:en:Haydarpaşa]]|| || || ||10 |- |[[:en:Haydarpaşa Cemetery]]|| || || ||5 |- |[[:en:Haydarpaşa High School]]|| || || ||2 |- |[[:en:Haydarpaşa railway station]]||[[:ru:Вокзал Хайдарпаша]]||[[Հայդարփաշա կայարան]]|| ||27 |- |[[:en:Headscarf rights in Turkey]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hebilli Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hekim Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellespont]]||[[:ru:Дарданеллы]]||[[Դարդանելի նեղուց]]|| ||101 |- |[[:en:Hemshin peoples]]||[[:ru:Амшенцы]]||[[Համշենցիներ]]|| ||32 |- |[[:en:Hersek Headland]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hesen Begê Cemetery]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hey (magazine)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Heybeliada]]||[[:ru:Хейбелиада]]||[[Հեյբելիադա]]|| ||21 |- |[[:en:Hicaz Buselik Jewish Kanto]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hierapolis]]||[[:ru:Иераполь]]|| || ||50 |- |[[:en:High-speed rail in Turkey]]|| || || ||6 |- |[[:en:Nâzım Hikmet]]||[[:ru:Назым Хикмет]]||[[Նազըմ Հիքմեթ]]|| ||78 |- |[[:en:Hilya]]||[[:ru:Хилья]]|| || ||9 |- |[[:en:Hirami Ahmet Pasha Mosque]]||[[:ru:Церковь Иоанна Предтечи (Константинополь)]]|| || ||19 |- |[[:en:Remziye Hisar]]||[[:ru:Хисар, Ремзие]]||[[Ռեմզիե Հիսար]]|| ||12 |- |[[:en:Hisarın Castle]]|| || || ||4 |- |[[:en:Historic Areas of Istanbul]]|| ||[[Ստամբուլի պատմական շրջաններ]]|| ||18 |- |[[:en:Historical Tarsus hydroelectric power plant]]|| || || ||1 |- |[[:en:History of Ankara]]|| || || ||3 |- |[[:en:History of Cyprus]]||[[:ru:История Кипра]]||[[Կիպրոսի պատմություն]]|| ||40 |- |[[:en:History of Islam]]||[[:ru:История ислама]]|| || ||66 |- |[[:en:History of the Jews in Turkey]]||[[:ru:История евреев в Турции]]|| || ||15 |- |[[:en:History of the Ottoman Empire]]||[[:ru:История Османской империи]]|| || ||22 |- |[[:en:History of the Russo-Turkish wars]]||[[:ru:Русско-турецкие войны]]||[[Ռուս-թուրքական պատերազմներ]]|| ||39 |- |[[:en:History of the Turkish people]]||[[:ru:История Турции]]||[[Թուրքիայի պատմություն]]|| ||60 |- |[[:en:Hittite language]]||[[:ru:Хеттский язык]]||[[Խեթերեն]]|| ||69 |- |[[:en:Holy See–Turkey relations]]||[[:ru:Ватикано-турецкие отношения]]|| || ||6 |- |[[:en:Homeland Party (Turkey, 2021)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hood event]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hop De Bakim]]|| || || ||1 |- |[[:en:Hopa]]||[[:ru:Хопа]]||[[Հոփա]]|| ||36 |- |[[:en:Horon (dance)]]|| || || ||6 |- |[[:en:House of Mengüjek]]||[[:ru:Менгюджекогуллары]]|| || ||13 |- |[[:en:House of the Virgin Mary]]||[[:ru:Дом Богородицы (Эфес)]]|| || ||27 |- |[[:en:How happy is the one who says I am a Turk]]|| ||[[Ի՜նչ բախտավոր է «թուրք եմ» ասողը]]|| ||12 |- |[[:en:Hoynat Islet]]|| || || ||3 |- |[[:en:Human chain against nuclear plant in Turkey]]||[[:ru:АЭС «Аккую»]]||[[Աքքույուի միջուկային էլեկտրակայան]]|| ||22 |- |[[:en:Human Rights Monument]]|| || || ||4 |- |[[:en:Human rights of Kurdish people in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hürriyet]]||[[:ru:Hürriyet]]||[[Հուրիեթ]]|| ||33 |- |[[:en:Hüseyin Hilmi Pasha]]||[[:ru:Хусейн Хильми-паша]]|| || ||18 |- |[[:en:Hüseyin Rahmi Gürpınar Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hüseyin Tevfik Pasha]]|| || || ||8 |- |[[:en:Hypaepa]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ibn Bibi]]||[[:ru:Ибн Биби]]|| || ||11 |- |[[:en:Ibrahim of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Ибрагим I]]||[[Իբրահիմ I]]|| ||71 |- |[[:en:Ibrahim I of Karaman]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ibrahim II of Karaman]]||[[:ru:Ибрагим-бей II]]|| || ||10 |- |[[:en:Mehmet II of Karaman]]||[[:ru:Мехмет-бей II Караманид]]|| || ||7 |- |[[:en:Ibrahim Pasha Palace]]||[[:ru:Дворец Ибрагим-паши]]|| || ||9 |- |[[:en:İçerenköy]]|| || || ||4 |- |[[:en:İçil]]|| ||[[Իչելի գավառ]]|| ||4 |- |[[:en:İçmeler]]|| || || ||9 |- |[[:en:Iğdır]]||[[:ru:Ыгдыр]]||[[Իգդիր]]|| ||77 |- |[[:en:Iğdır Province]]||[[:ru:Ыгдыр (ил)]]||[[Իգդիրի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Ihlamur Pavilion]]||[[:ru:Ыхламур]]|| || ||12 |- |[[:en:Ekmeleddin İhsanoğlu]]||[[:ru:Ихсаноглу, Экмеледдин]]||[[Էքմելեդին Իհսանօղլու]]|| ||29 |- |[[:en:Masatoshi Gündüz Ikeda]]||[[:ru:Икэда, Масатоси Гюндюз]]|| || ||6 |- |[[:en:Füruzan İkincioğulları]]|| || || ||2 |- |[[:en:İkiz Islands]]||[[:ru:Икиз]]|| || ||3 |- |[[:en:İktisat Bankası]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tevfik İleri]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ilgaz Mountains]]||[[:ru:Ылгаз (горы)]]||[[Իլգազի լեռնաշղթա]]|| ||17 |- |[[:en:Ilghazi]]||[[:ru:Иль-Гази бен Артук]]|| || ||16 |- |[[:en:Attilâ İlhan]]||[[:ru:Ильхан, Аттила]]||[[Աթիլա Իլհան]]|| ||21 |- |[[:en:Çolpan İlhan]]||[[:ru:Ильхан, Чолпан]]||[[Չոլփան Իլհան]]|| ||15 |- |[[:en:Müfide İlhan]]||[[:ru:Ильхан, Мюфиде]]||[[Մյուֆիդե Իլհան]]|| ||14 |- |[[:en:Ilısu Dam]]||[[:ru:Илису (ГЭС)]]||[[Իլիսուի ամբարտակ]]|| ||17 |- |[[:en:İlkadım]]|| || || ||13 |- |[[:en:Ilkhanate]]||[[:ru:Государство Хулагуидов]]||[[Իլխանություն]]|| ||70 |- |[[:en:İlyas Bey of Saruhan]]||[[:ru:Ильяс-бей Саруханоглу]]|| || ||3 |- |[[:en:İmam bayıldı]]||[[:ru:Имам баялды]]||[[Իմամ բայալդի]]|| ||28 |- |[[:en:İmam Hatip school]]|| || || ||8 |- |[[:en:Ekrem İmamoğlu]]||[[:ru:Имамоглу, Экрем]]||[[Էքրեմ Իմամօղլու]]|| ||42 |- |[[:en:Immigration to Turkey]]|| || || ||6 |- |[[:en:Afet İnan]]||[[:ru:Инан, Афет]]||[[Աֆեթ Ինան]]|| ||21 |- |[[:en:Jale İnan]]||[[:ru:Инан, Жале]]||[[Ժալե Ինան]]|| ||16 |- |[[:en:Mustafa İnan]]||[[:ru:Инан, Мустафа]]|| || ||4 |- |[[:en:Kadir İnanır]]|| || || ||15 |- |[[:en:Ince Minaret Medrese]]||[[:ru:Медресе Тонкого минарета]]|| || ||9 |- |[[:en:İnceburun Lighthouse]]|| || || ||3 |- |[[:en:İnceğiz Cave Monastery]]|| || || ||2 |- |[[:en:İncekaya Aqueduct]]|| || || ||2 |- |[[:en:İncekum Nature Park]]|| || || ||2 |- |[[:en:İnciraltı]]|| || || ||4 |- |[[:en:İncirlik]]|| ||[[Ինջիրլիկ]]|| ||12 |- |[[:en:Incirlik Air Base]]||[[:ru:Авиабаза Инджирлик]]||[[Ինջիրլիք]]|| ||32 |- |[[:en:İncirliova]]|| || || ||25 |- |[[:en:Independent Group (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Index of Turkey biography-related articles]]|| || || ||1 |- |[[:en:India–Turkey relations]]||[[:ru:Индийско-турецкие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:İnebolu]]|| || || ||25 |- |[[:en:İnegöl]]||[[:ru:Инегёль]]|| || ||40 |- |[[:en:İnönü Military Quarter and War Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:İnönü University]]|| || || ||6 |- |[[:en:Erdal İnönü]]||[[:ru:Инёню, Эрдал]]||[[Էլդար Ինյոնյու]]|| ||14 |- |[[:en:İsmet İnönü]]||[[:ru:Инёню, Исмет]]||[[Իսմեթ Ինյոնյու]]|| ||77 |- |[[:en:International Istanbul Film Festival]]||[[:ru:Международный стамбульский кинофестиваль]]||[[Ստամբուլի կինոփառատոն]]|| ||23 |- |[[:en:International Labor Film Festival]]|| || || ||2 |- |[[:en:International Organization of Turkic Culture]]||[[:ru:Международная организация тюркской культуры]]||[[Թյուրքական մշակույթի միջազգային կազմակերպություն]]|| ||38 |- |[[:en:Ionia]]||[[:ru:Иония]]||[[Հոնիա]]|| ||62 |- |[[:en:Abdi İpekçi]]||[[:ru:Ипекчи, Абди]]||[[Աբդի Իփեքչի]]|| ||14 |- |[[:en:İsmail Cem]]|| || || ||14 |- |[[:en:İpekyolu]]|| || || ||8 |- |[[:en:Iranian languages]]||[[:ru:Иранские языки]]||[[Իրանական լեզուներ]]|| ||94 |- |[[:en:Iraq–Turkey relations]]||[[:ru:Ирако-турецкие отношения]]|| || ||10 |- |[[:en:Iraqi Turkmen Front]]|| || || ||16 |- |[[:en:Irgandı Bridge]]|| || || ||5 |- |[[:en:Sadi Irmak]]||[[:ru:Ырмак, Сади]]|| || ||17 |- |[[:en:İş Bank commercial featuring Atatürk]]|| || || ||4 |- |[[:en:İsa Çelebi]]||[[:ru:Иса Челеби]]|| || ||20 |- |[[:en:İşbank Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:İşbank Museum (Ankara)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Isfendiyarids]]||[[:ru:Джандарогуллары]]|| || ||14 |- |[[:en:Ishak Pasha Palace]]||[[:ru:Дворец Исхак-паши]]||[[Իսհակ փաշայի պալատ]]|| ||16 |- |[[:en:Ayhan Işık]]||[[:ru:Айхан Ышик]]|| || ||11 |- |[[:en:Ahmet Mete Işıkara]]|| || || ||3 |- |[[:en:Işık University]]|| || || ||6 |- |[[:en:Işıkkale]]|| || || ||4 |- |[[:en:İskender kebap]]||[[:ru:Искендер кебаб]]|| || ||20 |- |[[:en:İskenderun]]||[[:ru:Искендерун]]||[[Ալեքսանդրետտա]]|| ||73 |- |[[:en:İskenderun Harbor]]|| || || ||2 |- |[[:en:İskenderun Naval Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:İskenderun railway station]]|| || || ||2 |- |[[:en:İskilip]]|| || || ||27 |- |[[:en:Islam in Turkey]]||[[:ru:Ислам в Турции]]|| || ||17 |- |[[:en:Islamic Development Bank]]||[[:ru:Исламский банк развития]]||[[Իսլամական զարգացման բանկ]]|| ||37 |- |[[:en:Islamic Gunpowder empires]]||[[:ru:Пороховые империи]]|| || ||16 |- |[[:en:Islamic State-related terrorist attacks in Turkey]]||[[:ru:Конфликт между Турцией и ИГИЛ]]|| || ||7 |- |[[:en:İsmet İnönü Boulevard]]|| || || ||1 |- |[[:en:İsmet İnönü Boulevard (Ankara)]]|| || || ||2 |- |[[:en:İsmet İnönü House Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Isparta]]||[[:ru:Ыспарта]]||[[Ըսփարթա]]|| ||72 |- |[[:en:Isparta Atatürk Stadium]]|| || || ||3 |- |[[:en:Isparta Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Israel–Turkey relations]]||[[:ru:Израильско-турецкие отношения]]||[[Իսրայելա-թուրքական հարաբերություններ]]|| ||17 |- |[[:en:Istanbul Archaeology Museums]]||[[:ru:Археологический музей Стамбула]]||[[Ստամբուլի հնագիտական թանգարան]]|| ||33 |- |[[:en:Istanbul Aviation Museum]]||[[:ru:Музей авиации (Стамбул)]]|| || ||8 |- |[[:en:İstanbul Bank]]|| || || ||3 |- |[[:en:Istanbul Biennial]]||[[:ru:Стамбульская биеннале]]||[[Ստամբուլի բիեննալե]]|| ||13 |- |[[:en:Istanbul Bilgi University]]|| || || ||8 |- |[[:en:Istanbul Chamber of Commerce]]|| || || ||3 |- |[[:en:Istanbul Commerce University Faculty of Law]]|| || || ||3 |- |[[:en:Istanbul Contemporary Art Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:İstanbul Cup]]||[[:ru:Кубок Стамбула по теннису]]|| || ||20 |- |[[:en:Istanbul High School]]|| || || ||5 |- |[[:en:Istanbul International Music Festival]]||[[:ru:Стамбульский международный музыкальный фестиваль]]|| || ||5 |- |[[:en:Istanbul Jazz Festival]]||[[:ru:Международный Стамбульский джазовый фестиваль]]|| || ||9 |- |[[:en:Istanbul Metro]]||[[:ru:Стамбульский метрополитен]]||[[Ստամբուլի մետրոպոլիտեն]]||այո||49 |- |[[:en:Istanbul Military Museum]]||[[:ru:Стамбульский военный музей]]|| || ||8 |- |[[:en:İstanbul Modern]]||[[:ru:Истанбул Модерн]]|| || ||20 |- |[[:en:Istanbul Park]]||[[:ru:Истанбул Парк]]|| || ||40 |- |[[:en:Istanbul pogrom]]||[[:ru:Стамбульский погром]]||[[Ստամբուլի ջարդեր]]|| ||31 |- |[[:en:Istanbul Sabiha Gökçen International Airport]]||[[:ru:Стамбульский аэропорт имени Сабихи Гёкчен]]||[[Սաբիհա Գյոքչենի անվան միջազգային օդանավակայան]]|| ||49 |- |[[:en:İstanbul State Art and Sculpture Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Istanbul Technical University]]||[[:ru:Стамбульский технический университет]]||[[Ստամբուլի տեխնիկական համալսարան]]|| ||37 |- |[[:en:Istanbul University]]||[[:ru:Стамбульский университет]]||[[Ստամբուլի համալսարան]]|| ||51 |- |[[:en:Istanbul University-Cerrahpaşa]]|| || || ||2 |- |[[:en:Istanbul Unveiled]]|| || || ||2 |- |[[:en:Istanbul Zoology Museum]]||[[:ru:Стамбульский зоологический музей]]|| || ||6 |- |[[:en:İstanbulspor]]||[[:ru:Истанбулспор]]|| || ||22 |- |[[:en:İstasyon Bridge]]|| || || ||4 |- |[[:en:İstiklal Avenue]]||[[:ru:Истикляль (Стамбул)]]||[[Իսթիքլյալ պողոտա]]|| ||33 |- |[[:en:İstiklal Marşı]]||[[:ru:Гимн Турции]]||[[Անկախության երթ]]|| ||74 |- |[[:en:Italian Levantine]]|| || || ||2 |- |[[:en:Italian War of 1542–1546]]||[[:ru:Итальянская война (1542—1546)]]|| || ||17 |- |[[:en:İye]]||[[:ru:Ийе]]|| || ||8 |- |[[:en:İZBAN]]||[[:ru:İZBAN]]|| || ||7 |- |[[:en:Hafız Selman İzbeli]]|| || || ||1 |- |[[:en:İZDENİZ]]|| || || ||3 |- |[[:en:Adıyaman]]||[[:ru:Адыяман]]||[[Ադըյաման]]|| ||76 |- |[[:en:İzmir Atatürk Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:İzmir Coach Terminal]]|| || || ||3 |- |[[:en:İzmir Economic Congress]]|| || || ||3 |- |[[:en:İzmir European Jazz Festival]]|| || || ||2 |- |[[:en:İzmir Institute of Technology]]||[[:ru:Измирский технологический институт]]|| || ||9 |- |[[:en:Izmir International Fair]]|| || || ||4 |- |[[:en:İzmir Metro]]||[[:ru:Измирский метрополитен]]|| || ||30 |- |[[:en:İzmir Province]]||[[:ru:Измир (ил)]]||[[Իզմիրի մարզ]]|| ||78 |- |[[:en:İzmir Toy Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:İzmir University of Economics]]|| || || ||4 |- |[[:en:İzmir Women's Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:İzmit]]||[[:ru:Измит]]||[[Իզմիթ]]|| ||84 |- |[[:en:İznik]]||[[:ru:Изник]]|| || ||68 |- |[[:en:İztuzu Beach]]||[[:ru:Черепаший берег Изтузу]]|| || ||11 |- |[[:en:J-600T Yıldırım]]|| || || ||5 |- |[[:en:Jamanak]]|| ||[[Ժամանակ (թերթ)]]|| ||9 |- |[[:en:Janissary]]||[[:ru:Янычары]]||[[Ենիչերիներ]]|| ||73 |- |[[:en:Janissary Music]]|| || || ||17 |- |[[:en:Janissary revolts]]||[[:ru:Янычары]]||[[Ենիչերիներ]]|| ||73 |- |[[:en:January 2016 Istanbul bombing]]||[[:ru:Взрыв в Стамбуле 12 января 2016 года]]||[[Պայթյուն Ստամբուլում (2016)]]|| ||33 |- |[[:en:Gunnar Jarring]]|| || || ||14 |- |[[:en:Junayd of Aydın]]||[[:ru:Джунейд-бей Измироглу]]|| || ||7 |- |[[:en:June 2015 Justice and Development Party election campaign]]|| || || ||1 |- |[[:en:June 2015 Nationalist Movement Party election campaign]]|| || || ||1 |- |[[:en:June 2015 Peoples' Democratic Party election campaign]]|| || || ||1 |- |[[:en:June 2015 Republican People's Party election campaign]]|| || || ||1 |- |[[:en:June 2016 Istanbul bombing]]|| || || ||16 |- |[[:en:Justice Party (Turkey)]]||[[:ru:Партия справедливости (Турция)]]|| || ||10 |- |[[:en:Cevat Şakir Kabaağaçlı]]||[[:ru:Кабаагачлы, Джеват Шакир]]|| || ||11 |- |[[:en:Kabaçam]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kabardian language]]||[[:ru:Кабардино-черкесский язык]]||[[Կաբարդա-չերքեզերեն]]|| ||70 |- |[[:en:Kaç Kaç incident]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kaçkar Mountains]]||[[:ru:Лазистанский хребет]]||[[Արևելապոնտական լեռնաշղթա]]|| ||16 |- |[[:en:Kadir Has University]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kadıköy]]||[[:ru:Кадыкёй]]||[[Քադըքյոյ]]||այո||52 |- |[[:en:Kadınca]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kadıncık 1 hydroelectric power plant]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kadıncık 2 hydroelectric power plant]]|| || || ||2 |- |[[:en:İsmail Kahraman]]||[[:ru:Кахраман, Исмаил]]|| || ||14 |- |[[:en:Kahramanmaraş Archaeology Museum]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kahramanmaraş Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kahramanmaraş Liberation Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kahramanmaraş Province]]||[[:ru:Кахраманмараш (ил)]]||[[Քահրամանմարաշի մարզ]]||այո||77 |- |[[:en:Kaklık Cave]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kalan Müzik]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kaledran Creek]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kalem Island]]||[[:ru:Калем (остров)]]|| || ||3 |- |[[:en:Kalenderhane Mosque]]||[[:ru:Церковь Богородицы Кириотиссы]]|| || ||20 |- |[[:en:Kalkan]]|| || || ||16 |- |[[:en:Abdurrahman Yavuz Kalkan]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kangal Shepherd Dog]]|| || || ||24 |- |[[:en:Kanıt (TV series)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kanlıdivane]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ceyhun Atuf Kansu]]|| || || ||5 |- |[[:en:Fulya Kantarcıoğlu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kanto (music)]]|| || || ||2 |- |[[:en:KAOS GL]]|| || || ||5 |- |[[:en:Bedros Kapamajian]]|| ||[[Պետրոս Կապամաճյան]]|| ||6 |- |[[:en:Kapıkaya Canyon]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kara Ada (Bodrum)]]||[[:ru:Караада]]|| || ||11 |- |[[:en:Kara Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kara Musa Pasha]]||[[:ru:Кара Муса-паша]]|| || ||9 |- |[[:en:Rasim Kara]]||[[:ru:Кара, Расим]]|| || ||9 |- |[[:en:Kazım Karabekir]]||[[:ru:Карабекир, Кязым Муса]]||[[Քյազըմ Կարաբեքիր]]|| ||25 |- |[[:en:Kâzım Karabekir]]||[[:ru:Карабекир, Кязым Муса]]||[[Քյազըմ Կարաբեքիր]]|| ||25 |- |[[:en:Karabük]]||[[:ru:Карабюк]]|| || ||65 |- |[[:en:Karabük Kardemir Iron-Steel Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Karabük Province]]||[[:ru:Карабюк (ил)]]||[[Քարաբյուքի մարզ]]||այո||73 |- |[[:en:Karaburun]]|| || || ||25 |- |[[:en:Karaca Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Cem Karaca]]||[[:ru:Караджа, Джем]]|| || ||17 |- |[[:en:Karacaahmet Cemetery]]|| || || ||10 |- |[[:en:Ali Naci Karacan]]|| || || ||3 |- |[[:en:Karacaoğlan River]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tuğba Karademir]]||[[:ru:Карадемир, Туба]]|| || ||12 |- |[[:en:Karadeniz Ereğli]]||[[:ru:Эрегли (Зонгулдак)]]|| || ||37 |- |[[:en:Karadeniz Ereğli Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Karadeniz Technical University]]|| || || ||9 |- |[[:en:Karadır kaşların ferman yazdırır]]|| || || ||1 |- |[[:en:Karaekşi Nature Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:Bedri Karafakıoğlu]]|| || || ||2 |- |[[:en:Karagiozis]]||[[:ru:Карагиозис]]|| || ||11 |- |[[:en:Karagöl (Toros)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Karagöl Nature Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:Karagöz]]|| || || ||5 |- |[[:en:Karagöz (magazine)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yener Karahanoğlu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nil Karaibrahimgil]]||[[:ru:Караибрахимгил, Нил]]|| || ||10 |- |[[:en:Karakabaklı]]|| || || ||4 |- |[[:en:Cahit Karakaş]]||[[:ru:Каракаш, Джахит]]|| || ||4 |- |[[:en:Karaköprü]]|| ||[[Ղարաքյոփրի]]|| ||14 |- |[[:en:Karaköy]]|| ||[[Քարաքյոյ]]|| ||19 |- |[[:en:Karaman]]||[[:ru:Караман (город)]]||[[Քարաման (քաղաք)]]|| ||71 |- |[[:en:Karaman Bey]]||[[:ru:Караман-бей]]|| || ||6 |- |[[:en:Karaman Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Karaman Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Karaman Province]]||[[:ru:Караман (ил)]]||[[Քարամանի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:Karamania]]|| || || ||5 |- |[[:en:Karamanids]]||[[:ru:Караманогуллары]]|| || ||29 |- |[[:en:Karamanlides]]||[[:ru:Караманлиды]]|| || ||21 |- |[[:en:Ümit Karan]]||[[:ru:Каран, Юмит]]|| || ||16 |- |[[:en:Karantina Island]]|| || || ||4 |- |[[:en:Karaoğlan]]|| || || ||5 |- |[[:en:Atilla Karaosmanoğlu]]||[[:ru:Караосманоглу, Атилла]]||[[Աթիլա Քարաօսմանօղլու]]|| ||7 |- |[[:en:Yakup Kadri Karaosmanoğlu]]|| || || ||19 |- |[[:en:Karasids]]||[[:ru:Карасыогуллары]]|| || ||15 |- |[[:en:Karataş Islets]]|| || || ||1 |- |[[:en:Karataş, Konak]]|| || || ||5 |- |[[:en:Karatepe-Aslantaş Open-Air Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Orhan Karaveli]]|| || || ||5 |- |[[:en:Refik Halit Karay]]|| || || ||10 |- |[[:en:Murat Karayalçın]]|| ||[[Մուրատ Քարայալչըն]]|| ||6 |- |[[:en:Murat Karayılan]]||[[:ru:Карайылан, Мурат]]|| || ||18 |- |[[:en:Karboğazı]]|| || || ||2 |- |[[:en:Karboğazı ambush]]||[[:ru:Битва за Карбогазы]]|| || ||3 |- |[[:en:Kardemir]]|| || || ||6 |- |[[:en:Karesi, Balıkesir]]|| || || ||6 |- |[[:en:Tawakkol Karman]]||[[:ru:Карман, Тавакуль]]||[[Թավաքքուլ Քարման]]|| ||86 |- |[[:en:Karotseris]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kars]]||[[:ru:Карс]]||[[Կարս]]|| ||83 |- |[[:en:Kars Province]]||[[:ru:Карс (ил)]]||[[Կարսի մարզ (Թուրքիա)]]||այո||79 |- |[[:en:Karsilamas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Karşıyaka]]||[[:ru:Каршияка]]|| || ||28 |- |[[:en:Karşıyaka Basket]]||[[:ru:Каршияка (баскетбольный клуб)]]|| || ||17 |- |[[:en:Karşıyaka Ferry Terminal]]|| || || ||3 |- |[[:en:Karşıyaka S.K.]]||[[:ru:Каршияка (футбольный клуб)]]|| || ||19 |- |[[:en:Kartal]]||[[:ru:Картал (Стамбул)]]||[[Քարթալ]]|| ||29 |- |[[:en:Kartal-class fast attack craft]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cezmi Kartay]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kartepe, Kocaeli]]||[[:ru:Картепе]]|| || ||22 |- |[[:en:Karum (trade post)]]|| || || ||15 |- |[[:en:Kaş]]||[[:ru:Каш]]||[[Քաշ (քաղաք)]]|| ||41 |- |[[:en:Gencay Kasapçı]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mahmud al-Kashgari]]||[[:ru:Махмуд аль-Кашгари]]|| || ||47 |- |[[:en:Kasım of Karaman]]||[[:ru:Касым-бей Караманид]]|| || ||7 |- |[[:en:Kasımiye Medrese]]||[[:ru:Медресе Гасымия]]|| || ||6 |- |[[:en:Kastamonu]]||[[:ru:Кастамону]]||[[Քասթամոնու]]|| ||62 |- |[[:en:Kastamonu Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kastamonu Ethnography Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kastamonu Governor's Office]]|| || || ||2 |- |[[:en:Katıverelim Rakıyı Da Şaraba Katıverelim]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kaval]]||[[:ru:Кавал]]||[[Բլուլ]]|| ||28 |- |[[:en:Osman Kavala]]||[[:ru:Кавала, Осман]]|| || ||22 |- |[[:en:Neslihan Kavas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kavurma]]||[[:ru:Каварма]]||[[Ղավուրմա]]|| ||16 |- |[[:en:Ahmet Kaya]]||[[:ru:Кая, Ахмет]]||[[Ահմեդ Քայա]]|| ||28 |- |[[:en:Kaygusuz Abdal]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kayı (tribe)]]||[[:ru:Кайи]]|| || ||26 |- |[[:en:Kaykaus II]]||[[:ru:Кей-Кавус II]]|| || ||18 |- |[[:en:Kaykhusraw I]]||[[:ru:Кей-Хосров I]]||[[Քեյխոսրով Ա]]|| ||24 |- |[[:en:Kaykhusraw III]]||[[:ru:Кей-Хосров III]]|| || ||14 |- |[[:en:Kaymakli Underground City]]||[[:ru:Каймаклы]]||[[Քայմաքլու]]|| ||22 |- |[[:en:Kayraktepe Dam]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kayseri]]||[[:ru:Кайсери]]||[[Կեսարիա]]|| ||106 |- |[[:en:Kayseri Archaeology Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kayseri Kadir Has Stadyumu]]||[[:ru:Кадир Хас (стадион)]]|| || ||16 |- |[[:en:Kayseri Province]]||[[:ru:Кайсери (ил)]]||[[Կայսերիի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:Kayserispor]]||[[:ru:Кайсериспор]]|| || ||40 |- |[[:en:Hagop Kazazian Pasha]]||[[:ru:Акоп Казазян-паша]]||[[Հակոբ Գազազյան փաշա]]|| ||7 |- |[[:en:Kazıklı Bay]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kebab]]||[[:ru:Кебаб]]||[[Քաբաբ]]||այո||82 |- |[[:en:Keban Dam]]|| || || ||19 |- |[[:en:Kefeli Mosque]]||[[:ru:Церковь Святого Николая (Константинополь)]]|| || ||13 |- |[[:en:Sibel Kekilli]]||[[:ru:Кекилли, Сибель]]||[[Սիբել Քեքիլի]]|| ||45 |- |[[:en:Kekova]]||[[:ru:Кекова (остров)]]|| || ||13 |- |[[:en:Kemal Atatürk Memorial, Canberra]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yaşar Kemal]]||[[:ru:Яшар Кемаль]]||[[Յաշար Քեմալ]]|| ||50 |- |[[:en:Kemankeş Kara Mustafa Pasha]]||[[:ru:Кеманкеш Кара Мустафа-паша]]|| || ||14 |- |[[:en:Kemenche]]||[[:ru:Кеманча]]||[[Քամանչա]]|| ||16 |- |[[:en:Kemer]]||[[:ru:Кемер]]||[[Քեմեր (Անթալիայի մարզ)]]||այո||47 |- |[[:en:Kemere Bridge]]|| || || ||2 |- |[[:en:Udi Hrant Kenkulian]]|| || || ||3 |- |[[:en:Muhtar Kent]]||[[:ru:Кент, Мухтар]]||[[Մուհթար Քենթ]]|| ||18 |- |[[:en:Necdet Kent]]||[[:ru:Кент, Недждет]]|| || ||11 |- |[[:en:Kepez, Antalya]]||[[:ru:Кепез]]|| || ||20 |- |[[:en:Elnara Kerimova]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kemal Kerinçsiz]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hakkı Keskin]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kestel, Bursa]]||[[:ru:Кестель (Бурса)]]|| || ||24 |- |[[:en:Emin Fuat Keyman]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kutluk Yabgu Khagan]]||[[:ru:Кутлуг-ябгу]]|| || ||9 |- |[[:en:Khanate]]||[[:ru:Ханство]]||[[Խանություն]]|| ||45 |- |[[:en:Jamal Khashoggi]]||[[:ru:Хашогги, Джамаль]]||[[Ջամալ Խաշոգջի]]|| ||79 |- |[[:en:Osman Kibar]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kibbeh]]||[[:ru:Киббех]]|| || ||31 |- |[[:en:Kıbrıslı Mehmed Emin Pasha]]||[[:ru:Кыбрыслы Мехмед Эмин-паша]]|| || ||10 |- |[[:en:Suat Kılıç]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kilij]]||[[:ru:Килич]]|| || ||15 |- |[[:en:Kilij Arslan III]]||[[:ru:Кылыч-Арслан III]]|| || ||19 |- |[[:en:Kilis Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kilise Tepe]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nuri Killigil]]||[[:ru:Киллигиль, Нури]]|| || ||17 |- |[[:en:Kingdom of Armenia (antiquity)]]||[[:ru:Великая Армения]]||[[Մեծ Հայք]]|| ||51 |- |[[:en:Kiosk]]||[[:ru:Киоск]]||[[Կրպակ]]|| ||45 |- |[[:en:Kirkuk–Ceyhan Oil Pipeline]]||[[:ru:Нефтепровод Киркук — Джейхан]]|| || ||8 |- |[[:en:Kirpi (film)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kisecik Canyon]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ahmet Taner Kışlalı]]||[[:ru:Кышлалы, Ахмет Танер]]|| || ||10 |- |[[:en:Hüseyin Kıvrıkoğlu]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kizil Kilise]]|| || || ||9 |- |[[:en:Kılıç-class fast attack craft]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kınalıada]]||[[:ru:Кыналыада]]|| || ||21 |- |[[:en:Kırcasalih]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kırıkkale]]||[[:ru:Кырыккале]]|| || ||59 |- |[[:en:Kırıkkale MKE Weapons Industry Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kırkgeçit Tunnels]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kırkkaşık Bedesten]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kırklareli]]||[[:ru:Кыркларели]]|| || ||61 |- |[[:en:Kırklareli Province]]||[[:ru:Кыркларели (ил)]]||[[Քըրքլարելիի մարզ]]|| ||77 |- |[[:en:Kırşehir]]||[[:ru:Кыршехир]]||[[Քըրշեհիր]]|| ||61 |- |[[:en:Kırşehir Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kızılay Square]]||[[:ru:Площадь Кызылай]]|| || ||11 |- |[[:en:Kızılbağ Pond]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kızılliman]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kızkalesi (castle)]]||[[:ru:Кызкалеси]]|| || ||10 |- |[[:en:Kızlar Castle]]|| || || ||1 |- |[[:en:Koç Holding]]||[[:ru:Koç Holding]]|| || ||19 |- |[[:en:Koç School]]|| || || ||4 |- |[[:en:Koç University]]|| || || ||16 |- |[[:en:Haluk Koç]]|| || || ||4 |- |[[:en:Vehbi Koç]]||[[:ru:Коч, Вехби]]|| || ||13 |- |[[:en:Koca Mustafa Pasha Mosque]]||[[:ru:Церковь Святого Андрея в Крисе]]|| || ||17 |- |[[:en:Koca Ragıp Pasha]]||[[:ru:Коджа Мехмед Рагып-паша]]|| || ||14 |- |[[:en:Kocaeli Museum]]||[[:ru:Музей Коджаэли]]|| || ||5 |- |[[:en:Kocaeli Peninsula]]||[[:ru:Вифинский полуостров]]|| || ||11 |- |[[:en:Kocaeli Province]]||[[:ru:Коджаэли (ил)]]||[[Քոջայելիի մարզ]]|| ||79 |- |[[:en:Ümmiye Koçak]]|| || || ||10 |- |[[:en:Aziz Kocaoğlu]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kochari]]|| || || ||11 |- |[[:en:Hülya Koçyiğit]]|| || || ||16 |- |[[:en:Sami Kohen]]|| || || ||8 |- |[[:en:Konak Ferry Terminal]]|| || || ||3 |- |[[:en:Konak Square]]|| || || ||9 |- |[[:en:Konak, İzmir]]|| || || ||23 |- |[[:en:Konuralp Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Konya]]||[[:ru:Конья]]||[[Քոնյա]]|| ||112 |- |[[:en:Konya Archaeological Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Konya Ereğli Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Konya Ethnography Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Konya Plain]]|| || || ||2 |- |[[:en:Konya Province]]||[[:ru:Конья (ил)]]||[[Քոնյայի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:Konyalım Yaman Çalar Şak Şak Kaşığı]]|| || || ||1 |- |[[:en:Konyalıya Güzel Derler]]|| || || ||1 |- |[[:en:Köprüağzı railway station]]|| || || ||2 |- |[[:en:Köprüler Yaptırdım Gelip Geçmeye]]|| || || ||2 |- |[[:en:Köprülü family]]||[[:ru:Кёпрюлю]]|| || ||30 |- |[[:en:Bülent Korkmaz]]||[[:ru:Коркмаз, Бюлент]]|| || ||29 |- |[[:en:Korkuteli]]||[[:ru:Коркутели]]|| || ||27 |- |[[:en:Koroghlu]]||[[:ru:Кёроглы (эпос)]]||[[Քյոռօղլի (վիպերգ)]]|| ||23 |- |[[:en:Emel Korutürk]]||[[:ru:Корутюрк, Эмель]]|| || ||5 |- |[[:en:Fahri Korutürk]]||[[:ru:Корутюрк, Фахри]]||[[Ֆահրի Քորություրք]]|| ||59 |- |[[:en:Assassination of Kösem Sultan]]||[[:ru:Кёсем-султан]]||[[Քյոսեմ սուլթան]]|| ||52 |- |[[:en:Kösem Sultan]]||[[:ru:Кёсем-султан]]||[[Քյոսեմ սուլթան]]|| ||52 |- |[[:en:Koyun Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kozan Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kravga Bridge]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kubadabad Palace]]|| || || ||9 |- |[[:en:Kubat (singer)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mustafa Fehmi Kubilay]]|| || || ||6 |- |[[:en:Fazıl Küçük]]||[[:ru:Кючюк, Фазыл]]|| || ||20 |- |[[:en:Lefter Küçükandonyadis]]||[[:ru:Кючюкандонядис, Лефтер]]|| || ||22 |- |[[:en:Küçükçekmece Bridge]]||[[:ru:Мост Кючюкчекмедже]]|| || ||4 |- |[[:en:İdris Küçükömer]]||[[:ru:Кючюкёмер, Идрис]]|| || ||4 |- |[[:en:Kuleli Military High School]]|| || || ||5 |- |[[:en:Külliye]]|| || || ||15 |- |[[:en:Kültürpark]]||[[:ru:Культурпарк]]|| || ||7 |- |[[:en:Onur Kumbaracıbaşı]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kumluca]]||[[:ru:Кумлуджа]]|| || ||27 |- |[[:en:Kura–Araxes culture]]||[[:ru:Куро-араксская культура]]||[[Կուր-Արաքսյան մշակույթ]]|| ||22 |- |[[:en:Kurdish dialects]]||[[:ru:Курдский язык]]||[[Քրդերեն]]|| ||135 |- |[[:en:Kurdish Hezbollah]]||[[:ru:Хизболла (Турция)]]|| || ||16 |- |[[:en:Kurdish languages]]||[[:ru:Курдский язык]]||[[Քրդերեն]]|| ||135 |- |[[:en:Kurdish refugees]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kurdish villages depopulated by Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kurdish–Turkish conflict (1978–present)]]|| ||[[Թուրք-քրդական հակամարտություն]]|| ||26 |- |[[:en:Kurdistan Freedom Hawks]]||[[:ru:Соколы свободы Курдистана]]|| || ||19 |- |[[:en:Kurdistan Region–Turkey relations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Küre Mountains National Park]]|| || || ||7 |- |[[:en:Konca Kuriş]]|| || || ||11 |- |[[:en:Kurmanji]]||[[:ru:Курманджи (диалект курдского языка)]]|| || ||44 |- |[[:en:Kürşat (hero)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Behram Kurşunoğlu]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kurt Seyit ve Şura]]||[[:ru:Курт Сеит и Александра]]||[[Քուրթ Սեիթ և Շուրա]]|| ||16 |- |[[:en:Kurtkulağı Caravanserai]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kurtuluş]]|| ||[[Քուրթուլուշ]]|| ||7 |- |[[:en:Kurtuluş S.K.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kuruçeşme]]|| || || ||7 |- |[[:en:Kuşadası]]||[[:ru:Кушадасы]]||[[Քուշադասը]]|| ||59 |- |[[:en:Kushimoto Street]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kuşkonar and Koçağılı massacre]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kutadgu Bilig]]|| || || ||17 |- |[[:en:Kütahya]]||[[:ru:Кютахья]]||[[Քյութահյա]]|| ||78 |- |[[:en:Kütahya Archaeology Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kütahya Dumlupınar University]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kütahya Province]]||[[:ru:Кютахья (ил)]]||[[Քյութահյայի մարզ]]|| ||77 |- |[[:en:Akagündüz Kutbay]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sadık Kutlay]]|| || || ||2 |- |[[:en:İbrahim Kutluay]]||[[:ru:Кутлуай, Ибрагим]]|| || ||21 |- |[[:en:Kuva-yi Milliye]]|| || || ||10 |- |[[:en:Kuyuluk Nature Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kuzucubelen Castle]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kwangjin Park]]|| || || ||1 |- |[[:en:Kyrgyz community in Turkey]]||[[:ru:Киргизы в Турции]]|| || ||7 |- |[[:en:Labour Party (Turkey)]]|| || || ||11 |- |[[:en:Lake Acıgöl]]||[[:ru:Аджыгёль (озеро)]]|| || ||13 |- |[[:en:Lake Akyayan]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lake Arin]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lake Balık]]|| ||[[Գայլատու]]|| ||10 |- |[[:en:Lake Bolluk]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lake Boraboy]]|| || || ||8 |- |[[:en:Lake Çavuşçu]]|| || || ||6 |- |[[:en:Lake Çıldır]]||[[:ru:Чылдыр]]||[[Ծովակ լիճ]]|| ||22 |- |[[:en:Lake Çöl]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lake Dil]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lake Düden]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lake Durusu]]||[[:ru:Дурусу (озеро)]]|| || ||8 |- |[[:en:Lake Eber]]|| || || ||10 |- |[[:en:Lake Eşen]]|| || || ||1 |- |[[:en:Lake Haçlı]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lake İznik]]||[[:ru:Изник (озеро)]]|| || ||24 |- |[[:en:Lake Karamık]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lake Karataş]]|| || || ||6 |- |[[:en:Lake Kömüşini]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lake Palas Tuzla]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lake Tuz]]||[[:ru:Туз (озеро)]]||[[Թուզ լիճ]]|| ||46 |- |[[:en:Lake Tuzla]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lake Van]]||[[:ru:Ван (озеро)]]||[[Վանա լիճ]]|| ||81 |- |[[:en:Lake Yarışlı]]|| || || ||7 |- |[[:en:Lake Yay]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lake Yenişehir]]|| || || ||1 |- |[[:en:Lale Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lamba Da Şişesiz Yanmaz Mı]]|| || || ||1 |- |[[:en:Land ownership in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Landing at Anzac Cove]]||[[:ru:Высадка в бухте Анзак]]|| || ||8 |- |[[:en:Landing at Cape Helles]]||[[:ru:Высадка на мысе Геллес]]|| || ||8 |- |[[:en:Late Bronze Age Troy]]|| || || ||4 |- |[[:en:Latin Empire]]||[[:ru:Латинская империя]]||[[Լատինական կայսրություն]]|| ||72 |- |[[:en:Law enforcement in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:Laz people]]||[[:ru:Лазы]]||[[Լազեր (ազգ)]]|| ||45 |- |[[:en:Le Stamboul]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ledra Street]]||[[:ru:Ледра (улица)]]|| || ||12 |- |[[:en:Left of Center (Turkey)]]||[[:ru:Левее центра]]|| || ||4 |- |[[:en:Left Party (Turkey)]]||[[:ru:Партия свободы и солидарности]]|| || ||12 |- |[[:en:Lesbian and Gay Inter-University Organization]]|| || || ||3 |- |[[:en:Letters from Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Levantine mansions of İzmir]]|| || || ||3 |- |[[:en:Levent]]||[[:ru:Левент]]||[[Լևենտ (Ստամբուլ)]]|| ||24 |- |[[:en:LGBT rights in Turkey]]||[[:ru:Права ЛГБТ в Турции]]|| || ||23 |- |[[:en:Liberalism in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Liberty Party (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Libraries in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Library of Celsus]]||[[:ru:Библиотека Цельса]]||[[Ցելսուսի գրադարան]]|| ||35 |- |[[:en:Hampartsoum Limondjian]]||[[:ru:Лимонджян, Амбарцум]]||[[Համբարձում Լիմոնջյան]]|| ||12 |- |[[:en:Limonlu, Mersin]]|| ||[[Լամոս]]|| ||8 |- |[[:en:List of 2015 box office number-one films in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of active coal-fired power stations in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of airports in Turkey]]|| || || ||15 |- |[[:en:List of alluvial plains of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of ambassadors of Malaysia to Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of amphibious warfare vessels of the Turkish Navy]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of ancient amphitheatres in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of ancient kingdoms of Anatolia]]|| || || ||6 |- |[[:en:List of ancient peoples of Anatolia]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Ankara University rectors]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of arrested journalists in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:List of assassinated people from Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of attacks by ASALA]]||[[:ru:Список террористических операций АСАЛА]]||[[ՀԱՀԳԲ-ի ռազմագործողությունների ցանկ]]|| ||6 |- |[[:en:List of banks in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of battles involving the Ottoman Empire]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of bridges in Ankara]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of bridges in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of campaigns of Suleiman the Magnificent]]|| || || ||6 |- |[[:en:List of cathedrals in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:List of cemeteries in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of cities and towns on the Euphrates River]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of cities besieged by the Ottoman Empire]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of commanders of the Turkish Land Forces]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of companies listed on the Istanbul Stock Exchange]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of companies of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of contemporary Turkish poets]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of dams and reservoirs in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of defunct newspapers of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of deputy prime ministers of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of diplomatic missions in Turkey]]|| ||[[Թուրքիայում գործող դիվանագիտական ներկայացուցչությունների ցանկ]]|| ||10 |- |[[:en:List of diplomatic missions of Turkey]]||[[:ru:Список дипломатических миссий Турции]]||[[Թուրքիայի դիվանագիտական ներկայացուցչությունների ցանկ]]|| ||16 |- |[[:en:List of districts in Turkey]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of English words of Turkic origin]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of ferry quays in Istanbul]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of ferry quays in İzmir]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of festivals in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of field marshals of the Ottoman Empire]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of football clubs in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of free zones of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of high schools in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of historical parties in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of hospitals in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of illegal political parties in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:List of international presidential trips made by Recep Tayyip Erdoğan]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of international prime ministerial trips made by Recep Tayyip Erdoğan]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of islands of Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:List of Istanbul landmarks]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of İZBAN stations]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of largest cities and towns in Turkey]]||[[:ru:Список населённых пунктов Турции]]||[[Թուրքիայի քաղաքներ]]|| ||66 |- |[[:en:List of magazines in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of magazines in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of mammals of Turkey]]||[[:ru:Список млекопитающих Турции]]|| || ||4 |- |[[:en:List of massacres of Turkish people]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of mayors of Adana]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of mayors of Istanbul]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of Middle East Technical University rectors]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Ministers of Culture and Tourism of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of Ministers of Transport and Infrastructure of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of mosques commissioned by the Ottoman dynasty]]|| || || ||8 |- |[[:en:List of mosques in Turkey]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of mountains in Turkey]]||[[:ru:Горы Турции]]|| || ||13 |- |[[:en:List of museums and monuments in Istanbul]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of national parks of Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:List of new districts of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of newspapers in Turkey]]|| || || ||10 |- |[[:en:List of Ottoman battles in the 20th century]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of Ottoman battles in World War I]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Ottoman Empire territories]]||[[:ru:Административное деление Османской империи]]|| || ||26 |- |[[:en:List of Ottoman Ministers of Finance]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of Ottoman poets]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of people from Istanbul]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of political parties in Turkey]]||[[:ru:Политические партии Турции]]||[[Թուրքիայի քաղաքական կուսակցություններ]]|| ||19 |- |[[:en:List of populated places in Aksaray Province]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of populated places in Ardahan Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Artvin Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Aydın Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Balıkesir Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Bartın Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Batman Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Bayburt Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Bilecik Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Bingöl Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Bitlis Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Bolu Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Burdur Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Bursa Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Çanakkale Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Çankırı Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Çorum Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Denizli Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Düzce Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Edirne Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Elazığ Province]]|| ||[[Խարբերդի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր]]|| ||4 |- |[[:en:List of populated places in Erzincan Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Erzurum Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Eskişehir Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Gaziantep Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Giresun Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Gümüşhane Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Hakkari Province]]||[[:ru:Хаккяри (ил)]]||[[Հաքյարիի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:List of populated places in Hatay Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Iğdır Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Isparta Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Istanbul Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in İzmir Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Karabük Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Karaman Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Kars Province]]|| ||[[Կարսի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր]]|| ||4 |- |[[:en:List of populated places in Kastamonu Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Kilis Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Kırıkkale Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Kırklareli Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Kırşehir Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Kocaeli Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Malatya Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Manisa Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Mardin Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Mersin Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Muğla Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Muş Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Nevşehir Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Niğde Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Ordu Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Osmaniye Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Rize Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Sakarya Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Samsun Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Siirt Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Sinop Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Tekirdağ Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Tokat Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Trabzon Province]]|| ||[[Տրապիզոնի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր]]|| ||4 |- |[[:en:List of populated places in Tunceli Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Uşak Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Yalova Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of populated places in Yozgat Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of populated places in Zonguldak Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of ports in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of power stations in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of presidents of Turkey]]||[[:ru:Список президентов Турции]]||[[Թուրքիայի նախագահների ցանկ]]|| ||48 |- |[[:en:List of prime ministers of Turkey]]||[[:ru:Список премьер-министров Турции]]|| || ||30 |- |[[:en:List of prisons in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of prosecuted writers in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of railway stations in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of rebellions in the Ottoman Empire]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of recipients of the Medal of Independence with Red-Green Ribbon (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of rivers of Turkey]]||[[:ru:Реки Турции]]||[[Թուրքիայի գետեր]]|| ||15 |- |[[:en:List of rulers of Qara Qoyunlu]]||[[:ru:Правители Кара-Коюнлу]]|| || ||6 |- |[[:en:List of Seljuk hans and kervansarays in Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:List of solidarity rallies with the Gezi Park protests]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of states in late medieval Anatolia]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of tallest buildings in Istanbul]]||[[:ru:Список самых высоких зданий Стамбула]]||[[Ստամբուլի ամենաբարձր շենքերի ցանկ]]|| ||9 |- |[[:en:List of tallest buildings in İzmir]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of the main opposition leaders of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of mothers of the Ottoman sultans]]||[[:ru:Список матерей султанов Османской империи]]||[[Օսմանյան կայսրության սուլթանների մայրերի ցուցակ]]|| ||14 |- |[[:en:List of treaties of the Ottoman Empire]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of treaties of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of Turkic-languages poets]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Turkish academics]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Turkish diplomats]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Turkish musicians]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Turkish people by net worth]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of Turkish politicians]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Turkish pop musicians]]||[[:ru:Поп-музыка]]||[[Փոփ երաժշտություն]]|| ||117 |- |[[:en:List of Turkish ships sunk or damaged during World War II]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Turkish weightlifters]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Turkish women who won international beauty pageants]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Turkish women writers]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of Turkish writers]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of universities in Ankara]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of universities in Istanbul]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of universities in İzmir]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of universities in Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:List of wars involving the Ottoman Empire]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of waterfalls of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of World Heritage Sites in Turkey]]||[[:ru:Список объектов всемирного наследия ЮНЕСКО в Турции]]||[[Թուրքիայում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկ]]|| ||42 |- |[[:en:List of yaylas in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Little Hagia Sophia]]||[[:ru:Церковь Святых Сергия и Вакха]]||[[Սերգիոս և Բաքոս սրբերի եկեղեցի]]|| ||29 |- |[[:en:Long Turkish War]]||[[:ru:Тринадцатилетняя война в Венгрии]]|| || ||34 |- |[[:en:Lower Seyhan Irrigation Project]]|| || || ||2 |- |[[:en:Giota Lydia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lydian alphabet]]||[[:ru:Лидийский алфавит]]|| || ||11 |- |[[:en:Macit Özcan Sports Complex]]|| || || ||1 |- |[[:en:Macun]]||[[:ru:Маджун]]|| || ||10 |- |[[:en:Mahmud I]]||[[:ru:Махмуд I]]||[[Մահմուդ I]]|| ||68 |- |[[:en:Mahmud II]]||[[:ru:Махмуд II]]||[[Մահմուդ II]]|| ||78 |- |[[:en:Mahmud Nedim Pasha]]||[[:ru:Махмуд Недим-паша]]|| || ||17 |- |[[:en:Mahmut Bey Mosque]]|| || || ||6 |- |[[:en:Nasuh Mahruki]]|| || || ||5 |- |[[:en:Maiden's Tower]]||[[:ru:Девичья башня (Стамбул)]]||[[Կույսի աշտարակ (Ստամբուլ)]]||այո||40 |- |[[:en:Malatya]]||[[:ru:Малатья]]||[[Մալաթիա]]|| ||77 |- |[[:en:Malatya Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Malatya Province]]||[[:ru:Малатья (ил)]]||[[Մալաթիայի մարզ]]||այո||74 |- |[[:en:Malatyaspor]]||[[:ru:Малатьяспор]]|| || ||17 |- |[[:en:Malaysia–Turkey relations]]||[[:ru:Малайзийско-турецкие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Malkoçoğlu family]]||[[:ru:Малкочоглу (род)]]|| || ||5 |- |[[:en:Maltepe University]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mamluk]]||[[:ru:Мамлюки]]||[[Մամլուքներ]]|| ||73 |- |[[:en:Mamure Castle]]||[[:ru:Крепость Мамуре]]||[[Անամուրի բերդ]]||այո||13 |- |[[:en:Manavgat]]||[[:ru:Манавгат]]|| || ||42 |- |[[:en:Mancınık Castle]]|| || || ||4 |- |[[:en:Barış Manço]]||[[:ru:Манчо, Барыш]]|| || ||31 |- |[[:en:Mandilatos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hami Mandıralı]]||[[:ru:Мандыралы, Хами]]|| || ||15 |- |[[:en:Mandıra Filozofu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mangiko]]|| || || ||1 |- |[[:en:Andrew Mango]]|| || || ||13 |- |[[:en:Manisa Province]]||[[:ru:Маниса (ил)]]||[[Մանիսայի մարզ]]|| ||78 |- |[[:en:Manisaspor]]||[[:ru:Манисаспор]]|| || ||26 |- |[[:en:Matild Manukyan]]|| ||[[Մաթիլդ Մանուկյան]]|| ||12 |- |[[:en:Manyas]]||[[:ru:Маньяс (Турция)]]|| || ||22 |- |[[:en:Marash]]||[[:ru:Кахраманмараш]]||[[Մարաշ]]||այո||77 |- |[[:en:March 2016 Ankara bombing]]|| || || ||28 |- |[[:en:March 2016 Istanbul bombing]]||[[:ru:Взрыв в Стамбуле 19 марта 2016 года]]|| || ||22 |- |[[:en:Mardaliç Island]]||[[:ru:Мардалыч]]|| || ||3 |- |[[:en:Mardin]]||[[:ru:Мардин]]||[[Մարդին]]|| ||67 |- |[[:en:Mardin Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mardin Province]]||[[:ru:Мардин (ил)]]||[[Մարդինի մարզ]]||այո||74 |- |[[:en:Arif Mardin]]||[[:ru:Мардин, Ариф]]|| || ||19 |- |[[:en:Şerif Mardin]]||[[:ru:Мардин, Шериф]]||[[Շերիֆ Մարդին]]|| ||11 |- |[[:en:Maritsa]]||[[:ru:Марица]]||[[Մարիցա (գետ)]]|| ||58 |- |[[:en:Marko Paşa]]|| || || ||2 |- |[[:en:Francesco Marmaggi]]||[[:ru:Мармаджи, Франческо]]|| || ||14 |- |[[:en:Marmara Region]]||[[:ru:Мраморноморский регион]]||[[Մարմարածովյան տարածաշրջան]]||այո||72 |- |[[:en:Marmara University]]||[[:ru:Университет Мармара]]||[[Մարմարա համալսարան]]||այո||30 |- |[[:en:Marmaray]]||[[:ru:Мармарай]]|| || ||44 |- |[[:en:Marmaris]]||[[:ru:Мармарис]]||[[Մարմարիս]]|| ||64 |- |[[:en:Martial law and state of emergency in Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Maşat Höyük]]|| || || ||7 |- |[[:en:Maslak]]|| || || ||18 |- |[[:en:Massacres during the Greek War of Independence]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mausoleum at Halicarnassus]]||[[:ru:Мавзолей в Галикарнасе]]||[[Հալիկառնասոսի դամբարան]]|| ||86 |- |[[:en:Mausoleum of Danyal]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mawlawi (Islamic title)]]||[[:ru:Мавлави]]|| || ||18 |- |[[:en:MFÖ]]|| || || ||17 |- |[[:en:Measuring, Selection and Placement Center]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mecelle]]||[[:ru:Маджалла]]|| || ||17 |- |[[:en:Medal of Independence (Turkey)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Mediterranean Opera and Ballet Club]]|| || || ||1 |- |[[:en:Mediterranean Region, Turkey]]||[[:ru:Средиземноморский регион (Турция)]]||[[Միջերկրածովյան տարածաշրջան]]||այո||61 |- |[[:en:Medrese of Mehmet Şakir Paşa]]|| || || ||3 |- |[[:en:Megali Idea]]||[[:ru:Великая идея (Греция)]]|| || ||36 |- |[[:en:Mehmed I]]||[[:ru:Мехмед I]]||[[Մեհմեդ I]]|| ||72 |- |[[:en:Mehmed V]]||[[:ru:Мехмед V]]||[[Մեհմեդ V]]|| ||75 |- |[[:en:Mehmed III]]||[[:ru:Мехмед III]]||[[Մեհմեդ III]]|| ||72 |- |[[:en:Mehmed IV]]||[[:ru:Мехмед IV]]||[[Մեհմեդ IV]]|| ||72 |- |[[:en:Karamani Mehmet Pasha]]||[[:ru:Караманлы Мехмед-паша]]|| || ||13 |- |[[:en:Mehmet I of Karaman]]||[[:ru:Караманоглу Мехмет-бей]]|| || ||11 |- |[[:en:Mehmetçik Monument]]|| || || ||4 |- |[[:en:Melek Ahmed Pasha]]||[[:ru:Мелек Ахмед-паша]]|| || ||10 |- |[[:en:Ferit Melen]]||[[:ru:Мелен, Феррит]]|| || ||16 |- |[[:en:Melid]]||[[:ru:Арслантепе]]|| || ||25 |- |[[:en:Malik Shah (Rûm)]]||[[:ru:Мелик-шах I (султан Коньи)]]|| || ||18 |- |[[:en:Memed, My Hawk]]|| || || ||9 |- |[[:en:Adnan Menderes]]||[[:ru:Мендерес, Аднан]]||[[Ադնան Մենդերես]]|| ||55 |- |[[:en:Menemen]]||[[:ru:Менёмен]]|| || ||32 |- |[[:en:Menemen Gediz Bridge]]|| || || ||1 |- |[[:en:Menemen Incident]]|| || || ||7 |- |[[:en:Menemen massacre]]||[[:ru:Резня в Менемене]]|| || ||10 |- |[[:en:Hüseyin Numan Menemencioğlu]]|| || || ||9 |- |[[:en:Menteşe (district)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Seha Meray]]|| || || ||2 |- |[[:en:Baki Mercimek]]|| || || ||7 |- |[[:en:Merkez Efendi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Merkez Türkiye]]|| || || ||1 |- |[[:en:Merkezefendi]]|| || || ||9 |- |[[:en:Mersin]]||[[:ru:Мерсин]]||[[Մերսին]]|| ||90 |- |[[:en:Mersin Aquapark]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mersin Archaeological Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mersin Arena]]|| || || ||10 |- |[[:en:Mersin Atatürk Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mersin Bus Terminus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mersin Citrus Festival]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mersin Free Zone]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mersin Halkevi]]||[[:ru:Культурный центр Мерсина]]|| || ||3 |- |[[:en:Mersin Interfaith Cemetery]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mersin International Music Festival]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mersin Marina]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mersin Martyrs' Memorial]]|| || || ||1 |- |[[:en:Mersin Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mersin Naval Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mersin Orthodox Church]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mersin Province]]||[[:ru:Мерсин (ил)]]||[[Մերսինի մարզ]]||այո||77 |- |[[:en:Mersin railway station]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mersin State Art and Sculpture Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mersin Tennis Complex]]|| || || ||1 |- |[[:en:Mersin University]]|| ||[[Մերսինի համալսարան]]|| ||7 |- |[[:en:Mersin Urban History Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mersin Water Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Orhan Mersinli]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mertim]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mesopotamia]]||[[:ru:Месопотамия]]||[[Միջագետք]]|| ||157 |- |[[:en:Mesud II]]||[[:ru:Масуд II]]|| || ||18 |- |[[:en:Mesut of Menteshe]]|| || || ||3 |- |[[:en:Metropolitan municipalities in Turkey]]|| || || ||14 |- |[[:en:METU Science and Technology Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mevlana Boulevard]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mevlâna Museum]]||[[:ru:Музей Мевляны]]|| || ||16 |- |[[:en:Meydan Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Meyhane]]||[[:ru:Мейхане]]|| || ||8 |- |[[:en:Meze]]||[[:ru:Мезе]]|| || ||39 |- |[[:en:Mezgitkale]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mezitli]]||[[:ru:Мезитли]]|| || ||20 |- |[[:en:Mezitli Producer Women's Market]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mezitli River]]|| || || ||3 |- |[[:en:Middle East Technical University]]||[[:ru:Ближневосточный технический университет]]|| || ||28 |- |[[:en:Middle Eastern theatre of World War I]]||[[:ru:Ближневосточный театр военных действий Первой мировой войны]]|| || ||33 |- |[[:en:Middle Turkic languages]]|| || || ||9 |- |[[:en:Midnight Express (film)]]||[[:ru:Полуночный экспресс]]||[[Կեսգիշերային ճեպընթաց]]|| ||42 |- |[[:en:Milas]]||[[:ru:Миляс]]||[[Միլաս]]|| ||37 |- |[[:en:Milas Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Milas–Bodrum Airport]]||[[:ru:Миляс-Бодрум (аэропорт)]]|| || ||23 |- |[[:en:Miletus]]||[[:ru:Милет]]||[[Միլեթ]]|| ||68 |- |[[:en:MILGEM project]]||[[:ru:Проект MILGEM]]|| || ||5 |- |[[:en:Milion]]||[[:ru:Милий]]|| || ||19 |- |[[:en:Military operations during the Turkish invasion of Cyprus]]|| || || ||3 |- |[[:en:Milli Aydın Bank]]|| || || ||3 |- |[[:en:Millî Görüş]]|| || || ||10 |- |[[:en:Milliyet Çocuk]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mimar Sinan Fine Arts University]]||[[:ru:Университет изящных искусств имени Мимара Синана]]||[[Միմար Սինանի անվան գեղարվեստի համալսարան]]||այո||15 |- |[[:en:Miniatürk]]||[[:ru:Миниатюрк]]||[[Մինիաթյուրք]]|| ||19 |- |[[:en:Minister of State (Turkey)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ministry of Agriculture and Forestry (Turkey)]]||[[:ru:Министерство сельского и лесного хозяйства Турции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Construction and Settlement (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of Coordination]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of Customs and Monopolies (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of Energy and Natural Resources]]||[[:ru:Министерство энергетики и природных ресурсов Турции]]|| || ||3 |- |[[:en:Ministry of Enterprises (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of Environment, Urbanisation and Climate Change]]||[[:ru:Министерство окружающей среды, градостроительства и изменения климата (Турция)]]|| || ||5 |- |[[:en:Ministry of Food, Agriculture and Livestock (Turkey)]]||[[:ru:Министерство сельского и лесного хозяйства Турции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Foreign Affairs (Turkey)]]||[[:ru:Министерство иностранных дел Турции]]|| || ||16 |- |[[:en:Ministry of General Staff]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of Health (Turkey)]]||[[:ru:Министерство здравоохранения Турции]]|| || ||7 |- |[[:en:Ministry of Industry and Technology]]||[[:ru:Министерство промышленности и технологий Турции]]|| || ||5 |- |[[:en:Ministry of Interior (Turkey)]]||[[:ru:Министерство внутренних дел Турции]]|| || ||9 |- |[[:en:Ministry of Justice (Turkey)]]||[[:ru:Министерство юстиции Турции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Labour and Social Security (Turkey)]]||[[:ru:Министерство труда и социального обеспечения Турции]]|| || ||4 |- |[[:en:Ministry of Local Governments (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of National Defense (Turkey)]]||[[:ru:Министерство национальной обороны Турции]]|| || ||11 |- |[[:en:Ministry of National Education (Turkey)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ministry of Sharia and the Foundations]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of the Navy (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ministry of Treasury and Finance]]||[[:ru:Министерство казначейства и финансов Турции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Village Affairs]]|| || || ||2 |- |[[:en:Minorities in Turkey]]|| || || ||7 |- |[[:en:MINT (economics)]]||[[:ru:МИНТ]]|| || ||9 |- |[[:en:Mirahor, Mut]]|| || || ||5 |- |[[:en:Misak-ı Millî]]||[[:ru:Национальный обет Турции]]||[[Ազգային ուխտ (Թուրքիա)]]|| ||15 |- |[[:en:Misis Bridge]]||[[:ru:Римский мост (Адана)]]||[[Միսիս կամուրջ]]|| ||6 |- |[[:en:Miss Turkey]]||[[:ru:Мисс Турция]]||[[Միսս Թուրքիա]]|| ||10 |- |[[:en:Mitanni]]||[[:ru:Митанни]]||[[Միտաննի]]||այո||68 |- |[[:en:Midhat Pasha]]||[[:ru:Мидхат-паша]]||[[Միդհաթ փաշա]]|| ||31 |- |[[:en:Mithatpaşa Avenue]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kadir Mısıroğlu]]|| || || ||14 |- |[[:en:MKE Ankaragücü]]||[[:ru:Анкарагюджю (футбольный клуб)]]|| || ||42 |- |[[:en:MKE MPT]]|| || || ||9 |- |[[:en:List of modern conflicts in the Middle East]]|| || || ||8 |- |[[:en:Modern Folk Üçlüsü]]|| || || ||7 |- |[[:en:3 Hürel]]|| || || ||4 |- |[[:en:Moğollar]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ignác Molnár]]|| || || ||8 |- |[[:en:Mongol invasions of Anatolia]]||[[:ru:Монгольское завоевание Анатолии]]|| || ||12 |- |[[:en:Monument of Liberty, Istanbul]]||[[:ru:Монумент Свободы (Стамбул)]]|| || ||12 |- |[[:en:Monument of Sivrihisar Airplane]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mordoğan]]|| || || ||8 |- |[[:en:Morean War]]||[[:ru:Турецко-венецианская война (1684—1699)]]|| || ||23 |- |[[:en:Darío Moreno]]||[[:ru:Дарио Морено]]|| || ||17 |- |[[:en:Mosul question]]||[[:ru:Мосульский конфликт]]||[[Մոսուլի հիմնահարց]]|| ||14 |- |[[:en:Motherland Party (Turkey)]]||[[:ru:Партия Отечества]]|| || ||19 |- |[[:en:Mothers of Diyarbakır]]|| || || ||6 |- |[[:en:Motion with four signatures]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mount Ararat]]||[[:ru:Арарат]]||[[Արարատ]]|| ||101 |- |[[:en:Mount Bolu Tunnel]]|| || || ||4 |- |[[:en:Mount Erciyes]]||[[:ru:Эрджиес]]||[[Արգեոս (լեռ)]]|| ||46 |- |[[:en:Mount Ilgaz National Park]]|| || || ||8 |- |[[:en:Mount Medetsiz]]|| ||[[Մեդեդսիզ]]|| ||6 |- |[[:en:Mount Nemrut]]||[[:ru:Немрут-Даг (гора)]]||[[Նեմրութ (լեռ)]]|| ||55 |- |[[:en:Moussaka]]||[[:ru:Мусака]]||[[Մուսակա]]|| ||62 |- |[[:en:MTV (Turkish TV channel)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Mudanya]]||[[:ru:Муданья]]|| || ||36 |- |[[:en:Mudanya Armistice House]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mudurnu]]|| || || ||22 |- |[[:en:Muğla]]||[[:ru:Мугла (город)]]||[[Մուղլա]]||այո||57 |- |[[:en:Muğla Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Muğla Province]]||[[:ru:Мугла (ил)]]||[[Մուղլայի մարզ]]|| ||79 |- |[[:en:Muğla Sıtkı Koçman University]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yujiulü Mugulü]]||[[:ru:Юйцзюлюй Мугулюй]]|| || ||10 |- |[[:en:Multi-party period of the Republic of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Erkan Mumcu]]|| || || ||8 |- |[[:en:Güldal Mumcu]]||[[:ru:Мумджу, Гюльдал]]||[[Գյուլդալ Մումջու]]|| ||5 |- |[[:en:Uğur Mumcu]]||[[:ru:Мумджу, Угур]]||[[Ուղուր Մումջու]]|| ||15 |- |[[:en:Murad I]]||[[:ru:Мурад I]]||[[Մուրադ I]]|| ||77 |- |[[:en:Murad II]]||[[:ru:Мурад II]]||[[Մուրադ II]]|| ||73 |- |[[:en:Murad III]]||[[:ru:Мурад III]]||[[Մուրադ III]]|| ||75 |- |[[:en:Murad V]]||[[:ru:Мурад V]]||[[Մուրադ V]]|| ||65 |- |[[:en:Murad IV]]||[[:ru:Мурад IV]]||[[Մուրադ IV]]|| ||73 |- |[[:en:Muratlı, Tarsus]]|| || || ||6 |- |[[:en:Zeki Müren]]||[[:ru:Мюрен, Зеки]]|| || ||23 |- |[[:en:Zühtü Müridoğlu]]||[[:ru:Мюридоглу, Зюхтю]]|| || ||7 |- |[[:en:Muş]]||[[:ru:Муш]]||[[Մուշ]]||այո||68 |- |[[:en:Muş Province]]||[[:ru:Муш (ил)]]||[[Մուշի նահանգ]]||այո||77 |- |[[:en:Musa Dagh]]||[[:ru:Муса-Даг]]||[[Մուսա լեռ]]||այո||18 |- |[[:en:Musa of Karaman]]||[[:ru:Муса-бей Караманид]]|| || ||7 |- |[[:en:Museum of Anatolian Civilizations]]||[[:ru:Музей анатолийских цивилизаций]]|| || ||34 |- |[[:en:Museum of Ottoman House]]|| || || ||2 |- |[[:en:Museum of the Nationalist Forces in Balıkesir]]||[[:ru:Музей националистических сил в Балыкесире]]|| || ||4 |- |[[:en:Museum of the Princes' Islands]]|| ||[[Իշխանաց կղզիների թանգարան]]|| ||4 |- |[[:en:Museum of Woodworking]]|| || || ||3 |- |[[:en:Museums in Turkey]]|| || || ||7 |- |[[:en:Mustafa Çelebi]]||[[:ru:Мустафа Челеби (сын Баязида I)]]|| || ||15 |- |[[:en:Mustafa I]]||[[:ru:Мустафа I]]||[[Մուստաֆա I]]|| ||72 |- |[[:en:Mustafa II]]||[[:ru:Мустафа II]]||[[Մուստաֆա II]]|| ||67 |- |[[:en:Mustafa III]]||[[:ru:Мустафа III]]||[[Մուստաֆա III]]|| ||67 |- |[[:en:Mustafa IV]]||[[:ru:Мустафа IV]]||[[Մուստաֆա IV]]|| ||64 |- |[[:en:Kara Mustafa Pasha]]||[[:ru:Мерзифонлу Кара Мустафа-паша]]|| || ||42 |- |[[:en:Şehzade Mustafa]]||[[:ru:Шехзаде Мустафа]]||[[Շեհզադե Մուստաֆա]]|| ||39 |- |[[:en:Mut Castle]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mut Wind Farm]]|| || || ||1 |- |[[:en:Özcan Mutlu]]|| || || ||7 |- |[[:en:Hasan Mutlucan]]|| || || ||2 |- |[[:en:MV Savarona]]||[[:ru:MV Savarona]]|| || ||9 |- |[[:en:MV Yasa Neslihan]]|| || || ||2 |- |[[:en:My Dear Brother]]|| || || ||3 |- |[[:en:Myra]]||[[:ru:Мира (город)]]|| || ||38 |- |[[:en:Muallim Naci]]||[[:ru:Муаллим Наджи]]|| || ||11 |- |[[:en:Asil Nadir]]|| || || ||7 |- |[[:en:Kerime Nadir]]||[[:ru:Надир, Кериме]]|| || ||9 |- |[[:en:Mehmet Nadir]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nam-ı Kemal jokes]]|| || || ||2 |- |[[:en:Name of Turkey]]||[[:ru:Название Турции]]|| || ||10 |- |[[:en:Names of Istanbul]]|| || || ||7 |- |[[:en:Narlıkuyu]]|| || || ||10 |- |[[:en:Narlıkuyu Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Nasreddin]]||[[:ru:Ходжа Насреддин]]||[[Խոջա Նասրեդին]]|| ||78 |- |[[:en:Nasrullah Bridge]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nation and Justice Party]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nation's school]]||[[:ru:Школа нации (Турция)]]|| || ||5 |- |[[:en:National emblem of Turkey]]||[[:ru:Эмблема Турции]]||[[Թուրքիայի զինանշան]]|| ||50 |- |[[:en:National Library of Turkey]]||[[:ru:Национальная библиотека Турции]]||[[Թուրքիայի ազգային գրադարան]]|| ||20 |- |[[:en:National Order Party]]|| || || ||4 |- |[[:en:National remnant]]|| || || ||2 |- |[[:en:National Salvation Party]]|| || || ||9 |- |[[:en:National Security Council (Turkey)]]||[[:ru:Совет национальной безопасности (Турция)]]||[[Թուրքիայի ազգային անվտանգության խորհուրդ]]|| ||14 |- |[[:en:National Unity Committee]]||[[:ru:Комитет национального единства]]|| || ||5 |- |[[:en:National Women's Party of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nationalist Democracy Party]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nationalist Movement Party]]||[[:ru:Партия националистического движения]]||[[Ազգայնական շարժում կուսակցություն (Թուրքիա)]]||այո||43 |- |[[:en:Natural History Museum of Ege University]]|| || || ||1 |- |[[:en:Naval operations in the Dardanelles campaign]]|| || || ||11 |- |[[:en:Esma Nayman]]||[[:ru:Найман, Фатма Эсма]]|| || ||5 |- |[[:en:Nazar (amulet)]]||[[:ru:Назар (амулет)]]||[[Նազար (թալիսման)]]|| ||31 |- |[[:en:Nazilli]]||[[:ru:Назилли]]|| || ||44 |- |[[:en:Mustafa Necati]]||[[:ru:Мустафа Неджати]]|| || ||8 |- |[[:en:Necatibey Faculty of Education]]|| || || ||2 |- |[[:en:Nedîm]]||[[:ru:Ахмед Недим]]|| || ||17 |- |[[:en:Nemrut (volcano)]]||[[:ru:Немрут (вулкан)]]||[[Նեմրութ (հրաբուխ)]]|| ||29 |- |[[:en:Aziz Nesin]]||[[:ru:Азиз Несин]]||[[Ազիզ Նեսին]]|| ||45 |- |[[:en:Nevin Yanıt Athletics Complex]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nevşehir]]||[[:ru:Невшехир]]||[[Նևշեհիր]]|| ||63 |- |[[:en:Nevşehir Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Nevşehir Province]]||[[:ru:Невшехир (ил)]]||[[Նևշեհիրի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:New Turkey Party (1961)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Niğde]]||[[:ru:Нигде]]||[[Նիղդե]]|| ||60 |- |[[:en:Niğde Province]]||[[:ru:Нигде (ил)]]||[[Նիղդեի մարզ]]||այո||72 |- |[[:en:Night Attack at Târgoviște]]||[[:ru:Ночная атака под Тырговиште]]|| || ||16 |- |[[:en:Nişancı Süleyman Pasha]]||[[:ru:Силахдар Сулейман-паша]]|| || ||7 |- |[[:en:Nişantaşı]]||[[:ru:Нишанташи]]||[[Նիշանթաշը]]|| ||17 |- |[[:en:Noah's Ark]]||[[:ru:Ноев ковчег]]||[[Նոյյան տապան]]|| ||81 |- |[[:en:North Anatolian Fault]]||[[:ru:Северо-Анатолийский разлом]]|| || ||24 |- |[[:en:Northern Anatolian conifer and deciduous forests]]|| || || ||6 |- |[[:en:Petar Čardaklija]]||[[:ru:Новакович, Петар]]|| || ||4 |- |[[:en:Ntilim Ntilim]]|| || || ||1 |- |[[:en:NTV (Turkish TV channel)]]||[[:ru:NTV (телеканал, Турция)]]||[[NTV (Թուրքիա)]]|| ||16 |- |[[:en:Nuclear power in Turkey]]||[[:ru:Атомная энергетика Турции]]|| || ||12 |- |[[:en:Vâlâ Nureddin]]|| || || ||2 |- |[[:en:Said Nursî]]||[[:ru:Саид Нурси]]|| || ||36 |- |[[:en:Nusaybin]]||[[:ru:Нусайбин]]||[[Մծբին]]|| ||50 |- |[[:en:Nutuk]]||[[:ru:Nutuk (речь Ататюрка)]]|| || ||17 |- |[[:en:Imprisonment of Abdullah Öcalan]]|| || || ||2 |- |[[:en:Occupation of Constantinople]]||[[:ru:Оккупация Константинополя]]|| || ||25 |- |[[:en:Occupation of Smyrna]]||[[:ru:Оккупация Смирны]]|| || ||18 |- |[[:en:Kübra Öçsoy Korkut]]|| || || ||5 |- |[[:en:October 2007 clashes in Hakkâri]]|| || || ||4 |- |[[:en:Od iyesi]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ödemiş]]|| || || ||29 |- |[[:en:Ödemiş Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ödemiş Urban Archives and Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mahmut of Karaman]]|| || || ||6 |- |[[:en:Official Gazette of the Republic of Turkey]]|| || || ||9 |- |[[:en:Vural Öger]]|| || || ||9 |- |[[:en:Oghuz languages]]||[[:ru:Огузские языки]]|| || ||52 |- |[[:en:Ümit Yaşar Oğuzcan]]|| || || ||5 |- |[[:en:Oğuzname]]|| || || ||2 |- |[[:en:Oil wrestling]]||[[:ru:Масляная борьба]]|| || ||29 |- |[[:en:Mustafa Ok]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tanju Okan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ahmet Gündüz Ökçün]]|| || || ||4 |- |[[:en:Okey]]|| || || ||7 |- |[[:en:Mümtaz Ökmen]]|| || || ||3 |- |[[:en:Adnan Oktar]]||[[:ru:Октар, Аднан]]|| || ||43 |- |[[:en:Metin Oktay]]||[[:ru:Октай, Метин]]|| || ||21 |- |[[:en:Mehmet Okur]]||[[:ru:Окур, Мехмет]]||[[Մեհմեթ Օկուր]]||այո||30 |- |[[:en:Öküz Mehmet Pasha Complex]]|| || || ||1 |- |[[:en:Öküzlü]]|| || || ||4 |- |[[:en:Fethi Okyar]]||[[:ru:Окьяр, Али Фетхи]]||[[Ֆեթհի Օքյար]]|| ||31 |- |[[:en:Olba Aqueduct]]|| || || ||1 |- |[[:en:Olba Kingdom]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bilge Olgaç]]|| || || ||3 |- |[[:en:Olmaz Olsun (song)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ölüdeniz]]||[[:ru:Олюдениз]]||[[Օլյուդենիզ]]|| ||24 |- |[[:en:Omal]]||[[:ru:Омал (танец)]]|| || ||4 |- |[[:en:Sıddık Sami Onar]]||[[:ru:Онар, Сыддык Сами]]|| || ||6 |- |[[:en:Arzum Onan]]|| || || ||9 |- |[[:en:Önder Sisters]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ahmet Önder]]||[[:ru:Ондер, Ахмет]]|| || ||10 |- |[[:en:Sırrı Süreyya Önder]]||[[:ru:Ондер, Сырры Сюрейя]]|| || ||18 |- |[[:en:One-party period of the Republic of Turkey]]||[[:ru:Однопартийный период в истории Турции]]||[[Թուրքիայի պատմության միակուսակցական ժամանակաշրջան]]|| ||14 |- |[[:en:İpek Ongun]]|| || || ||5 |- |[[:en:Onikişubat]]|| || || ||6 |- |[[:en:Huriye Baha Öniz]]|| || || ||5 |- |[[:en:Operation Claw (2019–2020)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Operation Claw-Eagle 2]]|| || || ||8 |- |[[:en:Operation Martyr Yalçın]]|| || || ||4 |- |[[:en:Operation Murat]]|| ||[[Մուրատ (ռազմագործողություն)]]|| ||3 |- |[[:en:Operation Olive Branch]]||[[:ru:Операция «Оливковая ветвь»]]||[[Ձիթենու ճյուղ (գործողություն)]]|| ||35 |- |[[:en:Operation Spring Shield]]||[[:ru:Операция «Весенний щит»]]||[[Գարնանային վահան (գործողություն)]]|| ||13 |- |[[:en:Orak Island (Çanakkale)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Orak Island (İzmir)]]||[[:ru:Орак (остров, Измир)]]|| || ||5 |- |[[:en:Orak Island (Muğla)]]||[[:ru:Орак (остров, Мугла)]]|| || ||4 |- |[[:en:Hüdai Oral]]|| || || ||3 |- |[[:en:Zeynep Oral]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kâzım Orbay]]||[[:ru:Орбай, Кязым]]|| || ||9 |- |[[:en:Rauf Orbay]]||[[:ru:Орбай, Рауф]]||[[Ռաուֆ Օրբայ]]|| ||26 |- |[[:en:Order of the State of Republic of Turkey]]||[[:ru:Орден Турецкой Республики]]|| || ||11 |- |[[:en:Ordu]]||[[:ru:Орду]]||[[Օրդու]]|| ||65 |- |[[:en:Ordu Ethnographical Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ordu Province]]||[[:ru:Орду (ил)]]||[[Օրդուի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:Organization of the Black Sea Economic Cooperation]]||[[:ru:Организация черноморского экономического сотрудничества]]||[[Սևծովյան տնտեսական համագործակցություն]]|| ||45 |- |[[:en:Organized industrial zone]]|| || || ||2 |- |[[:en:Orhan]]||[[:ru:Орхан Гази]]||[[Օրհան I]]|| ||81 |- |[[:en:Orhangazi]]||[[:ru:Орхангази]]|| || ||28 |- |[[:en:Orhangazi Tunnel]]|| || || ||3 |- |[[:en:Orient Express]]||[[:ru:Восточный экспресс]]||[[Արևելյան ճեպընթաց]]|| ||58 |- |[[:en:Ortahisar]]|| || || ||10 |- |[[:en:Ortaköy]]||[[:ru:Ортакёй (Стамбул)]]||[[Օրթաքյոյ (Ստամբուլ)]]|| ||27 |- |[[:en:Ortam]]|| || || ||1 |- |[[:en:Oruç Bey]]|| || || ||6 |- |[[:en:Osman Aga of Temesvar]]|| || || ||6 |- |[[:en:Osman II]]||[[:ru:Осман II]]||[[Օսման II]]|| ||75 |- |[[:en:Osman III]]||[[:ru:Осман III]]||[[Օսման III]]||այո||64 |- |[[:en:Osman Kocaoğlu]]||[[:ru:Усман Ходжа]]|| || ||5 |- |[[:en:Topal Osman]]|| ||[[Թոփալ Օսման]]|| ||10 |- |[[:en:Osmaniye]]||[[:ru:Османие]]||[[Օսմանիե]]|| ||70 |- |[[:en:Osmaniye City Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Osmaniye Province]]||[[:ru:Османие (ил)]]||[[Օսմանիեի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Osmanlı Stadium]]|| || || ||9 |- |[[:en:Osmanoğlu family]]|| || || ||6 |- |[[:en:Osroene]]||[[:ru:Осроена]]||[[Օսրոյենե]]|| ||43 |- |[[:en:Leon Walerian Ostroróg]]|| || || ||3 |- |[[:en:Otluca HES]]|| || || ||1 |- |[[:en:Otoyol 5]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ottoman archives]]||[[:ru:Османские архивы]]|| || ||18 |- |[[:en:Ottoman Bank]]||[[:ru:Оттоманский банк]]|| || ||21 |- |[[:en:Ottoman Bulgaria]]||[[:ru:Османская Болгария]]|| || ||21 |- |[[:en:Ottoman Caliphate]]|| || || ||23 |- |[[:en:Ottoman court]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ottoman Decline Thesis]]||[[:ru:Тезис об упадке Османской империи]]|| || ||10 |- |[[:en:Ottoman destroyer Muavenet-i Milliye]]||[[:ru:Муавенет-и Миллие]]|| || ||6 |- |[[:en:Ottoman Land Code of 1858]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ottoman military band]]|| || || ||17 |- |[[:en:Ottoman military reforms]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ottoman miniature]]||[[:ru:Османская миниатюра]]|| || ||23 |- |[[:en:Ottoman music]]|| || || ||10 |- |[[:en:Ottoman naval expeditions in the Indian Ocean]]|| || || ||14 |- |[[:en:Ottoman Old Regime]]||[[:ru:Стагнация Османской империи]]|| || ||15 |- |[[:en:Ottoman poetry]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ottoman torpedo boat Sultanhisar]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ottoman Turkish]]||[[:ru:Османский язык]]||[[Օսմաներեն]]||այո||85 |- |[[:en:Ottoman Turkish alphabet]]||[[:ru:Османская письменность]]|| || ||28 |- |[[:en:Ottoman wars in Africa]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ottoman wars in Asia]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ottoman–Egyptian invasion of Mani]]||[[:ru:Турецко-египетское вторжение в Мани]]|| || ||8 |- |[[:en:Ottoman–Hungarian wars]]||[[:ru:Османо-венгерские войны]]|| || ||17 |- |[[:en:Ottoman–Persian Wars]]||[[:ru:Турецко-персидские войны]]||[[Թուրք-պարսկական պատերազմ (այլ կիրառումներ)]]|| ||24 |- |[[:en:Ottoman–Safavid relations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Oud]]||[[:ru:Уд (музыкальный инструмент)]]||[[Ուդ]]|| ||58 |- |[[:en:Outline of Istanbul]]|| || || ||1 |- |[[:en:Altan Öymen]]|| || || ||5 |- |[[:en:Fakihe Öymen]]|| || || ||4 |- |[[:en:Faruk Nafız Özak]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turgut Özakman]]|| || || ||8 |- |[[:en:Turgut Özal]]||[[:ru:Озал, Тургут]]||[[Թուրգութ Օզալ]]||այո||77 |- |[[:en:Tuğba Özay]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ferdi Özbeğen]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mustafa Yücel Özbilgin]]|| || || ||3 |- |[[:en:Asuman Özdağlar]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ali Talip Özdemir]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cem Özdemir]]||[[:ru:Оздемир, Джем]]||[[Ջեմ Օզդեմիր]]|| ||40 |- |[[:en:Sedat Özden]]|| || || ||6 |- |[[:en:Özgür Gündem]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hilmi Özkök]]|| || || ||9 |- |[[:en:Özkonak Underground City]]|| || || ||9 |- |[[:en:Nurser Öztunalı]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pala (Anatolia)]]||[[:ru:Пала (Малая Азия)]]|| || ||11 |- |[[:en:Palace of the Porphyrogenitus]]||[[:ru:Малый Влахернский дворец]]|| || ||21 |- |[[:en:Palandöken, Erzurum]]|| || || ||12 |- |[[:en:Pammakaristos Church]]||[[:ru:Церковь Богородицы Паммакаристы]]|| || ||23 |- |[[:en:Pamphylia]]||[[:ru:Памфилия]]||[[Պամփիլիա]]|| ||46 |- |[[:en:Pamukkale]]||[[:ru:Памуккале (источники)]]||[[Փամուքկալե]]||այո||53 |- |[[:en:Pamukkale University]]|| || || ||5 |- |[[:en:Pamukkale, Denizli]]|| || || ||19 |- |[[:en:Pamukluk Dam]]|| || || ||2 |- |[[:en:Panayır Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Panthera pardus tulliana]]|| || || ||24 |- |[[:en:Para (currency)]]||[[:ru:Пара (денежная единица)]]|| || ||20 |- |[[:en:Paradeniz]]|| || || ||5 |- |[[:en:Paraschistura chrysicristinae]]|| || || ||9 |- |[[:en:Partition of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Раздел Османской империи]]|| || ||21 |- |[[:en:Paşa Türbesi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Paşabahçe, Beykoz]]|| || || ||8 |- |[[:en:Pasaport Ferry Terminal]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pasha]]||[[:ru:Паша (титул)]]||[[Փաշա]]|| ||64 |- |[[:en:Ahmed Cevdet Pasha]]||[[:ru:Ахмед Джевдет-паша]]||[[Ահմեդ-Ջևդեթ փաշա]]|| ||24 |- |[[:en:Alaeddin Pasha (vizier)]]||[[:ru:Алаэддин-паша (визирь)]]|| || ||11 |- |[[:en:Alemdar Mustafa Pasha]]||[[:ru:Алемдар Мустафа-паша]]|| || ||18 |- |[[:en:Baltacı Mehmet Pasha]]||[[:ru:Балтаджи Мехмед-паша]]|| || ||17 |- |[[:en:Bayram Pasha]]||[[:ru:Байрам-паша]]|| || ||12 |- |[[:en:Bekri Mustafa Pasha]]|| || || ||7 |- |[[:en:Elmas Mehmed Pasha]]|| || || ||12 |- |[[:en:Emin Pasha]]||[[:ru:Эмин-паша]]|| || ||29 |- |[[:en:Hafız Ahmed Pasha]]|| || || ||14 |- |[[:en:Gazi Hüsrev Pasha]]|| || || ||12 |- |[[:en:Gedik Ahmed Pasha]]||[[:ru:Гедик Ахмед-паша]]|| || ||24 |- |[[:en:Hekimoğlu Ali Pasha]]||[[:ru:Хекимоглу Али-паша]]|| || ||14 |- |[[:en:Seyyid Hasan Pasha]]||[[:ru:Сейид Хасан-паша]]|| || ||9 |- |[[:en:Ali Rıza Pasha]]||[[:ru:Али Рыза-паша]]|| || ||15 |- |[[:en:Salih Hulusi Pasha]]||[[:ru:Кезрак, Салих Хулуси]]|| || ||11 |- |[[:en:Ibrahim Edhem Pasha]]||[[:ru:Ибрагим Эдхем-паша]]|| || ||15 |- |[[:en:Ivaz Mehmed Pasha]]||[[:ru:Хаджи Иваз Мехмед-паша]]|| || ||12 |- |[[:en:Kâmil Pasha]]||[[:ru:Мехмед Камиль-паша]]||[[Մեհմեդ Քյամիլ փաշա]]|| ||18 |- |[[:en:Koca Sinan Pasha]]||[[:ru:Коджа Синан-паша]]|| || ||23 |- |[[:en:Köprülü Mehmed Pasha]]||[[:ru:Кёпрюлю Мехмед-паша]]|| || ||25 |- |[[:en:Mehmed Said Pasha]]||[[:ru:Кючюк Мехмед Саид-паша]]||[[Սայիդ փաշա]]|| ||17 |- |[[:en:Kuyucu Murad Pasha]]||[[:ru:Куюджу Мурат-паша]]|| || ||15 |- |[[:en:Mahmud Shevket Pasha]]||[[:ru:Махмуд Шевкет-паша]]||[[Մահմուդ Շևքեթ փաշա]]|| ||26 |- |[[:en:Mehmed Emin Rauf Pasha]]||[[:ru:Мехмед Эмин Рауф-паша]]|| || ||12 |- |[[:en:Mustafa Reşid Pasha]]||[[:ru:Мустафа Решид-паша]]||[[Մուստաֆա Ռեշիդ փաշա]]|| ||23 |- |[[:en:Nevşehirli Damat Ibrahim Pasha]]||[[:ru:Невшехирли Ибрагим-паша]]|| || ||19 |- |[[:en:Nureddin Pasha]]||[[:ru:Нуреддин-паша]]|| || ||17 |- |[[:en:Öküz Mehmed Pasha]]|| || || ||16 |- |[[:en:Osman Nuri Pasha]]||[[:ru:Осман Нури-паша]]||[[Օսման Նուրի փաշա]]|| ||27 |- |[[:en:Özdemiroğlu Osman Pasha]]||[[:ru:Осман-паша Оздемироглу]]|| || ||14 |- |[[:en:Said Halim Pasha]]||[[:ru:Саид Халим-паша]]||[[Սայիդ Հալիմ փաշա]]|| ||18 |- |[[:en:Süleyman Şefik Pasha]]||[[:ru:Сюлейман Шефик-паша]]|| || ||5 |- |[[:en:Tarhoncu Ahmed Pasha]]|| || || ||8 |- |[[:en:Tayyar Mehmed Pasha]]||[[:ru:Тайяр Мехмед-паша]]|| || ||8 |- |[[:en:Zagan Pasha]]||[[:ru:Заганос]]|| || ||18 |- |[[:en:Pastirma]]||[[:ru:Бастурма]]||[[Բաստուրմա]]|| ||30 |- |[[:en:Paul the Apostle]]||[[:ru:Апостол Павел]]||[[Պողոս առաքյալ]]|| ||173 |- |[[:en:Payas]]||[[:ru:Паяс]]||[[Բայաս]]|| ||22 |- |[[:en:Payas River]]||[[:ru:Паяс (река)]]|| || ||5 |- |[[:en:Peace at Home Council]]|| || || ||13 |- |[[:en:Peace of Amasya]]||[[:ru:Мир в Амасье]]||[[Ամասիայի պայմանագիր]]||այո||26 |- |[[:en:Peace of Szeged]]||[[:ru:Сегедский мирный договор]]|| || ||9 |- |[[:en:İbrahim Peçevi]]||[[:ru:Ибрахим Печеви]]|| || ||16 |- |[[:en:Ajda Pekkan]]||[[:ru:Пеккан, Ажда]]|| || ||32 |- |[[:en:List of peninsulas of Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Peoples of the Caucasus in Turkey]]||[[:ru:Кавказские этнические меньшинства в Турции]]||[[Կովկասյան էթնիկ փոքրամասնությունները Թուրքիայում]]|| ||4 |- |[[:en:Pera Museum]]||[[:ru:Музей Пера]]||[[Պերա թանգարան]]|| ||20 |- |[[:en:Pergamon Altar]]||[[:ru:Пергамский алтарь]]|| || ||34 |- |[[:en:Permanent Representative of Turkey to the United Nations]]|| || || ||2 |- |[[:en:Persian language]]||[[:ru:Персидский язык]]||[[Պարսկերեն]]||այո||252 |- |[[:en:Persian literature]]||[[:ru:Персидская литература]]||[[Պարսից գրականություն]]|| ||58 |- |[[:en:Persians]]||[[:ru:Персы]]||[[Պարսիկներ]]|| ||82 |- |[[:en:Mu'in al-Din Parwana]]|| || || ||9 |- |[[:en:Pervane Medrese]]|| || || ||5 |- |[[:en:Phaselis]]||[[:ru:Фаселис]]|| || ||24 |- |[[:en:Pink certificate]]|| || || ||1 |- |[[:en:Pink Life QueerFest]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pir Ahmad of Karaman]]||[[:ru:Пир Ахмет Караманид]]|| || ||7 |- |[[:en:Pir Sultan Abdal]]||[[:ru:Пир Султан Абдал]]|| || ||23 |- |[[:en:Kemal Pir]]|| || || ||4 |- |[[:en:Piri Reis map]]||[[:ru:Карта Пири-реиса]]||[[Փիրի Ռեիսի քարտեզ]]|| ||39 |- |[[:en:Piyer Loti Museum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Pınargözü Cave]]||[[:ru:Пинаргёзю]]|| || ||12 |- |[[:en:Pırnarlı Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Places of interest in Bursa]]|| || || ||1 |- |[[:en:Poetry of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Polish–Cossack–Tatar War (1666–1671)]]||[[:ru:Польско-казацко-татарская война (1666—1671)]]|| || ||11 |- |[[:en:Political violence in Turkey (1976–1980)]]||[[:ru:Политическое насилие в Турции (1976―1980)]]||[[Քաղաքական բռնություննները Թուրքիայում (1976–1980)]]|| ||9 |- |[[:en:Polygamy in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pomaks]]||[[:ru:Помаки]]|| || ||47 |- |[[:en:Pomaks in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Population exchange between Greece and Turkey]]||[[:ru:Греко-турецкий обмен населением]]||[[Հույն-թուրքական բնակչության փոխանակություն]]|| ||34 |- |[[:en:Population of Turkish provinces]]||[[:ru:Иль Турции]]|| || ||70 |- |[[:en:Populist Party (Turkey)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Porsuk Inscription]]|| || || ||3 |- |[[:en:Porsuk, Çarşamba]]|| ||[[Փորսուղ (Չարշամբայի գավառ)]]|| ||7 |- |[[:en:Port of İzmir]]|| || || ||6 |- |[[:en:Post–Armenian genocide timeline]]|| ||[[Հայաստանի նորագույն պատմության ժամանակագրություն]]|| ||3 |- |[[:en:Presidential Complex (Turkey)]]||[[:ru:Президентский комплекс]]|| || ||9 |- |[[:en:Presidential Seal of Turkey]]||[[:ru:Штандарт президента Турции]]|| || ||13 |- |[[:en:Prime Minister of Turkey]]|| || || ||28 |- |[[:en:Princes' Islands]]||[[:ru:Принцевы острова]]||[[Իշխանաց կղզիներ]]|| ||58 |- |[[:en:Prisons in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Progressive Republican Party (Turkey)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Prose of the Ottoman Empire]]|| || || ||2 |- |[[:en:Prose of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Prosecution of Ottoman war criminals]]||[[:ru:Преследование военных преступников Османской империи]]||[[Առաջին համաշխարհային պատերազմի օսմանյան ռազմական հանցագործների պատժի փորձ]]|| ||9 |- |[[:en:Provinces of Turkey]]||[[:ru:Иль Турции]]|| || ||70 |- |[[:en:Provisional Government of Western Thrace]]||[[:ru:Гюмюрджинская республика]]|| || ||17 |- |[[:en:Pruth River Campaign]]||[[:ru:Русско-турецкая война (1710—1713)]]|| || ||33 |- |[[:en:PTT (Turkey)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Public holidays in Turkey]]||[[:ru:Праздники Турции]]||[[Թուրքիայի տոներ]]||այո||11 |- |[[:en:Public Oversight, Accounting and Auditing Standards Authority]]|| || || ||2 |- |[[:en:Public parks in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Public transport in Istanbul]]||[[:ru:Общественный транспорт Стамбула]]|| || ||15 |- |[[:en:Puğkaracadağ]]|| || || ||7 |- |[[:en:Pullu I Nature Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pursuit of Goeben and Breslau]]||[[:ru:Прорыв «Гёбена» и «Бреслау»]]|| || ||16 |- |[[:en:Purushanda]]||[[:ru:Пурусханда]]|| || ||12 |- |[[:en:Qanun (instrument)]]||[[:ru:Канун (музыкальный инструмент)]]||[[Քանոն (երաժշտական գործիք)]]|| ||36 |- |[[:en:Qara Qoyunlu]]||[[:ru:Кара-Коюнлу]]||[[Կարա-Կոյունլուներ]]|| ||53 |- |[[:en:Qatar diplomatic crisis]]||[[:ru:Катарский дипломатический кризис]]||[[Կատարի դիվանագիտական ճգնաժամ (2017)]]|| ||44 |- |[[:en:Qatar–Turkey relations]]||[[:ru:Катаро-турецкие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Qavurt]]||[[:ru:Кавурд-бек]]|| || ||11 |- |[[:en:Qiniq (tribe)]]||[[:ru:Кынык]]|| || ||11 |- |[[:en:Racism-Turanism trials]]||[[:ru:Процесс расистов-туранистов]]||[[Ռասիստ թուրանիստների դատավարություն]]|| ||6 |- |[[:en:Radio and Television Supreme Council]]|| || || ||6 |- |[[:en:Radio and television technology in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Radyo 1]]|| || || ||4 |- |[[:en:Radyo 2]]|| || || ||2 |- |[[:en:Radyo 3]]|| || || ||2 |- |[[:en:Radyo Çukurova]]|| || || ||2 |- |[[:en:Radyo Nağme]]|| || || ||2 |- |[[:en:Radyo Türkü]]|| || || ||2 |- |[[:en:Rakı]]||[[:ru:Ракы]]||[[Ռաքը]]|| ||42 |- |[[:en:Ramadanid Emirate]]||[[:ru:Рамазаногуллары]]|| || ||13 |- |[[:en:Raybank]]|| || || ||2 |- |[[:en:Reactions to the assassination of Jamal Khashoggi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Rüştü Reçber]]||[[:ru:Речбер, Рюштю]]|| || ||51 |- |[[:en:Refah tragedy]]||[[:ru:Трагедия «Рефаха»]]|| || ||4 |- |[[:en:Aydın Reis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kemal Reis]]||[[:ru:Кемаль-реис]]|| || ||19 |- |[[:en:Kurtoğlu Muslihiddin Reis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Piri Reis]]||[[:ru:Пири-реис]]|| || ||57 |- |[[:en:Seydi Ali Reis]]||[[:ru:Сейди Али-реис]]|| || ||14 |- |[[:en:Religion in Istanbul]]|| || || ||3 |- |[[:en:Abdülhalik Renda]]||[[:ru:Ренда, Мустафа Абдулхалик]]||[[Մուստաֆա Աբդուլհալիք Ռենդա]]|| ||14 |- |[[:en:Renewable energy in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Replacement of loanwords in Turkish]]|| || || ||5 |- |[[:en:Republic Monument]]||[[:ru:Республика (монумент)]]|| || ||18 |- |[[:en:Republic Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Republic Protests]]||[[:ru:Республиканские протесты в Турции (2007)]]|| || ||10 |- |[[:en:Republican Nation Party]]|| || || ||2 |- |[[:en:Republican Party (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Republican People's Party]]||[[:ru:Республиканская народная партия (Турция)]]||[[Ժողովրդահանրապետական կուսակցություն (Թուրքիա)]]|| ||66 |- |[[:en:Republican Reliance Party]]||[[:ru:Республиканская партия доверия]]|| || ||4 |- |[[:en:Republican Villagers Nation Party]]||[[:ru:Республиканская крестьянская национальная партия]]|| || ||4 |- |[[:en:Resimli Perşembe]]|| || || ||1 |- |[[:en:Respect to Mehmetçik Monument]]|| || || ||3 |- |[[:en:Results breakdown of the June 2015 Turkish general election]]|| || || ||1 |- |[[:en:Revaluation of the Turkish lira]]|| || || ||11 |- |[[:en:Revolt of Ahmet Anzavur]]|| || || ||5 |- |[[:en:Revolts during the Turkish War of Independence]]|| || || ||2 |- |[[:en:Revolutionary People's Liberation Party/Front]]||[[:ru:Революционная народно-освободительная партия-фронт]]|| || ||28 |- |[[:en:Cemal Reşit Rey]]||[[:ru:Рей, Джемаль Решит]]|| || ||15 |- |[[:en:Rhodes blood libel]]||[[:ru:Кровавый навет на Родосе]]|| || ||14 |- |[[:en:Rise of nationalism in the Ottoman Empire]]|| || || ||3 |- |[[:en:Rise of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Образование Османской империи]]|| || ||20 |- |[[:en:Selma Rıza]]||[[:ru:Сельма Рыза]]||[[Սելմա Ռըզա]]|| ||31 |- |[[:en:Rize]]||[[:ru:Ризе (город)]]||[[Ռիզե]]||այո||70 |- |[[:en:Rize Atatürk Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Rize Province]]||[[:ru:Ризе (ил)]]||[[Ռիզեի մարզ]]||այո||74 |- |[[:en:Road Water Electricity]]|| || || ||1 |- |[[:en:Robert College]]|| ||[[Ռոբերտ քոլեջ]]|| ||16 |- |[[:en:Rock-cut architecture of Cappadocia]]|| || || ||6 |- |[[:en:RockIstanbul]]|| || || ||3 |- |[[:en:Roman Republic]]||[[:ru:Римская республика]]||[[Հռոմեական հանրապետություն]]|| ||107 |- |[[:en:Roman road in Cilicia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Roman–Seleucid War]]||[[:ru:Антиохова война]]||[[Հռոմեա-սելևկյան պատերազմ]]|| ||31 |- |[[:en:Romani people in Turkey]]||[[:ru:Цыгане в Турции]]|| || ||12 |- |[[:en:Hurrem Sultan]]||[[:ru:Роксолана]]||[[Ռոքսելանա]]||այո||75 |- |[[:en:Royal Road]]||[[:ru:Царская дорога]]||[[Արքայական ճանապարհ]]|| ||44 |- |[[:en:Nükhet Ruacan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Rumelia]]||[[:ru:Румелия]]||[[Ռումելիա]]|| ||48 |- |[[:en:Rumelihisarı]]||[[:ru:Румелихисар]]||[[Ռումելիհիսար]]||այո||31 |- |[[:en:Rumelikavağı]]|| || || ||6 |- |[[:en:Russo-Circassian War]]||[[:ru:Черкесская война за независимость]]|| || ||17 |- |[[:en:Russo-Turkish War (1568–1570)]]||[[:ru:Русско-турецкая война (1568—1570)]]||[[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1568-1570)]]||այո||34 |- |[[:en:Russo-Turkish War (1806–1812)]]||[[:ru:Русско-турецкая война (1806—1812)]]||[[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1806-1812)]]|| ||41 |- |[[:en:Russo-Turkish War (1828–1829)]]||[[:ru:Русско-турецкая война (1828—1829)]]||[[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1828-1829)]]|| ||42 |- |[[:en:Russo-Turkish War (1877–1878)]]||[[:ru:Русско-турецкая война (1877—1878)]]||[[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)]]|| ||66 |- |[[:en:Rüstem Pasha]]||[[:ru:Рустем-паша]]|| || ||36 |- |[[:en:Rüsumat No 4]]|| || || ||2 |- |[[:en:Rüzgar-class fast attack craft]]|| || || ||3 |- |[[:en:Güler Sabancı]]||[[:ru:Сабанджи, Гюлер]]|| || ||19 |- |[[:en:Sakıp Sabancı]]||[[:ru:Сабанджи, Сакып]]|| || ||11 |- |[[:en:Sabancı Holding]]||[[:ru:Sabancı Holding]]|| || ||12 |- |[[:en:Sabbateans]]||[[:ru:Саббатианство]]|| || ||15 |- |[[:en:Peyami Safa]]||[[:ru:Сафа, Пеями]]||[[Փեյամի Սաֆա]]|| ||14 |- |[[:en:Safranbolu]]||[[:ru:Сафранболу]]||[[Սաֆրանբոլու]]|| ||60 |- |[[:en:Safranbolulu Izzet Mehmet Pasha]]||[[:ru:Сафранболулу Иззет Мехмед-паша]]|| || ||7 |- |[[:en:Esat Sagay]]|| || || ||6 |- |[[:en:Gülsün Sağlamer]]||[[:ru:Сагламер, Гюльсюн]]||[[Գյուլսյուն Սաղլամեր]]|| ||18 |- |[[:en:Celal Şahin]]|| || || ||3 |- |[[:en:Fatma Şahin]]|| || || ||13 |- |[[:en:Ramazan Şahin]]||[[:ru:Шахин, Рамазан]]|| || ||16 |- |[[:en:Sahip Ata Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Şahkulu rebellion]]||[[:ru:Восстание Шахкулу]]|| || ||10 |- |[[:en:Şahruh Bridge]]|| || || ||4 |- |[[:en:Saint John's Church, Gülşehir]]|| || || ||4 |- |[[:en:Saint Paul's Church, Tarsus]]|| || || ||8 |- |[[:en:Saint Paul's Well]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sait Faik Abasıyanık Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sakarya Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Sakarya Province]]||[[:ru:Сакарья (ил)]]||[[Սաքարյայի մարզ]]||այո||80 |- |[[:en:Sakarya University]]|| || || ||8 |- |[[:en:Bahaeddin Şakir]]||[[:ru:Шакир, Бехаэддин]]||[[Բեհաեդդին Շաքիր]]|| ||14 |- |[[:en:Sakız house]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hasan Saltık]]|| || || ||5 |- |[[:en:Saltuk II]]||[[:ru:Иззеддин Салтук II]]|| || ||3 |- |[[:en:Saltukids]]||[[:ru:Салтукогуллары]]|| || ||18 |- |[[:en:Samanyolu]]|| || || ||1 |- |[[:en:Samsun Gazi Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Samsun Province]]||[[:ru:Самсун (ил)]]||[[Սամսունի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Samsun–Kalın railway]]|| || || ||3 |- |[[:en:İlhami Sancar]]|| || || ||5 |- |[[:en:Feriha Sanerk]]|| || || ||2 |- |[[:en:Şanlıurfa Archaeology and Mosaic Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Şanlıurfa Irrigation Tunnels]]|| || || ||2 |- |[[:en:Şanlıurfa Province]]||[[:ru:Шанлыурфа (ил)]]||[[Շանլըուրֆայի մարզ]]||այո||75 |- |[[:en:Saplı Islet]]|| || || ||2 |- |[[:en:Şükrü Saracoğlu]]||[[:ru:Сараджоглу, Шюкрю]]|| || ||25 |- |[[:en:Sarayburnu]]||[[:ru:Сарайбурну]]||[[Սարայբուրնու]]|| ||19 |- |[[:en:Sardis]]||[[:ru:Сарды]]|| || ||49 |- |[[:en:Ayşegül Sarıca]]|| || || ||4 |- |[[:en:Yağmur Sarıgül]]||[[:ru:Сарыгюль, Ямур]]|| || ||8 |- |[[:en:Sarıçam]]||[[:ru:Сарычам]]|| || ||22 |- |[[:en:Sarıkavak, Çamlıyayla]]|| ||[[Սարի Գավակ]]|| ||9 |- |[[:en:Sarıyer]]||[[:ru:Сарыер]]||[[Սարըյեր]]||այո||35 |- |[[:en:Sarma (food)]]|| || || ||22 |- |[[:en:Saros Islands]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hasan Şaş]]||[[:ru:Шаш, Хасан]]|| || ||36 |- |[[:en:Kemal Satır]]||[[:ru:Сатыр, Кемаль]]|| || ||6 |- |[[:en:Âşık Veysel]]||[[:ru:Ашик Вейсель]]||[[Աշիկ Վեյսել]]|| ||22 |- |[[:en:Halil Savda]]|| || || ||2 |- |[[:en:Refik Saydam]]||[[:ru:Сайдам, Рефик]]|| || ||17 |- |[[:en:Semih Saygıner]]||[[:ru:Сайгынер, Семих]]|| || ||14 |- |[[:en:Ahmet Adnan Saygun]]||[[:ru:Сайгун, Ахмед Аднан]]||[[Ահմեդ Ադնան Սայգուն]]|| ||22 |- |[[:en:Emel Sayın]]|| || || ||11 |- |[[:en:Leyla Saz]]|| || || ||6 |- |[[:en:Gün Sazak]]||[[:ru:Сазак, Гюн]]|| || ||3 |- |[[:en:Sazova Park]]|| || || ||3 |- |[[:en:Jennifer Şebnem Schaefer]]|| || || ||3 |- |[[:en:Şehrazat]]||[[:ru:Шахерезада (композитор)]]||[[Շեհրազադե]]||այո||21 |- |[[:en:School of Language and History – Geography]]|| || || ||2 |- |[[:en:Scientific and Technological Research Council of Turkey]]||[[:ru:Совет Турции по научно-техническим исследованиям]]|| || ||15 |- |[[:en:Scouting and Guiding Federation of Turkey]]|| || || ||5 |- |[[:en:Sea of Marmara]]||[[:ru:Мраморное море]]||[[Մարմարա ծով]]|| ||113 |- |[[:en:Süleyman Seba]]||[[:ru:Себа, Сулейман]]|| || ||7 |- |[[:en:Horace François Bastien Sébastiani de La Porta]]||[[:ru:Себастьяни де Ла Порта, Орас Франсуа Бастьен]]|| || ||21 |- |[[:en:Şebinkarahisar]]||[[:ru:Шебинкарахисар]]||[[Շապին Գարահիսար]]|| ||26 |- |[[:en:Şebinkarahisar District]]|| || || ||6 |- |[[:en:İlyas Seçkin]]|| || || ||3 |- |[[:en:Second Army (Turkey)]]||[[:ru:2-я армия (Турция)]]|| || ||6 |- |[[:en:Second Battle of İnönü]]||[[:ru:Вторая битва при Инёню]]|| || ||12 |- |[[:en:Second Constitutional Era]]||[[:ru:Эпоха второй Конституции]]|| || ||15 |- |[[:en:Second Group (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Second Spring (TV series)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Secularism in Turkey]]||[[:ru:Секуляризм в Турции]]|| || ||13 |- |[[:en:Sedef Island]]|| || || ||16 |- |[[:en:Sefâretnâme]]|| || || ||9 |- |[[:en:Cenâb Şehâbeddîn]]||[[:ru:Дженап Шахабеттин]]|| || ||10 |- |[[:en:Şehzadeler]]|| || || ||11 |- |[[:en:Şekerpınarı Bridge]]|| || || ||2 |- |[[:en:Selamsız Bandosu]]|| || || ||2 |- |[[:en:Selçuk]]||[[:ru:Сельчук]]|| || ||45 |- |[[:en:Selçuk University]]|| || || ||7 |- |[[:en:Selge]]||[[:ru:Сельге]]|| || ||13 |- |[[:en:Selim I]]||[[:ru:Селим I]]||[[Սելիմ I]]|| ||86 |- |[[:en:Selim II]]||[[:ru:Селим II]]||[[Սելիմ II]]|| ||74 |- |[[:en:Selim III]]||[[:ru:Селим III]]||[[Սելիմ III]]|| ||75 |- |[[:en:Selimiye Mosque, Üsküdar]]|| || || ||6 |- |[[:en:Seljuk (warlord)]]||[[:ru:Сельджук]]||[[Սելջուկ]]|| ||39 |- |[[:en:Seljuks in Dobruja]]|| || || ||1 |- |[[:en:Şemdinli incident]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ali Haydar Şen]]|| || || ||5 |- |[[:en:Gülhan Şen]]|| || || ||5 |- |[[:en:Şenay (singer)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Abdüllatif Şener]]|| || || ||8 |- |[[:en:Erman Şener]]|| || || ||3 |- |[[:en:İpek Şenoğlu]]||[[:ru:Шеноглу, Ипек]]|| || ||10 |- |[[:en:Septinsular Republic]]||[[:ru:Республика Семи Соединённых Островов]]|| || ||30 |- |[[:en:Serdivan]]||[[:ru:Сердиван]]|| || ||11 |- |[[:en:Şerefe (minaret)]]|| || || ||7 |- |[[:en:Aşık Mahzuni Şerif]]|| || || ||10 |- |[[:en:Serik]]||[[:ru:Серик]]|| || ||29 |- |[[:en:Zekeriya Sertel]]|| || || ||4 |- |[[:en:Nur Serter]]|| || || ||4 |- |[[:en:Servet-i Fünun]]|| || || ||6 |- |[[:en:Sevda-Cenap And Music Foundation]]|| || || ||1 |- |[[:en:Seyahatnâme]]||[[:ru:Сейяхатнаме]]|| || ||15 |- |[[:en:Seydikemer]]|| || || ||6 |- |[[:en:Ömer Seyfettin]]||[[:ru:Омер Сейфеддин]]|| || ||22 |- |[[:en:Seyhan Dam]]|| || || ||10 |- |[[:en:Seyhan River]]||[[:ru:Сейхан (река)]]||[[Սեյհան]]|| ||30 |- |[[:en:Ahmet Necdet Sezer]]||[[:ru:Сезер, Ахмет Недждет]]||[[Ահմեդ Նեդջեթ Սեզեր]]|| ||69 |- |[[:en:Shah Budak]]||[[:ru:Шахбудак-бей]]|| || ||5 |- |[[:en:Shah-Armens]]||[[:ru:Шах-Армениды]]||[[Շահ Արմեններ]]|| ||17 |- |[[:en:Sharbat]]||[[:ru:Шербет (напиток)]]||[[Օշարակ (շարբաթ)]]|| ||41 |- |[[:en:Shawarma]]||[[:ru:Шаурма]]||[[Շաուրմա]]||այո||61 |- |[[:en:Sheikh Said rebellion]]||[[:ru:Восстание шейха Саида]]|| || ||20 |- |[[:en:Shish kebab]]|| || || ||18 |- |[[:en:Shish taouk]]|| || || ||11 |- |[[:en:Should I Really Do It?]]|| || || ||1 |- |[[:en:Siege of Aintab]]|| || || ||6 |- |[[:en:Siege of Belgrade (1456)]]||[[:ru:Осада Белграда (1456)]]|| || ||40 |- |[[:en:Siege of Eger (1552)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Siege of Nicaea]]||[[:ru:Осада Никеи (1097)]]|| || ||34 |- |[[:en:Siege of Plevna]]||[[:ru:Осада Плевны]]|| || ||21 |- |[[:en:Siege of Rhodes (1480)]]||[[:ru:Осада Родоса (1480)]]||[[Հռոդոսի պաշարում (1480)]]|| ||21 |- |[[:en:Siege of Rhodes (1522)]]||[[:ru:Осада Родоса (1522)]]|| || ||33 |- |[[:en:Siege of Szigetvár]]||[[:ru:Сигетварская битва]]|| || ||30 |- |[[:en:Siege of Vienna (1529)]]||[[:ru:Осада Вены (1529)]]||[[Վիեննայի պաշարում (1529)]]|| ||46 |- |[[:en:Siirt]]||[[:ru:Сиирт]]||[[Սղերդ]]|| ||68 |- |[[:en:Siirt Province]]||[[:ru:Сиирт (ил)]]||[[Սիիրթի մարզ]]|| ||74 |- |[[:en:Ahmet Şık]]|| || || ||11 |- |[[:en:Silahdar Damat Ali Pasha]]||[[:ru:Силахдар Али-паша]]|| || ||17 |- |[[:en:Silifke]]||[[:ru:Силифке]]||[[Սելևկիա]]|| ||44 |- |[[:en:Silifke Atatürk Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Silifke Castle]]|| || || ||7 |- |[[:en:Silifke HES]]|| || || ||1 |- |[[:en:Silifke Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Silivri]]||[[:ru:Силиври]]||[[Սիլիվրի]]|| ||44 |- |[[:en:Silivri (district)]]||[[:ru:Силиври]]||[[Սիլիվրի]]|| ||44 |- |[[:en:Silüetler]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sedat Simavi]]|| || || ||6 |- |[[:en:Simit]]||[[:ru:Симит]]||[[Սիմիթ]]|| ||32 |- |[[:en:Hikmet Şimşek]]|| || || ||5 |- |[[:en:Sinai and Palestine campaign]]||[[:ru:Синайско-Палестинская кампания]]|| || ||29 |- |[[:en:Mimar Sinan]]||[[:ru:Синан]]||[[Միմար Սինան]]|| ||117 |- |[[:en:Sinap Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sinekkale]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sini Creek]]|| || || ||2 |- |[[:en:Sinop Province]]||[[:ru:Синоп (ил)]]||[[Սինոփի մարզ]]||այո||72 |- |[[:en:Sinop, Turkey]]||[[:ru:Синоп]]||[[Սինոպ]]|| ||75 |- |[[:en:Nesrin Sipahi]]||[[:ru:Сипахи, Несрин]]||[[Նեսրին Սիփահի]]|| ||8 |- |[[:en:Nijat Sirel]]|| || || ||2 |- |[[:en:Şirinyer Racecourse]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sirkeci railway station]]||[[:ru:Вокзал Сиркеджи]]|| || ||23 |- |[[:en:Fuat Sirmen]]|| || || ||5 |- |[[:en:Şişli]]||[[:ru:Шишли]]||[[Շիշլի]]|| ||39 |- |[[:en:Şahap Sıtkı]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sivas]]||[[:ru:Сивас]]||[[Սեբաստիա]]||այո||81 |- |[[:en:Sivas bar]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sivas Congress and Ethnography Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sivas massacre]]||[[:ru:Поджог отеля в Сивасе]]|| || ||18 |- |[[:en:Sivas Province]]||[[:ru:Сивас (ил)]]||[[Սիվասի մարզ]]|| ||76 |- |[[:en:Sivas railway station]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sivriada]]||[[:ru:Сивриада]]|| || ||15 |- |[[:en:Sıçan Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sıçan Islet]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sığacık]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sıhhiye Square]]|| || || ||6 |- |[[:en:Şırnak]]||[[:ru:Ширнак]]||[[Շերնակ]]|| ||56 |- |[[:en:Şırnak province]]||[[:ru:Ширнак (ил)]]||[[Շըրնաքի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Şırnak Province]]||[[:ru:Ширнак (ил)]]||[[Շըրնաքի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Sıt areas in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Skirmish at Bender]]||[[:ru:Калабалык]]|| || ||12 |- |[[:en:Sledgehammer (alleged coup plan)]]||[[:ru:Кувалда (операция)]]|| || ||11 |- |[[:en:Smoking in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:SMS Goeben]]||[[:ru:SMS Goeben (1911)]]|| || ||24 |- |[[:en:Smyrna]]||[[:ru:Смирна]]|| || ||21 |- |[[:en:Smyrna Trilogy]]|| || || ||1 |- |[[:en:Social Democracy Party (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Socialist Revolution Party (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Socioeconomics of the Ottoman enlargement era]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sociology in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Soda Industry Inc.]]|| || || ||2 |- |[[:en:Nure Sofi]]|| || || ||4 |- |[[:en:Softa Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Söğüt Ertuğrul Gazi Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sökmen (Artuqid)]]||[[:ru:Сукман бен Артук]]|| || ||12 |- |[[:en:Sokollu Mehmet Pasha Caravanserai]]|| || || ||2 |- |[[:en:Lyubov Sokolova (volleyball)]]||[[:ru:Соколова, Любовь Владимировна]]|| || ||15 |- |[[:en:Sokollu Mehmed Pasha]]||[[:ru:Соколлу Мехмед-паша]]|| || ||41 |- |[[:en:SoloTürk]]|| || || ||5 |- |[[:en:Soma mine disaster]]||[[:ru:Взрыв на шахте в Соме]]|| || ||31 |- |[[:en:Tarık Galip Somer]]|| || || ||1 |- |[[:en:South Caucasus Pipeline]]||[[:ru:Южно-Кавказский газопровод]]||[[Հարավկովկասյան գազատար]]|| ||19 |- |[[:en:Southeastern Anatolia Project]]||[[:ru:Проект Юго-Восточной Анатолии]]|| || ||17 |- |[[:en:Southeastern Anatolia Region]]||[[:ru:Юго-Восточная Анатолия]]||[[Հարավարևելյան Անատոլիա]]||այո||59 |- |[[:en:Southern Anatolian montane conifer and deciduous forests]]|| || || ||6 |- |[[:en:Ahmet Zeki Soydemir]]|| || || ||6 |- |[[:en:Mümtaz Soysal]]||[[:ru:Сойсал, Мюмтаз]]|| || ||9 |- |[[:en:Sevgi Soysal]]||[[:ru:Сойсал, Севги]]||[[Սևգի Սոյսալ]]|| ||10 |- |[[:en:Space program of Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Speaker of the Grand National Assembly]]|| || || ||9 |- |[[:en:Special Forces Command (Turkey)]]||[[:ru:Командование сил специального назначения (Турция)]]|| || ||13 |- |[[:en:Spice Bazaar]]||[[:ru:Египетский базар]]||[[Եգիպտական շուկա]]|| ||30 |- |[[:en:SS Bandırma]]||[[:ru:Бандырма (корабль)]]|| || ||8 |- |[[:en:SS Kurtuluş]]||[[:ru:Куртулуш (пароход)]]|| || ||8 |- |[[:en:Stamp Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:State Art and Sculpture Museum]]||[[:ru:Государственный музей изобразительного искусства и скульптуры]]||[[Կերպարվեստի և քանդակի պետական թանգարան (Անկարա, Թուրքիա)]]|| ||16 |- |[[:en:State production farms]]|| || || ||1 |- |[[:en:State road D.100 (Turkey)]]|| || || ||5 |- |[[:en:State road D.300 (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:State road D.400 (Turkey)]]|| || || ||5 |- |[[:en:State road D.550 (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:State road D.650 (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:State road D.715 (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:State road D.750 (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:State road D.850 (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:State road D.915 (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:State road D.950 (Turkey)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Statue of Diogenes]]|| || || ||3 |- |[[:en:STFA Group]]|| || || ||3 |- |[[:en:Stis Triantafilias Ta Fila]]|| || || ||1 |- |[[:en:Despina Storch]]|| || || ||5 |- |[[:en:Strained yogurt]]||[[:ru:Греческий йогурт]]|| || ||33 |- |[[:en:Student Oath (Turkey)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Şu Gelen Atlımıdır]]|| || || ||2 |- |[[:en:Sublime Porte]]||[[:ru:Порта]]||[[Բարձր դուռ]]|| ||48 |- |[[:en:Sudan–Turkey relations]]||[[:ru:Судано-турецкие отношения]]|| || ||5 |- |[[:en:Sufi whirling]]|| || || ||8 |- |[[:en:Faruk Sükan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Şükrü Saracoğlu Stadium]]||[[:ru:Фенербахче Шюкрю Сараджоглу]]|| || ||43 |- |[[:en:Hakan Şükür]]||[[:ru:Шукюр, Хакан]]||[[Հական Շուքյուր]]|| ||54 |- |[[:en:Suleiman II of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Сулейман II]]||[[Սուլեյման II]]|| ||70 |- |[[:en:Süleyman Demirel University]]|| || || ||7 |- |[[:en:Suleiman ibn Qutalmish]]||[[:ru:Сулейман ибн Кутулмыш]]|| || ||28 |- |[[:en:Süleyman of Germiyan]]|| || || ||3 |- |[[:en:Süleyman of Karaman]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kaya Alp]]|| || || ||10 |- |[[:en:Suleyman Shah]]||[[:ru:Сулейман Шах]]||[[Սուլեյման Շահ]]|| ||31 |- |[[:en:Süleyman's Tower]]|| || || ||3 |- |[[:en:Naim Süleymanoğlu]]||[[:ru:Сулейманоглу, Наим]]||[[Նայիմ Սուլեյմանօղլու]]|| ||38 |- |[[:en:Süleymanpaşa]]|| || || ||11 |- |[[:en:Sultan Mahmut Fountain]]|| || || ||1 |- |[[:en:Cem Sultan]]||[[:ru:Джем (султан)]]|| || ||32 |- |[[:en:Safiye Sultan (wife of Murad III)]]||[[:ru:Сафие-султан]]||[[Սաֆիե սուլթան]]|| ||37 |- |[[:en:Sultanahmet Square]]||[[:ru:Султанахмет (площадь)]]|| || ||44 |- |[[:en:Sultanzade Mehmed Pasha]]||[[:ru:Султанзаде Мехмед-паша]]|| || ||14 |- |[[:en:Suluada]]|| || || ||1 |- |[[:en:Suluhan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Naciye Suman]]||[[:ru:Суман, Наджие]]||[[Նաջիե Սուման]]|| ||13 |- |[[:en:Nusret Suman]]|| || || ||4 |- |[[:en:Meriç Sümen]]||[[:ru:Сюмен, Мерич]]|| || ||3 |- |[[:en:Sun Language Theory]]|| ||[[Արևի լեզվի տեսություն]]|| ||14 |- |[[:en:Kemal Sunal]]||[[:ru:Сунал, Кемаль]]|| || ||21 |- |[[:en:Cevdet Sunay]]||[[:ru:Сунай, Джевдет]]||[[Ջևդեթ Սունայ]]|| ||57 |- |[[:en:Süper Lig]]||[[:ru:Чемпионат Турции по футболу]]||[[Թուրքիայի ֆուտբոլի առաջնություն]]|| ||56 |- |[[:en:Sürmeli Ali Pasha]]|| || || ||7 |- |[[:en:Surname Law (Turkey)]]|| ||[[Ազգանվան մասին օրենք]]|| ||13 |- |[[:en:Suruç bombing]]||[[:ru:Теракт в Суруче]]|| || ||22 |- |[[:en:Gülriz Sururi]]||[[:ru:Сурури, Гюльриз]]|| || ||8 |- |[[:en:Susurluk]]||[[:ru:Сусурлук]]|| || ||27 |- |[[:en:Susurluk car crash]]|| || || ||1 |- |[[:en:Susurluk scandal]]||[[:ru:Сусурлукский скандал]]|| || ||11 |- |[[:en:Syria (region)]]||[[:ru:Сирия (регион)]]|| || ||30 |- |[[:en:Syria–Turkey relations]]||[[:ru:Турецко-сирийские отношения]]|| || ||12 |- |[[:en:Syrian Liberation Front]]||[[:ru:Фронт освобождения Сирии]]|| || ||7 |- |[[:en:Syrian Turkmen]]||[[:ru:Сирийские туркмены]]|| || ||26 |- |[[:en:Tahtakuşlar Ethnography Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tahtalı Dağı]]||[[:ru:Тахталыдаг]]||[[Թախտալի]]|| ||15 |- |[[:en:TAI TF-X]]||[[:ru:TF-X]]|| || ||19 |- |[[:en:Taipei Economic and Cultural Mission in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Taka (boat)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Taksim (politics)]]||[[:ru:Таксим (политика)]]|| || ||13 |- |[[:en:Taksim Square]]||[[:ru:Таксим (площадь)]]||[[Թաքսիմ հրապարակ]]|| ||44 |- |[[:en:İstemihan Talay]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tayfun Talipoğlu]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ercüment Ekrem Talu]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tamzara]]||[[:ru:Тамзара]]||[[Թամզարա (պար)]]|| ||6 |- |[[:en:Tan (newspaper)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Suna Tanaltay]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cinuçen Tanrıkorur]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hamdullah Suphi Tanrıöver]]||[[:ru:Танрыовер, Хамдуллах Супхи]]|| || ||8 |- |[[:en:Tanzimat]]||[[:ru:Танзимат]]||[[Թանզիմաթ]]|| ||54 |- |[[:en:Tapureli ruins]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tarabya]]||[[:ru:Тарабья]]|| || ||13 |- |[[:en:Ali Rana Tarhan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tarhana]]||[[:ru:Тархана]]||[[Թարխանա]]|| ||21 |- |[[:en:Tarkan (singer)]]||[[:ru:Таркан]]||[[Թարքան]]||այո||59 |- |[[:en:Tarsus Çanakkale Park Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tarsus Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tarsus railway station]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tarsus University]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tarsus Zoo]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tarsus, Mersin]]||[[:ru:Тарсус]]||[[Տարսոն]]|| ||80 |- |[[:en:Taşgeçit Bridge]]|| || || ||2 |- |[[:en:Taşhan, Mut]]|| || || ||2 |- |[[:en:Taşköprü (Silifke)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Taşmedrese]]|| || || ||2 |- |[[:en:Taşucu Seka Harbor]]|| || || ||4 |- |[[:en:Gülsüm Tatar]]|| || || ||4 |- |[[:en:İbrahim Tatlıses]]||[[:ru:Татлысес, Ибрахим]]|| || ||29 |- |[[:en:Tatlıca Waterfalls]]|| || || ||2 |- |[[:en:Taurus Mountains]]||[[:ru:Тавр (хребет)]]||[[Տավրոսյան լեռնահամակարգ]]|| ||75 |- |[[:en:İstemihan Taviloğlu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tavşan Islet]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tavuk göğsü]]||[[:ru:Тавук-гёксу]]|| || ||14 |- |[[:en:TCG Atılay]]|| || || ||3 |- |[[:en:TCG Değirmendere]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tea in Turkey]]||[[:ru:Турецкий чай]]||[[Թուրքական թեյ]]|| ||31 |- |[[:en:Tece Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tece Creek]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ahmet Ferit Tek]]||[[:ru:Тек, Ахмед Ферит]]|| || ||7 |- |[[:en:Tekfur ambarı]]|| || || ||5 |- |[[:en:Tekgöz Bridge]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tekirdağ]]||[[:ru:Текирдаг]]||[[Թեքիրդաղ]]|| ||70 |- |[[:en:Tekirdağ Province]]||[[:ru:Текирдаг (ил)]]||[[Թեքիրդաղի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:Tekkadın ruins]]|| || || ||4 |- |[[:en:Telecommunications in Turkey]]||[[:ru:Телекоммуникации в Турции]]|| || ||3 |- |[[:en:Telephone services in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Television in Turkey]]||[[:ru:Телевидение в Турции]]||[[Հեռուստատեսությունը Թուրքիայում]]||այո||7 |- |[[:en:Telgrafın Tellerine Kuşlar Mı Konar]]|| || || ||2 |- |[[:en:Temelli Airfield]]|| || || ||2 |- |[[:en:Temple of Artemis]]||[[:ru:Храм Артемиды Эфесской]]||[[Արտեմիսի տաճարը Եփեսոսում]]||այո||88 |- |[[:en:Temple of Jupiter (Silifke)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Tenedos]]||[[:ru:Бозджаада]]||[[Տենեդոս]]|| ||47 |- |[[:en:Tengrism]]||[[:ru:Тенгрианство]]|| || ||53 |- |[[:en:Tentative list of World Heritage Sites in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Teoman (singer)]]||[[:ru:Теоман]]|| || ||16 |- |[[:en:Teos]]||[[:ru:Теос]]|| || ||25 |- |[[:en:Tepebaşı, Eskişehir]]|| || || ||19 |- |[[:en:Tepeköy, Mersin]]|| || || ||6 |- |[[:en:Tercüman]]|| || || ||5 |- |[[:en:Fatih Terim]]||[[:ru:Терим, Фатих]]|| || ||50 |- |[[:en:Territorial evolution of the Ottoman Empire]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tersane Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tevfik Fikret]]||[[:ru:Тевфик Фикрет]]|| || ||23 |- |[[:en:Tevfik Sırrı Gür High School]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tevfik Sırrı Gür Stadium]]|| || || ||7 |- |[[:en:Erdoğan Teziç]]|| || || ||4 |- |[[:en:TFF First League]]||[[:ru:Первая лига Турции по футболу]]|| || ||24 |- |[[:en:TFF Second League]]|| || || ||11 |- |[[:en:The Remaining Documents of Talaat Pasha]]|| ||[[Թալեաթ փաշայի սև նոթատետր]]|| ||3 |- |[[:en:The Science Academy Society of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:The Tombstones of Ahlat the Urartian and Ottoman citadel]]|| || || ||5 |- |[[:en:The Turks Today]]|| || || ||1 |- |[[:en:The underground city and Monasteries of Derinkuyu]]||[[:ru:Деринкую (подземный город)]]||[[Դերինքույու (ստորգետնյա քաղաք)]]|| ||25 |- |[[:en:Theatre at Halicarnassus]]|| || || ||8 |- |[[:en:Theatre of Turkey]]|| || || ||6 |- |[[:en:Third Army (Ottoman Empire)]]||[[:ru:3-я армия (Османская империя)]]||[[III բանակ (Օսմանյան կայսրություն)]]|| ||13 |- |[[:en:Third Army (Turkey)]]||[[:ru:3-я армия (Турция)]]|| || ||8 |- |[[:en:Thracia]]||[[:ru:Фракия (римская провинция)]]|| || ||31 |- |[[:en:Kartal Tibet]]||[[:ru:Тибет, Картал]]|| || ||14 |- |[[:en:Tigris]]||[[:ru:Тигр (река)]]||[[Տիգրիս]]|| ||118 |- |[[:en:Tigris–Euphrates river system]]|| || || ||13 |- |[[:en:Timar]]||[[:ru:Тимар]]|| || ||21 |- |[[:en:Timeline of broadcasting in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of Mustafa Kemal Atatürk]]|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of the Gezi Park protests]]|| || || ||4 |- |[[:en:Timeline of the Seljuk Sultanate of Rum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of the Syrian civil war]]||[[:ru:Хронология гражданской войны в Сирии]]|| || ||10 |- |[[:en:Timeline of the Turkic peoples (500–1300)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Timeline of Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:Naci Tınaz]]|| || || ||5 |- |[[:en:Tire City Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tırmıl]]|| || || ||2 |- |[[:en:Töbank]]|| || || ||3 |- |[[:en:Togan Arslan]]||[[:ru:Тоган Арслан-бей]]|| || ||2 |- |[[:en:Tokat]]||[[:ru:Токат]]||[[Թոքաթ]]|| ||73 |- |[[:en:Tokat Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tokat Province]]||[[:ru:Токат (ил)]]||[[Թոքաթի մարզ]]||այո||73 |- |[[:en:Metin Toker]]||[[:ru:Токер, Метин]]|| || ||4 |- |[[:en:Cemal Tollu]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tomb of Ahi Evren]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tomb of Karyağdı Hatun]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mahir Tomruk]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tömük Creek]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tonyukuk inscriptions]]|| || || ||10 |- |[[:en:Cengiz Topel]]||[[:ru:Топель, Дженгиз]]|| || ||8 |- |[[:en:Topkapı Palace]]||[[:ru:Топкапы]]||[[Թոփքափը ամրոց]]||այո||69 |- |[[:en:Toprak Island]]|| || || ||2 |- |[[:en:Fatma Aliye Topuz]]||[[:ru:Топуз, Алие Фатьма]]||[[Ֆաթմա Ալիյե Թոփուզ]]|| ||31 |- |[[:en:Seyhun Topuz]]|| || || ||2 |- |[[:en:TOROS artillery rocket system]]|| || || ||3 |- |[[:en:Toros University]]|| || || ||3 |- |[[:en:Toroslar]]||[[:ru:Торослар]]|| || ||18 |- |[[:en:Torture in Turkey]]|| || || ||3 |- |[[:en:Toumazou v. Republic of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tourism in Turkey]]||[[:ru:Туризм в Турции]]||[[Զբոսաշրջությունը Թուրքիայում]]|| ||26 |- |[[:en:Tower of Gömeç]]|| || || ||4 |- |[[:en:Toycular yarcan]]|| || || ||1 |- |[[:en:TPAO Batman]]|| || || ||1 |- |[[:en:Trabzon]]||[[:ru:Трабзон]]||[[Տրապիզոն]]|| ||109 |- |[[:en:Trabzon Province]]||[[:ru:Трабзон (ил)]]||[[Տրապիզոնի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:Trabzonspor]]||[[:ru:Трабзонспор (футбольный клуб)]]|| || ||55 |- |[[:en:Trabzonspor B.K.]]||[[:ru:Трабзонспор (баскетбольный клуб)]]|| || ||16 |- |[[:en:Trams in Antalya]]||[[:ru:Трамвай Антальи]]|| || ||10 |- |[[:en:Trams in Istanbul]]||[[:ru:Стамбульский трамвай]]|| || ||11 |- |[[:en:Trams in İzmir]]|| || || ||4 |- |[[:en:Trans-Anatolian gas pipeline]]||[[:ru:Трансанатолийский газопровод]]|| || ||19 |- |[[:en:Trans-Anatolian railway]]|| || || ||1 |- |[[:en:Transformation of the Ottoman Empire]]|| || || ||7 |- |[[:en:Transport in Mersin Province]]|| || || ||2 |- |[[:en:Transport in Turkey]]||[[:ru:Транспорт в Турции]]||[[Տրանսպորտը Թուրքիայում]]|| ||16 |- |[[:en:Treaty of Adrianople (1829)]]||[[:ru:Адрианопольский мирный договор (1829)]]||[[Ադրիանապոլսի պայմանագիր]]|| ||41 |- |[[:en:Treaty of Athens]]||[[:ru:Афинский договор]]|| || ||9 |- |[[:en:Treaty of Balta Liman]]|| || || ||15 |- |[[:en:Treaty of Belgrade]]||[[:ru:Белградский мирный договор (1739)]]|| || ||33 |- |[[:en:Treaty of Bucharest (1812)]]||[[:ru:Бухарестский мирный договор (1812)]]||[[Բուխարեստի պայմանագիր (1812)]]|| ||35 |- |[[:en:Treaty of Constantinople (1590)]]||[[:ru:Стамбульский мирный договор (1590)]]|| || ||15 |- |[[:en:Treaty of Constantinople (1736)]]|| || || ||11 |- |[[:en:Treaty of Constantinople (1897)]]||[[:ru:Константинопольский договор (1897)]]|| || ||12 |- |[[:en:Treaty of Constantinople (1913)]]||[[:ru:Константинопольский мирный договор (1913)]]|| || ||19 |- |[[:en:Treaty of Jassy]]||[[:ru:Ясский мирный договор]]|| || ||33 |- |[[:en:Treaty of Kars]]||[[:ru:Карсский договор]]||[[Կարսի պայմանագիր]]|| ||39 |- |[[:en:Treaty of Kerden]]|| || || ||8 |- |[[:en:Treaty of Lausanne]]||[[:ru:Лозаннский мирный договор]]||[[Լոզանի պայմանագիր]]|| ||65 |- |[[:en:Treaty of London (1827)]]||[[:ru:Лондонская конвенция (1827)]]|| || ||15 |- |[[:en:Treaty of Nagyvárad]]||[[:ru:Орадский договор]]|| || ||14 |- |[[:en:Treaty of Nasuh Pasha]]||[[:ru:Договор Насух-паши]]|| || ||12 |- |[[:en:Treaty of Neuilly-sur-Seine]]||[[:ru:Нёйиский договор]]|| || ||37 |- |[[:en:Treaty of Reichenbach (1790)]]||[[:ru:Рейхенбахская конвенция (1790)]]|| || ||10 |- |[[:en:Treaty of Sèvres]]||[[:ru:Севрский мирный договор]]||[[Սևրի պայմանագիր]]|| ||61 |- |[[:en:Treaty of the Dardanelles]]|| || || ||12 |- |[[:en:Treaty with Tunis (1797)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Tripe soup]]|| || || ||14 |- |[[:en:Trojan language]]||[[:ru:Троянский язык]]|| || ||7 |- |[[:en:Trojan War]]||[[:ru:Троянская война]]||[[Տրոյական պատերազմ]]||այո||98 |- |[[:en:Tromakton]]|| || || ||1 |- |[[:en:Troy]]||[[:ru:Троя]]||[[Տրոյա]]|| ||113 |- |[[:en:TRT World]]|| || || ||16 |- |[[:en:Truce of Constantinople (1533)]]|| || || ||11 |- |[[:en:Tsestos]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tsifteteli]]|| || || ||7 |- |[[:en:Tüllüce Islet]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tülomsaş Museum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tunca Bridge]]|| || || ||3 |- |[[:en:Tuncay Şanlı]]||[[:ru:Шанлы, Тунджай]]|| || ||36 |- |[[:en:Bedrettin Tuncel]]|| || || ||3 |- |[[:en:Funda İyce Tuncel]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tunceli]]||[[:ru:Тунджели]]||[[Թունջելի]]|| ||65 |- |[[:en:Tunceli Province]]||[[:ru:Тунджели (ил)]]||[[Թունջելիի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Tünel]]||[[:ru:Тюнель]]|| || ||30 |- |[[:en:Tüpraş]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turahanoğlu family]]|| || || ||2 |- |[[:en:Arda Turan]]||[[:ru:Туран, Арда]]||[[Արդա Թուրան]]|| ||67 |- |[[:en:Turanism]]||[[:ru:Туранизм]]|| || ||29 |- |[[:en:Türbe]]||[[:ru:Тюрбе]]||[[Թյուրբե]]|| ||30 |- |[[:en:Turco-Persian]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turco-Persian tradition]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turgutlu]]||[[:ru:Тургутлу]]|| || ||35 |- |[[:en:Turgutreis]]|| || || ||16 |- |[[:en:Türk Telekom (mobile operator division)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Vedat Türkali]]|| || || ||7 |- |[[:en:Mirsad Türkcan]]||[[:ru:Туркан, Мирсад]]|| || ||25 |- |[[:en:Turkcell]]||[[:ru:Turkcell]]||[[Turkcell]]|| ||30 |- |[[:en:Berç Türker Keresteciyan]]|| || || ||9 |- |[[:en:Alparslan Türkeş]]||[[:ru:Тюркеш, Алпарслан]]||[[Ալփարսլան Թյուրքեշ]]|| ||27 |- |[[:en:Turkey in the Eurovision Song Contest]]||[[:ru:Турция на «Евровидении»]]||[[Թուրքիան Եվրատեսիլ երգի մրցույթում]]||այո||36 |- |[[:en:Turkey men's national basketball team]]||[[:ru:Мужская сборная Турции по баскетболу]]|| || ||35 |- |[[:en:Turkey men's national ice hockey team]]||[[:ru:Сборная Турции по хоккею с шайбой]]|| || ||18 |- |[[:en:Turkey national beach handball team]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkey national under-21 football team]]||[[:ru:Сборная Турции по футболу (до 21 года)]]|| || ||17 |- |[[:en:Turkey women's national basketball team]]||[[:ru:Женская сборная Турции по баскетболу]]|| || ||21 |- |[[:en:Turkey women's national beach handball team]]|| || || ||5 |- |[[:en:Turkey women's national ice hockey team]]|| || || ||9 |- |[[:en:Turkey-Iran relations]]||[[:ru:Ирано-турецкие отношения]]||[[Թուրք-իրանական հարաբերություններ]]|| ||14 |- |[[:en:Turkey–European Union relations]]|| ||[[Եվրոպական Միություն-Թուրքիա հարաբերություններ]]|| ||10 |- |[[:en:Turkey–United Kingdom relations]]||[[:ru:Британско-турецкие отношения]]|| || ||12 |- |[[:en:Turkey–United States relations]]||[[:ru:Американо-турецкие отношения]]|| || ||13 |- |[[:en:12th government of Turkey]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkey's membership of international organizations]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkey's migrant crisis]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkic alphabets]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of Turkic dynasties and countries]]|| || || ||18 |- |[[:en:Turkic history]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkic History]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkic migration]]|| || || ||15 |- |[[:en:Turkification]]||[[:ru:Тюркизация]]||[[Թյուրքացում]]|| ||27 |- |[[:en:Türkische Post]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish Academy of Sciences]]||[[:ru:Академия наук Турции]]||[[Թուրքիայի գիտությունների ակադեմիա]]|| ||11 |- |[[:en:Turkish Aeronautical Association]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish Air Force]]||[[:ru:Военно-воздушные силы Турции]]||[[Թուրքիայի ռազմաօդային ուժեր]]|| ||31 |- |[[:en:Turkish Airlines]]||[[:ru:Turkish Airlines]]||[[Turkish Airlines]]|| ||79 |- |[[:en:Turkish Airlines Flight 1476]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkish Airlines Flight 1951]]||[[:ru:Катастрофа Boeing 737 под Амстердамом]]||[[Ավիավթար Ամստերդամի մոտ (2009)]]|| ||32 |- |[[:en:Turkish alphabet]]||[[:ru:Турецкая письменность]]|| || ||43 |- |[[:en:Turkish Americans]]|| || || ||5 |- |[[:en:Turkish and Islamic Arts Museum]]||[[:ru:Музей турецкого и исламского искусства]]||[[Թուրքական և իսլամական արվեստի թանգարան]]||այո||23 |- |[[:en:Turkish archery]]||[[:ru:Турецкий лук]]|| || ||14 |- |[[:en:Turkish Australians]]|| || || ||5 |- |[[:en:Turkish Basketball Federation]]|| || || ||9 |- |[[:en:Turkish civil code (1926)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish coffee]]||[[:ru:Кофе по-турецки]]||[[Թուրքական սուրճ]]|| ||59 |- |[[:en:Turkish Constitution of 1921]]||[[:ru:Конституция Турции (1921)]]|| || ||7 |- |[[:en:Turkish Constitution of 1924]]||[[:ru:Конституция Турции (1924)]]|| || ||8 |- |[[:en:Turkish Cultural Center]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish Cup]]||[[:ru:Кубок Турции по футболу]]|| || ||36 |- |[[:en:Turkish Cypriot diaspora]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish Cypriot nationalism]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish delight]]||[[:ru:Рахат-лукум]]||[[Լոխում]]|| ||53 |- |[[:en:Turkish economic boom of the 2000s]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish exonyms]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish folk literature]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkish folk music]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turkish folklore]]||[[:ru:Турецкий фольклор]]|| || ||4 |- |[[:en:Turkish Football Federation]]||[[:ru:Турецкая футбольная федерация]]|| || ||36 |- |[[:en:Turkish football league system]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkish general elections after 1980]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish general elections before 1980]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish General Staff]]|| ||[[Թուրքիայի Գլխավոր շտաբ]]||այո||14 |- |[[:en:Turkish grammar]]||[[:ru:Морфология турецкого языка]]|| || ||11 |- |[[:en:Turkish Grand Prix]]||[[:ru:Гран-при Турции]]|| || ||44 |- |[[:en:Turkish Hearths]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkish hip hop]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkish Historical Society]]||[[:ru:Турецкая историческая организация]]|| || ||8 |- |[[:en:Turkish identity card]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkish Informatics Olympiad]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish invasion of Cyprus]]||[[:ru:Турецкое вторжение на Кипр]]||[[Թուրքական ներխուժումը Կիպրոս]]|| ||42 |- |[[:en:Turkish involvement in the Syrian civil war]]|| || || ||11 |- |[[:en:Turkish Kurdistan]]||[[:ru:Северный Курдистан]]||[[Թուրքական Քուրդիստան]]||այո||40 |- |[[:en:Turkish Land Forces]]||[[:ru:Сухопутные войска Турции]]|| || ||21 |- |[[:en:Turkish Language Association]]||[[:ru:Турецкое лингвистическое общество]]|| || ||21 |- |[[:en:Turkish lira sign]]||[[:ru:Турецкая лира]]||[[Թուրքական լիրա]]|| ||83 |- |[[:en:Turkish local elections after 1980]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish local elections before 1980]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish makam]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkish Military Academy]]|| || || ||10 |- |[[:en:Turkish Military Cemetery]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkish military operation in Idlib Governorate]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkish music charts]]|| || || ||5 |- |[[:en:Turkish musical instruments]]||[[:ru:Турецкая музыка]]|| || ||20 |- |[[:en:Turkish National Movement]]||[[:ru:Турецкое национальное движение]]||[[Քեմալական շարժում]]|| ||22 |- |[[:en:Turkish nationalism]]||[[:ru:Турецкий национализм]]||[[Թուրքական ազգայնականություն]]|| ||15 |- |[[:en:Turkish Naval Academy]]|| || || ||5 |- |[[:en:Turkish Naval Forces]]||[[:ru:Военно-морские силы Турции]]|| || ||25 |- |[[:en:Turkish participation in 2012 Olympics]]||[[:ru:Турция на летних Олимпийских играх 2012]]|| || ||23 |- |[[:en:Turkish passport]]||[[:ru:Паспорт гражданина Турции]]||[[Թուրքական անձնագիր]]|| ||16 |- |[[:en:Turkish Passport (film)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkish phonology]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turkish pop music]]||[[:ru:Поп-музыка]]||[[Փոփ երաժշտություն]]|| ||117 |- |[[:en:Turkish Psychological Association]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish Radio and Television Corporation]]||[[:ru:Турецкая телерадиокомпания]]||[[TRT]]|| ||39 |- |[[:en:Turkish Red Crescent]]||[[:ru:Турецкий Красный Полумесяц]]||[[Թուրքական Կարմիր կիսալուսին]]|| ||16 |- |[[:en:Turkish Riviera]]||[[:ru:Турецкая ривьера]]||[[Թուրքական ռիվիերա]]|| ||25 |- |[[:en:Turkish Sign Language]]|| || || ||15 |- |[[:en:Turkish Stars]]||[[:ru:Турецкие Звёзды]]|| || ||15 |- |[[:en:Turkish State Cemetery]]||[[:ru:Турецкое государственное кладбище]]|| || ||11 |- |[[:en:Turkish State Mint]]|| ||[[Թուրքիայի դրամահատարան]]|| ||4 |- |[[:en:Turkish State Opera and Ballet]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turkish State Railways]]||[[:ru:Турецкая железная дорога]]|| || ||29 |- |[[:en:Turkish State Theatres]]||[[:ru:Главное управление по государственным театрам (Турция)]]|| || ||4 |- |[[:en:Turkish Straits crisis]]||[[:ru:Кризис из-за черноморских проливов (1946)]]||[[Թուրքական նեղուցների ճգնաժամ]]|| ||20 |- |[[:en:Turkish tambur]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish television drama]]||[[:ru:Турецкая телевизионная драма]]|| || ||15 |- |[[:en:Turkish Trade Office in Taipei]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish Union of Clubs]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish Villagers' Party]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish vocabulary]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish women academics]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish women in cinema]]|| || || ||3 |- |[[:en:Turkish women in fine arts]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish women in music]]|| || || ||1 |- |[[:en:Turkish women in public service]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish–Armenian War]]||[[:ru:Армяно-турецкая война (1920)]]||[[Հայ-թուրքական պատերազմ (1920)]]|| ||34 |- |[[:en:Türkiyemspor Berlin]]|| || || ||12 |- |[[:en:Hedo Türkoğlu]]||[[:ru:Тюркоглу, Хедо]]||[[Հեդո Թուրքօղլու]]||այո||41 |- |[[:en:Turkology]]||[[:ru:Тюркология]]||[[Թյուրքագիտություն]]|| ||40 |- |[[:en:Turkovac]]|| || || ||10 |- |[[:en:Turks in Austria]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turks in Belgium]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turks in France]]|| || || ||7 |- |[[:en:Turks in Germany]]||[[:ru:Турки в Германии]]|| || ||24 |- |[[:en:Turks in Kazakhstan]]||[[:ru:Турки в Казахстане]]|| || ||9 |- |[[:en:Turks in Libya]]|| || || ||6 |- |[[:en:Turks in North Macedonia]]||[[:ru:Турки в Северной Македонии]]|| || ||10 |- |[[:en:Turks in Switzerland]]|| || || ||5 |- |[[:en:Turks in the former Soviet Union]]|| || || ||2 |- |[[:en:Turks in the Netherlands]]|| || || ||8 |- |[[:en:Turks in Uzbekistan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Turks of Romania]]||[[:ru:Турки в Румынии]]|| || ||14 |- |[[:en:Turks of the Dodecanese]]||[[:ru:Додеканесские турки]]|| || ||7 |- |[[:en:Turks of Western Thrace]]||[[:ru:Турки Западной Фракии]]|| || ||9 |- |[[:en:Türksat (satellite)]]|| || || ||7 |- |[[:en:TurkStream]]||[[:ru:Турецкий поток]]||[[Թուրքական հոսք]]|| ||22 |- |[[:en:Türkü]]|| || || ||7 |- |[[:en:Tuşba]]|| || || ||8 |- |[[:en:Tütünbank]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ubykh people]]||[[:ru:Убыхи]]|| || ||21 |- |[[:en:Ubykh phonology]]|| || || ||3 |- |[[:en:Üçadalar]]|| || || ||1 |- |[[:en:Üçayaklı ruins]]|| || || ||4 |- |[[:en:Zeynep Üçbaşaran]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ufuk University]]|| || || ||4 |- |[[:en:Necdet Uğur]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ulah Havasi]]|| || || ||1 |- |[[:en:Osman Murat Ülke]]||[[:ru:Ульке, Осман Мурат]]|| || ||5 |- |[[:en:Ülkü (magazine)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ulus (newspaper)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ulus Square]]|| || || ||6 |- |[[:en:Ulus, Ankara]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ümraniye]]||[[:ru:Умрание]]||[[Ումրանիե]]||այո||31 |- |[[:en:Birol Ünel]]||[[:ru:Унел, Бирол]]|| || ||19 |- |[[:en:Osman Zeki Üngör]]||[[:ru:Унгёр, Осман Зеки]]|| || ||12 |- |[[:en:Union of Chambers of Turkish Engineers and Architects]]|| || || ||3 |- |[[:en:United States recognition of the Armenian genocide]]|| || || ||3 |- |[[:en:Upper Mesopotamia]]||[[:ru:Бадият-эль-Джазира]]||[[Ջեզիրե]]|| ||35 |- |[[:en:Ural-Altaic languages]]||[[:ru:Урало-алтайская гипотеза]]|| || ||34 |- |[[:en:Gülkız Ürbül]]|| || || ||3 |- |[[:en:Urfa]]||[[:ru:Шанлыурфа]]||[[Ուռհա]]|| ||89 |- |[[:en:Urfa Man]]|| || || ||9 |- |[[:en:Mina Urgan]]||[[:ru:Урган, Мина]]|| || ||9 |- |[[:en:Uşak]]||[[:ru:Ушак]]||[[Ուշաք]]|| ||62 |- |[[:en:Uşak Province]]||[[:ru:Ушак (ил)]]||[[Ուշաքի մարզ]]|| ||75 |- |[[:en:Ushak carpet]]|| || || ||4 |- |[[:en:Üsküdar]]||[[:ru:Ускюдар]]||[[Սկյուտար]]|| ||52 |- |[[:en:USS Boarfish]]|| || || ||8 |- |[[:en:Latife Uşaki]]||[[:ru:Ушаклыгиль, Латифе]]||[[Լաթիֆե Ուշաքլըգիլ]]|| ||25 |- |[[:en:Mustafa Üstündağ (politician)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Alperen Uysal]]||[[:ru:Уйсал, Алперен]]|| || ||8 |- |[[:en:Behçet Uz]]|| || || ||4 |- |[[:en:Cem Uzan]]|| || || ||8 |- |[[:en:Uzuncaburç (Diokaisareia)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Vakıflı, Samandağ]]||[[:ru:Вакыфлы]]||[[Վաքըֆ]]|| ||20 |- |[[:en:Valide sultan]]||[[:ru:Валиде-султан]]||[[Վալիդե սուլթան]]||այո||40 |- |[[:en:List of valide sultans]]||[[:ru:Валиде-султан]]||[[Վալիդե սուլթան]]||այո||40 |- |[[:en:Vallahades]]||[[:ru:Валахады]]|| || ||9 |- |[[:en:Alexander Vallaury]]|| || || ||8 |- |[[:en:Van papuri]]|| || || ||2 |- |[[:en:Van Province]]||[[:ru:Ван (ил)]]||[[Վանի մարզ]]||այո||83 |- |[[:en:Van Yüzüncü Yıl University]]|| || || ||3 |- |[[:en:Van, Turkey]]||[[:ru:Ван (город, Турция)]]||[[Վան]]||այո||86 |- |[[:en:Mustafa Varank]]|| || || ||6 |- |[[:en:Vartan Pasha]]|| ||[[Հովսեփ Վարդանյան]]|| ||9 |- |[[:en:Vassal and tributary states of the Ottoman Empire]]||[[:ru:Вассальные и даннические государства Османской империи]]|| || ||13 |- |[[:en:Vatan (former newspaper)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Vehbi Koç Foundation]]|| || || ||3 |- |[[:en:Haji Bayram Veli]]|| || || ||9 |- |[[:en:Veyselli rock reliefs]]|| || || ||3 |- |[[:en:Vice President of Turkey]]||[[:ru:Вице-президент Турции]]|| || ||16 |- |[[:en:Victory Monument (Ankara)]]||[[:ru:Памятник Победы (Анкара)]]|| || ||11 |- |[[:en:Vilayet Law]]|| || || ||5 |- |[[:en:Village Institutes]]||[[:ru:Сельские институты]]|| || ||7 |- |[[:en:Villages of Turkey]]|| || || ||8 |- |[[:en:Virtue Party]]||[[:ru:Партия добродетели]]|| || ||13 |- |[[:en:Vision 2023]]||[[:ru:Видение 2023]]|| || ||3 |- |[[:en:Vişnezade]]|| || || ||5 |- |[[:en:VitrA (sanitaryware)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Wahhabi War]]||[[:ru:Османо-саудовская война]]||[[Օսմանա-սաուդյան պատերազմ]]|| ||25 |- |[[:en:Haji Bektash Veli]]||[[:ru:Хаджи Бекташ]]|| || ||24 |- |[[:en:War of Independence Museum]]|| || || ||5 |- |[[:en:Waste management in Turkey]]|| || || ||1 |- |[[:en:Water supply and sanitation in Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Women's Basketball Super League]]||[[:ru:Чемпионат Турции по баскетболу среди женщин]]|| || ||9 |- |[[:en:Women's Library and Information Centre Foundation]]||[[:ru:Фонд женских библиотек и информационных центров]]|| || ||5 |- |[[:en:Women's Museum İstanbul]]|| ||[[Կանանց թանգարան (Ստամբուլ)]]|| ||5 |- |[[:en:Workers' Party (Turkey)]]||[[:ru:Рабочая партия (Турция)]]|| || ||10 |- |[[:en:Xanthos]]||[[:ru:Ксанф (город)]]||[[Կսանֆ (քաղաք)]]|| ||42 |- |[[:en:XV Corps (Ottoman Empire)]]||[[:ru:15-й корпус (Османская империя)]]||[[XV կորպուս (Օսմանյան կայսրություն)]]|| ||7 |- |[[:en:Yağısıyan]]||[[:ru:Яги-Сиян]]|| || ||17 |- |[[:en:Yağıbasan]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yahya bey Dukagjini]]||[[:ru:Ташлыджалы Яхья-бей]]|| || ||10 |- |[[:en:Yaka Castle]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yakup I of Germiyan]]||[[:ru:Якуб-бей Гермияноглу]]|| || ||3 |- |[[:en:Yakup II of Germiyan]]||[[:ru:Якуб-бей II Гермияноглу]]|| || ||4 |- |[[:en:Sergen Yalçın]]||[[:ru:Ялчин, Серген]]|| || ||16 |- |[[:en:Ertuğrul Yalçınbayır]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yalı]]||[[:ru:Ялы]]|| || ||15 |- |[[:en:Yalova]]||[[:ru:Ялова]]||[[Յալովա]]|| ||66 |- |[[:en:Yalova Peninsula massacres]]||[[:ru:Резня в регионе Ялова-Гемлик-Орхангази]]|| || ||10 |- |[[:en:Yalova Province]]||[[:ru:Ялова (ил)]]||[[Յալովայի մարզ]]||այո||78 |- |[[:en:Yandım Tokat Yandım]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yanıkhan]]|| || || ||4 |- |[[:en:Yansımalar]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yar demedin]]|| || || ||1 |- |[[:en:Duygun Yarsuvat]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gazi Yaşargil]]||[[:ru:Яшаргил, Гази]]|| || ||15 |- |[[:en:Yassıca Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yavuz Sultan Selim Bridge]]||[[:ru:Мост Султана Селима Явуза]]||[[Սելիմ Ահեղի կամուրջ]]|| ||41 |- |[[:en:Fehmi Yavuz]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yayla (resort)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yaylak]]||[[:ru:Джайляу]]|| || ||13 |- |[[:en:Yazidis]]||[[:ru:Езиды]]||[[Եզդիներ]]|| ||74 |- |[[:en:Yediadalar]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yedigün]]|| || || ||1 |- |[[:en:Yeditepe University]]|| || || ||9 |- |[[:en:Yelbiz Castle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yelkenli Island]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yemenimde hare var]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hande Yener]]||[[:ru:Йенер, Ханде]]||[[Հանդե Եներ]]||այո||80 |- |[[:en:Yeni Dergi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yeni Kavaflar Market]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yenifoça]]|| || || ||8 |- |[[:en:Yenişehir, Mersin]]||[[:ru:Енишехир (Мерсин)]]|| || ||18 |- |[[:en:Yeniyurt Castle]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yerköprü Waterfall (Mersin)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hamza Yerlikaya]]||[[:ru:Ерликая, Хамза]]|| || ||20 |- |[[:en:Yesemek Quarry and Sculpture Workshop]]|| || || ||10 |- |[[:en:Yeşilçam]]||[[:ru:Кинематограф Турции]]|| || ||23 |- |[[:en:Yeşilçay Drinking Water Plant]]|| ||[[Եշիլչայի ջրամբար]]|| ||2 |- |[[:en:Yeşilovacık Fishing Port]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yildirim Army Group]]||[[:ru:Группа армий «Йылдырым»]]||[[«Յըլդըրըմ» բանակախումբ]]|| ||8 |- |[[:en:Binali Yıldırım]]||[[:ru:Йылдырым, Бинали]]||[[Բինալի Յըլդըրըմ]]|| ||69 |- |[[:en:Burak Yılmaz]]||[[:ru:Йылмаз, Бурак]]|| || ||50 |- |[[:en:Cem Yılmaz]]||[[:ru:Йылмаз, Джем]]||[[Ջեմ Յըլմազ]]|| ||25 |- |[[:en:Engin Yılmaz]]|| || || ||1 |- |[[:en:Mesut Yılmaz]]||[[:ru:Йылмаз, Месут]]||[[Մեսութ Յըլմազ]]|| ||35 |- |[[:en:Sabri Yirmibeşoğlu]]|| || || ||4 |- |[[:en:Yirmisekiz Mehmed Çelebi]]|| || || ||11 |- |[[:en:Yılan Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Yılan Island (Urla)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yılanlı Island]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yıldız Park]]||[[:ru:Парк Йылдыз]]||[[Յըլդըզ զբոսայգի]]|| ||17 |- |[[:en:Yıldız Technical University]]||[[:ru:Технический университет Йылдыз]]||[[Յըլդըզ տեխնիկական համալսարան]]|| ||22 |- |[[:en:Yıldız-class fast attack craft]]|| || || ||6 |- |[[:en:Yılmaz Büyükerşen Wax Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Dilek Akagün Yılmaz]]|| || || ||2 |- |[[:en:Namık Kemal Yolga]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yön]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kenan Yontunç]]|| || || ||5 |- |[[:en:Yörüks]]||[[:ru:Юрюки]]||[[Յուրյուքներ]]|| ||34 |- |[[:en:Young Party]]|| || || ||9 |- |[[:en:Yozgat]]||[[:ru:Йозгат]]||[[Յոզգաթ]]|| ||61 |- |[[:en:Yozgat Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yozgat Province]]||[[:ru:Йозгат (ил)]]||[[Յոզգաթի մարզ]]|| ||78 |- |[[:en:Mehmet Yozgatlı]]||[[:ru:Йозгатлы, Мехмет]]|| || ||10 |- |[[:en:Işıl Yücesoy]]|| || || ||7 |- |[[:en:Metin Yüksel]]|| || || ||4 |- |[[:en:Nazmi Yükselen]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yumuktepe]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yumurtalık]]||[[:ru:Юмурталык]]|| || ||28 |- |[[:en:Yumurtalık Island]]|| || || ||1 |- |[[:en:Yunus Emre Institute]]||[[:ru:Институт имени Юнуса Эмре]]||[[Յունուս Էմրեի ինստիտուտ]]|| ||15 |- |[[:en:Yunusemre]]|| || || ||7 |- |[[:en:Lebit Yurdoğlu]]|| || || ||3 |- |[[:en:Yüreğir]]||[[:ru:Юрегир]]|| || ||28 |- |[[:en:Zafer Hanım]]|| || || ||6 |- |[[:en:Zafer Square]]|| || || ||4 |- |[[:en:Zagros Mountains forest steppe]]|| || || ||7 |- |[[:en:Sabbatai Zevi]]||[[:ru:Шабтай Цви]]||[[Սաբաթայ Զևի]]|| ||43 |- |[[:en:Zeybek dance]]|| || || ||7 |- |[[:en:Zeybeks]]||[[:ru:Зейбеки]]||[[Զեյբեքներ]]|| ||15 |- |[[:en:Zeyrek Mosque]]||[[:ru:Монастырь Пантократора]]|| || ||25 |- |[[:en:Zeytinburnu]]||[[:ru:Зейтинбурну]]||[[Զեյթինբուրնու]]|| ||33 |- |[[:en:Zile]]||[[:ru:Зиле (Токат)]]||[[Զելա]]|| ||33 |- |[[:en:Zilkale]]||[[:ru:Зилкале]]||[[Զիլքալե]]|| ||9 |- |[[:en:Zincirbozan]]|| || || ||2 |- |[[:en:Zirve Publishing House murders]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ziya Gökalp Museum]]|| || || ||3 |- |[[:en:Zonguldak Province]]||[[:ru:Зонгулдак (ил)]]||[[Զոնգուլդաքի մարզ]]||այո||76 |- |[[:en:Zorlu Center]]||[[:ru:Зорлу-центр]]|| || ||8 |- |[[:en:Zübeyde Hanım]]||[[:ru:Зюбейде-ханым]]||[[Զյուբեյդե հանըմ]]|| ||13 |- |[[:en:Zurna]]||[[:ru:Зурна]]||[[Զուռնա]]|| ||41 |} tbcucvwtogkbagt701n5u8ftzvrpi73 0 1002332 8476125 8472093 2022-07-27T20:37:50Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Քանդակագործ}} '''Կլես Օլդենբուրգ''' ({{ԱԾ}}), շվեդական ծագում ունեցող [[Ամերիկացիներ|ամերիկացի]] [[Քանդակագործ (համաստեղություն)|քանդակագործ]], [[Փոփ երաժշտություն|փոփ]] արվեստի դասական։ == Կենսագրություն == Շվեդ դիվանագետի որդին՝ Օլդենբուրգը, [[1936|1936 թվականից]] ապրել է ԱՄՆ-ում ([[1953|1953 թվականին]] ստացել է ամերիկյան քաղաքացիություն)։ Նա հիմնականում բնակվել է [[Նյու Յորք|Նյու Յորքում]] և [[Չիկագո|Չիկագոյում]]։ 1946-1950 թվականներին սովորել է Յեյլի համալսարանում, իսկ հետո մինչև [[1954|1954 թվականը]]՝ Չիկագոյի արվեստի ինստիտուտում։ 1960-ական թվականներին Օլդենբուրգը հանդես է եկել տարբեր բնագավառներում։ Հետագայում նա նվիրվել է առարկայական արվեստին։ Օլդենբուրգին բնորոշ տեխնիկան բավականին փոքր և սովորական առարկայի քանդակային պատկերն է մեծ մասշտաբով՝ հաճախ տարօրինակ կերպով ներկված և անսպասելիորեն տեղակայված տարածության մեջ։ Ի սկզբանե Օլդենբուրգի սադրիչ բնույթ կրող ստեղծագործություններն այսօր ընկալվում են որպես նրբագեղ խաղ, որը հեշտությամբ տեղավորվում է ուրբանիստական բնապատկերի մեջ։ Հետևաբար, ժամանակի ընթացքում Օլդենբուրգի գործերն առավել ակտիվորեն օգտագործվում են որպես քաղաքային միջավայրի տեսողական լուծում։ [[Լոս Անջելես|Լոս Անջելեսում]] գտնվող «Chiat/day» գովազդային գործակալության մուտքը Օլդենբուրգը պատրաստում է հսկա սև հեռադիտակի տեսքով, իսկ [[Միլան|Միլանում]]՝ Կադորնա երկաթուղային կայարանի դիմաց գտնվող հրապարակում, հսկա ասեղը կիսով չափ խրված է գետնին, որի վրա վառ կարմիր-դեղին-կանաչ թել է, իսկ հրապարակի հակառակ կողմում կա թելի մեկ այլ ծայր հանգույցով։ Այս ոճով նրա ամենահայտնի ստեղծագործություններից մեկը Չիկագոյի [[«Շարասյուն — բիտա»]]-ն է, որն իրենից ներկայացնում է 30 մետրանոց պողպատե [[բեյսբոլի բիթ]] ([[1977]]){{sfn|Դեմփսի|2008|с=263—266|loc=«Տեղանքի արվեստ»}}: 1989 թվականին Օլդենբուրգին շնորհվեց [[Գայլի մրցանակ]] արվեստի համար, 1995 թվականին՝ [[Ռոլֆ Շոկի մրցանակ]], 2000 թվականին՝ ԱՄՆ-ի մշակույթի ազգային շքանշան։ == Ընտանիք == 1977 թվականին ամուսնացել է քանդակագործ [[Կուզի վան Բրյուգենի|Կուզի վան Բրյուգենի (1942—2009)]] հետ։ Իր ստեղծագործությունների մեծ մասը՝ 1977 թվականից ի վեր, նա ստեղծել է կնոջ հետ համատեղ։ == Պատկերասրահ == <gallery> |Կլես Օլդենբուրգ Պատկեր:Kronenhochhaus Entrance.JPG|«Ծալված օձիք և փողկապ»՝ Ֆրանկֆուրտում գտնվող Westendstraße 1-ի դիմաց |«Շարասյուն-բիտա», Չիկագո |«Ասեղ» ՝ Միլանի երկաթուղային կայարանի դիմաց |«Ասեղ» ՝ Միլանի երկաթուղային կայարանի դիմաց |«Ասեղ» ՝ Միլանի երկաթուղային կայարանի դիմաց |«Կնիք», Քլիվլենդ </gallery> == Ծանոթագրություն == <references group="" responsive="0"></references> == Գրականություն == Դեմփսի Է.: Ոճեր, դպրոցներ, ուղղություններ։ Ժամանակակից արվեստի ուղեցույց, ոճեր, դպրոցներ և շարժումներ. [Տրանս. ից անգլ.]: - Մ .: Արվեստ - XXI դար, 2008 թվական .-- 304 էջ։ - 3000 օրինակ։ - <nowiki>ISBN 978-5-98051-053-4</nowiki>: == Արտաքին հղումներ == * [http://www.oldenburgvanbruggen.com/ Օրենբուրգի կայք] * [http://artnetweb.com/oldenburg/index.html Օլդենբուրգի ստեղծագործությունների ժողովածու] * [https://web.archive.org/web/20090105213000/http://www.artpages.org.ua/formi/klas-olidenburg.html Կլես Օլդենբուրգ] * [http://magazines.russ.ru/inostran/1997/2/galerej.html Ալեքսեյ Մոկրուսով։ Գլխարկի հետագիծ։ // Արտասահմանյան գրականություն, 1997. № 2.] {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Օլդենբուրգ, Կլես}} [[Կատեգորիա:Ապրող անձինք]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի քանդակագործներ]] [[Կատեգորիա:Եյլի համալսարանի շրջանավարտներ]] [[Կատեգորիա:Շվեդիայի գեղարվեստի թագավորական ակադեմիայի անդամներ]] [[Կատեգորիա:Արվեստի և գրականության ամերիկյան ակադեմիայի անդամներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի արվեստագետներ]] [[Կատեգորիա:Շվեդ քանդակագործներ]] [[Կատեգորիա:Նկարիչներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Անձինք այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Բնօրինակում անաղբյուր հոդվածներ]] [[Կատեգորիա:Շվեդ նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի դիզայներներ]] tec1byqty1c03ocd4419c5zpdiy206z 0 1002913 8475934 8190191 2022-07-27T15:45:45Z Ապատ63 36683 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ամերիկաների մշակույթ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Թանգարան}} '''Ֆրանկոֆոն Ամերիկայի թանգարան''' ({{lang-fr| Musée de l'Amérique francophone}}, մեկենաս (գիտությունների և արվեստների հովանավոր) Ռոլանդ Լըպաժի խնդրանքով անվանվել է Ճեմարանի թանգարան {{lang-fr|Musée du Séminaire}}<ref>[https://ici.radio-canada.ca/nouvelle/1162322/roland-lepage-archives-musee-seminaire-quebec-don ici.radio-canada.ca]</ref>), [[Կանադա]]յի ամենահին թանգարանը, գտնվում է [[Քվեբեկ]]ում։ [[Թանգարան]]ի հիմնադրման նպատակն է եղել [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում ֆրանսիական մշակույթի ներկայացվածությունն ու զարգացումն ապահովելը։ Թանգարանի հավաքածուի պահպանությունն ու կառավարումը [[1995]] թվականից ի վեր իրականցվում է Քվեբեկի Քաղաքակրթության թանգարանի ({{lang-fr|Musée de la civilisation}}) կողմից։ Ֆրանկոֆոն Ամերիկայի թանգարանը Քվեբեկի քաղաքակրթության թանգարանների ({{lang-fr|des Musées de la civilisation à Québec}}) համալիրի մաս է կազմում։ == Պատմություն == [[Պատկեր:Petit Seminaire de Quebec 1945.jpg|մինի|ձախից|Քվեբեկի փոքր ճեմարան 1945 թվական: Այդ ժամանակ Կանադայի գավառական բանկը զբաղեցրել է թանգարանի մուտքի մասնաշենքը]] Հիմնադրվել է [[1663]] թվականին մոնսենյոր ([[արիստոկրատիա]]յի և հոգևորականության բարձր դասի ներկայացուցիչներին տրվող կոչում) Ֆրանսուա դը Մոնմորանսի-Լավալի ({{lang-fr|Monseigneur François de Montmorency-Laval}}) կողմից։ Այդ ժամանակից ի վեր Քվեբեկի ճեմարանի շենքերից մեկի հարկի տակ է գտնվել [[Ֆրանկոֆոնիա|Ֆրանկոֆոն]] (ֆրանսախոս) Ամերիկայի թանգարանը։ Թանգարանի գործունեության հիմքում եվրոպական կրթական և հոգևոր ավանդույթներն են։ Թանգարանում կարելի է գտնել տարբեր առարկաների հավաքածուներ, որոնք ներառում են զանազան գործիքներ՝ նախատեսված [[Գիտություն|գիտության]] տարբեր ճյուղերի դասավանդման համար։ Դրանք թվագրվում են սկսած [[1806]] թվականից։ Դա է պատճառը, որ այս թանգարանը համարվում է Կանադայի ամենահին թանգարանը<ref>{{Cite web |url=http://https/ |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2021-12-31 |archive-date=2013-07-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130711041720/http://https/ |dead-url=yes }}</ref>։ Թանգարանի հյուրասրահը գտնվում է կլոր ճակատամասով շենքում՝ Կոտ դը լա Ֆաբրիք ({{lang-fr|côte de la Fabrique}}) և Սեն Ֆամիյ ({{lang-fr|rue Sainte-Famille}}) փողոցների խաչմերուկում։ Այդ մասնաշենքը հիմնվել է Քվեբեկի ճեմարանի կողմից [[1838]] թվականին՝ ըստ ճարտարապետ Թոմաս Բելերժեի ({{lang-fr|Thomas Baillairgé}}) նախագծի<ref>[http://www.carrefourkairos.net/sme/sme_info_v35n04.htm Carrefour Kairos : ''La maison du coin : Rénovation qui pose question ?''].</ref>։ Մասնաշենքին է միացվել նաև ճեմարանի [[մատուռ]]ը, որն այժմ այլևս սրբատեղի չէ, այլ դարձել է բազմարժեք սրահ, որտեղ իրականցվում են մշակութային միջոցառումներ, համերգներ։ Երբեմն ծառայում է որպես ընդունելությունների կազմակերպման սրահ։ [[1991]] թվականին թանգարանը ձեռնարկել է իր թանգարանային նմուշների թվային [[Գույքագրում|գույքագրման]] գործընթաց։ Մոտ 110000 նմուշ դասակարգվել են հետևյալ [[հավաքածու]]ներում՝ պատմական, [[Ժողովրդագրություն|ժողովրդագրական]], գիտական նմուշներ, [[Դրամագիտություն|դրամագիտական]] նմուշներ, գեղարվեստական և [[դեկորատիվ արվեստ]]ի նմուշներ։ [[1993]] թվականին Ճեմարանի թանգարանը պաշտոնապես վերանվանվել է Ֆրանսիական Ամերիկայի թանգարան ({{lang-fr| Musée de l'Amérique française}}), որը, [[1995]] թվականից ի վեր լինելով Քաղաքակրթության թանգարանի բաղկացուցիչ մաս, հավաքածուների կառավարումը հանձնել է վերջինիս։ [[2013]] թվականին վերանվանվել է Ֆրանկոֆոն Ամերիկայի թանգարան (({{lang-fr| Musée de l'Amérique francophone}}))<ref>{{Lien web |auteur= Emy-Jane Déry |url=http://www.journaldequebec.com/2013/04/16/du-changement-pour-ses-25-ans |titre=Musée de la civilisation : Du changement pour ses 25 ans |jour=16 |mois=04 |année=2013 |site=[[Le Journal de Québec|journaldequebec.com]] }}.</ref>: == Պատկերանիշ == [[Պատկեր:Musee de l'Amérique francophone 2013 (logo).png|մինի|կենտրոն|Ֆրանկոֆոն Ամերիկայի թանգարանի պատկերանիշը 2013 թվականի ապրիլից ի վեր]] == Ցուցադրություններ == === Մշտական ցուցադրություններ === [[Պատկեր:Québec-Musée de l'Amérique française-gb-1.JPG|upright=1|thumb|Թանգարանի մուտքը, կանադացի քահանա, մանկավարժ Ժերոմ Դեմերի պավիլյոնը Քվեբեկի ճեմարանում]] * ''Քվեբեկի ճեմարանի գործունեությունը''<ref>[http://www.mcq.org/fr/maf/expositions.php?idEx=w306 L'Œuvre du Séminaire de Québec] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081230093743/http://www.mcq.org/fr/maf/expositions.php?idEx=w306 |date=2008-12-30 }}.</ref> * ''Ճամփորդություն ֆրանկոֆոնների ճանապարհով''<ref>[http://www.mcq.org/fr/maf/expositions.php?idEx=w2530 Partir sur la route des francophones] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100612212637/http://mcq.org/fr/maf/expositions.php?idEx=w2530 |date=2010-06-12 }}.</ref> === Վայրեր, որոնք արժե բացահայտել === * Թանգարանի մատուռը և ժյուժե-Սինկլերի ({{lang-fr|Juget-Sinclair}}) [[երգեհոն]]ը, Քվեբեկի մայր եկեղեցու ({{lang-fr|Basilique de Québec}}) երգեհոնի մանրակրկիտ վերականգնումը տեղի է ունեցել [[1753]] թվականին։ * Ֆրանկոֆոն Ամերիկայի կենտրոն<ref>[http://www.francophoniedesameriques.com/ Centre de la francophonie des Amérique].</ref> == Արտաքին հղումներ == * [https://www.mcq.org/fr/informations/maf/ Թանգարանի պաշտոնական կայք] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Կանադայի ազգային թանգարաններ]] [[Կատեգորիա:Քվեբեկի մշակույթ]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի թանգարաններ]] [[Կատեգորիա:1663 հիմնադրումներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաների մշակույթ]] gg3m4adphhkbtvmm9o86yggpofxoo5r 2 1005189 8476055 8475560 2022-07-27T18:07:08Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:WikiProject Film core articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:8½]]||47200||[[Ութ ու կես]]||6600|| ||56 |- |[[:en:300 (film)]]||112500||[[300 սպարտացիները (ֆիլմ, 2006)]]||5700|| ||77 |- |[[:en:1900 (film)]]||19100|| || || ||40 |- |[[:en:2001: A Space Odyssey (film)]]||169300||[[2001 թվականի տիեզերական ոդիսականը (ֆիլմ)]]||13000|| ||88 |- |[[:en:A Brighter Summer Day]]||18600|| || || ||16 |- |[[:en:A Canterbury Tale]]||22400|| || || ||14 |- |[[:en:A City of Sadness]]||32300|| || || ||20 |- |[[:en:A Clockwork Orange (film)]]||88700||[[Լարովի նարինջ (ֆիլմ)]]||18700|| ||67 |- |[[:en:A Man Escaped]]||15400|| || || ||22 |- |[[:en:A Matter of Life and Death (film)]]||34900|| || || ||17 |- |[[:en:A Moment of Innocence]]||5200|| || || ||14 |- |[[:en:A Separation]]||48800||[[Նադերի և Սիմինի ամուսնալուծությունը]]||4700|| ||44 |- |[[:en:A Trip to the Moon]]||65400||[[Ճանապարհորդություն դեպի Լուսին]]||17000|| ||50 |- |[[:en:A Woman Under the Influence]]||19900|| || || ||26 |- |[[:en:Academy Awards]]||139200||[[Օսկար]]||13900|| ||140 |- |[[:en:Academy of Motion Picture Arts and Sciences]]||50400||[[Կինոարվեստի և գիտության ակադեմիա]]||7800||այո||56 |- |[[:en:Aguirre, the Wrath of God]]||46400|| || || ||46 |- |[[:en:Alexander Nevsky (film)]]||23800|| || || ||41 |- |[[:en:Ali: Fear Eats the Soul]]||20900|| || || ||27 |- |[[:en:Alice in the Cities]]||14700|| || || ||27 |- |[[:en:Alien (film)]]||152200||[[Օտարը (ֆիլմ)]]||64400|| ||72 |- |[[:en:Alien vs. Predator (film)]]||51500|| || || ||39 |- |[[:en:All About Eve]]||54200||[[Ամեն ինչ Եվայի մասին]]||8900|| ||61 |- |[[:en:All About My Mother]]||24300||[[Ամեն ինչ մորս մասին]]||15900|| ||47 |- |[[:en:All That Heaven Allows]]||15500|| || || ||26 |- |[[:en:Amarcord]]||24500||[[Ամարկորդ]]||6300|| ||50 |- |[[:en:Amores perros]]||21500|| || || ||33 |- |[[:en:An Angel at My Table]]||9600|| || || ||14 |- |[[:en:An Autumn Afternoon]]||10400|| || || ||20 |- |[[:en:And Life Goes On]]||5200|| || || ||15 |- |[[:en:Andrei Rublev (film)]]||60500||[[Անդրեյ Ռուբլյով (ֆիլմ)]]||6200|| ||46 |- |[[:en:Animation]]||69100||[[Մուլտիպլիկացիա]]||20800|| ||124 |- |[[:en:Annie Hall]]||83400||[[Էննի Հոլլ]]||15300|| ||63 |- |[[:en:Aparajito]]||30400|| || || ||27 |- |[[:en:Apocalypse Now]]||114100||[[Ապոկալիպսիսը հիմա]]||43400|| ||76 |- |[[:en:Army of Shadows]]||14600|| || || ||28 |- |[[:en:Arrebato]]||6600|| || || ||10 |- |[[:en:Ashes and Diamonds (film)]]||35100|| || || ||32 |- |[[:en:Au Hasard Balthazar]]||24500|| || || ||27 |- |[[:en:AVN Awards]]||86800||[[AVN մրցանակ]]||3600|| ||38 |- |[[:en:L'Avventura]]||38700||[[Արկած (ֆիլմ)]]||8900|| ||33 |- |[[:en:Back to the Future]]||204400||[[Հետ դեպի ապագա (ֆիլմ)]]||41000|| ||96 |- |[[:en:Badlands (film)]]||24800|| || || ||30 |- |[[:en:Barry Lyndon]]||51700||[[Բարրի Լինդոն]]||6400|| ||54 |- |[[:en:Batman (1989 film)]]||89700||[[Բեթմեն (ֆիլմ, 1989)]]||22100|| ||62 |- |[[:en:Batman Begins]]||112000||[[Բեթմեն։ Սկիզբը]]||12300|| ||78 |- |[[:en:The Battle of Algiers]]||38200|| || || ||39 |- |[[:en:Battleship Potemkin]]||47100|| || || ||63 |- |[[:en:Beau Travail]]||8000|| || || ||13 |- |[[:en:Beauty and the Beast (1946 film)]]||19700|| || || ||27 |- |[[:en:Belle de Jour (film)]]||10500|| || || ||36 |- |[[:en:Ben-Hur (1959 film)]]||107400||[[Բեն Հուր (ֆիլմ, 1959)]]||7000|| ||72 |- |[[:en:Ben-Hur: A Tale of the Christ (1925 film)]]||19500|| || || ||27 |- |[[:en:Berlin Alexanderplatz (miniseries)]]||22800|| || || ||16 |- |[[:en:Berlin International Film Festival]]||40100||[[Բեռլինի կինոփառատոն]]||1800||այո||77 |- |[[:en:Bicycle Thieves]]||33100||[[Հեծանիվ հափշտակողները]]||8700|| ||58 |- |[[:en:The Big Lebowski]]||79100||[[Մեծ Լեբովսկի]]||10500|| ||58 |- |[[:en:Black God, White Devil]]||8600|| || || ||13 |- |[[:en:Black Narcissus]]||31800||[[Սև նարգիզ]]||5300|| ||29 |- |[[:en:Blade Runner]]||134900||[[Շեղբի վրայով վազողը]]||11200|| ||80 |- |[[:en:The Blind Side (film)]]||33600||[[Անտեսանելի կողմը (ֆիլմ)]]||5000|| ||47 |- |[[:en:Blissfully Yours]]||8900|| || || ||8 |- |[[:en:Blowup]]||39100|| || || ||43 |- |[[:en:Blue Velvet (film)]]||63600|| || || ||46 |- |[[:en:Bonnie and Clyde (film)]]||54200|| || || ||49 |- |[[:en:The Book of Eli]]||18800||[[Եղիայի գիրքը]]||4100|| ||45 |- |[[:en:Bowling for Columbine]]||41100|| || || ||32 |- |[[:en:Braveheart]]||76100||[[Քաջ սիրտը (ֆիլմ)]]||9100|| ||86 |- |[[:en:Brazil (1985 film)]]||56900|| || || ||47 |- |[[:en:Breaking the Waves]]||30500||[[Ճեղքելով ալիքները]]||9900|| ||33 |- |[[:en:Breathless (1960 film)]]||35200|| || || ||47 |- |[[:en:Bride of Frankenstein]]||62900|| || || ||35 |- |[[:en:Brief Encounter]]||38000|| || || ||33 |- |[[:en:Bringing Up Baby]]||44200|| || || ||40 |- |[[:en:British Academy of Film and Television Arts]]||36400||[[BAFTA]]||2900||այո||60 |- |[[:en:Broken Blossoms]]||14600|| || || ||26 |- |[[:en:The Cabinet of Dr. Caligari]]||130000||[[Բժիշկ Քալիգարիի առանձնասենյակը (ֆիլմ)]]||21200|| ||48 |- |[[:en:Cannes Film Festival]]||49400||[[Կաննի կինոփառատոն]]||10600|| ||105 |- |[[:en:Casablanca (film)]]||107400||[[Կասաբլանկա (ֆիլմ)]]||41300|| ||94 |- |[[:en:Celine and Julie Go Boating]]||12700|| || || ||12 |- |[[:en:Chariots of Fire]]||66400|| || || ||54 |- |[[:en:Charulata]]||15400|| || || ||22 |- |[[:en:Chelsea Girls]]||15400|| || || ||14 |- |[[:en:Children of Paradise]]||28500|| || || ||37 |- |[[:en:Chimes at Midnight]]||62400|| || || ||20 |- |[[:en:Chinatown (1974 film)]]||52000||[[Չինական թաղամաս]]||9700|| ||57 |- |[[:en:The Chronicles of Narnia: Prince Caspian]]||87300||[[Նարնիայի ժամանակագրություններ։ Արքայազն Կասպիանը]]||8200|| ||49 |- |[[:en:Chungking Express]]||27200|| || || ||34 |- |[[:en:Cinema Paradiso]]||24400|| || || ||50 |- |[[:en:Cinematography]]||51000||[[Կինեմատոգրաֆիա]]||9800|| ||106 |- |[[:en:Citizen Kane]]||240700||[[Քաղաքացի Քեյնը]]||8700|| ||77 |- |[[:en:City Lights]]||53500||[[Մեծ քաղաքի լույսերը]]||11300|| ||55 |- |[[:en:Close Encounters of the Third Kind]]||85300|| || || ||48 |- |[[:en:Close-Up (1990 film)]]||13400|| || || ||23 |- |[[:en:Come and See]]||51300|| || || ||39 |- |[[:en:Contempt (film)]]||15100|| || || ||34 |- |[[:en:The Conversation]]||27100|| || || ||39 |- |[[:en:The Cranes Are Flying]]||10000||[[Թռչում են կռունկները]]||12100|| ||38 |- |[[:en:Crash (1996 film)]]||28600|| || || ||27 |- |[[:en:Cries and Whispers]]||68100||[[Շշուկներ և ճիչեր]]||7600||այո||40 |- |[[:en:Crimes and Misdemeanors]]||26900|| || || ||37 |- |[[:en:Crouching Tiger, Hidden Dragon]]||62300|| || || ||59 |- |[[:en:The Dark Knight]]||273600||[[Խավարի ասպետը (ֆիլմ)]]||19100|| ||97 |- |[[:en:Dawn of the Dead (1978 film)]]||57300|| || || ||30 |- |[[:en:Day of Wrath]]||15300|| || || ||17 |- |[[:en:Days of Being Wild]]||13700|| || || ||16 |- |[[:en:Days of Heaven]]||45500||[[Երկնային օրեր (ֆիլմ)]]||17100|| ||34 |- |[[:en:Dead Ringers (film)]]||26600|| || || ||27 |- |[[:en:Death in Venice (film)]]||19900||[[Մահ Վենետիկում]]||7700|| ||37 |- |[[:en:The Deer Hunter]]||97300|| || || ||56 |- |[[:en:Dekalog]]||20800|| || || ||30 |- |[[:en:Dersu Uzala (1975 film)]]||14200||[[Դերսու Ուզալա (ֆիլմ, 1975)]]||6000|| ||49 |- |[[:en:Diary of a Country Priest]]||17200|| || || ||20 |- |[[:en:Distant Voices, Still Lives]]||14000|| || || ||14 |- |[[:en:Do the Right Thing]]||44000|| || || ||29 |- |[[:en:Documentary film]]||59500||[[Վավերագրական ֆիլմ]]||62800|| ||86 |- |[[:en:Dog Day Afternoon]]||83200|| || || ||46 |- |[[:en:Don't Look Now]]||81200|| || || ||34 |- |[[:en:Dont Look Back]]||12800|| || || ||15 |- |[[:en:Double Indemnity]]||61400|| || || ||45 |- |[[:en:Dr. Mabuse the Gambler]]||20600|| || || ||23 |- |[[:en:Dr. Strangelove]]||87100|| || || ||63 |- |[[:en:Dream of Light]]||3700|| || || ||12 |- |[[:en:Duck Soup (1933 film)]]||48800|| || || ||42 |- |[[:en:E.T. the Extra-Terrestrial]]||124800|| || || ||63 |- |[[:en:Earth (1930 film)]]||18600||[[Երկիր (ֆիլմ, 1930)]]||16100|| ||32 |- |[[:en:Edvard Munch (film)]]||4900|| || || ||11 |- |[[:en:Él (film)]]||10500|| || || ||20 |- |[[:en:El Sur (film)]]||5400|| || || ||14 |- |[[:en:Eraserhead]]||49300|| || || ||43 |- |[[:en:The Exorcist]]||137000||[[Սատանա քշողը]]||12000|| ||58 |- |[[:en:Exotica (film)]]||31300|| || || ||18 |- |[[:en:Eyes Without a Face (film)]]||37300||[[Աչքեր առանց դեմքի]]||2500|| ||29 |- |[[:en:F for Fake]]||23000|| || || ||16 |- |[[:en:Faces (1968 film)]]||10600|| || || ||20 |- |[[:en:Fanny and Alexander]]||101000||[[Ֆաննին և Ալեքսանդրը]]||10500|| ||44 |- |[[:en:Farewell My Concubine (film)]]||39700|| || || ||31 |- |[[:en:Fargo (1996 film)]]||63800|| || || ||56 |- |[[:en:Faust (1926 film)]]||18700|| || || ||28 |- |[[:en:Fellini Satyricon]]||26300|| || || ||29 |- |[[:en:Festen]]||18100|| || || ||30 |- |[[:en:Film director]]||33000||[[Ռեժիսոր]]||10200||այո||98 |- |[[:en:Film festival]]||32100|| || || ||57 |- |[[:en:Film producer]]||23400|| || || ||74 |- |[[:en:Film]]||68000||[[Կինոնկար]]||20800|| ||221 |- |[[:en:Fitzcarraldo]]||25900|| || || ||38 |- |[[:en:Floating Clouds]]||6600|| || || ||11 |- |[[:en:Flowers of Shanghai]]||11300|| || || ||16 |- |[[:en:Forrest Gump]]||90100||[[Ֆորեսթ Գամփ]]||12900|| ||119 |- |[[:en:Freaks (1932 film)]]||59100|| || || ||36 |- |[[:en:Fritz the Cat (film)]]||66100|| || || ||23 |- |[[:en:Full Metal Jacket]]||69200||[[Ամբողջապես մետաղական թաղանթ]]||9300|| ||57 |- |[[:en:Germany, Year Zero]]||13500|| || || ||27 |- |[[:en:Gertie the Dinosaur]]||46300|| || || ||26 |- |[[:en:Gertrud (film)]]||14900|| || || ||17 |- |[[:en:Gladiator (2000 film)]]||89600||[[Գլադիատոր (ֆիլմ)]]||6800|| ||94 |- |[[:en:The Gold Rush]]||27000||[[Ոսկու տենդ (ֆիլմ)]]||13100|| ||53 |- |[[:en:Golden Globe Awards]]||72200||[[Ոսկե գլոբուս]]||6200||այո||91 |- |[[:en:Golden Lion]]||36600|| || || ||52 |- |[[:en:Gone with the Wind (film)]]||131800||[[Քամուց քշվածները (ֆիլմ)]]||8300|| ||88 |- |[[:en:The Good, the Bad and the Ugly]]||93200||[[Լավը, վատը, չարը]]||2400|| ||85 |- |[[:en:Goodfellas]]||68700||[[Փառավոր տղաներ]]||6700|| ||62 |- |[[:en:Greed (1924 film)]]||80200|| || || ||27 |- |[[:en:Grizzly Man]]||17800|| || || ||18 |- |[[:en:Groundhog Day (film)]]||184400||[[Արջամկան օրը (ֆիլմ)]]||189600|| ||58 |- |[[:en:Happy Together (1997 film)]]||35100|| || || ||22 |- |[[:en:Harold and Maude]]||34900|| || || ||33 |- |[[:en:Heat (1995 film)]]||44100||[[Տապ (ֆիլմ, 1995)]]||16400|| ||52 |- |[[:en:High and Low (1963 film)]]||12900|| || || ||29 |- |[[:en:Hiroshima mon amour]]||18500|| || || ||36 |- |[[:en:His Girl Friday]]||51100|| || || ||36 |- |[[:en:Histoire(s) du cinéma]]||18600|| || || ||13 |- |[[:en:Hotel Rwanda]]||56200||[[Հյուրանոց «Ռուանդա» (ֆիլմ)]]||8100|| ||52 |- |[[:en:Hour of the Wolf]]||51100||[[Գայլի ժամը]]||7500||այո||30 |- |[[:en:How Green Was My Valley (film)]]||23800|| || || ||48 |- |[[:en:Husbands (film)]]||11900|| || || ||16 |- |[[:en:I Am Cuba]]||14800|| || || ||26 |- |[[:en:I Know Where I'm Going!]]||19600|| || || ||16 |- |[[:en:I Was Born, But...]]||11000|| || || ||16 |- |[[:en:I'm Going to Tell You a Secret]]||34100||[[Մադոննա։ Ես ուզում եմ ձեզ պատմել իմ գաղտնիքները (ֆիլմ)]]||9000|| ||16 |- |[[:en:If....]]||19900|| || || ||28 |- |[[:en:Ikiru]]||33100|| || || ||45 |- |[[:en:Imitation of Life (1959 film)]]||22100|| || || ||29 |- |[[:en:In a Lonely Place]]||27400|| || || ||27 |- |[[:en:In a Year of 13 Moons]]||3400|| || || ||16 |- |[[:en:In the Mood for Love]]||37500|| || || ||41 |- |[[:en:In the Realm of the Senses]]||18200|| || || ||34 |- |[[:en:Inglourious Basterds]]||110400||[[Անփառունակ սրիկաները (ֆիլմ, 2009)]]||3000|| ||74 |- |[[:en:Intolerance (film)]]||30200|| || || ||42 |- |[[:en:The Irishman]]||133400||[[Իռլանդացին]]||14600|| ||48 |- |[[:en:It Happened One Night]]||40800||[[Դա տեղի է ունեցել մի անգամ գիշերը]]||7200|| ||53 |- |[[:en:It's a Wonderful Life]]||89700||[[Այս հրաշալի կյանքը]]||101900|| ||63 |- |[[:en:Ivan the Terrible (1944 film)]]||26500|| || || ||30 |- |[[:en:Ivan's Childhood]]||15800|| || || ||47 |- |[[:en:Jalsaghar]]||15100|| || || ||21 |- |[[:en:Jaws (film)]]||153400||[[Ծնոտներ (ֆիլմ)]]||9500|| ||63 |- |[[:en:Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce, 1080 Bruxelles]]||12400|| || || ||24 |- |[[:en:Johnny Guitar]]||20600|| || || ||33 |- |[[:en:Journey to Italy]]||22300|| || || ||21 |- |[[:en:Jules and Jim]]||13000||[[Ժյուլ և Ջիմ]]||8700|| ||36 |- |[[:en:Kaagaz Ke Phool]]||18800|| || || ||12 |- |[[:en:Kagemusha]]||22600|| || || ||36 |- |[[:en:Karlovy Vary International Film Festival]]||22600|| || || ||38 |- |[[:en:Kes (film)]]||23300|| || || ||21 |- |[[:en:The Kid (1921 film)]]||18100||[[Փոքրիկը (ֆիլմ)]]||8200|| ||53 |- |[[:en:Killer of Sheep]]||15900|| || || ||10 |- |[[:en:Kind Hearts and Coronets]]||32200|| || || ||25 |- |[[:en:King Kong (1933 film)]]||83700||[[Քինգ-Քոնգ (ֆիլմ, 1933)]]||6000|| ||52 |- |[[:en:Kings of the Road]]||10200|| || || ||20 |- |[[:en:Kiss Me Deadly]]||25000|| || || ||25 |- |[[:en:Koyaanisqatsi]]||42900|| || || ||35 |- |[[:en:L'Age d'Or]]||13400|| || || ||32 |- |[[:en:L'Argent (1983 film)]]||10400|| || || ||16 |- |[[:en:L'Arrivée d'un train en gare de La Ciotat]]||8700||[[Գնացքի ժամանումը Լա-Սյոտի կայարան]]||5400|| ||40 |- |[[:en:L'Atalante]]||24000|| || || ||31 |- |[[:en:L'Eclisse]]||17800|| || || ||26 |- |[[:en:La ciénaga (film)]]||12100|| || || ||9 |- |[[:en:La Dolce Vita]]||55600||[[Քաղցր կյանք]]||6200|| ||54 |- |[[:en:La Grande Illusion]]||34500||[[Մեծ պատրանք]]||16100|| ||36 |- |[[:en:La Jetée]]||17100||[[Թռիչքուղի (ֆիլմ)]]||11800|| ||27 |- |[[:en:La Notte]]||19500|| || || ||33 |- |[[:en:La Région Centrale]]||8500|| || || ||4 |- |[[:en:La Strada]]||64400||[[Ճանապարհ (ֆիլմ, 1954)]]||3000|| ||50 |- |[[:en:Land Without Bread]]||9000|| || || ||19 |- |[[:en:Landscape in the Mist]]||10000|| || || ||27 |- |[[:en:Last Year at Marienbad]]||31300|| || || ||35 |- |[[:en:Late Spring]]||113900|| || || ||24 |- |[[:en:Lawrence of Arabia (film)]]||89400||[[Լոուրենս Արաբացի (ֆիլմ)]]||10200|| ||70 |- |[[:en:Le Samouraï]]||18100|| || || ||33 |- |[[:en:Les Vacances de Monsieur Hulot]]||10000|| || || ||26 |- |[[:en:Letter from an Unknown Woman (1948 film)]]||14400||[[Անծանոթուհու նամակը (ֆիլմ)]]||8100|| ||26 |- |[[:en:Listen to Britain]]||14500|| || || ||4 |- |[[:en:Locarno Festival]]||10900|| || || ||38 |- |[[:en:Lola Montès]]||18700|| || || ||16 |- |[[:en:The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]||75100||[[Մատանիների տիրակալը։ Մատանու եղբայրություն]]||34400|| ||90 |- |[[:en:Los Cabos International Film Festival]]||6000|| || || ||3 |- |[[:en:Los Olvidados]]||16000|| || || ||27 |- |[[:en:Love Streams (film)]]||7800|| || || ||22 |- |[[:en:M (1931 film)]]||41000||[[M (ֆիլմ, 1931)]]||4000|| ||46 |- |[[:en:Mad Max 2]]||37700|| || || ||38 |- |[[:en:Magnolia (film)]]||67600|| || || ||44 |- |[[:en:Make Way for Tomorrow]]||15300|| || || ||19 |- |[[:en:Man of Aran]]||23100|| || || ||13 |- |[[:en:Man on Wire]]||20300||[[Մարդը պարանի վրա (ֆիլմ, 2008)]]||13500|| ||21 |- |[[:en:Man with a Movie Camera]]||29200|| || || ||39 |- |[[:en:Manhattan (1979 film)]]||35800||[[Մանհեթեն (ֆիլմ)]]||5600|| ||50 |- |[[:en:Māoriland Film Festival]]||5800|| || || ||1 |- |[[:en:March of the Penguins]]||45600|| || || ||36 |- |[[:en:Marketa Lazarová]]||37200||[[Մարկետա Լազարովա (ֆիլմ)]]||6200|| ||24 |- |[[:en:Marnie (film)]]||27900|| || || ||38 |- |[[:en:The Matrix]]||141400||[[Մատրիցա]]||5200|| ||105 |- |[[:en:McCabe & Mrs. Miller]]||33800||[[ՄակՔեյբը և միսիս Միլլերը]]||9800|| ||28 |- |[[:en:Mean Streets]]||14200|| || || ||42 |- |[[:en:Meet Me in St. Louis]]||30500|| || || ||29 |- |[[:en:Meghe Dhaka Tara]]||12500||[[Աստղը մութ ամպի հետևում]]||3400|| ||11 |- |[[:en:Memories of Murder]]||28000|| || || ||31 |- |[[:en:Memories of Underdevelopment]]||9700|| || || ||17 |- |[[:en:Meshes of the Afternoon]]||18500|| || || ||20 |- |[[:en:Metropolis (1927 film)]]||93900|| || || ||59 |- |[[:en:Miracle in Milan]]||12100||[[Հրաշք Միլանում (ֆիլմ)]]||3400|| ||27 |- |[[:en:Mirror (1975 film)]]||25900|| || || ||40 |- |[[:en:Modern Times (film)]]||31100||[[Նոր Ժամանակներ (ֆիլմ, 1936)]]||5600|| ||54 |- |[[:en:Monsieur Verdoux]]||18900||[[Մըսյե Վերդու]]||7800|| ||37 |- |[[:en:Monty Python's Life of Brian]]||87000|| || || ||58 |- |[[:en:The Mother and the Whore]]||14100|| || || ||17 |- |[[:en:Mouchette]]||10900|| || || ||18 |- |[[:en:MTV Movie & TV Awards]]||39700|| || || ||39 |- |[[:en:Mulholland Drive (film)]]||127200|| || || ||53 |- |[[:en:My Darling Clementine]]||22800|| || || ||32 |- |[[:en:My Life as a Dog]]||19400|| || || ||23 |- |[[:en:My Life to Live]]||14500||[[Ապրել իր կյանքով]]||2100|| ||28 |- |[[:en:My Neighbor Totoro]]||71400||[[Իմ հարևան Տոտորոն]]||10900||այո||64 |- |[[:en:My Night at Maud's]]||11400|| || || ||23 |- |[[:en:Nanook of the North]]||24300|| || || ||36 |- |[[:en:Napoléon (1927 film)]]||58500||[[Նապոլեոն (ֆիլմ, 1927)]]||10700|| ||25 |- |[[:en:Nashville (film)]]||52100|| || || ||30 |- |[[:en:Nazarín]]||8300|| || || ||23 |- |[[:en:Network (1976 film)]]||49100|| || || ||45 |- |[[:en:Night and Fog (1956 film)]]||35400|| || || ||19 |- |[[:en:Night of the Living Dead]]||113200|| || || ||49 |- |[[:en:Nights of Cabiria]]||17500||[[Կաբիրիայի գիշերները]]||6000|| ||42 |- |[[:en:North by Northwest]]||59900|| || || ||52 |- |[[:en:Nosferatu]]||43200||[[Նոսֆերատու]]||12100|| ||52 |- |[[:en:Nostalghia]]||15900||[[Նոստալգիա (ֆիլմ)]]||10600|| ||38 |- |[[:en:Notorious (1946 film)]]||50900|| || || ||45 |- |[[:en:October: Ten Days That Shook the World]]||16300|| || || ||35 |- |[[:en:Oldboy (2003 film)]]||45600||[[Օլդբոյ (ֆիլմ, 2003)]]||2900|| ||50 |- |[[:en:On the Waterfront]]||30900||[[Նավահանգստում]]||7100|| ||57 |- |[[:en:Once Upon a Time in America]]||57600||[[Մի անգամ Ամերիկայում]]||5400|| ||56 |- |[[:en:Once Upon a Time in the West]]||46800|| || || ||55 |- |[[:en:One Flew Over the Cuckoo's Nest (film)]]||40400||[[Թռիչք կկվի բնի վրայով (ֆիլմ)]]||11700|| ||72 |- |[[:en:Only Angels Have Wings]]||19000|| || || ||25 |- |[[:en:Opening Night (1977 film)]]||13800||[[Պրեմիերա (ֆիլմ)]]||8600|| ||18 |- |[[:en:Ordet]]||22300|| || || ||21 |- |[[:en:Orizzonti]]||10500|| || || ||5 |- |[[:en:Orpheus (film)]]||13800||[[Օրփևս (ֆիլմ)]]||8200|| ||17 |- |[[:en:Out 1]]||32600|| || || ||8 |- |[[:en:Out of the Past]]||17900|| || || ||24 |- |[[:en:Paisan]]||15600|| || || ||25 |- |[[:en:Pakeezah]]||75300|| || || ||17 |- |[[:en:Palme d'Or]]||60600||[[Ոսկյա արմավենու ճյուղ]]||4500|| ||65 |- |[[:en:Pan's Labyrinth]]||60800||[[Ֆավնի լաբիրինթոսը]]||17500|| ||54 |- |[[:en:Pandora's Box (1929 film)]]||24100|| || || ||21 |- |[[:en:Paris, Texas (film)]]||51300||[[Փարիզ, Տեխաս (ֆիլմ)]]||8700|| ||37 |- |[[:en:Partie de campagne]]||5800|| || || ||14 |- |[[:en:Pather Panchali]]||83100|| || || ||40 |- |[[:en:Paths of Glory]]||52400||[[Փառքի արահետներ]]||5700|| ||47 |- |[[:en:Peeping Tom (1960 film)]]||39600|| || || ||26 |- |[[:en:Performance (film)]]||24700|| || || ||15 |- |[[:en:Persona (1966 film)]]||101700||[[Անձնավորություն (ֆիլմ)]]||4800|| ||42 |- |[[:en:The Phantom of the Opera (1925 film)]]||54500|| || || ||37 |- |[[:en:Pickpocket (film)]]||12700|| || || ||22 |- |[[:en:Picnic at Hanging Rock (film)]]||28500|| || || ||31 |- |[[:en:Pierrot le Fou]]||12200|| || || ||34 |- |[[:en:Plácido (film)]]||5700|| || || ||13 |- |[[:en:Platoon (film)]]||43200|| || || ||61 |- |[[:en:Playtime]]||14400|| || || ||30 |- |[[:en:Pornographic film]]||50100|| || || ||70 |- |[[:en:The Power of Nightmares]]||45700|| || || ||15 |- |[[:en:The Prince of Egypt]]||56200|| || || ||56 |- |[[:en:Psycho (1960 film)]]||136200||[[Պսիխո]]||7100|| ||73 |- |[[:en:Pulp Fiction]]||149900||[[Քրեական ընթերցվածք]]||27300|| ||98 |- |[[:en:Pyaasa]]||34900|| || || ||16 |- |[[:en:Raging Bull]]||69000|| || || ||54 |- |[[:en:Raiders of the Lost Ark]]||208000||[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]||12000|| ||73 |- |[[:en:Raise the Red Lantern]]||33900|| || || ||26 |- |[[:en:Ran (film)]]||45000|| || || ||47 |- |[[:en:Rashomon]]||45200||[[Ռասյոմոն]]||3300||այո||62 |- |[[:en:Rear Window]]||36500||[[Պատուհան դեպի բակ (ֆիլմ)]]||10900|| ||59 |- |[[:en:Red Desert (film)]]||14500|| || || ||31 |- |[[:en:Red River (1948 film)]]||23200|| || || ||31 |- |[[:en:Reservoir Dogs]]||55800||[[Կատաղի շներ]]||7200|| ||67 |- |[[:en:The Revolution Will Not Be Televised (film)]]||74200|| || || ||10 |- |[[:en:Rio Bravo (film)]]||25500|| || || ||32 |- |[[:en:Rocco and His Brothers]]||19700|| || || ||37 |- |[[:en:Rome, Open City]]||27200|| || || ||41 |- |[[:en:Rosemary's Baby (film)]]||39200||[[Ռոզմարիի երեխան (ֆիլմ)]]||18700|| ||45 |- |[[:en:Roundhay Garden Scene]]||7400|| || || ||45 |- |[[:en:Russian Ark]]||15300|| || || ||28 |- |[[:en:Salò, or the 120 Days of Sodom]]||63800||[[Սալո, կամ Սոդոմի 120 օրը]]||8100|| ||39 |- |[[:en:Salvatore Giuliano (film)]]||7500|| || || ||16 |- |[[:en:Sans Soleil]]||10600||[[Առանց արևի (ֆիլմ, 1983)]]||6100|| ||17 |- |[[:en:Sansho the Bailiff]]||13600|| || || ||28 |- |[[:en:Sátántangó]]||22900|| || || ||19 |- |[[:en:Saturn Awards]]||15200||[[Սատուրն (մրցանակ)]]||10800|| ||53 |- |[[:en:Saved from the Titanic]]||18300|| || || ||17 |- |[[:en:Saving Private Ryan]]||95400||[[Փրկել շարքային Ռայանին]]||26700|| ||79 |- |[[:en:Scenes from a Marriage]]||37200||[[Տեսարաններ ամուսնական կյանքից]]||5400|| ||30 |- |[[:en:Schindler's List]]||104400||[[Շինդլերի ցուցակը]]||8900|| ||87 |- |[[:en:Screenwriter]]||8200||[[Սցենարիստ]]||1600||այո||80 |- |[[:en:Seven Samurai]]||61500||[[Յոթ սամուրայներ]]||6300|| ||64 |- |[[:en:Sherlock Jr.]]||20300|| || || ||27 |- |[[:en:The Shining (film)]]||176500||[[Փայլատակում (ֆիլմ)]]||11900|| ||70 |- |[[:en:Shoah (film)]]||38800|| || || ||21 |- |[[:en:The Shop Around the Corner]]||15300|| || || ||27 |- |[[:en:Short film]]||11800||[[Կարճամետրաժ ֆիլմ]]||2100|| ||63 |- |[[:en:Sicko]]||58600|| || || ||30 |- |[[:en:Silent film]]||71500||[[Համր կինո]]||19300|| ||68 |- |[[:en:Silent Light]]||15100|| || || ||18 |- |[[:en:Simon of the Desert]]||11300|| || || ||19 |- |[[:en:Singin' in the Rain]]||57200|| || || ||47 |- |[[:en:Snow White and the Seven Dwarfs (1937 film)]]||98300||[[Սպիտակաձյունիկը և յոթ թզուկները]]||9400|| ||118 |- |[[:en:Solaris (1972 film)]]||38700|| || || ||53 |- |[[:en:Some Like It Hot]]||52300||[[Ջազում միայն աղջիկներ են]]||6000|| ||70 |- |[[:en:Songs from the Second Floor]]||6900|| || || ||18 |- |[[:en:The Sorrow and the Pity]]||19000|| || || ||12 |- |[[:en:South by Southwest]]||115700|| || || ||28 |- |[[:en:Special effects of The Empire Strikes Back]]||79800|| || || ||1 |- |[[:en:Spider-Man 3]]||142800||[[Սարդ-Մարդ 3]]||7300|| ||63 |- |[[:en:Spirited Away]]||109000||[[Ուրվականներից քշվածները]]||33000|| ||98 |- |[[:en:Stagecoach (1939 film)]]||29100||[[Դիլիժանս (ֆիլմ)]]||6000|| ||45 |- |[[:en:Stalker (1979 film)]]||51900||[[Ստալկեր (ֆիլմ)]]||69200|| ||55 |- |[[:en:Star Wars (film)]]||267600||[[Աստղային պատերազմներ։ Էպիզոդ IV։ Նոր հույս]]||13900|| ||91 |- |[[:en:Strike (1925 film)]]||10300|| || || ||32 |- |[[:en:Stromboli (film)]]||14700|| || || ||25 |- |[[:en:Subarnarekha (film)]]||8400|| || || ||8 |- |[[:en:Sullivan's Travels]]||22700|| || || ||29 |- |[[:en:Sundance Film Festival]]||26000|| || || ||56 |- |[[:en:Sunrise: A Song of Two Humans]]||18200||[[Արևածագ (ֆիլմ)]]||6900|| ||38 |- |[[:en:Sunset Boulevard (film)]]||68100|| || || ||54 |- |[[:en:Sweet Smell of Success]]||33500|| || || ||29 |- |[[:en:Syndromes and a Century]]||18100|| || || ||6 |- |[[:en:Tabu: A Story of the South Seas]]||13600||[[Տաբու (ֆիլմ, 1931)]]||4900|| ||22 |- |[[:en:Tale of Tales (1979 film)]]||11000||[[Հեքիաթների հեքիաթ (մուլտֆիլմ)]]||5100||այո||16 |- |[[:en:Talk to Her]]||18100||[[Խոսիր նրա հետ]]||50000|| ||42 |- |[[:en:Taste of Cherry]]||14300||[[Բալի համը]]||5500|| ||33 |- |[[:en:Taxi Driver]]||77000||[[Տաքսու վարորդ]]||2100|| ||70 |- |[[:en:Tender Mercies]]||79300|| || || ||26 |- |[[:en:The Texas Chain Saw Massacre]]||99400|| || || ||38 |- |[[:en:The 400 Blows]]||21400|| || || ||45 |- |[[:en:The Apartment]]||29800|| || || ||54 |- |[[:en:The Band Wagon]]||20700|| || || ||24 |- |[[:en:The Best Years of Our Lives]]||33700||[[Մեր կյանքի լավագույն տարիները]]||8700|| ||46 |- |[[:en:The Big Sleep (1946 film)]]||24500|| || || ||39 |- |[[:en:The Birds (film)]]||46900|| || || ||53 |- |[[:en:The Birth of a Nation]]||120500|| || || ||53 |- |[[:en:The Blue Angel]]||24200|| || || ||36 |- |[[:en:The Bridge on the River Kwai]]||64200||[[Կամուրջ Քվայ գետի վրայով]]||9700|| ||65 |- |[[:en:The Cat and the Canary (1927 film)]]||30800|| || || ||23 |- |[[:en:The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe]]||57900||[[Նարնիայի ժամանակագրություններ։ Առյուծը, կախարդը և զգեստապահարանը]]||7400|| ||57 |- |[[:en:The Circus (1928 film)]]||20700||[[Կրկես (ֆիլմ, 1928)]]||9900||այո||42 |- |[[:en:The Color of Pomegranates]]||20000||[[Նռան գույնը]]||7000|| ||28 |- |[[:en:The Conformist (1970 film)]]||27100|| || || ||32 |- |[[:en:The Criminal Life of Archibaldo de la Cruz]]||8500|| || || ||18 |- |[[:en:The Crowd (1928 film)]]||13500|| || || ||28 |- |[[:en:The Discreet Charm of the Bourgeoisie]]||21400||[[Բուրժուազիայի համեստ հմայքը]]||1400||այո||45 |- |[[:en:The Double Life of Veronique]]||25700|| || || ||35 |- |[[:en:The Earrings of Madame de…]]||14800|| || || ||21 |- |[[:en:The Empire Strikes Back]]||210800||[[Աստղային պատերազմներ։ Էպիզոդ V։ Կայսրությունը հասցնում է պատասխան հարված]]||9700|| ||82 |- |[[:en:The Enigma of Kaspar Hauser]]||20100||[[Ամեն ոք իր համար, իսկ Աստված՝ բոլորին դեմ]]||5900|| ||30 |- |[[:en:The Executioner (1963 film)]]||5000|| || || ||15 |- |[[:en:The Exterminating Angel]]||14900||[[Կործանիչ հրեշտակ (ֆիլմ)]]||6100|| ||27 |- |[[:en:The Flowers of St. Francis]]||17100|| || || ||21 |- |[[:en:The General (1926 film)]]||33300|| || || ||41 |- |[[:en:The Godfather]]||142900||[[Կնքահայրը (ֆիլմ)]]||10900|| ||122 |- |[[:en:The Godfather Part II]]||56800||[[Կնքահայրը 2]]||28300|| ||80 |- |[[:en:The Gospel According to St. Matthew (film)]]||22200|| || || ||31 |- |[[:en:The Graduate]]||62400|| || || ||56 |- |[[:en:The Grapes of Wrath (film)]]||29200||[[Ցասման ողկույզները (ֆիլմ)]]||5600|| ||42 |- |[[:en:The Great Dictator]]||53200||[[Մեծ բռնապետը]]||22000|| ||75 |- |[[:en:The Great Escape (film)]]||69300||[[Մեծ փախուստ (ֆիլմ, 1963)]]||54000|| ||42 |- |[[:en:The Green Ray (film)]]||7300|| || || ||22 |- |[[:en:The Hart of London]]||4000|| || || ||2 |- |[[:en:The Holy Mountain (1973 film)]]||14900||[[Սրբազան լեռը]]||2900|| ||24 |- |[[:en:The Hour of the Furnaces]]||8600|| || || ||14 |- |[[:en:The House Is Black]]||4000|| || || ||11 |- |[[:en:The Idiots]]||17800|| || || ||22 |- |[[:en:The Innocents (1961 film)]]||45500|| || || ||21 |- |[[:en:The Killing of a Chinese Bookie]]||13700|| || || ||14 |- |[[:en:The King of Comedy (film)]]||41900||[[Կատակերգության արքան (ֆիլմ)]]||8900|| ||40 |- |[[:en:The Lady Eve]]||22500|| || || ||29 |- |[[:en:The Land Before Time (film)]]||35900|| || || ||42 |- |[[:en:The Last Laugh (1924 film)]]||18900|| || || ||27 |- |[[:en:The Last Picture Show]]||29200|| || || ||40 |- |[[:en:The Leopard (1963 film)]]||25400|| || || ||47 |- |[[:en:The Life and Death of Colonel Blimp]]||26200|| || || ||18 |- |[[:en:The Life of Oharu]]||7700|| || || ||22 |- |[[:en:The Lion King]]||168300||[[Առյուծ արքան]]||2500|| ||125 |- |[[:en:The Little Mermaid (1989 film)]]||111100||[[Ջրահարսը (մուլտֆիլմ, 1989)]]||36100|| ||108 |- |[[:en:The Lodger: A Story of the London Fog]]||20300|| || || ||31 |- |[[:en:The Magnificent Ambersons (film)]]||41300|| || || ||30 |- |[[:en:The Maltese Falcon (1941 film)]]||34000|| || || ||49 |- |[[:en:The Mountain Eagle]]||17600|| || || ||21 |- |[[:en:The Night of the Hunter (film)]]||41900||[[Որսորդի գիշերը]]||8300|| ||34 |- |[[:en:The Passenger (1975 film)]]||18100|| || || ||27 |- |[[:en:The Passion of Joan of Arc]]||46500|| || || ||36 |- |[[:en:The Passion of the Christ]]||89800||[[Քրիստոսի չարչարանքները]]||51200|| ||58 |- |[[:en:The Philadelphia Story (film)]]||28700|| || || ||39 |- |[[:en:The Pianist (2002 film)]]||27500||[[Դաշնակահարը]]||51900|| ||69 |- |[[:en:The Piano]]||44100||[[Դաշնամուր (ֆիլմ)]]||4500|| ||47 |- |[[:en:The Puppetmaster (film)]]||11900|| || || ||12 |- |[[:en:The Quiet Man]]||32800|| || || ||42 |- |[[:en:The Red Shoes (1948 film)]]||52600|| || || ||32 |- |[[:en:The River (1951 film)]]||11300|| || || ||19 |- |[[:en:The Rules of the Game]]||73800|| || || ||34 |- |[[:en:The Sacrifice (1986 film)]]||24400||[[Զոհաբերություն (ֆիլմ)]]||2600|| ||38 |- |[[:en:The Seventh Seal]]||42300||[[Յոթերորդ կնիքը]]||22400|| ||59 |- |[[:en:The Silence (1963 film)]]||24700|| || || ||30 |- |[[:en:The Sound of Music (film)]]||111900|| || || ||66 |- |[[:en:The Spirit of the Beehive]]||20600|| || || ||25 |- |[[:en:The Story of the Last Chrysanthemums]]||10400|| || || ||11 |- |[[:en:The Thin Blue Line (1988 film)]]||34900|| || || ||15 |- |[[:en:The Thin Red Line (1998 film)]]||62200|| || || ||49 |- |[[:en:The Third Man]]||46900|| || || ||55 |- |[[:en:The Time to Live and the Time to Die]]||6000|| || || ||11 |- |[[:en:The Travelling Players]]||10000|| || || ||21 |- |[[:en:The Wages of Fear]]||18000|| || || ||36 |- |[[:en:The World of Apu]]||19700|| || || ||26 |- |[[:en:This Is Spinal Tap]]||56200|| || || ||25 |- |[[:en:Three Colours: Blue]]||14500|| || || ||37 |- |[[:en:Three Colours: Red]]||22700|| || || ||36 |- |[[:en:Throne of Blood]]||36700|| || || ||40 |- |[[:en:Through the Olive Trees]]||5700|| || || ||18 |- |[[:en:Tie Xi Qu: West of the Tracks]]||4900|| || || ||5 |- |[[:en:To Be or Not to Be (1942 film)]]||21200|| || || ||29 |- |[[:en:To Kill a Mockingbird (film)]]||41500||[[Սպանել ծաղրասարյակին (ֆիլմ)]]||7400|| ||50 |- |[[:en:Tokyo Story]]||30300|| || || ||41 |- |[[:en:Toronto International Film Festival]]||44000||[[Տորոնտոյի կինոփառատոն]]||5800|| ||53 |- |[[:en:Touch of Evil]]||49800||[[Չարի կնիք]]||4900|| ||34 |- |[[:en:A Touch of Zen]]||27000|| || || ||15 |- |[[:en:Touki Bouki]]||9200|| || || ||13 |- |[[:en:Toy Story]]||111900||[[Խաղալիքների պատմություն]]||10900|| ||106 |- |[[:en:Toy Story 2]]||81900||[[Խաղալիքների պատմություն 2]]||14600|| ||84 |- |[[:en:Transformers (film)]]||82300||[[Տրանսֆորմերները (ֆիլմ)]]||68900|| ||66 |- |[[:en:The Treasure of the Sierra Madre (film)]]||32100|| || || ||39 |- |[[:en:The Tree of Wooden Clogs]]||6700|| || || ||33 |- |[[:en:Tribeca Festival]]||32400|| || || ||37 |- |[[:en:Triumph of the Will]]||53500||[[Կամքի հաղթանակը (ֆիլմ)]]||20100|| ||43 |- |[[:en:Tropical Malady]]||13300|| || || ||16 |- |[[:en:Trouble in Paradise (1932 film)]]||10700|| || || ||24 |- |[[:en:Two or Three Things I Know About Her]]||11900|| || || ||15 |- |[[:en:Ugetsu]]||44700|| || || ||30 |- |[[:en:Umberto D.]]||9600|| || || ||29 |- |[[:en:The Umbrellas of Cherbourg]]||25600||[[Շերբուրյան հովանոցներ]]||12000|| ||36 |- |[[:en:Un Chien Andalou]]||29700||[[Անդալուզյան շուն]]||12800|| ||49 |- |[[:en:Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives]]||26900|| || || ||28 |- |[[:en:Underground (1995 film)]]||29200||[[Ընդհատակ (ֆիլմ)]]||58600|| ||39 |- |[[:en:Unforgiven]]||51300||[[Չներվածը (ֆիլմ, 1992)]]||10700|| ||59 |- |[[:en:V for Vendetta (film)]]||69600||[[V նշանակում է Վենդետա (ֆիլմ)]]||12700|| ||88 |- |[[:en:Vampyr]]||36500|| || || ||22 |- |[[:en:Venice Film Festival]]||31000||[[Վենետիկի կինոփառատոն]]||2200||այո||73 |- |[[:en:Vertigo (film)]]||79000|| || || ||61 |- |[[:en:Videodrome]]||34200|| || || ||31 |- |[[:en:Viridiana]]||10500||[[Վիրիդիանա]]||10400|| ||35 |- |[[:en:Walkabout (film)]]||19900|| || || ||20 |- |[[:en:Waltz with Bashir]]||34900||[[Վալս Բաշիրի հետ (ֆիլմ)]]||5300|| ||36 |- |[[:en:Watchmen (film)]]||98700||[[Հսկիչները (ֆիլմ)]]||19800|| ||50 |- |[[:en:Wavelength (1967 film)]]||13500|| || || ||6 |- |[[:en:Weekend (1967 film)]]||6500|| || || ||24 |- |[[:en:Werckmeister Harmonies]]||11100|| || || ||14 |- |[[:en:West Side Story (1961 film)]]||54400|| || || ||51 |- |[[:en:Where Is the Friend's House?]]||6400||[[Որտե՞ղ է ընկերոջ տունը]]||5300|| ||26 |- |[[:en:Who Framed Roger Rabbit]]||98900||[[Ով է դավել Ռոջեր ճագարին]]||4800|| ||55 |- |[[:en:The Wild Bunch]]||45500||[[Վայրի ավազակախումբը]]||8400|| ||46 |- |[[:en:Wild Strawberries (film)]]||26300||[[Մորու բացատը]]||5400||այո||54 |- |[[:en:Wings of Desire]]||73000|| || || ||43 |- |[[:en:Winter Light]]||23600||[[Ձմեռային լույս (ֆիլմ)]]||8200|| ||27 |- |[[:en:The Wizard of Oz (1939 film)]]||121100|| || || ||60 |- |[[:en:Wolfwalkers]]||62400|| || || ||22 |- |[[:en:Woman in the Dunes]]||15100|| || || ||26 |- |[[:en:Written on the Wind]]||23600|| || || ||31 |- |[[:en:X-Men Origins: Wolverine]]||110800||[[Իքս մարդիկ. Սկիզբ. Կուղխ]]||16300|| ||53 |- |[[:en:Y tu mamá también]]||29600||[[Եվ քո մորը նույնպես]]||3300||այո||34 |- |[[:en:Yellow Earth]]||25500|| || || ||14 |- |[[:en:Yi Yi]]||14400|| || || ||21 |- |[[:en:Yojimbo]]||32100|| || || ||48 |- |[[:en:Young Artist Award]]||26500|| || || ||33 |- |[[:en:Zero for Conduct]]||8800|| || || ||20 |} pzs5g54vhn672udyujyhnujoafyadq1 2 1005450 8476085 8475587 2022-07-27T19:12:08Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:Top-importance Greek articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!Ռուսերեն հոդված!!Հայերեն հոդված!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Abacus]]||[[:ru:Абак]]||[[Աբակ (տախտակ)]]|| ||111 |- |[[:en:Achaemenid Empire]]||[[:ru:Держава Ахеменидов]]||[[Աքեմենյան պետություն]]|| ||96 |- |[[:en:Acropolis of Athens]]||[[:ru:Афинский Акрополь]]||[[Աթենքի Ակրոպոլիս]]|| ||80 |- |[[:en:Aegean civilization]]||[[:ru:Эгейская цивилизация]]||[[Եգեյան մշակույթ]]|| ||48 |- |[[:en:Aesop's Fables]]|| || || ||53 |- |[[:en:Alexander the Great]]||[[:ru:Александр Македонский]]||[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]|| ||232 |- |[[:en:Ancient Greece]]||[[:ru:Древняя Греция]]||[[Հին Հունաստան]]|| ||158 |- |[[:en:Ancient Greek architecture]]||[[:ru:Архитектура Древней Греции]]||[[Հին Հունաստանի ճարտարապետություն]]|| ||43 |- |[[:en:Ancient Greek folklore]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ancient Greek religion]]||[[:ru:Древнегреческая религия]]|| || ||43 |- |[[:en:Ancient Olympic Games]]||[[:ru:Античные Олимпийские игры]]||[[Անտիկ օլիմպիական խաղեր]]|| ||64 |- |[[:en:Aristotle]]||[[:ru:Аристотель]]||[[Արիստոտել]]|| ||282 |- |[[:en:Athens]]||[[:ru:Афины]]||[[Աթենք]]|| ||261 |- |[[:en:Byzantine Empire]]||[[:ru:Византия]]||[[Բյուզանդական կայսրություն]]|| ||163 |- |[[:en:Byzantine Greece]]|| || || ||11 |- |[[:en:Church of Greece]]||[[:ru:Элладская православная церковь]]|| || ||51 |- |[[:en:Classical Athens]]||[[:ru:Древние Афины]]||[[Հին Աթենք]]|| ||48 |- |[[:en:Classics]]||[[:ru:Антиковедение]]||[[Դասական]]|| ||52 |- |[[:en:Colonies in antiquity]]|| || || ||14 |- |[[:en:Constantine the Great]]||[[:ru:Константин I Великий]]||[[Կոստանդիանոս Ա Մեծ]]|| ||138 |- |[[:en:Constantinople]]||[[:ru:Константинополь]]||[[Կոստանդնուպոլիս]]|| ||115 |- |[[:en:Constitution of Greece]]||[[:ru:Конституция Греции]]||[[Հունաստանի Սահմանադրություն]]|| ||23 |- |[[:en:Corpus Aristotelicum]]|| || || ||14 |- |[[:en:Crete]]||[[:ru:Крит]]||[[Կրետե]]|| ||145 |- |[[:en:Culture of Greece]]||[[:ru:Культура Греции]]||[[Հունաստանի մշակույթ]]|| ||27 |- |[[:en:Cycladic culture]]||[[:ru:Кикладская цивилизация]]||[[Կիկլադյան քաղաքակրթություն]]|| ||41 |- |[[:en:Cyprus]]||[[:ru:Республика Кипр]]||[[Կիպրոս]]|| ||300 |- |[[:en:Cyprus problem]]||[[:ru:Кипрский конфликт]]||[[Կիպրոսի հիմնախնդիր]]|| ||27 |- |[[:en:Delphi]]||[[:ru:Дельфы]]||[[Դելֆի]]|| ||81 |- |[[:en:Demosthenes]]||[[:ru:Демосфен]]||[[Դեմոսթենես]]|| ||105 |- |[[:en:Demosthenes's Funeral Oration]]|| || || ||4 |- |[[:en:Demotic Greek]]||[[:ru:Димотика]]|| || ||23 |- |[[:en:Deucalion]]||[[:ru:Девкалион (сын Прометея)]]||[[Դևկալիոն]]|| ||37 |- |[[:en:Dorian invasion]]||[[:ru:Дорийское вторжение]]|| || ||25 |- |[[:en:Economy of Greece]]||[[:ru:Экономика Греции]]||[[Հունաստանի տնտեսություն]]|| ||39 |- |[[:en:Ecumenical Patriarchate of Constantinople]]||[[:ru:Константинопольская православная церковь]]||[[Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն]]|| ||66 |- |[[:en:Education in Greece]]||[[:ru:Образование в Греции]]||[[Կրթությունը Հունաստանում]]|| ||15 |- |[[:en:Enosis]]||[[:ru:Энозис]]||[[Էնոզիս]]||այո||28 |- |[[:en:European debt crisis]]||[[:ru:Европейский долговой кризис]]||[[Եվրոպական պարտքային ճգնաժամ]]|| ||51 |- |[[:en:Eusebius]]||[[:ru:Евсевий Кесарийский]]||[[Եվսեբիոս Կեսարացի]]|| ||73 |- |[[:en:Fall of Constantinople]]||[[:ru:Падение Константинополя (1453)]]||[[Կոստանդնուպոլսի անկում]]|| ||72 |- |[[:en:Fifth-century Athens]]|| ||[[Պերիկլեսի դարաշրջան]]|| ||21 |- |[[:en:Funeral oration (ancient Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Geography of Greece]]||[[:ru:География Греции]]||[[Հունաստանի աշխարհագրություն]]|| ||43 |- |[[:en:Greco-Persian Wars]]||[[:ru:Греко-персидские войны]]||[[Հույն-պարսկական պատերազմներ]]|| ||70 |- |[[:en:Greco-Roman world]]|| || || ||20 |- |[[:en:Greece]]||[[:ru:Греция]]||[[Հունաստան]]|| ||347 |- |[[:en:Greece in the Roman era]]||[[:ru:Римская Греция]]|| || ||30 |- |[[:en:Greek diaspora]]||[[:ru:Греческая диаспора]]||[[Հունական սփյուռք]]|| ||15 |- |[[:en:Greek government-debt crisis timeline]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greek language]]||[[:ru:Греческий язык]]||[[Հունարեն]]|| ||245 |- |[[:en:Greek literature]]||[[:ru:Греческая литература]]||[[Հունական գրականություն]]|| ||45 |- |[[:en:Greek mathematics]]||[[:ru:Математика в Древней Греции]]||[[Մաթեմատիկան Հին Հունաստանում]]|| ||29 |- |[[:en:Greek Merchant Marine]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek mythology]]||[[:ru:Древнегреческая мифология]]||[[Հունական դիցաբանություն]]|| ||126 |- |[[:en:Greek Revival architecture]]||[[:ru:Неогреческий стиль]]|| || ||17 |- |[[:en:Greek shipping]]||[[:ru:Греческое судоходство]]||[[Հունական նավագնացություն]]|| ||8 |- |[[:en:Greek tragedy]]||[[:ru:Древнегреческая трагедия]]|| || ||28 |- |[[:en:Greek War of Independence]]||[[:ru:Греческая революция]]||[[Հունաստանի անկախության պատերազմ]]|| ||66 |- |[[:en:Greeks]]||[[:ru:Греки]]||[[Հույներ]]|| ||100 |- |[[:en:Hellenic Army]]||[[:ru:Сухопутные войска Греции]]|| || ||20 |- |[[:en:Hellenic Organization for Standardization]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hellenistic Greece]]||[[:ru:Эллинистическая Греция]]|| || ||17 |- |[[:en:Hellenistic period]]||[[:ru:Эллинизм]]||[[Հելլենականություն]]|| ||83 |- |[[:en:History of Anatolia]]||[[:ru:История Анатолии]]|| || ||17 |- |[[:en:History of Athens]]||[[:ru:История Афин]]|| || ||17 |- |[[:en:History of Greece]]||[[:ru:История Греции]]||[[Հունաստանի պատմություն]]||այո||66 |- |[[:en:History of modern Greece]]||[[:ru:История современной Греции]]|| || ||16 |- |[[:en:History of the Hellenic Republic]]|| || || ||3 |- |[[:en:Homer]]||[[:ru:Гомер]]||[[Հոմերոս]]|| ||247 |- |[[:en:Homeric Hymns]]||[[:ru:Гомеровские гимны]]|| || ||38 |- |[[:en:Hymn to Liberty]]||[[:ru:Гимн свободе]]||[[Հունաստանի Հանրապետության օրհներգ]]|| ||68 |- |[[:en:Iliad]]||[[:ru:Илиада]]||[[Իլիական]]|| ||152 |- |[[:en:Ionians]]||[[:ru:Ионийцы]]|| || ||37 |- |[[:en:Ionic order]]||[[:ru:Ионический ордер]]||[[Հոնիական օրդեր]]|| ||55 |- |[[:en:John of Damascus]]||[[:ru:Иоанн Дамаскин]]||[[Հովհաննես Դամասկոսցի]]|| ||79 |- |[[:en:Julian (emperor)]]||[[:ru:Юлиан Отступник]]||[[Հուլիանոս Ուրացող]]|| ||90 |- |[[:en:Kingdom of Greece]]||[[:ru:Королевство Греция]]||[[Հունաստանի թագավորություն]]|| ||55 |- |[[:en:Koine Greek]]||[[:ru:Койне]]|| || ||65 |- |[[:en:List of archives in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of countries' positions in the Macedonia naming dispute]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Greek inventions and discoveries]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Roman emperors]]||[[:ru:Список римских императоров]]||[[Հռոմի կայսրերի ցանկ]]|| ||77 |- |[[:en:Macedonia (ancient kingdom)]]||[[:ru:Древняя Македония]]||[[Հին Մակեդոնիա]]||այո||90 |- |[[:en:Macedonia naming dispute]]||[[:ru:Спор об именовании Македонии]]||[[Մակեդոնիայի անվան վիճարկում]]|| ||40 |- |[[:en:Macedonian Wars]]||[[:ru:Македонские войны]]|| || ||38 |- |[[:en:Pavlos Melas]]||[[:ru:Мелас, Павлос]]|| || ||13 |- |[[:en:Minoan civilization]]||[[:ru:Минойская цивилизация]]|| || ||75 |- |[[:en:Modern Greek]]||[[:ru:Новогреческий язык]]|| || ||61 |- |[[:en:Molon labe]]||[[:ru:Приди и возьми]]||[[Molon labe]]|| ||21 |- |[[:en:Mount Olympus]]||[[:ru:Олимп]]||[[Օլիմպոս]]|| ||98 |- |[[:en:Mycenaean Greece]]||[[:ru:Микенская цивилизация]]||[[Միկենյան քաղաքակրթություն]]|| ||69 |- |[[:en:Names of the Greeks]]||[[:ru:Этнонимы греков]]|| || ||13 |- |[[:en:Odysseus]]||[[:ru:Одиссей]]||[[Ոդիսևս]]|| ||88 |- |[[:en:Odyssey]]||[[:ru:Одиссея]]||[[Ոդիսական]]|| ||131 |- |[[:en:Ottoman Greece]]||[[:ru:Османская Греция]]||[[Օսմանյան Հունաստան]]|| ||28 |- |[[:en:Panhellenic Games]]||[[:ru:Панэллинские игры]]|| || ||28 |- |[[:en:Andreas Papandreou]]||[[:ru:Папандреу, Андреас]]||[[Անդրեաս Պապանդրեու]]|| ||51 |- |[[:en:Parthenon]]||[[:ru:Парфенон]]||[[Պարթենոն]]|| ||123 |- |[[:en:Penelope]]||[[:ru:Пенелопа]]||[[Պենելոպե]]|| ||55 |- |[[:en:Pericles]]||[[:ru:Перикл]]||[[Պերիկլես]]||այո||109 |- |[[:en:Pericles' Funeral Oration]]||[[:ru:Надгробная речь Перикла]]|| || ||16 |- |[[:en:Philhellenism]]||[[:ru:Филэллины]]||[[Ֆիլհելեններ]]|| ||25 |- |[[:en:Plato]]||[[:ru:Платон]]||[[Պլատոն]]|| ||273 |- |[[:en:Politics of Greece]]||[[:ru:Государственный строй Греции]]|| || ||29 |- |[[:en:President of Greece]]||[[:ru:Президент Греции]]||[[Հունաստանի նախագահ]]|| ||32 |- |[[:en:Prespa agreement]]|| || || ||28 |- |[[:en:Prime Minister of Greece]]||[[:ru:Премьер-министр Греции]]||[[Հունաստանի վարչապետ]]|| ||25 |- |[[:en:Red-figure pottery]]||[[:ru:Краснофигурная вазопись]]|| || ||27 |- |[[:en:Roman Empire]]||[[:ru:Римская империя]]||[[Հռոմեական կայսրություն]]|| ||183 |- |[[:en:Roman Republic]]||[[:ru:Римская республика]]||[[Հռոմեական հանրապետություն]]|| ||107 |- |[[:en:Sasanian Empire]]||[[:ru:Государство Сасанидов]]||[[Սասանյան Պարսկաստան]]|| ||100 |- |[[:en:Second Hellenic Republic]]||[[:ru:Вторая Греческая республика]]|| || ||29 |- |[[:en:Sparta]]||[[:ru:Спарта]]||[[Սպարտա]]|| ||97 |- |[[:en:Sport in Greece]]|| || || ||10 |- |[[:en:State church of the Roman Empire]]|| || || ||11 |- |[[:en:Thessaloniki]]||[[:ru:Салоники]]||[[Սալոնիկ]]|| ||137 |- |[[:en:Third Hellenic Republic]]||[[:ru:Третья Греческая республика]]|| || ||8 |- |[[:en:Timeline of ancient Greek mathematicians]]||[[:ru:Шаблон:Хронологическая таблица греческих математиков]]|| || ||4 |- |[[:en:Tourism in Greece]]||[[:ru:Туризм в Греции]]||[[Զբոսաշրջությունը Հունաստանում]]|| ||23 |- |[[:en:Trial of Socrates]]||[[:ru:Суд над Сократом]]|| || ||13 |- |[[:en:Twelve Olympians]]||[[:ru:Олимпийские боги]]||[[Օլիմպոսի աստվածներ]]|| ||82 |- |[[:en:Wars of Alexander the Great]]||[[:ru:Сражения Александра Македонского]]||[[Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներ]]|| ||24 |- |[[:en:Women in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:World War I]]||[[:ru:Первая мировая война]]||[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]|| ||236 |} == [[:en:Category:High-importance Greek articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!Ռուսերեն հոդված!!Հայերեն հոդված!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:3 September 1843 Revolution]]||[[:ru:Восстание 3 сентября]]||[[Հունական ազգային-ազատագրական հեղափոխություն (1821-1829)]]|| ||15 |- |[[:en:4th of August Regime]]||[[:ru:Режим 4 августа]]|| || ||15 |- |[[:en:23 October 1862 Revolution]]|| || || ||5 |- |[[:en:1896 Summer Olympics]]||[[:ru:Летние Олимпийские игры 1896]]||[[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1896]]|| ||96 |- |[[:en:1906 Intercalated Games]]||[[:ru:Внеочередные летние Олимпийские игры 1906]]|| || ||56 |- |[[:en:1923 Greek legislative election]]|| || || ||4 |- |[[:en:1981 enlargement of the European Communities]]|| || || ||3 |- |[[:en:2004 Summer Olympics]]||[[:ru:Летние Олимпийские игры 2004]]||[[Ամառային օլիմպիական խաղեր 2004]]|| ||92 |- |[[:en:2008 Greek riots]]||[[:ru:Массовые беспорядки в Греции (2008)]]||[[Զանգվածային անկարգություններ Հունաստանում (2008)]]|| ||34 |- |[[:en:2011 Greek economy referendum attempt]]|| || || ||7 |- |[[:en:2015 European migrant crisis]]||[[:ru:Европейский миграционный кризис]]||[[Եվրոպայի միգրացիոն ճգնաժամ]]|| ||72 |- |[[:en:2015 Greek bailout referendum]]||[[:ru:Референдум в Греции по финансовой политике]]|| || ||27 |- |[[:en:2018 Attica wildfires]]||[[:ru:Лесные пожары в Аттике (2018)]]||[[Հրդեհներ Հունաստանում (2018)]]|| ||27 |- |[[:en:Academy]]||[[:ru:Академия]]||[[Ակադեմիա]]|| ||79 |- |[[:en:Achaeans (Homer)]]|| || || ||7 |- |[[:en:The Acharnians]]||[[:ru:Ахарняне]]|| || ||27 |- |[[:en:Achilles]]||[[:ru:Ахилл]]||[[Աքիլլես]]|| ||102 |- |[[:en:Acropolis]]||[[:ru:Акрополь]]||[[Ակրոպոլիս]]|| ||71 |- |[[:en:Acropolis Museum]]||[[:ru:Музей Акрополя]]||[[Հին Ակրոպոլիս թանգարան]]|| ||33 |- |[[:en:Ada Adler]]|| || || ||15 |- |[[:en:Administrative divisions of Greece]]||[[:ru:Административное деление Греции]]||[[Հունաստանի վարչական բաժանում]]||այո||32 |- |[[:en:Administrative regions of Greece]]||[[:ru:Периферии Греции]]|| || ||51 |- |[[:en:Adriatic Sea]]||[[:ru:Адриатическое море]]||[[Ադրիատիկ ծով]]|| ||138 |- |[[:en:Aegean Sea]]||[[:ru:Эгейское море]]||[[Եգեյան ծով]]|| ||135 |- |[[:en:Aeschylus]]||[[:ru:Эсхил]]||[[Էսքիլես]]|| ||144 |- |[[:en:Aesop]]||[[:ru:Эзоп]]||[[Եզոպոս]]|| ||148 |- |[[:en:Aethiopis]]||[[:ru:Эфиопида]]|| || ||19 |- |[[:en:Aetolia-Acarnania]]||[[:ru:Этолия и Акарнания]]||[[Էտոլիա և Ակարնանիա]]|| ||47 |- |[[:en:Aetolian campaign]]||[[:ru:Этолийский поход]]|| || ||7 |- |[[:en:Against Androtion]]|| || || ||2 |- |[[:en:Against Leptines]]|| || || ||1 |- |[[:en:Against Meidias]]|| || || ||4 |- |[[:en:Against Timocrates]]|| || || ||2 |- |[[:en:Agia Lavra]]||[[:ru:Святая лавра]]||[[Սուրբ Լավրայի վանք]]|| ||15 |- |[[:en:Agriculture in Greece]]||[[:ru:Сельское хозяйство Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:George Akropolites]]||[[:ru:Георгий Акрополит]]|| || ||36 |- |[[:en:Alekos Alavanos]]||[[:ru:Алаванос, Алекос]]|| || ||11 |- |[[:en:Alcaeus of Mytilene]]||[[:ru:Алкей]]||[[Ալքայոս]]|| ||62 |- |[[:en:Alcibiades]]||[[:ru:Алкивиад]]||[[Ալքիբիադես]]|| ||67 |- |[[:en:Alcman]]||[[:ru:Алкман]]||[[Ալկման]]|| ||44 |- |[[:en:Alexander I of Macedon]]||[[:ru:Александр I (царь Македонии)]]||[[Ալեքսանդր I Մակեդոնացի]]|| ||36 |- |[[:en:Alpha]]||[[:ru:Альфа (буква)]]||[[Ալֆա (տառ)]]||այո||100 |- |[[:en:Amphitryon]]||[[:ru:Амфитрион]]|| || ||39 |- |[[:en:Amykles]]|| || || ||8 |- |[[:en:Anacreon]]||[[:ru:Анакреонт]]||[[Անակրեոն]]|| ||74 |- |[[:en:Ancient Agora of Athens]]||[[:ru:Афинская агора]]||[[Աթենքի ագորա]]|| ||30 |- |[[:en:Ancient Corinth]]|| || || ||33 |- |[[:en:Ancient Greece and wine]]||[[:ru:Вина Древней Греции]]|| || ||10 |- |[[:en:Ancient Greek]]||[[:ru:Древнегреческий язык]]||[[Հին հունարեն]]|| ||127 |- |[[:en:Ancient Greek art]]||[[:ru:Искусство Древней Греции]]|| || ||46 |- |[[:en:Ancient Greek comedy]]||[[:ru:Древнегреческая комедия]]||[[Ատտիկյան կատակերգություն]]|| ||27 |- |[[:en:Ancient Greek cuisine]]||[[:ru:Древнегреческая кухня]]|| || ||21 |- |[[:en:Ancient Greek grammar]]|| || || ||11 |- |[[:en:Ancient Greek literature]]||[[:ru:Древнегреческая литература]]|| || ||46 |- |[[:en:Ancient Greek medicine]]||[[:ru:Медицина Древней Греции]]|| || ||20 |- |[[:en:Ancient Greek temple]]|| || || ||32 |- |[[:en:Ancient Greek units of measurement]]|| || || ||11 |- |[[:en:Ancient history of Cyprus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ancient Macedonian calendar]]|| || || ||15 |- |[[:en:Ancient Thebes (Boeotia)]]||[[:ru:Фивы (Беотия)]]||[[Թեբե (Հունաստան)]]|| ||69 |- |[[:en:Peter Andre]]||[[:ru:Андре, Питер]]||[[Անդրե Պիտեր]]|| ||20 |- |[[:en:Andrew the Apostle]]||[[:ru:Андрей Первозванный]]||[[Անդրեաս առաքյալ]]|| ||95 |- |[[:en:Isaac II Angelos]]||[[:ru:Исаак II Ангел]]|| || ||46 |- |[[:en:Anti-austerity movement in Greece]]||[[:ru:Общенациональная забастовка и акции протеста в Греции (2010—2012)]]|| || ||16 |- |[[:en:Anti-paganism policies of the early Byzantine Empire]]|| || || ||1 |- |[[:en:Antigonid dynasty]]||[[:ru:Антигониды]]|| || ||45 |- |[[:en:Antigonos (son of Callas)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Antioch]]||[[:ru:Антиохия]]||[[Անտիոք]]|| ||72 |- |[[:en:Mark Antony]]||[[:ru:Марк Антоний]]||[[Մարկոս Անտոնիոս]]|| ||90 |- |[[:en:Aorist]]||[[:ru:Аорист]]|| || ||38 |- |[[:en:Apelles]]||[[:ru:Апеллес]]||[[Ապելլես]]|| ||51 |- |[[:en:Apollo]]||[[:ru:Аполлон]]||[[Ապոլլոն]]|| ||113 |- |[[:en:Apollodorus (runner)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Apology (Plato)]]||[[:ru:Апология Сократа (Платон)]]||[[Սոկրատեսի պաշտպանականը (Պլատոն)]]|| ||57 |- |[[:en:Apostasia of 1965]]||[[:ru:Апостасия (1965)]]|| || ||6 |- |[[:en:Apoxyomenos]]||[[:ru:Апоксиомен]]|| || ||21 |- |[[:en:Arab–Byzantine wars]]||[[:ru:Арабо-византийские войны]]||[[Բյուզանդա-արաբական պատերազմներ]]|| ||42 |- |[[:en:Archaic Greece]]||[[:ru:Архаическая Греция]]||[[Արխաիկ Հունաստան]]|| ||50 |- |[[:en:Archbishopric of Ohrid]]||[[:ru:Охридская архиепископия (историческая)]]|| || ||19 |- |[[:en:Archimedes]]||[[:ru:Архимед]]||[[Արքիմեդես]]|| ||220 |- |[[:en:Archon of Pella]]||[[:ru:Архон (сатрап)]]|| || ||15 |- |[[:en:Ares]]||[[:ru:Арес]]||[[Արես]]|| ||99 |- |[[:en:Argos, Peloponnese]]||[[:ru:Аргос]]||[[Արգոս (քաղաք)]]|| ||72 |- |[[:en:Ariadne]]||[[:ru:Ариадна]]||[[Արիադնե]]|| ||58 |- |[[:en:Aristophanes]]||[[:ru:Аристофан]]||[[Արիստոփանես]]|| ||136 |- |[[:en:Aristotelianism]]||[[:ru:Аристотелизм]]||[[Արիստոտելականություն]]|| ||43 |- |[[:en:Aristotle University of Thessaloniki]]||[[:ru:Университет Аристотеля в Салониках]]||[[Սալոնիկի Արիստոտելի համալսարան]]|| ||34 |- |[[:en:Aromanian language]]||[[:ru:Арумынский язык]]|| || ||82 |- |[[:en:Greek art]]|| || || ||16 |- |[[:en:Artemis]]||[[:ru:Артемида]]||[[Արտեմիս]]|| ||102 |- |[[:en:Asclepeion]]||[[:ru:Асклепион]]||[[Ասկլեպիոն]]|| ||18 |- |[[:en:Asclepius]]||[[:ru:Асклепий]]||[[Ասկլեպիոս]]||այո||78 |- |[[:en:Astylos of Croton]]|| || || ||11 |- |[[:en:Athena]]||[[:ru:Афина]]||[[Աթենաս]]|| ||112 |- |[[:en:Athenian sacred ships]]||[[:ru:Теорида (корабль)]]|| || ||8 |- |[[:en:Athens Charter (preservation)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Athens Olympic Sports Complex]]||[[:ru:Афинский олимпийский спортивный комплекс]]|| || ||17 |- |[[:en:Athens Polytechnic uprising]]||[[:ru:Восстание в Афинском Политехническом университете]]|| || ||18 |- |[[:en:Augeas]]||[[:ru:Авгий]]||[[Ավգիաս]]|| ||41 |- |[[:en:Authorship of the Bible]]||[[:ru:Авторство Библии]]|| || ||12 |- |[[:en:Avar–Byzantine wars]]||[[:ru:Аваро-византийские войны]]|| || ||9 |- |[[:en:Axis occupation of Greece]]||[[:ru:Оккупация Греции странами «оси»]]|| || ||25 |- |[[:en:The Bacchae]]||[[:ru:Вакханки (пьеса)]]||[[Բաքոսուհիներ (Եվրիպիդես)]]|| ||36 |- |[[:en:Dora Bakoyannis]]||[[:ru:Бакоянни, Дора]]||[[Դորա Բակոյաննի]]|| ||30 |- |[[:en:Balkan Wars]]||[[:ru:Балканские войны]]||[[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)]]|| ||76 |- |[[:en:Balkans]]||[[:ru:Балканский полуостров]]||[[Բալկանյան թերակղզի]]|| ||170 |- |[[:en:Bank of Greece]]||[[:ru:Банк Греции]]||[[Հունաստանի բանկ]]|| ||23 |- |[[:en:Bartholomew I of Constantinople]]||[[:ru:Варфоломей I (патриарх Константинопольский)]]|| || ||61 |- |[[:en:Basil I]]||[[:ru:Василий I Македонянин]]||[[Բարսեղ Ա Մակեդոնացի]]|| ||54 |- |[[:en:Basil II]]||[[:ru:Василий II Болгаробойца]]||[[Բարսեղ Բ Բուլղարասպան]]|| ||66 |- |[[:en:Basileus]]||[[:ru:Басилевс]]||[[Բասիլևս]]|| ||40 |- |[[:en:Basketball in Greece]]||[[:ru:Баскетбол в Греции]]|| || ||5 |- |[[:en:Bassae Frieze]]|| || || ||5 |- |[[:en:Battle of Achelous (917)]]||[[:ru:Битва при Ахелое]]|| || ||20 |- |[[:en:Battle of Actium]]||[[:ru:Сражение при Акциуме]]||[[Ակցիումի ճակատամարտ]]|| ||66 |- |[[:en:Battle of Alamana]]||[[:ru:Битва при Аламане]]|| || ||13 |- |[[:en:Battle of Arachova]]||[[:ru:Битва при Арахове]]|| || ||10 |- |[[:en:Battle of Chaeronea (338 BC)]]||[[:ru:Битва при Херонее (338 до н. э.)]]||[[Քերոնեայի ճակատամարտ]]|| ||46 |- |[[:en:Battle of Dervenakia]]||[[:ru:Битва при Дервенакии]]|| || ||8 |- |[[:en:Battle of Dragashani]]||[[:ru:Сражение при Драгашани]]|| || ||12 |- |[[:en:Battle of Dyrrhachium (1081)]]||[[:ru:Битва при Диррахии (1081)]]|| || ||28 |- |[[:en:Battle of Gaugamela]]||[[:ru:Битва при Гавгамелах]]||[[Գավգամելայի ճակատամարտ]]|| ||59 |- |[[:en:Battle of Gravia Inn]]||[[:ru:Битва при Гравье]]|| || ||12 |- |[[:en:Battle of Kamatero]]||[[:ru:Битва при Каматеро]]|| || ||6 |- |[[:en:Battle of Karpenisi]]||[[:ru:Битва при Карпениси]]|| || ||9 |- |[[:en:Battle of Kleidion]]||[[:ru:Битва на Клейдионе]]|| || ||30 |- |[[:en:Battle of Lalas]]|| || || ||4 |- |[[:en:Battle of Manzikert]]||[[:ru:Битва при Манцикерте]]||[[Մանազկերտի ճակատամարտ]]|| ||58 |- |[[:en:Battle of Marathon]]||[[:ru:Битва при Марафоне]]||[[Մարաթոնի ճակատամարտ]]|| ||73 |- |[[:en:Battle of Navarino]]||[[:ru:Наваринское сражение]]|| || ||41 |- |[[:en:Battle of Petra]]||[[:ru:Битва при Петре]]|| || ||6 |- |[[:en:Battle of Phaleron]]||[[:ru:Битва при Фалероне]]|| || ||8 |- |[[:en:Battle of Plataea]]||[[:ru:Битва при Платеях]]|| || ||48 |- |[[:en:Battle of Pliska]]||[[:ru:Битва в Вырбишском ущелье]]|| || ||26 |- |[[:en:Battle of Sculeni]]||[[:ru:Битва под Скулянами]]|| || ||5 |- |[[:en:Battle of the Granicus]]||[[:ru:Битва при Гранике]]||[[Գրանիկոսի ճակատամարտ]]|| ||44 |- |[[:en:Battle of the Hydaspes]]||[[:ru:Битва на Гидаспе]]||[[Հյուդասպի ճակատամարտ]]||այո||48 |- |[[:en:Battle of the Yarmuk]]||[[:ru:Битва при Ярмуке]]||[[Յարմուք գետի ճակատամարտ]]||այո||53 |- |[[:en:Battle of Thermopylae]]||[[:ru:Фермопильское сражение]]||[[Թերմոպիլեի ճակատամարտ]]|| ||77 |- |[[:en:Battle of Thermopylae in popular culture]]|| || || ||1 |- |[[:en:Belgrade]]||[[:ru:Белград]]||[[Բելգրադ]]|| ||213 |- |[[:en:Bellerophon]]||[[:ru:Беллерофонт]]|| || ||51 |- |[[:en:Benaki Museum]]||[[:ru:Музей Бенаки]]||[[Բենակի թանգարան]]|| ||24 |- |[[:en:Berezan Island]]||[[:ru:Березань (остров)]]||[[Բերեզան (կղզի)]]||այո||23 |- |[[:en:Berlin Foundry Cup]]|| || || ||3 |- |[[:en:Bethlehem]]||[[:ru:Вифлеем]]||[[Բեթղեհեմ]]|| ||147 |- |[[:en:Bibliotheca (Pseudo-Apollodorus)]]||[[:ru:Библиотека (Псевдо-Аполлодор)]]|| || ||31 |- |[[:en:Bilistiche]]|| || || ||14 |- |[[:en:The Birds (play)]]||[[:ru:Птицы (комедия)]]|| || ||30 |- |[[:en:Black-figure pottery]]||[[:ru:Чернофигурная вазопись]]|| || ||28 |- |[[:en:Books of the Bible]]||[[:ru:Библейский канон]]||[[Կանոնական գրքեր]]|| ||46 |- |[[:en:Boustrophedon]]||[[:ru:Бустрофедон]]||[[Բուստրոֆեդոն]]||այո||42 |- |[[:en:Bucephalus]]||[[:ru:Буцефал]]||[[Բուկեփալոս]]|| ||56 |- |[[:en:Bulgaria–Greece relations]]||[[:ru:Болгаро-греческие отношения]]|| || ||8 |- |[[:en:Byzantine Anatolia]]|| || || ||1 |- |[[:en:Byzantine architecture]]||[[:ru:Архитектура Византии]]||[[Բյուզանդիայի ճարտարապետություն]]|| ||51 |- |[[:en:Byzantine art]]||[[:ru:Искусство Византии]]|| || ||52 |- |[[:en:Byzantine conquest of Bulgaria]]|| || || ||11 |- |[[:en:Byzantine cuisine]]||[[:ru:Византийская кухня]]|| || ||14 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Constantinian and Valentinianic dynasties]]|| || || ||7 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Isaurian dynasty]]|| || || ||5 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Justinian dynasty]]|| ||[[Բյուզանդիան Հուստինիանոսների օրոք]]||այո||12 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Macedonian dynasty]]|| || || ||8 |- |[[:en:Byzantine Greeks]]||[[:ru:Греки в Византии]]|| || ||22 |- |[[:en:Byzantine literature]]||[[:ru:Византийская литература]]|| || ||33 |- |[[:en:Byzantine Revival architecture]]||[[:ru:Неовизантийский стиль]]|| || ||27 |- |[[:en:Byzantine Rite]]||[[:ru:Византийский обряд]]|| || ||36 |- |[[:en:Byzantine studies]]||[[:ru:Византинистика]]|| || ||26 |- |[[:en:Byzantine–Arab wars (780–1180)]]|| ||[[Բյուզանդա-արաբական պատերազմներ (780–1180)]]|| ||10 |- |[[:en:Byzantine–Bulgarian war of 894–896]]||[[:ru:Болгаро-византийская война (894—896)]]|| || ||9 |- |[[:en:Byzantine–Bulgarian wars]]||[[:ru:Болгаро-византийские войны]]|| || ||31 |- |[[:en:Byzantine–Ottoman wars]]||[[:ru:Византийско-османские войны]]|| || ||30 |- |[[:en:Byzantine–Sasanian War of 602–628]]||[[:ru:Ирано-византийская война (602—628)]]||[[Բյուզանդա-պարսկական պատերազմ (602-628)]]|| ||29 |- |[[:en:Byzantium]]||[[:ru:Византий]]||[[Բյուզանդիոն]]|| ||73 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Heraclian dynasty]]|| || || ||7 |- |[[:en:Cappadocian Greeks]]||[[:ru:Каппадокийские греки]]|| || ||13 |- |[[:en:Caria]]||[[:ru:Кария]]||[[Կարիա]]|| ||50 |- |[[:en:Carian language]]||[[:ru:Карийский язык]]|| || ||31 |- |[[:en:Carneian festival]]||[[:ru:Карнеи]]|| || ||22 |- |[[:en:Castor and Pollux]]||[[:ru:Диоскуры]]||[[Դիոսկուրոսներ]]|| ||65 |- |[[:en:Cornelius Castoriadis]]||[[:ru:Касториадис, Корнелиус]]|| || ||37 |- |[[:en:Catholic Church in Greece]]||[[:ru:Католицизм в Греции]]|| || ||13 |- |[[:en:Cerberus]]||[[:ru:Цербер]]||[[Կերբերոս]]||այո||78 |- |[[:en:Ceryneian Hind]]||[[:ru:Керинейская лань]]||[[Կերինյան եղջերու]]|| ||38 |- |[[:en:Laonikos Chalkokondyles]]||[[:ru:Лаоник Халкокондил]]|| || ||25 |- |[[:en:Chares of Athens]]||[[:ru:Харес (военачальник)]]|| || ||14 |- |[[:en:Charioteer of Delphi]]||[[:ru:Дельфийский возничий]]|| || ||24 |- |[[:en:Chi (letter)]]||[[:ru:Хи]]||[[Խի (տառ)]]||այո||86 |- |[[:en:Child refugees of the Greek Civil War]]||[[:ru:Беженцы гражданской войны в Греции]]|| || ||8 |- |[[:en:Children of Heracles]]||[[:ru:Гераклиды (Еврипид)]]|| || ||20 |- |[[:en:China–Greece relations]]||[[:ru:Греко-китайские отношения]]||[[Հույն-չինական հարաբերություններ]]|| ||9 |- |[[:en:Chionis of Sparta]]|| || || ||8 |- |[[:en:Michael Choniates]]||[[:ru:Михаил Хониат]]|| || ||25 |- |[[:en:Christ (title)]]||[[:ru:Христос]]|| || ||48 |- |[[:en:Chrysostomos of Smyrna]]||[[:ru:Хризостом (Калафатис)]]|| || ||12 |- |[[:en:Church of the Holy Apostles]]||[[:ru:Церковь Апостолов]]|| || ||26 |- |[[:en:Church of the Nativity]]||[[:ru:Базилика Рождества Христова]]||[[Սուրբծննդյան տաճար]]|| ||57 |- |[[:en:Cimon]]||[[:ru:Кимон]]||[[Կիմոն]]|| ||42 |- |[[:en:Cinema of Greece]]||[[:ru:Кинематограф Греции]]||[[Հունական կինեմատոգրաֆ]]|| ||19 |- |[[:en:Classical Anatolia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Classical antiquity]]||[[:ru:Античность]]||[[Անտիկ աշխարհ]]|| ||81 |- |[[:en:Classical Greece]]||[[:ru:Классическая Греция]]||[[Դասական Հունաստան]]|| ||48 |- |[[:en:Classical sculpture]]|| || || ||4 |- |[[:en:Cleisthenes]]||[[:ru:Клисфен]]||[[Կլիսթենես]]|| ||50 |- |[[:en:Cleopatra of Macedon]]||[[:ru:Клеопатра (сестра Александра Македонского)]]|| || ||31 |- |[[:en:The Clouds]]||[[:ru:Облака (комедия)]]|| || ||29 |- |[[:en:The Cock and the Jewel]]|| || || ||9 |- |[[:en:Colchis]]||[[:ru:Колхида]]||[[Կողքիս]]|| ||57 |- |[[:en:Colossus of Rhodes]]||[[:ru:Колосс Родосский]]||[[Հռոդոսի կոթող]]|| ||89 |- |[[:en:George Colvocoresses]]||[[:ru:Калвокорессис, Георгиос]]|| || ||3 |- |[[:en:Constantine I of Greece]]||[[:ru:Константин I (король Греции)]]||[[Կոնստանտինոս I]]|| ||54 |- |[[:en:Constantine III (Western Roman emperor)]]||[[:ru:Константин III (узурпатор)]]|| || ||41 |- |[[:en:Constantine VII]]||[[:ru:Константин VII Багрянородный]]||[[Կոստանդին Ծիրանածին]]|| ||64 |- |[[:en:Constantine IX Monomachos]]||[[:ru:Константин IX Мономах]]||[[Կոստանդին IX Մոնոմախոս]]|| ||51 |- |[[:en:Constantine the Great and Christianity]]||[[:ru:Константин Великий и христианство]]|| || ||9 |- |[[:en:Constantinian dynasty]]||[[:ru:Династия Константина]]|| || ||29 |- |[[:en:Corfu]]||[[:ru:Керкира]]||[[Կերկիրա]]|| ||89 |- |[[:en:Corinth]]||[[:ru:Коринф]]||[[Կորինթոս]]|| ||89 |- |[[:en:Corinth Canal]]||[[:ru:Коринфский канал]]|| || ||60 |- |[[:en:Corinthian bronze]]|| || || ||6 |- |[[:en:Coroebus of Elis]]||[[:ru:Кореб Элидский]]|| || ||21 |- |[[:en:Cosmas Indicopleustes]]||[[:ru:Козьма Индикоплов]]|| || ||34 |- |[[:en:COVID-19 vaccination in Greece]]|| || || ||4 |- |[[:en:Cretan Bull]]||[[:ru:Критский бык]]||[[Կրետական ցուլ]]|| ||36 |- |[[:en:Cretan Greek]]||[[:ru:Критский диалект греческого языка]]|| || ||10 |- |[[:en:Cretan School]]||[[:ru:Итало-критская школа]]|| || ||14 |- |[[:en:Crimean Goths]]||[[:ru:Крымские готы]]|| || ||25 |- |[[:en:Crito]]||[[:ru:Критон (Платон)]]||[[Կրիտոն (Պլատոն)]]|| ||50 |- |[[:en:Cronus]]||[[:ru:Кронос]]||[[Կռոնոս]]|| ||90 |- |[[:en:Crotalum]]||[[:ru:Кроталы]]|| || ||12 |- |[[:en:Greek cuisine]]||[[:ru:Греческая кухня]]||[[Հունական խոհանոց]]|| ||46 |- |[[:en:Cumans]]||[[:ru:Половцы]]|| || ||59 |- |[[:en:Cyclops Cave (Youra)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Cyme (Aeolis)]]||[[:ru:Кима]]|| || ||20 |- |[[:en:Cynisca]]||[[:ru:Киниска]]|| || ||27 |- |[[:en:Cypria]]||[[:ru:Киприи]]|| || ||21 |- |[[:en:Cyprus–Greece relations]]||[[:ru:Греко-кипрские отношения]]|| || ||6 |- |[[:en:Cyril and Methodius]]||[[:ru:Кирилл и Мефодий]]||[[Կյուրեղ և Մեթոդիոս]]|| ||55 |- |[[:en:Cyril of Alexandria]]||[[:ru:Кирилл Александрийский]]||[[Կյուրեղ Ալեքսանդրացի]]|| ||69 |- |[[:en:Daedalus]]||[[:ru:Дедал]]||[[Դեդալոս]]|| ||65 |- |[[:en:Danake]]|| || || ||5 |- |[[:en:Decline of the Byzantine Empire]]|| || || ||7 |- |[[:en:Dekemvriana]]||[[:ru:Декабрьские события в Афинах]]|| || ||19 |- |[[:en:Delian League]]||[[:ru:Первый Афинский морской союз]]||[[Աթենական ծովային միություն]]|| ||56 |- |[[:en:Delphi Archaeological Museum]]|| || || ||14 |- |[[:en:Delta (letter)]]||[[:ru:Дельта (буква)]]||[[Դելտա (տառ)]]||այո||90 |- |[[:en:Demeter]]||[[:ru:Деметра]]||[[Դեմետրա]]||այո||94 |- |[[:en:Ali Demi]]||[[:ru:Деми, Аль]]|| || ||6 |- |[[:en:Democratic Alliance (Greece)]]||[[:ru:Демократический альянс (Греция)]]|| || ||14 |- |[[:en:Demographics of Greece]]||[[:ru:Население Греции]]||[[Հունաստանի ժողովրդագրություն]]|| ||26 |- |[[:en:Desmon of Corinth]]|| || || ||6 |- |[[:en:Despotate of Epirus]]||[[:ru:Эпирское царство]]||[[Էպիրոսի բռնապետություն]]|| ||51 |- |[[:en:Despotate of the Morea]]||[[:ru:Морейский деспотат]]||[[Մորեայի բռնապետություն]]|| ||42 |- |[[:en:Destruction of Psara]]||[[:ru:Резня на острове Псара]]|| || ||14 |- |[[:en:Dimini]]|| || || ||17 |- |[[:en:Diocles of Corinth]]|| || || ||10 |- |[[:en:Diocles of Messenia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Diogenes]]||[[:ru:Диоген]]||[[Դիոգենես Սինոպացի]]|| ||112 |- |[[:en:Diolkos]]||[[:ru:Диолк]]|| || ||23 |- |[[:en:Diomedes]]||[[:ru:Диомед]]|| || ||45 |- |[[:en:Dionysian Mysteries]]|| || || ||14 |- |[[:en:Dionysos, Greece]]||[[:ru:Дионисос (Аттика)]]||[[Դիոնիսոս (Ատտիկա)]]|| ||20 |- |[[:en:Dionysus]]||[[:ru:Дионис]]||[[Դիոնիսոս]]|| ||94 |- |[[:en:Discourse to the Greeks concerning Hades]]|| || || ||2 |- |[[:en:Dodecanese]]||[[:ru:Додеканес]]||[[Դոդեկանես]]|| ||73 |- |[[:en:Dodona]]||[[:ru:Додона]]|| || ||34 |- |[[:en:Doric order]]||[[:ru:Дорический ордер]]||[[Դորիական օրդեր]]|| ||53 |- |[[:en:Dorus (Deucalionid)]]||[[:ru:Дор (сын Эллина)]]|| || ||24 |- |[[:en:Theodore Komnenos Doukas]]||[[:ru:Феодор Комнин Дука]]|| || ||25 |- |[[:en:Dreros]]|| || || ||9 |- |[[:en:Early Muslim conquests]]||[[:ru:Арабские завоевания]]||[[Արաբական արշավանքներ]]|| ||55 |- |[[:en:Eastern Christianity]]||[[:ru:Восточное христианство]]|| || ||53 |- |[[:en:Eastern Mediterranean]]|| ||[[Արևելյան Միջերկրական]]|| ||22 |- |[[:en:Eastern Orthodox Church]]||[[:ru:Православная церковь]]|| || ||133 |- |[[:en:Eastern Orthodoxy]]||[[:ru:Православие]]||[[Ուղղափառություն]]||այո||50 |- |[[:en:Eastern Orthodoxy in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Economic history of Greece and the Greek world]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ecumenical Patriarch of Constantinople]]||[[:ru:Патриарх Константинопольский]]|| || ||43 |- |[[:en:Egyptiotes]]||[[:ru:Египетские греки]]||[[Հույները Եգիպտոսում]]|| ||9 |- |[[:en:ELAS]]||[[:ru:Народно-освободительная армия Греции]]||[[ԷԼԱՍ]]|| ||21 |- |[[:en:Elections in Greece]]||[[:ru:Выборы в Греции]]|| || ||10 |- |[[:en:Electra (Sophocles play)]]||[[:ru:Электра (Софокл)]]|| || ||37 |- |[[:en:Eleftheria i thanatos]]||[[:ru:Элефтерия и танатос]]|| || ||19 |- |[[:en:Ellinikon International Airport]]||[[:ru:Элиникон (аэропорт)]]|| || ||24 |- |[[:en:Odysseas Elytis]]||[[:ru:Элитис, Одисеас]]||[[Օդիսեաս Էլիտիս]]|| ||80 |- |[[:en:Empire of Nicaea]]||[[:ru:Никейская империя]]||[[Նիկիայի կայսրություն]]||այո||59 |- |[[:en:Empúries]]||[[:ru:Эмпорион]]||[[Էմպորիոն]]|| ||27 |- |[[:en:Endorsements in the 2015 Greek bailout referendum]]|| || || ||1 |- |[[:en:Energy in Greece]]||[[:ru:Энергетика Греции]]||[[Էներգետիկան Հունաստանում]]|| ||11 |- |[[:en:Epaminondas]]||[[:ru:Эпаминонд]]||[[Էպամինոնդաս]]|| ||55 |- |[[:en:Ephesus]]||[[:ru:Эфес (город)]]||[[Եփեսոս]]|| ||92 |- |[[:en:Ephorus]]||[[:ru:Эфор Кимский]]|| || ||34 |- |[[:en:Epimachus of Athens]]|| || || ||4 |- |[[:en:Epirus]]||[[:ru:Эпир]]||[[Էպիրուս]]|| ||50 |- |[[:en:Epitaphios (Ritsos)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Epsilon]]||[[:ru:Эпсилон]]||[[Էպսիլոն (տառ)]]||այո||87 |- |[[:en:Ermoupoli]]||[[:ru:Эрмуполис]]||[[Էրմուպոլիս]]|| ||46 |- |[[:en:Erofili]]|| || || ||4 |- |[[:en:Erotic Essay]]|| || || ||1 |- |[[:en:Erotokritos]]||[[:ru:Эротокрит]]||[[Էրոտոկրիտոս]]|| ||18 |- |[[:en:Erymanthian boar]]||[[:ru:Эриманфский вепрь]]||[[Էրիմանթոսյան վարազ]]|| ||37 |- |[[:en:Erythrae]]||[[:ru:Эрифры (Иония)]]|| || ||19 |- |[[:en:Eta]]||[[:ru:Эта]]||[[Էտա (տառ)]]||այո||86 |- |[[:en:Eteocretan language]]||[[:ru:Этеокритский язык]]|| || ||23 |- |[[:en:Ethnikos Piraeus F.C.]]|| || || ||15 |- |[[:en:Euboea]]||[[:ru:Эвбея]]||[[Եվբեա]]|| ||72 |- |[[:en:Euboean alphabet]]|| || || ||12 |- |[[:en:Euclidean geometry]]||[[:ru:Евклидова геометрия]]||[[Էվկլիդեսյան երկրաչափություն]]|| ||80 |- |[[:en:Eudemus (general)]]||[[:ru:Эвдам]]|| || ||15 |- |[[:en:Eupatridae]]||[[:ru:Эвпатриды]]||[[Եվպատրիդներ]]|| ||17 |- |[[:en:Euphronios]]||[[:ru:Евфроний]]|| || ||25 |- |[[:en:Eupolis]]||[[:ru:Евполид]]|| || ||26 |- |[[:en:EuroBasket 1987]]||[[:ru:Чемпионат Европы по баскетболу 1987]]|| || ||29 |- |[[:en:EuroBasket 2005]]||[[:ru:Чемпионат Европы по баскетболу 2005]]|| || ||30 |- |[[:en:Eustathius of Thessalonica]]||[[:ru:Евстафий Солунский]]|| || ||29 |- |[[:en:Euthyphro]]||[[:ru:Евтифрон]]|| || ||42 |- |[[:en:Evagrius Scholasticus]]||[[:ru:Евагрий Схоластик]]||[[Եվագրիոս Սքոլաստիկոս]]|| ||29 |- |[[:en:Evzones]]||[[:ru:Эвзоны]]||[[Էվզոններ]]|| ||21 |- |[[:en:Rigas Feraios]]||[[:ru:Фереос, Ригас]]||[[Ռիգաս Ֆերայոս]]|| ||40 |- |[[:en:Feta]]||[[:ru:Фета]]||[[Ֆետա]]||այո||56 |- |[[:en:Filiki Eteria]]||[[:ru:Филики Этерия]]||[[Ֆիլիկի Էթերիա]]|| ||29 |- |[[:en:First Balkan War]]||[[:ru:Первая Балканская война]]||[[Առաջին Բալկանյան պատերազմ]]|| ||72 |- |[[:en:First Economic Adjustment Programme for Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:First Hellenic Republic]]||[[:ru:Первая Греческая республика]]||[[Հունաստանի առաջին հանրապետություն]]|| ||35 |- |[[:en:First Peloponnesian War]]||[[:ru:Малая Пелопоннесская война]]|| || ||22 |- |[[:en:First Persian invasion of Greece]]||[[:ru:Греко-персидская война (492—490 до н. э.)]]||[[Պարսկական առաջին ներխուժում Հունաստան]]|| ||20 |- |[[:en:First Philippic]]|| || || ||5 |- |[[:en:First plague pandemic]]|| || || ||3 |- |[[:en:First siege of Missolonghi]]||[[:ru:Первая осада Месолонгиона]]|| || ||7 |- |[[:en:Flag of Greece]]||[[:ru:Флаг Греции]]||[[Հունաստանի դրոշ]]||այո||66 |- |[[:en:For the Megalopolitans]]|| || || ||3 |- |[[:en:Foreign relations of Greece]]||[[:ru:Внешняя политика Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Fourth Crusade]]||[[:ru:Четвёртый крестовый поход]]||[[Խաչակրաց չորրորդ արշավանք]]||այո||70 |- |[[:en:Fourth Philippic]]|| || || ||2 |- |[[:en:François Vase]]||[[:ru:Ваза Франсуа]]|| || ||23 |- |[[:en:Frankokratia]]||[[:ru:Франкократия]]|| || ||28 |- |[[:en:Frederick II, Holy Roman Emperor]]||[[:ru:Фридрих II (император Священной Римской империи)]]||[[Ֆրիդրիխ II Հոհենշտաուֆեն]]|| ||85 |- |[[:en:Frederick the Simple]]||[[:ru:Федериго III (король Сицилии)]]|| || ||24 |- |[[:en:The Frogs]]||[[:ru:Лягушки (комедия)]]|| || ||36 |- |[[:en:Juan de Fuca]]||[[:ru:Фука, Хуан де]]||[[Խուան դե Ֆուկա]]|| ||20 |- |[[:en:Fustanella]]||[[:ru:Фустанелла]]||[[Ֆուստանելա]]|| ||24 |- |[[:en:Galen]]||[[:ru:Гален]]||[[Գալեն Կլավդիոս]]|| ||117 |- |[[:en:Nikos Galis]]||[[:ru:Галис, Никос]]|| || ||26 |- |[[:en:Gamma]]||[[:ru:Гамма (буква)]]||[[Գամմա (տառ)]]||այո||91 |- |[[:en:Genos]]|| || || ||11 |- |[[:en:George I of Greece]]||[[:ru:Георг I (король Греции)]]||[[Գեորգիոս I (Հունաստանի թագավոր)]]|| ||62 |- |[[:en:George II of Greece]]||[[:ru:Георг II (король Греции)]]||[[Գեորգիոս II (Հունաստանի թագավոր)]]|| ||54 |- |[[:en:German invasion of Greece]]||[[:ru:Греческая операция]]|| || ||37 |- |[[:en:Panagiotis Giannakis]]||[[:ru:Яннакис, Панайотис]]|| || ||22 |- |[[:en:Golden bull]]||[[:ru:Золотая булла]]|| || ||35 |- |[[:en:Thomas Gordon (British Army officer)]]||[[:ru:Гордон, Томас (филэллин)]]|| || ||6 |- |[[:en:Gorgon]]||[[:ru:Горгоны]]||[[Գորգոններ]]|| ||62 |- |[[:en:Gortyn]]||[[:ru:Гортина (дим)]]|| || ||20 |- |[[:en:Gortyn code]]||[[:ru:Гортинские законы]]|| || ||23 |- |[[:en:Gothic War (535–554)]]||[[:ru:Византийско-готские войны]]||[[Գոթական պատերազմ (535-554)]]|| ||39 |- |[[:en:Goulandris Museum of Cycladic Art]]||[[:ru:Музей кикладского искусства]]||[[Կիկլադյան արվեստի թանգարան]]|| ||18 |- |[[:en:Government of Macedonia (ancient kingdom)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Graecus]]|| || || ||10 |- |[[:en:Greco-Italian War]]||[[:ru:Итало-греческая война]]||[[Հույն-իտալական պատերազմ]]|| ||43 |- |[[:en:El Greco]]||[[:ru:Эль Греко]]||[[Էլ Գրեկո]]|| ||106 |- |[[:en:Greece at the Olympics]]||[[:ru:Греция на Олимпийских играх]]||[[Հունաստանն օլիմպիական խաղերում]]|| ||33 |- |[[:en:Greece in the 5th century BC]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greece in the Balkan Wars]]|| || || ||5 |- |[[:en:Greece men's national basketball team]]||[[:ru:Мужская сборная Греции по баскетболу]]||[[Հունաստանի բասկետբոլի ազգային հավաքական]]|| ||36 |- |[[:en:Greece national football team]]||[[:ru:Сборная Греции по футболу]]||[[Հունաստանի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]|| ||74 |- |[[:en:Greece–Ottoman Empire relations]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greece–Serbia relations]]||[[:ru:Греко-сербские отношения]]||[[Հույն-սերբական հարաբերություններ]]|| ||11 |- |[[:en:Greece–Turkey relations]]||[[:ru:Греко-турецкие отношения]]|| || ||16 |- |[[:en:Greek – United States relations]]||[[:ru:Американо-греческие отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Greek Anthology]]|| || || ||19 |- |[[:en:Greek Civil War]]||[[:ru:Гражданская война в Греции]]|| || ||48 |- |[[:en:Greek colonisation]]||[[:ru:Греческая колонизация]]||[[Հունական գաղութացում]]|| ||30 |- |[[:en:Greek Constitution of 1844]]|| || || ||8 |- |[[:en:Greek Constitution of 1864]]|| || || ||5 |- |[[:en:Greek Constitution of 1911]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek constitutional amendment of 2001]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek cruiser Georgios Averof]]||[[:ru:Георгиос Авероф (крейсер)]]|| || ||18 |- |[[:en:Greek Cypriots]]||[[:ru:Греки-киприоты]]||[[Հույն կիպրացիներ]]|| ||30 |- |[[:en:Greek Dark Ages]]||[[:ru:Тёмные века (Древняя Греция)]]||[[Հոմերոսյան դարաշրջան]]|| ||51 |- |[[:en:Greek drachma]]||[[:ru:Греческая драхма]]||[[Հունական դրախմա]]|| ||58 |- |[[:en:Greek dress]]||[[:ru:Греческий национальный костюм]]|| || ||4 |- |[[:en:Greek euro coins]]||[[:ru:Монеты евро Греции]]|| || ||29 |- |[[:en:Greek fire]]||[[:ru:Греческий огонь]]||[[Հունական կրակ]]||այո||57 |- |[[:en:Greek genocide]]||[[:ru:Геноцид греков]]||[[Հույների ցեղասպանություն]]|| ||26 |- |[[:en:Greek government-debt crisis]]||[[:ru:Долговой кризис в Греции]]|| || ||41 |- |[[:en:Greek government-debt crisis countermeasures]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greek Heroic Age]]|| || || ||7 |- |[[:en:Greek junta]]||[[:ru:Чёрные полковники]]|| || ||42 |- |[[:en:Greek junta trials]]|| || || ||6 |- |[[:en:Greek military junta of 1967–74]]||[[:ru:Чёрные полковники]]|| || ||42 |- |[[:en:Greek minuscule]]|| || || ||7 |- |[[:en:Greek numerals]]||[[:ru:Греческая система счисления]]||[[Հունական թվային համակարգ]]|| ||49 |- |[[:en:Greek orthography]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greek salad]]||[[:ru:Греческий салат]]||[[Հունական աղցան]]||այո||46 |- |[[:en:Greek scholars in the Renaissance]]||[[:ru:Греческие учёные Возрождения]]|| || ||12 |- |[[:en:Greek Senate]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greek terracotta figurines]]|| || || ||7 |- |[[:en:Greek to me]]|| || || ||10 |- |[[:en:Greek underworld]]||[[:ru:Загробный мир в древнегреческой мифологии]]|| || ||31 |- |[[:en:Greek wine]]||[[:ru:Виноделие в Греции]]|| || ||18 |- |[[:en:Greek withdrawal from the eurozone]]||[[:ru:Выход Греции из еврозоны]]||[[Հունաստանի հավանական հեռացումը Եվրագոտուց]]|| ||34 |- |[[:en:Greektown]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gregory V of Constantinople]]||[[:ru:Григорий V (патриарх Константинопольский)]]|| || ||23 |- |[[:en:Gregory of Nazianzus]]||[[:ru:Григорий Богослов]]||[[Գրիգոր Նազիանզացի]]|| ||83 |- |[[:en:Gregory Palamas]]||[[:ru:Григорий Палама]]|| || ||46 |- |[[:en:Grenade]]||[[:ru:Граната]]||[[Նռնակ]]|| ||78 |- |[[:en:Tzanetos Grigorakis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Griko language]]||[[:ru:Итало-румейский язык]]|| || ||24 |- |[[:en:Georgios Grivas]]||[[:ru:Гривас, Георгиос]]|| || ||18 |- |[[:en:Hades]]||[[:ru:Аид]]||[[Հադես]]|| ||98 |- |[[:en:Hagia Sophia]]||[[:ru:Собор Святой Софии (Константинополь)]]||[[Սուրբ Սոֆիայի տաճար (Ստամբուլ)]]|| ||128 |- |[[:en:Halicarnassus]]||[[:ru:Галикарнас]]||[[Հալիկառնաս]]|| ||46 |- |[[:en:Halloumi]]||[[:ru:Халлуми]]|| || ||37 |- |[[:en:George Hamartolos]]||[[:ru:Георгий Амартол]]|| || ||27 |- |[[:en:Health in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hecate]]||[[:ru:Геката]]||[[Հեկատա (աստվածուհի)]]|| ||58 |- |[[:en:Helepolis]]||[[:ru:Элеполис]]|| || ||17 |- |[[:en:Helladic chronology]]||[[:ru:Элладская цивилизация]]|| || ||34 |- |[[:en:Hellen]]||[[:ru:Эллин]]|| || ||35 |- |[[:en:Hellenic Air Force]]||[[:ru:Военно-воздушные силы Греции]]||[[Հունաստանի ռազմաօդային ուժեր]]|| ||26 |- |[[:en:Hellenic Armed Forces]]||[[:ru:Вооружённые силы Греции]]||[[Հունաստանի զինված ուժեր]]|| ||24 |- |[[:en:Hellenic Football Federation]]||[[:ru:Греческая федерация футбола]]|| || ||35 |- |[[:en:Hellenic languages]]||[[:ru:Греческая группа языков]]|| || ||37 |- |[[:en:Hellenic Navy]]||[[:ru:Военно-морские силы Греции]]|| || ||23 |- |[[:en:Hellenikon Air Base]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellenistic art]]|| ||[[Հելլենիստական մշակույթ]]|| ||25 |- |[[:en:Hellenistic civilization]]||[[:ru:Эллинизм]]||[[Հելլենականություն]]|| ||83 |- |[[:en:Hellenistic philosophy]]||[[:ru:Эллинистическая философия]]||[[Հելլենիստական փիլիսոփայություն]]|| ||37 |- |[[:en:Hellenistic religion]]|| || || ||12 |- |[[:en:Hephaestus]]||[[:ru:Гефест]]||[[Հեփեստոս]]|| ||88 |- |[[:en:Hera]]||[[:ru:Гера]]||[[Հերա]]|| ||99 |- |[[:en:Heracleia (festival)]]||[[:ru:Гераклеи (праздник)]]|| || ||5 |- |[[:en:Heracles]]||[[:ru:Геракл]]||[[Հերակլես]]|| ||93 |- |[[:en:Heraion of Samos]]||[[:ru:Герейон (Самос)]]|| || ||34 |- |[[:en:Heraklion]]||[[:ru:Ираклион]]||[[Հերակլիոն]]|| ||92 |- |[[:en:Hercules of the Forum Boarium]]||[[:ru:Геркулес с Бычьего форума]]|| || ||9 |- |[[:en:Hermonax]]||[[:ru:Гермонакс]]|| || ||10 |- |[[:en:Hero of Byzantium]]|| || || ||9 |- |[[:en:Herodotus]]||[[:ru:Геродот]]||[[Հերոդոտոս]]|| ||180 |- |[[:en:Hesiod]]||[[:ru:Гесиод]]||[[Հեսիոդոս]]|| ||117 |- |[[:en:Hesperides]]||[[:ru:Геспериды]]||[[Հեսպերիդներ]]|| ||51 |- |[[:en:Hestia]]||[[:ru:Гестия]]||[[Հեստիա]]|| ||88 |- |[[:en:Hexamilion wall]]||[[:ru:Гексамилион]]|| || ||18 |- |[[:en:Hipparchus]]||[[:ru:Гиппарх]]||[[Հիպարքոս]]|| ||78 |- |[[:en:Hippias Major]]||[[:ru:Гиппий больший (Платон)]]|| || ||26 |- |[[:en:Hippocrates]]||[[:ru:Гиппократ]]||[[Հիպոկրատ]]|| ||162 |- |[[:en:Hippocratic Oath]]||[[:ru:Клятва Гиппократа]]||[[Հիպոկրատի երդում]]|| ||82 |- |[[:en:Hippolyta]]||[[:ru:Ипполита]]|| || ||44 |- |[[:en:Hippos]]||[[:ru:Гиппос]]||[[Հիպպոս]]|| ||21 |- |[[:en:Histories (Herodotus)]]||[[:ru:История (Геродот)]]|| || ||48 |- |[[:en:History of Alexandria]]||[[:ru:История Александрии]]|| || ||6 |- |[[:en:History of Crete]]||[[:ru:История Крита]]||[[Կրետե (հնագույն պետություն)]]|| ||14 |- |[[:en:History of Cyprus]]||[[:ru:История Кипра]]||[[Կիպրոսի պատմություն]]|| ||40 |- |[[:en:History of Macedonia (ancient kingdom)]]|| || || ||3 |- |[[:en:History of Sparta]]||[[:ru:История Спарты]]|| || ||13 |- |[[:en:History of the Byzantine Empire]]||[[:ru:История Византии]]|| || ||14 |- |[[:en:History of the Cyclades]]|| || || ||4 |- |[[:en:History of the Eastern Orthodox Church]]|| || || ||4 |- |[[:en:History of the Greek alphabet]]||[[:ru:История греческого алфавита]]|| || ||8 |- |[[:en:History of the Hellenic Navy]]|| || || ||2 |- |[[:en:History of the Jews in Greece]]||[[:ru:Иудаизм в Греции]]|| || ||12 |- |[[:en:History of the Peloponnesian War]]||[[:ru:История (Фукидид)]]|| || ||39 |- |[[:en:History of Thessaloniki]]|| || || ||6 |- |[[:en:History of wound care]]|| || || ||2 |- |[[:en:George Hourmouziadis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hubris]]||[[:ru:Гибрис]]||[[Հուբրիս]]|| ||49 |- |[[:en:Human rights in Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hyllus]]||[[:ru:Гилл (сын Геракла)]]|| || ||33 |- |[[:en:Ice hockey in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Icon]]||[[:ru:Икона]]||[[Սրբապատկեր]]|| ||84 |- |[[:en:Ieronymos II of Athens]]||[[:ru:Иероним II (архиепископ Афинский)]]|| || ||24 |- |[[:en:Imbros]]||[[:ru:Гёкчеада]]|| || ||52 |- |[[:en:Imia]]||[[:ru:Иммия]]|| || ||21 |- |[[:en:Indian campaign of Alexander the Great]]||[[:ru:Индийский поход Александра Македонского]]|| || ||11 |- |[[:en:Internet in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ioannina]]||[[:ru:Янина (город)]]||[[Յանինա]]|| ||72 |- |[[:en:Ion (dialogue)]]||[[:ru:Ион (Платон)]]|| || ||27 |- |[[:en:Ionian Enlightenment]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ionian Revolt]]||[[:ru:Ионийское восстание]]||[[Հոնիական ապստամբություն]]|| ||43 |- |[[:en:Iota]]||[[:ru:Йота]]||[[Յոտա (տառ)]]||այո||86 |- |[[:en:Iron Age Greek migrations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Death of Tassos Isaac]]|| || || ||9 |- |[[:en:Isis]]||[[:ru:Исида]]||[[Իսիդա]]|| ||89 |- |[[:en:Issus (Cilicia)]]||[[:ru:Исс]]||[[Իսոս]]|| ||21 |- |[[:en:January 2015 Greek legislative election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Греции (январь 2015)]]|| || ||28 |- |[[:en:Jason]]||[[:ru:Ясон]]||[[Յասոն]]|| ||70 |- |[[:en:Jesus]]||[[:ru:Иисус Христос]]||[[Հիսուս]]|| ||307 |- |[[:en:John II Komnenos]]||[[:ru:Иоанн II Комнин]]||[[Հովհաննես II Կոմնենոս]]|| ||54 |- |[[:en:John Chrysostom]]||[[:ru:Иоанн Златоуст]]||[[Հովհաննես Ոսկեբերան]]|| ||98 |- |[[:en:John I Tzimiskes]]||[[:ru:Иоанн I Цимисхий]]||[[Հովհաննես Չմշկիկ]]|| ||55 |- |[[:en:John of Brienne]]||[[:ru:Иоанн де Бриенн]]||[[Ժան I (Երուսաղեմի արքա)]]|| ||39 |- |[[:en:Judiciary of Greece]]|| ||[[Հունաստանի դատաիրավական համակարգ]]|| ||5 |- |[[:en:June 2012 Greek legislative election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Греции (июнь 2012)]]|| || ||25 |- |[[:en:Justinian I]]||[[:ru:Юстиниан I]]||[[Հուստինիանոս Ա]]|| ||108 |- |[[:en:Kalamatianos]]|| || || ||11 |- |[[:en:Kalavryta massacre]]||[[:ru:Резня в Калаврите]]|| || ||10 |- |[[:en:Kaloyan of Bulgaria]]||[[:ru:Калоян (царь Болгарии)]]|| || ||40 |- |[[:en:Konstantinos Kanaris]]||[[:ru:Канарис, Константин]]||[[Կոնստանտինոս Կանարիս]]|| ||30 |- |[[:en:Kanathos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Manuel Kantakouzenos]]||[[:ru:Мануил Кантакузин]]|| || ||21 |- |[[:en:Matthew Kantakouzenos]]||[[:ru:Матфей Кантакузин]]|| || ||30 |- |[[:en:Ioannis Kapodistrias]]||[[:ru:Каподистрия, Иоанн]]||[[Իոանիս Կապոդիստրիաս]]|| ||50 |- |[[:en:Kappa]]||[[:ru:Каппа (буква)]]||[[Կապպա (տառ)]]||այո||87 |- |[[:en:Karamanlides]]||[[:ru:Караманлиды]]|| || ||21 |- |[[:en:Konstantinos Karamanlis]]||[[:ru:Караманлис, Константинос]]||[[Կոնստանտինոս Կարամանլիս]]|| ||52 |- |[[:en:Kostas Karamanlis]]||[[:ru:Караманлис, Костас]]||[[Կոստաս Կարամանլիս]]|| ||48 |- |[[:en:Kostas Karamanlis (politician, born 1974)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kasta Tomb]]||[[:ru:Гробница в Амфиполе]]|| || ||19 |- |[[:en:Kastellorizo]]||[[:ru:Кастелоризон]]|| || ||48 |- |[[:en:Nikos Kazantzakis]]||[[:ru:Казандзакис, Никос]]||[[Նիկոս Կազանձակիս]]|| ||79 |- |[[:en:Kazaziye]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kerameikon]]||[[:ru:Керамик]]|| || ||26 |- |[[:en:Khosrow I]]||[[:ru:Хосров I Ануширван]]||[[Խոսրով Ա Սասանյան]]|| ||57 |- |[[:en:Khosrow II]]||[[:ru:Хосров II Парвиз]]||[[Խոսրով Բ Փարվեզ]]|| ||56 |- |[[:en:Kirra, Phocis]]||[[:ru:Кира (Фокида)]]|| || ||13 |- |[[:en:Kleitomachos (athlete)]]|| || || ||6 |- |[[:en:The Knights]]||[[:ru:Всадники (комедия)]]|| || ||26 |- |[[:en:Knossos]]||[[:ru:Кносс]]||[[Կնոսոս]]|| ||68 |- |[[:en:George Kodinos]]||[[:ru:Георгий Кодин]]|| || ||16 |- |[[:en:Sokratis Kokkalis]]|| || || ||8 |- |[[:en:Theodoros Kolokotronis]]||[[:ru:Колокотронис, Теодорос]]||[[Թեոդորոս Կոլոկոտրոնիս]]|| ||35 |- |[[:en:Alexios I Komnenos]]||[[:ru:Алексей I Комнин]]||[[Ալեքսիոս Ա Կոմնենոս]]|| ||66 |- |[[:en:Andronikos I Komnenos]]||[[:ru:Андроник I Комнин]]||[[Անդրոնիկոս Ա Կոմնենոս]]|| ||53 |- |[[:en:Manuel I Komnenos]]||[[:ru:Мануил I Комнин]]||[[Մանուիլ I Կոմնենոս]]|| ||67 |- |[[:en:Koppa (letter)]]||[[:ru:Коппа (буква греческого алфавита)]]|| || ||63 |- |[[:en:Adamantios Korais]]||[[:ru:Кораис, Адамантиос]]||[[Ադամանտիոս Կորաիս]]|| ||36 |- |[[:en:Kos]]||[[:ru:Кос]]||[[Կոս (կղզի)]]|| ||71 |- |[[:en:Koukonesi]]||[[:ru:Кукониси]]|| || ||9 |- |[[:en:Kourion]]||[[:ru:Курион]]|| || ||29 |- |[[:en:Kouros]]||[[:ru:Курос]]|| || ||28 |- |[[:en:Kri-kri]]||[[:ru:Кри-кри]]||[[Կրի-կրի]]|| ||29 |- |[[:en:Kyrenia ship]]||[[:ru:Киренийский корабль]]|| || ||18 |- |[[:en:Kythnos]]||[[:ru:Китнос]]|| || ||41 |- |[[:en:Lambda]]||[[:ru:Лямбда]]||[[Լամբդա (տառ)]]||այո||87 |- |[[:en:Languages of Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Larissa]]||[[:ru:Лариса (город)]]||[[Լարիսա (քաղաք)]]|| ||79 |- |[[:en:Late Greek]]|| || || ||1 |- |[[:en:Latin Empire]]||[[:ru:Латинская империя]]||[[Լատինական կայսրություն]]|| ||72 |- |[[:en:Lausanne Conference of 1922–1923]]||[[:ru:Лозаннская конференция]]||[[Լոզանի կոնֆերանս]]|| ||24 |- |[[:en:Lelantine War]]||[[:ru:Лелантская война]]|| || ||21 |- |[[:en:Lemnian language]]|| || || ||21 |- |[[:en:Lemnos]]||[[:ru:Лемнос]]||[[Լեմնոս]]|| ||64 |- |[[:en:Leochares of Messenia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Leonidas I]]||[[:ru:Леонид I]]||[[Լեոնիդաս I]]|| ||79 |- |[[:en:Leonidas of Rhodes]]||[[:ru:Леонид Родосский]]|| || ||19 |- |[[:en:Lernaean Hydra]]||[[:ru:Лернейская гидра]]||[[Լերնեյան հիդրա]]|| ||66 |- |[[:en:Lesbos]]||[[:ru:Лесбос]]||[[Լեսբոս]]|| ||90 |- |[[:en:Leucippus]]||[[:ru:Левкипп]]||[[Լևկիպոս]]|| ||76 |- |[[:en:Liberal Party (Greece)]]||[[:ru:Либеральная партия (Греция)]]|| || ||9 |- |[[:en:Limantepe]]||[[:ru:Лимантепе]]|| || ||3 |- |[[:en:List of Byzantine emperors]]||[[:ru:Список византийских императоров]]||[[Բյուզանդական կայսրերի անվանացանկ]]||այո||71 |- |[[:en:List of cabinets of Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of islands of Greece]]||[[:ru:Список островов Греции]]||[[Հունաստանի կղզիների ցանկ]]|| ||45 |- |[[:en:List of modern Greek poets]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of museums in Greece]]||[[:ru:Проект:Греция/Список музеев Греции]]|| || ||6 |- |[[:en:List of World Heritage Sites in Greece]]||[[:ru:Список объектов всемирного наследия ЮНЕСКО в Греции]]||[[Հունաստանում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկ]]||այո||33 |- |[[:en:Little Iliad]]||[[:ru:Малая Илиада]]|| || ||18 |- |[[:en:Logographer (history)]]||[[:ru:Логографы]]||[[Լոգոգրաֆներ]]|| ||26 |- |[[:en:Spyridon Louis]]||[[:ru:Луис, Спиридон]]||[[Լուիս Սպիրիդոն]]|| ||45 |- |[[:en:Lucian]]||[[:ru:Лукиан]]||[[Լուկիանոս]]|| ||95 |- |[[:en:Lycosura]]||[[:ru:Ликосура]]|| || ||14 |- |[[:en:Lycurgus (lawgiver)]]||[[:ru:Ликург Спартанский]]||[[Լիկուրգոս]]|| ||47 |- |[[:en:Lysistrata]]||[[:ru:Лисистрата]]|| || ||39 |- |[[:en:Macedonia (Greece)]]||[[:ru:Македония (Греция)]]||[[Մակեդոնիա (Հունաստան)]]||այո||82 |- |[[:en:Macedonia (region)]]||[[:ru:Македония (область)]]|| || ||73 |- |[[:en:Macedonia (terminology)]]|| ||[[Մակեդոնիա (տերմինաբանություն)]]|| ||7 |- |[[:en:Macedonian art (Byzantine)]]|| || || ||10 |- |[[:en:Macedonians (Greeks)]]|| || || ||17 |- |[[:en:Madrid Skylitzes]]||[[:ru:Мадридский Скилица]]|| || ||19 |- |[[:en:Magic in the Greco-Roman world]]|| || || ||7 |- |[[:en:Magna Graecia]]||[[:ru:Великая Греция]]||[[Մեծ Հունաստան]]|| ||62 |- |[[:en:Marathon, Greece]]||[[:ru:Марафон (город)]]||[[Մարաթոն]]|| ||52 |- |[[:en:Mares of Diomedes]]||[[:ru:Кони Диомеда]]||[[Դիոմեդեսի նժույգներ]]|| ||29 |- |[[:en:Maria, Queen of Sicily]]||[[:ru:Мария (королева Сицилии)]]|| || ||23 |- |[[:en:Marion, Cyprus]]||[[:ru:Марион (Кипр)]]|| || ||10 |- |[[:en:Market Gate of Miletus]]|| || || ||12 |- |[[:en:Petrobey Mavromichalis]]||[[:ru:Мавромихалис, Петрос]]||[[Պետրոս Մավրոմիխալիս]]|| ||21 |- |[[:en:Mazaris]]||[[:ru:Мазарис]]|| || ||8 |- |[[:en:William Andrew McDonald]]|| || || ||3 |- |[[:en:Meander (art)]]||[[:ru:Меандр (орнамент)]]||[[Մեանդր (զարդանախշ)]]|| ||35 |- |[[:en:Medieval Greek]]||[[:ru:Среднегреческий язык]]|| || ||39 |- |[[:en:Medma]]|| || || ||12 |- |[[:en:Medusa]]||[[:ru:Горгона Медуза]]||[[Գորգոն Մեդուզա]]||այո||81 |- |[[:en:Megali Idea]]||[[:ru:Великая идея (Греция)]]|| || ||36 |- |[[:en:Megara Hyblaea]]|| || || ||22 |- |[[:en:Meidias Painter]]||[[:ru:Мидий (вазописец)]]|| || ||12 |- |[[:en:Menesaechmus]]|| || || ||4 |- |[[:en:Melina Mercouri]]||[[:ru:Меркури, Мелина]]||[[Մելինա Մերկուրի]]|| ||52 |- |[[:en:Metapolitefsi]]||[[:ru:Метаполитефси]]|| || ||11 |- |[[:en:Metastaseis (Xenakis)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Michael I Komnenos Doukas]]||[[:ru:Михаил I Комнин Дука]]|| || ||26 |- |[[:en:Michael VIII Palaiologos]]||[[:ru:Михаил VIII Палеолог]]||[[Միքայել VIII Պալեոլոգոս]]|| ||51 |- |[[:en:Middle Bronze Age migrations (ancient Near East)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Milan Papyrus]]|| || || ||5 |- |[[:en:Military history of Greece during World War II]]||[[:ru:Греция во Второй мировой войне]]|| || ||12 |- |[[:en:Military of ancient Greece]]|| || || ||9 |- |[[:en:Milo of Croton]]||[[:ru:Милон Кротонский]]|| || ||30 |- |[[:en:Miltiades]]||[[:ru:Мильтиад Младший]]||[[Միլտիադես]]|| ||48 |- |[[:en:Mimnermus]]||[[:ru:Мимнерм]]||[[Միմներմոս]]|| ||41 |- |[[:en:Mindarus]]||[[:ru:Миндар]]|| || ||13 |- |[[:en:Ministry of National Defence (Greece)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Minoan pottery]]||[[:ru:Минойская керамика]]|| || ||12 |- |[[:en:Minos]]||[[:ru:Минос]]||[[Մինոս]]|| ||69 |- |[[:en:Minotaur]]||[[:ru:Минотавр]]||[[Մինոտավրոս]]||այո||75 |- |[[:en:Missolonghi]]||[[:ru:Месолонгион]]||[[Մեսոլոնգիոն]]|| ||44 |- |[[:en:Modern Greek Enlightenment]]|| || || ||9 |- |[[:en:Modern Greek literature]]||[[:ru:Новогреческая литература]]|| || ||13 |- |[[:en:Modern Greek phonology]]|| || || ||9 |- |[[:en:Modern Greek studies]]|| || || ||2 |- |[[:en:Modern understanding of Greek mythology]]|| || || ||4 |- |[[:en:Monastery of Iviron]]||[[:ru:Иверский монастырь (Афон)]]||[[Իվերական վանք]]|| ||32 |- |[[:en:Jean Moréas]]||[[:ru:Мореас, Жан]]||[[Ժան Մորեաս]]|| ||35 |- |[[:en:Nana Mouskouri]]||[[:ru:Мускури, Нана]]||[[Նանա Մուսխուրի]]|| ||66 |- |[[:en:Mu (letter)]]||[[:ru:Мю]]||[[Մյու (տառ)]]||այո||85 |- |[[:en:Municipal Theatre of Corfu]]||[[:ru:Муниципальный театр Корфу]]|| || ||9 |- |[[:en:Music of Greece]]||[[:ru:Музыка Греции]]|| || ||19 |- |[[:en:Mycenae]]||[[:ru:Микены]]||[[Միկեններ]]|| ||83 |- |[[:en:Mycenaean Greek]]||[[:ru:Микенский язык]]|| || ||36 |- |[[:en:Mysia]]||[[:ru:Мисия]]||[[Մյուսիա]]|| ||35 |- |[[:en:Mystras]]||[[:ru:Мистра]]|| || ||50 |- |[[:en:Myth]]||[[:ru:Миф]]||[[Առասպել]]|| ||102 |- |[[:en:National and Kapodistrian University of Athens]]||[[:ru:Афинский университет]]||[[Աթենքի համալսարան]]|| ||43 |- |[[:en:National Archaeological Museum, Athens]]||[[:ru:Национальный археологический музей (Афины)]]||[[Աթենքի Ազգային հնագիտական թանգարան]]|| ||35 |- |[[:en:National Bank of Greece]]||[[:ru:Национальный банк Греции]]|| || ||19 |- |[[:en:National Gallery (Athens)]]||[[:ru:Национальная художественная галерея (Афины)]]||[[Աթենքի ազգային պատկերասրահ]]||այո||17 |- |[[:en:National Historical Museum, Athens]]||[[:ru:Национальный исторический музей Греции]]||[[Հունաստանի պատմության ազգային թանգարան]]|| ||14 |- |[[:en:National Liberation Front (Greece)]]||[[:ru:Национально-освободительный фронт Греции]]||[[ԷԱՄ]]|| ||24 |- |[[:en:National parks of Greece]]||[[:ru:Список национальных парков Греции]]||[[Հունաստանի ազգային պարկերի ցանկ]]|| ||19 |- |[[:en:National Technical University of Athens]]||[[:ru:Афинский политехнический университет]]||[[Հունաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան]]|| ||23 |- |[[:en:Neaira (hetaera)]]||[[:ru:Неера (гетера)]]|| || ||12 |- |[[:en:Nemean lion]]||[[:ru:Немейский лев]]||[[Նեմեյան առյուծ]]|| ||54 |- |[[:en:Neolithic Greece]]||[[:ru:Неолитическая Греция]]|| || ||8 |- |[[:en:New Democracy (Greece)]]||[[:ru:Новая демократия (Греция)]]||[[Նոր ժողովրդավարություն (Հունաստան)]]|| ||41 |- |[[:en:Nikephoros II Phokas]]||[[:ru:Никифор II Фока]]||[[Նիկեփորոս Փոկաս]]|| ||51 |- |[[:en:Nisyros]]||[[:ru:Нисирос]]||[[Նիսիրոս]]|| ||42 |- |[[:en:North Aegean islands]]||[[:ru:Северо-Эгейские острова]]|| || ||20 |- |[[:en:North Africa during Antiquity]]||[[:ru:Античный период в истории Северной Африки]]|| || ||6 |- |[[:en:Northern Epirus]]||[[:ru:Северный Эпир]]|| || ||23 |- |[[:en:Northern Epirus Liberation Front]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nostoi]]||[[:ru:Возвращения]]|| || ||15 |- |[[:en:Nu (letter)]]||[[:ru:Ню (буква)]]||[[Նյու (տառ)]]||այո||84 |- |[[:en:Occupation of Smyrna]]||[[:ru:Оккупация Смирны]]|| || ||18 |- |[[:en:Oebotas of Dyme]]|| || || ||9 |- |[[:en:Oedipus Rex]]||[[:ru:Царь Эдип]]||[[Էդիպուս արքա]]|| ||60 |- |[[:en:Ohi Day]]||[[:ru:День Охи]]||[['Οχι-ի օր]]|| ||31 |- |[[:en:Old Acropolis Museum]]|| || || ||4 |- |[[:en:Old Parliament House, Athens]]||[[:ru:Старое здание парламента (Афины)]]|| || ||8 |- |[[:en:Olive (fruit)]]||[[:ru:Олива европейская]]||[[Ձիթենի եվրոպական]]|| ||134 |- |[[:en:Olympia, Greece]]||[[:ru:Олимпия]]||[[Օլիմպիա բնակավայր]]|| ||85 |- |[[:en:Olynthiacs]]|| || || ||3 |- |[[:en:Omega]]||[[:ru:Омега]]||[[Օմեգա (տառ)]]||այո||88 |- |[[:en:Omicron]]||[[:ru:Омикрон]]||[[Օմիկրոն (տառ)]]||այո||88 |- |[[:en:On the Chersonese]]|| || || ||3 |- |[[:en:On the Crown]]|| || || ||9 |- |[[:en:On the False Embassy]]|| || || ||2 |- |[[:en:On the Halonnesus]]||[[:ru:О Галоннесе]]|| || ||3 |- |[[:en:On the Liberty of the Rhodians]]|| || || ||3 |- |[[:en:On the Navy Boards]]|| || || ||3 |- |[[:en:On the Peace]]|| || || ||5 |- |[[:en:Aristotle Onassis]]||[[:ru:Онассис, Аристотель]]||[[Արիստոտել Օնասիս]]|| ||73 |- |[[:en:Opa (Giorgos Alkaios song)]]|| ||[[OPA!]]|| ||14 |- |[[:en:Orchomenus (Boeotia)]]||[[:ru:Орхоменос]]||[[Օրխոմենոս]]|| ||36 |- |[[:en:Orphism (religion)]]||[[:ru:Орфизм]]||[[Օրփեոսականություն]]|| ||44 |- |[[:en:Orseis]]||[[:ru:Орсеида]]|| || ||16 |- |[[:en:Orsippus]]||[[:ru:Орсипп]]|| || ||11 |- |[[:en:Ostomachion]]||[[:ru:Стомахион]]|| || ||14 |- |[[:en:Otto of Greece]]||[[:ru:Оттон I (король Греции)]]||[[Օտտոն I (Հունաստանի թագավոր)]]|| ||56 |- |[[:en:Ottoman Empire]]||[[:ru:Османская империя]]||[[Օսմանյան կայսրություն]]|| ||175 |- |[[:en:Oxythemis of Coroneia]]|| || || ||5 |- |[[:en:Paeonia (kingdom)]]||[[:ru:Пеония]]|| || ||33 |- |[[:en:Maria Angelina Doukaina Palaiologina]]||[[:ru:Мария Ангелина Дукена Палеологина]]|| || ||19 |- |[[:en:Sophia Palaiologina]]||[[:ru:Софья Палеолог]]|| || ||32 |- |[[:en:Michael IX Palaiologos]]||[[:ru:Михаил IX Палеолог]]|| || ||37 |- |[[:en:Pan (god)]]||[[:ru:Пан (мифология)]]||[[Պան]]|| ||67 |- |[[:en:Michael Panaretos]]||[[:ru:Панарет, Михаил]]||[[Միխայիլ Պանարետոս]]|| ||15 |- |[[:en:Panathinaikos B.C.]]||[[:ru:Панатинаикос (баскетбольный клуб)]]|| || ||31 |- |[[:en:Pankration]]||[[:ru:Панкратион]]||[[Պանկրատիոն]]|| ||44 |- |[[:en:Panteion University]]||[[:ru:Университет Пантеон]]||[[Պանթեոնի համալսարան]]|| ||19 |- |[[:en:Alexandros Papadiamantis]]||[[:ru:Пападиамандис, Александрос]]||[[Ալեքսանդրոս Պապադիամանտիս]]|| ||29 |- |[[:en:Theodoros Papaloukas]]||[[:ru:Папалукас, Теодорос]]||[[Թեոդորոս Պապալուկաս]]||այո||29 |- |[[:en:Helena Paparizou]]||[[:ru:Папаризу, Елена]]||[[Ելենա Պապարիզու]]|| ||57 |- |[[:en:Karolos Papoulias]]||[[:ru:Папульяс, Каролос]]||[[Կարոլոս Պապուլիաս]]|| ||65 |- |[[:en:Papyrus 14]]|| || || ||10 |- |[[:en:Parnitha]]||[[:ru:Парнис]]|| || ||26 |- |[[:en:Parrhasius (painter)]]||[[:ru:Паррасий из Эфеса]]||[[Պառասիոս Եփեսոսցի]]|| ||21 |- |[[:en:Parthenon Frieze]]||[[:ru:Ионический фриз Парфенона]]|| || ||9 |- |[[:en:Partition of Babylon]]||[[:ru:Вавилонский раздел]]|| || ||21 |- |[[:en:Reşid Mehmed Pasha]]||[[:ru:Решид Мехмед-паша]]|| || ||15 |- |[[:en:PASOK]]||[[:ru:Всегреческое социалистическое движение]]||[[Համահունական սոցիալիստական ​​շարժում]]|| ||45 |- |[[:en:Pasokification]]|| || || ||5 |- |[[:en:Patras]]||[[:ru:Патры]]||[[Պատրաս]]|| ||93 |- |[[:en:Paul of Greece]]||[[:ru:Павел I (король Греции)]]|| || ||50 |- |[[:en:Katina Paxinou]]||[[:ru:Катина Паксину]]||[[Կատինա Պաքսինու]]|| ||44 |- |[[:en:Peace (play)]]||[[:ru:Мир (комедия)]]|| || ||22 |- |[[:en:Pediments of the Parthenon]]|| || || ||7 |- |[[:en:Pelasgians]]||[[:ru:Пеласги]]||[[Պելասգներ]]|| ||40 |- |[[:en:Pella]]||[[:ru:Пелла (город)]]||[[Պելլա (քաղաք)]]|| ||48 |- |[[:en:Pella curse tablet]]|| || || ||9 |- |[[:en:Peloponnese]]||[[:ru:Пелопоннес]]||[[Պելոպոնես]]|| ||93 |- |[[:en:Peloponnesian War]]||[[:ru:Пелопоннесская война]]|| || ||70 |- |[[:en:Peloponnesians (Greek)]]||[[:ru:Пелопоннес]]||[[Պելոպոնես]]|| ||93 |- |[[:en:Pergamon]]||[[:ru:Пергам]]||[[Պերգամոն]]||այո||69 |- |[[:en:Phanariotes/Archive 3]]|| || || ||1 |- |[[:en:Phanariots]]||[[:ru:Фанариоты]]|| || ||36 |- |[[:en:Philip II of Macedon]]||[[:ru:Филипп II Македонский]]||[[Փիլիպոս II Մակեդոնացի]]|| ||86 |- |[[:en:Philistines]]||[[:ru:Филистимляне]]||[[Փղշտացիներ]]|| ||63 |- |[[:en:Phratry]]||[[:ru:Фратрия]]|| || ||20 |- |[[:en:Pi (letter)]]||[[:ru:Пи (буква)]]||[[Պի (տառ)]]||այո||88 |- |[[:en:Piraeus]]||[[:ru:Пирей]]||[[Պիրեյոս]]|| ||88 |- |[[:en:Place name changes in Turkey]]||[[:ru:Список переименованных городов на территории Турции]]||[[Աշխարհագրական անվանումների փոփոխությունը Թուրքիայում]]|| ||13 |- |[[:en:Plague of Athens]]||[[:ru:Афинская чума]]|| || ||30 |- |[[:en:Plague of Justinian]]||[[:ru:Юстинианова чума]]||[[Հուստինիանոսի ժանտախտ]]||այո||47 |- |[[:en:Sophie de Marbois-Lebrun, Duchess of Plaisance]]||[[:ru:Марбуа, Софи де]]|| || ||6 |- |[[:en:Maximus Planudes]]||[[:ru:Плануд, Максим]]|| || ||26 |- |[[:en:Nikolaos Plastiras]]||[[:ru:Пластирас, Николаос]]|| || ||23 |- |[[:en:Platonism]]||[[:ru:Платонизм]]||[[Պլատոնականություն]]|| ||60 |- |[[:en:Plotinus]]||[[:ru:Плотин]]||[[Պլոտինոս]]|| ||90 |- |[[:en:Plutarch]]||[[:ru:Плутарх]]||[[Պլուտարքոս]]|| ||147 |- |[[:en:Plutus (play)]]||[[:ru:Плутос (комедия)]]|| || ||24 |- |[[:en:Pnyx]]||[[:ru:Пникс]]|| || ||24 |- |[[:en:Political mutilation in Byzantine culture]]||[[:ru:Нанесение увечий по политическим причинам в Византии]]|| || ||9 |- |[[:en:Polychares of Messenia]]|| || || ||10 |- |[[:en:Polydamas of Skotoussa]]||[[:ru:Полидам из Скотусс]]|| || ||12 |- |[[:en:Pontic Greek]]||[[:ru:Понтийский язык]]|| || ||43 |- |[[:en:Pontic Greeks]]||[[:ru:Понтийцы]]||[[Պոնտացիներ]]|| ||40 |- |[[:en:Poseidon]]||[[:ru:Посейдон]]||[[Պոսեյդոն]]|| ||107 |- |[[:en:Posthomerica]]||[[:ru:После Гомера (Квинт Смирнский)]]|| || ||11 |- |[[:en:Pottery of ancient Greece]]||[[:ru:Вазопись Древней Греции]]|| || ||34 |- |[[:en:Prefectures of Greece]]||[[:ru:Номы Греции]]||[[Հունաստանի նոմոսներ]]|| ||47 |- |[[:en:Prehistory of Anatolia]]|| || || ||5 |- |[[:en:Presidential Mansion, Athens]]||[[:ru:Президентский дворец (Афины)]]|| || ||17 |- |[[:en:Prodicus]]||[[:ru:Продик]]||[[Պրոդիկոս]]|| ||42 |- |[[:en:Prometheus Unbound (Aeschylus)]]||[[:ru:Прометей освобождаемый]]|| || ||4 |- |[[:en:Prostitution in ancient Greece]]||[[:ru:Проституция в Древней Греции]]|| || ||21 |- |[[:en:Proto-Greek language]]||[[:ru:Протогреческий язык]]||[[Նախահունարեն]]|| ||24 |- |[[:en:Protogeometric style]]||[[:ru:Протогеометрический стиль]]|| || ||15 |- |[[:en:Providence Painter]]|| || || ||5 |- |[[:en:Provisional Government of National Defence]]|| || || ||10 |- |[[:en:Psi (Greek)]]||[[:ru:Пси (буква греческого алфавита)]]||[[Փսի (տառ)]]||այո||85 |- |[[:en:Ptolemaic dynasty]]||[[:ru:Птолемеи]]||[[Պտղոմեոսներ]]|| ||75 |- |[[:en:Ptolemaic Kingdom]]||[[:ru:Эллинистический Египет]]||[[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]|| ||49 |- |[[:en:Ptolemy I Soter]]||[[:ru:Птолемей I Сотер]]||[[Պտղոմեոս Լագոս]]|| ||77 |- |[[:en:Pyli]]||[[:ru:Пили (дим)]]|| || ||17 |- |[[:en:Pyrrhichios]]|| || || ||10 |- |[[:en:Pyrrho]]||[[:ru:Пиррон]]||[[Պիհռոն]]|| ||52 |- |[[:en:Pyrrhus of Epirus]]||[[:ru:Пирр]]||[[Պյուռոս]]|| ||70 |- |[[:en:Pytheas]]||[[:ru:Пифей]]||[[Պիթեաս]]|| ||57 |- |[[:en:Quintus Smyrnaeus]]||[[:ru:Квинт Смирнский]]||[[Քվինտոս Զմյուռնիացի]]||այո||33 |- |[[:en:Rail transport in Greece]]||[[:ru:Железнодорожный транспорт в Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Rebetiko]]||[[:ru:Ребетика]]|| || ||31 |- |[[:en:Refugees of the Greek Civil War]]||[[:ru:Беженцы гражданской войны в Греции]]|| || ||8 |- |[[:en:Religion in Greece]]||[[:ru:Религия в Греции]]||[[Կրոնը Հունաստանում]]|| ||20 |- |[[:en:Rho]]||[[:ru:Ро (буква)]]||[[Ռո (տառ)]]||այո||85 |- |[[:en:Rhodes]]||[[:ru:Родос]]||[[Հռոդոս]]|| ||109 |- |[[:en:Rhodes (city)]]||[[:ru:Родос (город)]]||[[Հռոդոս (քաղաք)]]|| ||66 |- |[[:en:Rio–Antirrio Bridge]]||[[:ru:Рион — Андирион]]||[[Ռիո-Անտիրիո կամուրջ]]|| ||40 |- |[[:en:Yiannis Ritsos]]||[[:ru:Рицос, Яннис]]||[[Յաննիս Ռիցոս]]|| ||44 |- |[[:en:Roman consul]]||[[:ru:Консул (Древний Рим)]]||[[Կոնսուլ]]|| ||69 |- |[[:en:Roman Cyprus]]||[[:ru:Кипр (римская провинция)]]|| || ||29 |- |[[:en:Family tree of Roman emperors]]||[[:ru:Семейное древо римских императоров]]|| || ||5 |- |[[:en:Roman imperial cult]]|| || || ||22 |- |[[:en:Roman law]]||[[:ru:Римское право]]||[[Հռոմեական իրավունք]]||այո||69 |- |[[:en:Roman people]]||[[:ru:Римляне]]|| || ||20 |- |[[:en:Roman–Greek wars]]|| || || ||1 |- |[[:en:Roman–Iranian relations]]||[[:ru:Отношения Византии с государством Сасанидов]]|| || ||4 |- |[[:en:Roman–Persian Wars]]||[[:ru:Римско-персидские войны]]||[[Հռոմեա-պարսկական պատերազմներ]]|| ||44 |- |[[:en:Romani people in Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Romanization of Greek]]|| || || ||16 |- |[[:en:Romanos I Lekapenos]]||[[:ru:Роман I Лакапин]]||[[Ռոմանոս I Լեկափենոս]]|| ||50 |- |[[:en:Romanos IV Diogenes]]||[[:ru:Роман IV Диоген]]|| || ||50 |- |[[:en:Sakis Rouvas]]||[[:ru:Рувас, Сакис]]||[[Սակիս Ռուվաս]]||այո||51 |- |[[:en:Sabines]]||[[:ru:Сабины]]|| || ||44 |- |[[:en:Antonis Samaras]]||[[:ru:Самарас, Антонис]]||[[Ադոնիս Սամարաս]]|| ||55 |- |[[:en:Samos]]||[[:ru:Самос]]||[[Սամոս (կղզի)]]|| ||77 |- |[[:en:Samothrace temple complex]]||[[:ru:Храмовый комплекс Самофракии]]|| || ||13 |- |[[:en:Santorini]]||[[:ru:Тира (остров)]]||[[Սանտորինի]]|| ||86 |- |[[:en:Sappho]]||[[:ru:Сапфо]]||[[Սապփո]]|| ||139 |- |[[:en:Sarakatsani]]||[[:ru:Каракачаны]]||[[Կարակաչաններ]]|| ||28 |- |[[:en:Heinrich Schliemann]]||[[:ru:Шлиман, Генрих]]||[[Հենրիխ Շլիման]]|| ||70 |- |[[:en:Scopas]]||[[:ru:Скопас]]||[[Սկոպաս]]|| ||37 |- |[[:en:Second Balkan War]]||[[:ru:Вторая Балканская война]]||[[Երկրորդ Բալկանյան պատերազմ]]|| ||68 |- |[[:en:Second Economic Adjustment Programme for Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:Second Persian invasion of Greece]]||[[:ru:Греко-персидская война (480—479 до н. э.)]]||[[Պարսկական երկրորդ ներխուժում Հունաստան]]|| ||25 |- |[[:en:Second Philippic]]|| || || ||5 |- |[[:en:Seleucus I Nicator]]||[[:ru:Селевк I Никатор]]||[[Սելևկոս I Նիկատոր]]|| ||67 |- |[[:en:Semonides]]||[[:ru:Семонид Аморгский]]||[[Սիմոնիդես Ամորգացի]]|| ||26 |- |[[:en:Septuagint manuscripts]]||[[:ru:Септуагинтовые манускрипты]]|| || ||6 |- |[[:en:Serfdom]]||[[:ru:Крепостное право]]||[[Ճորտատիրություն]]|| ||70 |- |[[:en:Sesklo]]||[[:ru:Сескло]]|| || ||22 |- |[[:en:Seven Sages of Greece]]||[[:ru:Семь мудрецов]]||[[Յոթ իմաստուն]]|| ||52 |- |[[:en:Severe style]]||[[:ru:Строгий стиль]]|| || ||16 |- |[[:en:Shapur II]]||[[:ru:Шапур II]]||[[Շապուհ II Երկարակյաց]]||այո||55 |- |[[:en:Sicilian Expedition]]||[[:ru:Сицилийская экспедиция]]|| || ||31 |- |[[:en:Sicyon]]||[[:ru:Сикион]]||[[Սիկիոն]]|| ||39 |- |[[:en:Siege of Constantinople (626)]]||[[:ru:Осада Константинополя (626)]]||[[Կոստանդնուպոլսի պաշարում (626)]]||այո||30 |- |[[:en:Siege of Constantinople (674–678)]]||[[:ru:Осада Константинополя (674—678)]]||[[Կոստանդնուպոլսի պաշարում (674-678)]]||այո||32 |- |[[:en:Siege of Constantinople (717–718)]]||[[:ru:Осада Константинополя (717—718)]]||[[Կոստանդնուպոլսի պաշարում (717-718)]]||այո||40 |- |[[:en:Siege of Tripolitsa]]||[[:ru:Осада Триполицы]]|| || ||9 |- |[[:en:Sigma]]||[[:ru:Сигма (буква)]]||[[Սիգմա (տառ)]]||այո||84 |- |[[:en:Slavery in ancient Greece]]||[[:ru:Рабство в Древней Греции]]|| || ||27 |- |[[:en:Slavic speakers of Greek Macedonia]]||[[:ru:Славяне в Греции]]|| || ||9 |- |[[:en:Slavs]]||[[:ru:Славяне]]||[[Սլավոններ]]|| ||101 |- |[[:en:Smyrna]]||[[:ru:Смирна]]|| || ||21 |- |[[:en:Socrates]]||[[:ru:Сократ]]||[[Սոկրատես]]|| ||250 |- |[[:en:Socratic method]]||[[:ru:Метод Сократа]]|| || ||30 |- |[[:en:Dionysios Solomos]]||[[:ru:Соломос, Дионисиос]]||[[Սոլոմոս Դիոնիսիոս]]|| ||33 |- |[[:en:Death of Solomos Solomou]]|| || || ||6 |- |[[:en:Solon]]||[[:ru:Солон]]||[[Սոլոն]]|| ||108 |- |[[:en:Sophocles]]||[[:ru:Софокл]]||[[Սոֆոկլես]]|| ||191 |- |[[:en:Sotiris Charalampis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Souliotes]]||[[:ru:Сулиоты]]|| || ||13 |- |[[:en:Elena Souliotis]]||[[:ru:Сулиоти, Элена]]||[[Ելենա Սուլիոտիս]]|| ||11 |- |[[:en:Sounion]]||[[:ru:Сунион]]|| || ||30 |- |[[:en:Southeast Europe]]|| ||[[Հարավարևելյան Եվրոպա]]|| ||49 |- |[[:en:Stephanus of Byzantium]]||[[:ru:Стефан Византийский]]|| || ||33 |- |[[:en:Stesichorus]]||[[:ru:Стесихор]]||[[Ստեսիքոր]]|| ||41 |- |[[:en:Stoa of Attalos]]||[[:ru:Стоя Аттала]]||[[Ատտալոսի ստոա]]|| ||23 |- |[[:en:Strabo]]||[[:ru:Страбон]]||[[Ստրաբոն]]|| ||104 |- |[[:en:Strained yogurt]]||[[:ru:Греческий йогурт]]|| || ||33 |- |[[:en:Stymphalian birds]]||[[:ru:Стимфалийские птицы]]||[[Ստիմփալոսյան թռչուններ]]|| ||41 |- |[[:en:Super League Greece]]||[[:ru:Чемпионат Греции по футболу]]||[[Հունաստանի Սուպերլիգա]]|| ||46 |- |[[:en:Syllogae minores]]|| || || ||4 |- |[[:en:Syracuse, Sicily]]||[[:ru:Сиракузы (город)]]||[[Սիրաքյուս]]|| ||112 |- |[[:en:Syriza]]||[[:ru:СИРИЗА]]||[[Սիրիզա]]|| ||54 |- |[[:en:Tabor Light]]||[[:ru:Фаворский свет]]|| || ||13 |- |[[:en:Talos]]||[[:ru:Талос (витязь)]]|| || ||32 |- |[[:en:Tartarus]]||[[:ru:Тартар]]||[[Տարտարոս]]|| ||66 |- |[[:en:Tatoi Palace]]||[[:ru:Татой]]||[[Տատոյ]]||այո||19 |- |[[:en:Tau]]||[[:ru:Тау]]||[[Տաու (տառ)]]||այո||85 |- |[[:en:Telegony]]||[[:ru:Телегония (эпос)]]|| || ||20 |- |[[:en:Temple of Hephaestus]]||[[:ru:Храм Гефеста]]||[[Հեփեստոսի տաճար]]|| ||34 |- |[[:en:Temple of Zeus, Olympia]]||[[:ru:Храм Зевса в Олимпии]]||[[Զևսի տաճար (Օլիմպիա)]]|| ||31 |- |[[:en:Vassiliki Thanou-Christophilou]]||[[:ru:Тану-Христофилу, Василики]]||[[Վասիլիկի Թանու-Խրիստոֆիլու]]|| ||33 |- |[[:en:Thasian rebellion]]||[[:ru:Фасосское восстание]]|| || ||9 |- |[[:en:The Disrobing of Christ]]||[[:ru:Совлечение одежд с Христа]]|| || ||17 |- |[[:en:The Free Besieged]]|| || || ||5 |- |[[:en:Theaetetus (dialogue)]]||[[:ru:Теэтет (Платон)]]|| || ||30 |- |[[:en:Themistocles]]||[[:ru:Фемистокл]]||[[Թեմիստոկլես]]|| ||76 |- |[[:en:Theodora (wife of Justinian I)]]||[[:ru:Феодора]]||[[Թեոդորա]]|| ||54 |- |[[:en:Mikis Theodorakis]]||[[:ru:Теодоракис, Микис]]||[[Միկիս Թեոդորակիս]]|| ||60 |- |[[:en:Theodoric the Great]]||[[:ru:Теодорих Великий]]|| || ||73 |- |[[:en:Theogony]]||[[:ru:Теогония]]|| || ||63 |- |[[:en:Theophrastus]]||[[:ru:Теофраст]]||[[Թեոփրաստես]]|| ||91 |- |[[:en:Thespis]]||[[:ru:Феспис]]||[[Թեսպիս Իկարիացի]]|| ||32 |- |[[:en:Thessaloniki (regional unit)]]||[[:ru:Салоники (ном)]]||[[Սալոնիկ (նոմոս)]]|| ||42 |- |[[:en:Thessaly]]||[[:ru:Фессалия (периферия)]]|| || ||56 |- |[[:en:Theta]]||[[:ru:Тета]]||[[Թետա (տառ)]]||այո||89 |- |[[:en:Third Philippic]]|| || || ||6 |- |[[:en:Third siege of Missolonghi]]||[[:ru:Третья осада Месолонгиона]]|| || ||12 |- |[[:en:Thrace]]||[[:ru:Фракия]]||[[Թրակիա]]|| ||97 |- |[[:en:Thracians]]||[[:ru:Фракийцы]]||[[Թրակիացիներ]]|| ||61 |- |[[:en:Thracology]]|| || || ||7 |- |[[:en:Thucydides]]||[[:ru:Фукидид]]||[[Թուկիդիդես]]|| ||124 |- |[[:en:Timasitheus of Delphi]]|| || || ||6 |- |[[:en:Timeline of İzmir]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tiryns]]||[[:ru:Тиринф]]||[[Տիրինս]]|| ||51 |- |[[:en:Titormus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Iakovos Tombazis]]||[[:ru:Томбазис, Яковос]]|| || ||6 |- |[[:en:The Town Mouse and the Country Mouse]]|| || || ||15 |- |[[:en:Transport in Greece]]||[[:ru:Транспорт в Греции]]||[[Տրանսպորտը Հունաստանում]]|| ||14 |- |[[:en:Treaty of Constantinople (1832)]]||[[:ru:Константинопольский договор (1832)]]|| || ||18 |- |[[:en:Treaty of Küçük Kaynarca]]||[[:ru:Кючук-Кайнарджийский мир]]|| || ||43 |- |[[:en:Treaty of Lausanne]]||[[:ru:Лозаннский мирный договор]]||[[Լոզանի պայմանագիր]]|| ||65 |- |[[:en:Charilaos Trikoupis]]||[[:ru:Трикупис, Харилаос]]||[[Խարիլաոս Տրիկուպիս]]|| ||27 |- |[[:en:Tripe soup]]|| || || ||14 |- |[[:en:Tripiti (archaeological site)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Trireme]]||[[:ru:Трирема]]|| || ||54 |- |[[:en:Trojan Horse]]||[[:ru:Троянский конь]]||[[Տրոյական ձի]]|| ||82 |- |[[:en:Trojan War]]||[[:ru:Троянская война]]||[[Տրոյական պատերազմ]]||այո||98 |- |[[:en:Alexis Tsipras]]||[[:ru:Ципрас, Алексис]]||[[Ալեքսիս Ցիպրաս]]|| ||91 |- |[[:en:Tunnel of Eupalinos]]||[[:ru:Эвпалинов тоннель]]|| || ||22 |- |[[:en:Turkish War of Independence]]||[[:ru:Война за независимость Турции]]||[[Թուրքիայի անկախության պատերազմ]]|| ||61 |- |[[:en:Tylissos]]||[[:ru:Тилисос]]|| || ||15 |- |[[:en:Uranus (mythology)]]||[[:ru:Уран (мифология)]]||[[Ուրանոս]]|| ||84 |- |[[:en:Eleftherios Venizelos]]||[[:ru:Венизелос, Элефтериос]]||[[Էլեֆթերիոս Վենիզելոս]]|| ||59 |- |[[:en:Vergina Sun]]||[[:ru:Вергинская звезда]]||[[Վերգինայի աստղ]]|| ||30 |- |[[:en:Vido]]||[[:ru:Птихия]]||[[Պտիխիյա]]|| ||18 |- |[[:en:Visa requirements for Greek citizens]]|| || || ||3 |- |[[:en:Vlachs]]||[[:ru:Валахи]]||[[Վալախներ]]|| ||41 |- |[[:en:War against Nabis]]||[[:ru:Война против Набиса]]|| || ||20 |- |[[:en:Wars of the Delian League]]||[[:ru:Войны Делосского союза]]|| || ||13 |- |[[:en:Wars of the Diadochi]]||[[:ru:Войны диадохов]]|| || ||23 |- |[[:en:The Wasps]]||[[:ru:Осы (комедия)]]|| || ||23 |- |[[:en:Water supply and sanitation in Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:Western Thrace]]||[[:ru:Западная Фракия]]||[[Արևմտյան Թրակիա]]|| ||41 |- |[[:en:White Tower of Thessaloniki]]||[[:ru:Белая башня (Салоники)]]||[[Սպիտակ աշտարակ (Սալոնիկ)]]|| ||30 |- |[[:en:World War II]]||[[:ru:Вторая мировая война]]||[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]|| ||261 |- |[[:en:World War II casualties]]||[[:ru:Потери во Второй мировой войне]]||[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի կորուստներ]]|| ||35 |- |[[:en:Xanthippe]]||[[:ru:Ксантиппа]]|| || ||43 |- |[[:en:Xi (letter)]]||[[:ru:Кси (буква греческого алфавита)]]||[[Քսի (տառ)]]||այո||82 |- |[[:en:Xuthus]]||[[:ru:Ксуф]]|| || ||26 |- |[[:en:Zeno of Citium]]||[[:ru:Зенон Китийский]]||[[Զենոն Կիտիոնացի]]|| ||78 |- |[[:en:Zeppelin LZ 55]]|| || || ||2 |- |[[:en:Joannes Zonaras]]||[[:ru:Иоанн Зонара]]|| || ||47 |- |[[:en:Zorba the Greek]]||[[:ru:Грек Зорба (роман)]]||[[Հույն Զոռբան (վեպ)]]|| ||34 |- |[[:en:Zorba the Greek (film)]]||[[:ru:Грек Зорба (фильм)]]||[[Հույն Զոռբա (ֆիլմ)]]|| ||45 |} == [[:en:Category:Mid-importance Greek articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!Ռուսերեն հոդված!!Հայերեն հոդված!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:-phil-]]|| || || ||4 |- |[[:en:11 September 1922 Revolution]]||[[:ru:Восстание 11 сентября 1922 года]]|| || ||14 |- |[[:en:11th World Scout Jamboree]]|| || || ||9 |- |[[:en:21os Akatallilos]]||[[:ru:21os Akatallilos]]||[[21os Akatallilos]]||այո||3 |- |[[:en:22 July 1943 Athens protest]]|| || || ||3 |- |[[:en:75 mm Schneider-Danglis 06/09]]||[[:ru:76-мм горная пушка образца 1909 года]]|| || ||9 |- |[[:en:526 Antioch earthquake]]||[[:ru:Антиохийское землетрясение]]|| || ||16 |- |[[:en:1862 Greek head of state referendum]]||[[:ru:Референдум в Греции (1862)]]|| || ||7 |- |[[:en:1920 Greek legislative election]]|| || || ||5 |- |[[:en:1920 Greek referendum]]||[[:ru:Референдум в Греции (1920)]]|| || ||9 |- |[[:en:1921 in Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:1924 Greek republic referendum]]||[[:ru:Республиканский референдум в Греции (1924)]]|| || ||10 |- |[[:en:1928 Greek legislative election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1932 Greek legislative election]]|| || || ||3 |- |[[:en:1933 Greek legislative election]]|| || || ||4 |- |[[:en:1936 Greek legislative election]]|| || || ||6 |- |[[:en:1946 Greek legislative election]]|| || || ||6 |- |[[:en:1946 Greek referendum]]||[[:ru:Референдум о сохранении монархии в Греции (1946)]]|| || ||7 |- |[[:en:1950 Greek legislative election]]|| || || ||5 |- |[[:en:1951 Greek legislative election]]|| || || ||4 |- |[[:en:1952 Greek legislative election]]|| || || ||5 |- |[[:en:1956 Greek legislative election]]|| || || ||5 |- |[[:en:1958 Greek legislative election]]|| || || ||5 |- |[[:en:1961 Greek legislative election]]|| || || ||5 |- |[[:en:1963 Greek legislative election]]|| || || ||6 |- |[[:en:1964 Greek legislative election]]|| || || ||7 |- |[[:en:1968 Greek constitutional referendum]]|| || || ||5 |- |[[:en:1971 European Cup Final]]||[[:ru:Финал Кубка европейских чемпионов 1971]]||[[Եվրոպայի չեմպիոնների գավաթի եզրափակիչ 1971]]||այո||25 |- |[[:en:1972–1973 Cypriot ecclesiastical coup attempt]]|| || || ||4 |- |[[:en:1973 Greek republic referendum]]||[[:ru:Республиканский референдум в Греции (1973)]]|| || ||11 |- |[[:en:1974 Greek legislative election]]|| || || ||9 |- |[[:en:1974 Greek republic referendum]]||[[:ru:Республиканский референдум в Греции (1974)]]|| || ||15 |- |[[:en:1977 Greek legislative election]]|| || || ||9 |- |[[:en:1981 Greek legislative election]]|| || || ||8 |- |[[:en:1985 Greek legislative election]]|| || || ||8 |- |[[:en:1990–91 Greek Football Cup]]|| || || ||5 |- |[[:en:1993 Greek legislative election]]|| || || ||11 |- |[[:en:1996 Greek legislative election]]|| || || ||11 |- |[[:en:1999 Athens earthquake]]||[[:ru:Афинское землетрясение (1999)]]|| || ||11 |- |[[:en:2000 Greek legislative election]]|| || || ||11 |- |[[:en:2002 Greek local elections]]|| || || ||2 |- |[[:en:2004 Summer Olympics opening ceremony]]||[[:ru:Церемония открытия летних Олимпийских игр 2004]]|| || ||7 |- |[[:en:2004 Summer Olympics torch relay]]||[[:ru:Эстафета олимпийского огня летних Олимпийских игр 2004]]|| || ||9 |- |[[:en:2004 Summer Paralympics]]||[[:ru:Летние Паралимпийские игры 2004]]|| || ||29 |- |[[:en:2006 Greece earthquake]]|| || || ||5 |- |[[:en:2006 Greek local elections]]|| || || ||2 |- |[[:en:2007 Greek forest fires]]||[[:ru:Лесные пожары в Греции (2007)]]|| || ||20 |- |[[:en:2007 PASOK leadership election]]|| || || ||3 |- |[[:en:2007–08 Greek Football Cup]]||[[:ru:Кубок Греции по футболу 2007/2008]]|| || ||8 |- |[[:en:2009 European Parliament election in Greece]]||[[:ru:Выборы в Европейский парламент в Греции (2009)]]|| || ||14 |- |[[:en:2009 Greek forest fires]]|| || || ||8 |- |[[:en:2009 Greek legislative election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Греции (2009)]]|| || ||22 |- |[[:en:2009 New Democracy leadership election]]|| || || ||3 |- |[[:en:2010 Greek local elections]]|| || || ||5 |- |[[:en:2014 Greek local elections]]|| || || ||4 |- |[[:en:A True Story]]||[[:ru:Правдивая история (Лукиан)]]|| || ||18 |- |[[:en:A1 Ethniki Volleyball]]||[[:ru:Чемпионат Греции по волейболу среди мужчин]]|| || ||8 |- |[[:en:Abae]]||[[:ru:Абы]]|| || ||19 |- |[[:en:Abaris the Hyperborean]]||[[:ru:Абарис]]||[[Աբարիս]]|| ||26 |- |[[:en:Abdera, Thrace]]||[[:ru:Авдира (дим)]]||[[Ավդիրա (դիմա)]]|| ||15 |- |[[:en:Abolla]]||[[:ru:Аболла]]|| || ||14 |- |[[:en:Abortion in Greece]]||[[:ru:Аборты в Греции]]|| || ||8 |- |[[:en:Abrupolis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Academy (educational institution)]]||[[:ru:Академия]]||[[Ակադեմիա]]|| ||79 |- |[[:en:Academy of Athens (modern)]]||[[:ru:Афинская академия]]||[[Աթենքի ակադեմիա]]|| ||20 |- |[[:en:Acanthus of Sparta]]|| || || ||13 |- |[[:en:Acesas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Achaea]]||[[:ru:Ахея]]||[[Ախեյա]]|| ||55 |- |[[:en:Achaea (ancient region)]]|| || || ||15 |- |[[:en:Achaean Federation]]||[[:ru:Ахейский союз]]|| || ||47 |- |[[:en:Achaean Leaders]]|| || || ||1 |- |[[:en:Achaean War]]||[[:ru:Ахейская война]]|| || ||11 |- |[[:en:Achaeans (tribe)]]||[[:ru:Ахейцы]]||[[Աքայացիներ]]|| ||58 |- |[[:en:Achaemenid destruction of Athens]]|| || || ||6 |- |[[:en:Achaeus (general)]]||[[:ru:Ахей (полководец)]]|| || ||16 |- |[[:en:Achaeus (son of Poseidon)]]||[[:ru:Ахей (сын Посейдона)]]|| || ||2 |- |[[:en:Achaia (Roman province)]]||[[:ru:Ахея (римская провинция)]]|| || ||50 |- |[[:en:Acharnes]]||[[:ru:Ахарне]]||[[Ախարնես]]|| ||31 |- |[[:en:Acharnes Railway Center]]|| || || ||5 |- |[[:en:Acheloos Painter]]||[[:ru:Вазописец Ахелоя]]|| || ||6 |- |[[:en:Achilleis (trilogy)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Achilles Painter]]||[[:ru:Вазописец Ахилла]]|| || ||21 |- |[[:en:Achilles' heel]]||[[:ru:Ахиллесова пята]]||[[Աքիլեսյան գարշապար]]|| ||32 |- |[[:en:Achlys]]||[[:ru:Ахлис]]|| || ||13 |- |[[:en:Acritic songs]]|| || || ||3 |- |[[:en:Acroceraunian School]]|| || || ||1 |- |[[:en:Acrocorinth]]||[[:ru:Акрокоринф]]||[[Ակրոկորնթոս]]|| ||33 |- |[[:en:Acrolith]]||[[:ru:Акролит]]|| || ||24 |- |[[:en:Acropolis Rally]]||[[:ru:Ралли Греции]]|| || ||20 |- |[[:en:Actaeon]]||[[:ru:Актеон]]||[[Ակտեոն]]|| ||41 |- |[[:en:Actium]]||[[:ru:Акциум]]|| || ||37 |- |[[:en:Adeimantus]]||[[:ru:Адимант]]|| || ||7 |- |[[:en:Adonia]]||[[:ru:Садики Адониса]]|| || ||10 |- |[[:en:Adonis]]||[[:ru:Адонис]]||[[Ադոնիս]]|| ||62 |- |[[:en:Adranus]]||[[:ru:Адран]]|| || ||14 |- |[[:en:Adriatic campaign of 1807–1814]]|| || || ||5 |- |[[:en:Aeacides of Epirus]]||[[:ru:Эакид]]|| || ||18 |- |[[:en:Aeacus]]||[[:ru:Эак]]||[[Էակոս]]||այո||50 |- |[[:en:Aegean and Western Turkey sclerophyllous and mixed forests]]|| || || ||7 |- |[[:en:Aegean art]]|| ||[[Եգեյան արվեստ]]|| ||13 |- |[[:en:Aegean dispute]]||[[:ru:Эгейский вопрос]]||[[Եգեյան հիմնահարց]]|| ||17 |- |[[:en:Aegean languages]]||[[:ru:Тирренские языки]]|| || ||26 |- |[[:en:Aegeus]]||[[:ru:Эгей]]|| || ||48 |- |[[:en:Aegina]]||[[:ru:Эгина (остров)]]|| || ||64 |- |[[:en:Aegis]]||[[:ru:Эгида]]|| || ||45 |- |[[:en:Aegisthus]]||[[:ru:Эгисф]]|| || ||43 |- |[[:en:Aegles]]|| || || ||1 |- |[[:en:AEK Athens F.C.]]||[[:ru:АЕК (футбольный клуб, Афины)]]||[[ԱԵԿ Աթենք ՖԱ]]|| ||52 |- |[[:en:AEK B.C.]]||[[:ru:АЕК (баскетбольный клуб)]]|| || ||23 |- |[[:en:AEKKEA-RAAB]]|| || || ||3 |- |[[:en:AEKKEA-RAAB R-29]]|| || || ||3 |- |[[:en:Claudius Aelianus]]||[[:ru:Клавдий Элиан]]|| || ||45 |- |[[:en:Aeneas]]||[[:ru:Эней]]||[[Էնեաս]]|| ||81 |- |[[:en:Aeolians]]||[[:ru:Эолийцы]]|| || ||31 |- |[[:en:Aeolic Greek]]||[[:ru:Эолийский диалект древнегреческого языка]]|| || ||31 |- |[[:en:Aeolis]]||[[:ru:Эолида]]|| || ||36 |- |[[:en:Aeschines]]||[[:ru:Эсхин]]|| || ||45 |- |[[:en:Aeson]]||[[:ru:Эсон (мифология)]]|| || ||34 |- |[[:en:Aesymnetes]]||[[:ru:Эсимнет]]|| || ||10 |- |[[:en:Aetna (city)]]||[[:ru:Этна (город)]]|| || ||9 |- |[[:en:Aetolian League]]||[[:ru:Этолийский союз]]|| || ||40 |- |[[:en:The Affecter]]||[[:ru:Вычурный вазописец]]|| || ||6 |- |[[:en:Afgeio]]|| || || ||3 |- |[[:en:Afqa]]|| || || ||9 |- |[[:en:African Greeks]]|| || || ||2 |- |[[:en:Georgios Afroudakis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Agamemnon]]||[[:ru:Агамемнон]]||[[Ագամեմնոն]]|| ||81 |- |[[:en:Agatharchides]]||[[:ru:Агатархид]]|| || ||27 |- |[[:en:Agathocles of Syracuse]]||[[:ru:Агафокл]]|| || ||41 |- |[[:en:Agathodaemon]]||[[:ru:Агатодемон (божество)]]|| || ||18 |- |[[:en:Agathokleia]]||[[:ru:Агафоклея]]|| || ||16 |- |[[:en:Agave (mythology)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Agde]]||[[:ru:Агд]]|| || ||64 |- |[[:en:AGEH Gymnastikos B.C.]]|| || || ||2 |- |[[:en:Agesilaus II]]||[[:ru:Агесилай II]]|| || ||48 |- |[[:en:Agia Mavra, Elis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Agia Paraskevi, Chalkidiki]]|| || || ||6 |- |[[:en:Agioi Theodoroi, Elis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Agios Georgios, Andravida]]||[[:ru:Андравида]]|| || ||19 |- |[[:en:Agios Kirykos]]|| ||[[Այոս Կիրիկոս]]|| ||20 |- |[[:en:Agios Konstantinos, East Attica]]||[[:ru:Айос-Констандинос (Лавреотики)]]|| || ||16 |- |[[:en:Agios Minas Cathedral]]||[[:ru:Собор Святого Мины]]||[[Սուրբ Մինասի տաճար]]|| ||18 |- |[[:en:Agios Nikitas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Agios Nikolaos, Chalkidiki]]||[[:ru:Айос-Николаос (Халкидики)]]||[[Այոս Նիկոլաոս (Խալկիդիկի)]]|| ||14 |- |[[:en:Agios Stefanos, Achaea]]|| || || ||5 |- |[[:en:Agios Stefanos, Attica]]||[[:ru:Айос-Стефанос (Аттика)]]|| || ||17 |- |[[:en:Agios Vlasios, Magnesia]]|| || || ||9 |- |[[:en:Agistri]]||[[:ru:Ангистрион]]||[[Անգիստրի]]|| ||36 |- |[[:en:Agistri (song)]]||[[:ru:Каппадокийские греки]]|| || ||13 |- |[[:en:Aglaurus]]|| || || ||8 |- |[[:en:Aglaurus, daughter of Cecrops]]||[[:ru:Аглавра (дочь Кекропса)]]||[[Ագլավրա (Կեկրոպսի դուստր)]]|| ||21 |- |[[:en:Aglianico]]||[[:ru:Альянико]]|| || ||18 |- |[[:en:Agnes of Durazzo]]|| || || ||10 |- |[[:en:Spiro Agnew]]||[[:ru:Агню, Спиро]]||[[Սպիրո Ագնյու]]|| ||67 |- |[[:en:Agoge]]||[[:ru:Спартанское воспитание]]||[[Սպարտական դաստիարակություն]]|| ||31 |- |[[:en:Tellos Agras]]||[[:ru:Агапинос, Сарантос]]|| || ||11 |- |[[:en:Agria]]|| || || ||20 |- |[[:en:Agricultural University of Athens]]||[[:ru:Афинский аграрный университет]]|| || ||14 |- |[[:en:Helene Ahrweiler]]||[[:ru:Гликадзи-Арвелер, Элени]]|| || ||15 |- |[[:en:Aianteio]]||[[:ru:Саламин]]||[[Սալամին]]|| ||59 |- |[[:en:Kostas Aidiniou]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aigosthena]]|| || || ||10 |- |[[:en:Air operations during the Greek Civil War]]|| || || ||1 |- |[[:en:Aison (vase painter)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Aisonia]]|| || || ||7 |- |[[:en:Aitoliko]]||[[:ru:Этоликон (Этолия и Акарнания)]]|| || ||16 |- |[[:en:Ajax (play)]]||[[:ru:Аякс (Софокл)]]|| || ||29 |- |[[:en:Ajax the Great]]||[[:ru:Аякс Великий]]|| || ||57 |- |[[:en:Ajax the Lesser]]||[[:ru:Аякс Малый]]|| || ||38 |- |[[:en:Akanthos (Greece)]]||[[:ru:Аканф]]|| || ||19 |- |[[:en:Akkerman Convention]]||[[:ru:Аккерманская конвенция]]||[[Աքքերմանի կոնվենցիա]]|| ||28 |- |[[:en:Akoli, Greece]]|| || || ||11 |- |[[:en:Akra, Crimea]]||[[:ru:Акра (Крым)]]|| || ||5 |- |[[:en:Akrotiri (prehistoric city)]]||[[:ru:Акротири (Тира)]]|| || ||30 |- |[[:en:Alabastron]]||[[:ru:Алабастрон]]|| || ||27 |- |[[:en:Alazon]]|| || || ||6 |- |[[:en:Albania–Greece relations]]||[[:ru:Албано-греческие отношения]]||[[Հույն-ալբանական հարաբերություններ]]|| ||10 |- |[[:en:Albanian Vilayet]]|| || || ||8 |- |[[:en:Albanians in Greece]]|| || || ||7 |- |[[:en:Albanians of Western Thrace]]|| || || ||3 |- |[[:en:Alcamenes]]||[[:ru:Алкамен (скульптор)]]||[[Ալկամենես]]|| ||26 |- |[[:en:Alcetas I of Epirus]]||[[:ru:Алкет I]]|| || ||18 |- |[[:en:Alcetas II of Epirus]]||[[:ru:Алкет II]]|| || ||17 |- |[[:en:Alcmaeon in Corinth]]||[[:ru:Алкмеон в Коринфе]]|| || ||5 |- |[[:en:Alcmaeonidae]]||[[:ru:Алкмеониды]]|| || ||25 |- |[[:en:Alcmene]]||[[:ru:Алкмена]]||[[Ալկմենե (Հերակլեսի մայր)]]|| ||48 |- |[[:en:Alcmeonis]]||[[:ru:Алкмеонида]]|| || ||12 |- |[[:en:Alepou]]|| || || ||8 |- |[[:en:Alexander of Abonoteichus]]||[[:ru:Александр Пафлагонец]]|| || ||15 |- |[[:en:Alexander of Greece]]||[[:ru:Александр I (король Греции)]]||[[Ալեքսանդր (Հունաստանի թագավոր)]]|| ||48 |- |[[:en:Alexander of Myndus]]|| || || ||7 |- |[[:en:Alexander of Pherae]]||[[:ru:Александр Ферский]]|| || ||17 |- |[[:en:Alexander Polyhistor]]||[[:ru:Александр Полигистор]]||[[Ալեքսանդր Բազմավեպ]]|| ||24 |- |[[:en:Alexander Romance]]||[[:ru:История Александра Великого]]||[[Ալեքսանդրի վեպը]]|| ||31 |- |[[:en:Alexander Technological Educational Institute of Thessaloniki]]|| ||[[Սալոնիկի Ալեքսանդր տեխնոլոգիական կրթության ինստիտուտ]]|| ||3 |- |[[:en:Alexandria Troas]]||[[:ru:Александрия Троадская]]|| || ||21 |- |[[:en:Alexandros, Greece]]|| || || ||4 |- |[[:en:Alexandroupoli]]||[[:ru:Александруполис]]||[[Ալեքսանդրուպոլիս]]|| ||61 |- |[[:en:Alexarchus of Macedon]]||[[:ru:Алексарх Македонянин]]|| || ||6 |- |[[:en:Alexiares and Anicetus]]|| || || ||6 |- |[[:en:Alexios I of Trebizond]]||[[:ru:Алексей I Великий Комнин]]|| || ||33 |- |[[:en:Alexios II of Trebizond]]||[[:ru:Алексей II Великий Комнин]]|| || ||27 |- |[[:en:Alexios III Angelos]]||[[:ru:Алексей III Ангел]]|| || ||47 |- |[[:en:Alexios III of Trebizond]]||[[:ru:Алексей III Великий Комнин]]|| || ||26 |- |[[:en:Alexios II Komnenos]]||[[:ru:Алексей II Комнин]]|| || ||45 |- |[[:en:Alexios V Doukas]]||[[:ru:Алексей V Дука]]|| || ||46 |- |[[:en:Haris Alexiou]]||[[:ru:Алексиу, Харис]]||[[Հարիս Ալեքսիու]]|| ||27 |- |[[:en:Alexis (poet)]]||[[:ru:Алексид]]|| || ||18 |- |[[:en:Alfeios]]||[[:ru:Алфиос]]|| || ||31 |- |[[:en:Ali Pasha of Ioannina]]||[[:ru:Али-паша Тепеленский]]|| || ||39 |- |[[:en:Alifeira]]|| || || ||10 |- |[[:en:Alkimachos of Pydna]]|| || || ||1 |- |[[:en:Alkyonides Gulf]]||[[:ru:Алкионидес (залив)]]|| || ||8 |- |[[:en:Leo Allatius]]||[[:ru:Аллаций, Лев]]|| || ||19 |- |[[:en:Allegory of the cave]]||[[:ru:Миф о пещере]]||[[Քարանձավի այլաբանություն]]|| ||57 |- |[[:en:Georgios Alogoskoufis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Alonnisos Marine Park]]||[[:ru:Национальный морской парк Алонисос]]||[[Ալոնիսոսի ազգային ծովային պարկ]]|| ||17 |- |[[:en:Alpha Bank]]||[[:ru:Alpha Bank]]|| || ||20 |- |[[:en:Alpha TV]]||[[:ru:Alpha TV]]||[[Alpha TV]]|| ||14 |- |[[:en:Althaea (mythology)]]||[[:ru:Алфея]]|| || ||28 |- |[[:en:Althaemenes]]||[[:ru:Алфемен]]|| || ||16 |- |[[:en:Fragiskos Alvertis]]||[[:ru:Алвертис, Фрагискос]]|| || ||12 |- |[[:en:Alytarches]]|| || || ||5 |- |[[:en:Amadeus, Prince of Achaea]]|| || || ||8 |- |[[:en:Duke of Amalfi]]|| || || ||6 |- |[[:en:Amalthea (mythology)]]||[[:ru:Амалфея]]|| || ||41 |- |[[:en:Ioannis Amanatidis]]||[[:ru:Аманатидис, Яннис]]|| || ||28 |- |[[:en:Amasis Painter]]||[[:ru:Мастер Амасиса]]|| || ||18 |- |[[:en:Amasis (potter)]]||[[:ru:Амасис (гончар)]]|| || ||12 |- |[[:en:Amazon statue types]]||[[:ru:Раненая амазонка]]|| || ||5 |- |[[:en:Amazonomachy]]||[[:ru:Амазономахия]]|| || ||17 |- |[[:en:Amazons]]||[[:ru:Амазонки]]||[[Ամազոնուհիներ]]|| ||73 |- |[[:en:Ambracian Gulf]]||[[:ru:Амвракикос]]|| || ||35 |- |[[:en:Ambrosia]]||[[:ru:Амброзия (мифология)]]||[[Ամբրոսիա]]|| ||46 |- |[[:en:Ambrosian Iliad]]||[[:ru:Амброзианская Илиада]]|| || ||17 |- |[[:en:Amfilochia]]||[[:ru:Амфилохия]]||[[Ամֆիլոխիա (քաղաք)]]|| ||23 |- |[[:en:Amores (Lucian)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Amorgos]]||[[:ru:Аморгос]]|| || ||50 |- |[[:en:Ampelokampos]]|| || || ||2 |- |[[:en:Amphiareion of Oropos]]||[[:ru:Храм Амфиарая]]|| || ||14 |- |[[:en:Amphidromia]]|| || || ||10 |- |[[:en:Amphipole]]|| || || ||1 |- |[[:en:Amphipolis]]||[[:ru:Амфиполис]]|| || ||43 |- |[[:en:Amphitrite]]||[[:ru:Амфитрита]]||[[Ամփիտրիտե]]||այո||59 |- |[[:en:Amphora]]||[[:ru:Амфора]]||[[Ամֆորա]]|| ||63 |- |[[:en:Amphoterus (admiral)]]||[[:ru:Амфотер (военачальник)]]|| || ||10 |- |[[:en:Amyntas III of Macedon]]||[[:ru:Аминта III]]|| || ||31 |- |[[:en:Amyntor (mythology)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anafi]]||[[:ru:Анафи]]||[[Անաֆի]]|| ||41 |- |[[:en:Manolis Anagnostakis]]||[[:ru:Анагностакис, Манолис]]|| || ||11 |- |[[:en:Panagiotis Anagnostopoulos]]||[[:ru:Анагностопулос, Панайотис (политик)]]|| || ||4 |- |[[:en:Sia Anagnostopoulou]]|| || || ||5 |- |[[:en:Anarchism in Greece]]|| || || ||8 |- |[[:en:Anası Kızından]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anastasios of Albania]]||[[:ru:Анастасий (архиепископ Тиранский)]]|| || ||23 |- |[[:en:Anastasius I Dicorus]]||[[:ru:Анастасий I]]||[[Անաստասիոս Ա (կայսր)]]|| ||57 |- |[[:en:Anastasius of Constantinople]]||[[:ru:Анастасий (патриарх Константинопольский)]]|| || ||13 |- |[[:en:Anasyrma]]||[[:ru:Анасирма]]|| || ||18 |- |[[:en:Anathema]]||[[:ru:Анафема]]|| || ||45 |- |[[:en:Anatolia]]||[[:ru:Малая Азия]]||[[Անատոլիա]]|| ||140 |- |[[:en:Anavryta Classical Lyceum]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anax (Greek)]]||[[:ru:Анакс]]|| || ||14 |- |[[:en:Anaximander]]||[[:ru:Анаксимандр]]||[[Անաքսիմանդրոս]]|| ||106 |- |[[:en:Ancient Elis]]||[[:ru:Элида]]||[[Էլիդա]]|| ||16 |- |[[:en:Ancient Greek astronomy]]||[[:ru:Астрономия Древней Греции]]||[[Աստղագիտությունը հին Հունաստանում]]|| ||29 |- |[[:en:Ancient Greek coinage]]||[[:ru:Древнегреческие монеты]]|| || ||17 |- |[[:en:Ancient Greek dialects]]|| || || ||16 |- |[[:en:Ancient Greek eros]]|| || || ||16 |- |[[:en:Ancient Greek flood myths]]||[[:ru:Древнегреческие мифы о потопе]]|| || ||3 |- |[[:en:Ancient Greek law]]||[[:ru:Право Древней Греции]]||[[Հին հունական իրավունք]]|| ||18 |- |[[:en:Ancient Greek Olympic festivals]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ancient Greek philosophy]]||[[:ru:Древнегреческая философия]]||[[Անտիկ հունական փիլիսոփայություն]]||այո||55 |- |[[:en:Ancient Greek phonology]]|| || || ||8 |- |[[:en:Ancient Greek sculpture]]||[[:ru:Скульптура Древней Греции]]||[[Հին հունական քանդակագործություն]]|| ||29 |- |[[:en:Ancient Greek technology]]||[[:ru:Древнегреческие технологии]]|| || ||14 |- |[[:en:Ancient Greek warfare]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ancient history]]||[[:ru:Древний мир]]||[[Հին աշխարհ]]|| ||126 |- |[[:en:Ancient Macedonian army]]||[[:ru:Армия Древней Македонии]]||[[Հին Մակեդոնիայի բանակ]]|| ||20 |- |[[:en:Ancient Macedonian language]]||[[:ru:Древнемакедонский язык]]|| || ||31 |- |[[:en:Ancient Macedonians]]||[[:ru:Македоняне]]|| || ||28 |- |[[:en:List of ancient Macedonians]]||[[:ru:Македонские цари]]|| || ||31 |- |[[:en:Ancient Serbia]]||[[:ru:Доисторическая Сербия]]|| || ||5 |- |[[:en:Ancient Thera]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ancient Thessaly]]|| || || ||11 |- |[[:en:List of ancient tribes in Illyria]]|| || || ||9 |- |[[:en:Andokides (vase painter)]]||[[:ru:Андокид (вазописец)]]||[[Անդոկիդես]]|| ||17 |- |[[:en:Andravida]]||[[:ru:Андравида]]|| || ||19 |- |[[:en:Nikolaos Andriakopoulos]]||[[:ru:Андриакопулос, Николаос]]|| || ||28 |- |[[:en:Andromache (play)]]||[[:ru:Андромаха (Еврипид)]]|| || ||24 |- |[[:en:Andromeda (mythology)]]||[[:ru:Андромеда (мифология)]]||[[Անդրոմեդա (դիցաբանություն)]]|| ||68 |- |[[:en:Andromeda (play)]]||[[:ru:Андромеда (Еврипид)]]|| || ||7 |- |[[:en:Andronicus of Rhodes]]||[[:ru:Андроник Родосский]]|| || ||33 |- |[[:en:Andronikos I of Trebizond]]||[[:ru:Андроник I Гид]]|| || ||26 |- |[[:en:Andronikos III Palaiologos]]||[[:ru:Андроник III Палеолог]]||[[Անդրոնիկոս III Կրտսեր]]|| ||47 |- |[[:en:Andros]]||[[:ru:Андрос (остров, Греция)]]||[[Անդրոս (կղզի)]]|| ||57 |- |[[:en:Mimis Androulakis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Nikos Androulakis]]||[[:ru:Андрулакис, Никос]]|| || ||11 |- |[[:en:Odysseas Androutsos]]||[[:ru:Андруцос, Одиссей]]|| || ||12 |- |[[:en:Anemodouri]]|| || || ||4 |- |[[:en:Anemurium]]||[[:ru:Анемуриум]]|| || ||9 |- |[[:en:George-Marios Angeletos]]||[[:ru:Ангелетос, Георгиос-Мариос]]|| || ||3 |- |[[:en:Angelokastro (Corfu)]]|| || || ||12 |- |[[:en:Vasiliki Angelopoulou]]|| || || ||2 |- |[[:en:Angelos]]||[[:ru:Ангелы (династия)]]||[[Անգելոսներ]]|| ||32 |- |[[:en:Ankara]]||[[:ru:Анкара]]||[[Անկարա]]|| ||224 |- |[[:en:Anna of Hungary (Byzantine empress)]]||[[:ru:Анна Венгерская (императрица Византии)]]|| || ||21 |- |[[:en:Ano Lechonia]]|| || || ||10 |- |[[:en:Ano Liosia]]||[[:ru:Ано-Льосия]]||[[Անո-Լիոսիա]]|| ||23 |- |[[:en:Anteros]]||[[:ru:Антерос]]|| || ||33 |- |[[:en:Pope Anterus]]||[[:ru:Антер (папа римский)]]||[[Անտերոս (Հռոմի պապ)]]|| ||75 |- |[[:en:Anthedon (mythology)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anthemius]]||[[:ru:Прокопий Антемий]]|| || ||51 |- |[[:en:Anthology of Planudes]]||[[:ru:Антология Плануда]]|| || ||10 |- |[[:en:Anthousa, Attica]]||[[:ru:Антуса (Аттика)]]||[[Անթոուսա]]|| ||16 |- |[[:en:Antichasia, Greece]]|| || || ||7 |- |[[:en:Antigonus II Gonatas]]||[[:ru:Антигон II Гонат]]|| || ||34 |- |[[:en:Antikristos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Antikyra]]||[[:ru:Андикира]]||[[Անդիկիրա]]|| ||16 |- |[[:en:Antikythera]]||[[:ru:Андикитира (остров)]]||[[Անտիկիթիրա]]|| ||43 |- |[[:en:Antikythera mechanism]]||[[:ru:Антикитерский механизм]]||[[Անտիկիթերայի սարք]]|| ||67 |- |[[:en:Antikythera wreck]]||[[:ru:Антикитерский корабль]]|| || ||15 |- |[[:en:Antiochus VII Sidetes]]||[[:ru:Антиох VII Сидет]]|| || ||36 |- |[[:en:Antiparos]]||[[:ru:Андипарос]]|| || ||38 |- |[[:en:Antipater of Tarsus]]||[[:ru:Антипатр из Тарса]]|| || ||20 |- |[[:en:Antipater of Thessalonica]]||[[:ru:Антипатр Фессалоникский]]|| || ||17 |- |[[:en:Antiphon (orator)]]||[[:ru:Антифон из Рамнунта]]|| || ||34 |- |[[:en:Antisemitism in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:E. M. Antoniadi]]||[[:ru:Антониади, Эжен Мишель]]|| || ||35 |- |[[:en:Rania Antonopoulou]]|| || || ||5 |- |[[:en:Aornos]]|| || || ||7 |- |[[:en:Apagorevmeno]]|| || || ||2 |- |[[:en:Apega of Nabis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Apemosyne]]||[[:ru:Апемосина]]|| || ||12 |- |[[:en:Aphrodite]]||[[:ru:Афродита]]||[[Աֆրոդիտե]]|| ||112 |- |[[:en:Aphrodite of Knidos]]||[[:ru:Афродита Книдская]]|| || ||31 |- |[[:en:Apidima Cave]]||[[:ru:Апидима]]||[[Ապիդիմա]]|| ||18 |- |[[:en:APOEL FC]]||[[:ru:АПОЭЛ (футбольный клуб)]]||[[ԱՊՕԷԼ ՖԱ]]|| ||55 |- |[[:en:Apollo of Piombino]]||[[:ru:Аполлон из Пьомбино]]|| || ||9 |- |[[:en:Apollodoros (vase painter)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Apollodorus of Athens]]||[[:ru:Аполлодор Афинский]]|| || ||49 |- |[[:en:Apollodotus I]]|| || || ||16 |- |[[:en:Apollon of Olympia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Apollon Patras]]|| || || ||2 |- |[[:en:Apollon Smyrnis F.C.]]||[[:ru:Аполлон Смирнис]]|| || ||27 |- |[[:en:Apollonia (Illyria)]]||[[:ru:Аполлония Иллирийская]]||[[Ապոլոնիա]]|| ||40 |- |[[:en:Apollonius of Rhodes]]||[[:ru:Аполлоний Родосский]]||[[Ապոլլոնիոս Հռոդոսացի]]|| ||64 |- |[[:en:Evangelos Apostolou]]|| || || ||4 |- |[[:en:Aratus of Sicyon]]||[[:ru:Арат Сикионский]]|| || ||26 |- |[[:en:Arcadia (regional unit)]]||[[:ru:Аркадия (ном)]]||[[Արկադիա]]|| ||69 |- |[[:en:Arcadian League]]|| || || ||10 |- |[[:en:Arch of Galerius and Rotunda]]||[[:ru:Арка и гробница Галерия]]|| || ||24 |- |[[:en:Archaeanactid dynasty]]||[[:ru:Археанактиды]]|| || ||10 |- |[[:en:Archaeological Museum of Delos]]|| || || ||11 |- |[[:en:Archaeological Museum of Epidaurus]]|| || || ||7 |- |[[:en:Archaeological Museum of Eretria]]|| || || ||7 |- |[[:en:Archaeological Museum of Naxos]]|| || || ||9 |- |[[:en:Archaeological Museum of Olympia]]||[[:ru:Археологический музей Олимпии]]||[[Օլիմպիայի հնագիտական թանգարան]]|| ||16 |- |[[:en:Archaeological Museum of Rhodes]]|| || || ||11 |- |[[:en:Archaeological Museum of Thebes]]|| || || ||11 |- |[[:en:Archaeological Museum of Thera]]|| ||[[Սանտորինիի հնագիտական թանգարան]]|| ||9 |- |[[:en:Archaeological Museum of Thessaloniki]]||[[:ru:Археологический музей Салоник]]||[[Սալոնիկի հնագիտական թանգարան]]|| ||22 |- |[[:en:Archaeological Museum of Volos]]||[[:ru:Археологический музей Волоса]]|| || ||10 |- |[[:en:Archaeological Society of Athens]]||[[:ru:Афинское археологическое общество]]|| || ||10 |- |[[:en:Archaic Greek alphabets]]|| || || ||12 |- |[[:en:Archelaus (play)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Archestratus]]||[[:ru:Архестрат]]|| || ||23 |- |[[:en:Architecture of Istanbul]]|| || || ||7 |- |[[:en:Arctinus of Miletus]]||[[:ru:Арктин Милетский]]|| || ||19 |- |[[:en:Ardashir II]]||[[:ru:Арташир II]]|| || ||35 |- |[[:en:Areopagus]]||[[:ru:Ареопаг]]||[[Արեոպագոս]]|| ||54 |- |[[:en:Areopagus sermon]]|| || || ||7 |- |[[:en:Areopoli]]||[[:ru:Ареополис]]||[[Արեոպոլիս]]|| ||21 |- |[[:en:Aretaeus of Cappadocia]]||[[:ru:Аретей из Каппадокии]]|| || ||28 |- |[[:en:Aretas III]]||[[:ru:Арета III Филэллин]]|| || ||18 |- |[[:en:Arete]]||[[:ru:Арете]]|| || ||22 |- |[[:en:Areti, Elis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Argead dynasty]]||[[:ru:Аргеады]]|| || ||35 |- |[[:en:Argentina–Greece relations]]|| || || ||5 |- |[[:en:Argonautica]]||[[:ru:Аргонавтика]]|| || ||32 |- |[[:en:Argonauts]]||[[:ru:Аргонавты]]||[[Արգոնավորդներ]]|| ||69 |- |[[:en:Argostoli]]||[[:ru:Аргостолион]]||[[Արգոստոլիոն]]|| ||38 |- |[[:en:John Argyropoulos]]||[[:ru:Иоанн Аргиропул]]|| || ||28 |- |[[:en:Romanos III Argyros]]||[[:ru:Роман III Аргир]]|| || ||48 |- |[[:en:Ariadne (empress)]]||[[:ru:Ариадна (дочь Льва I)]]|| || ||25 |- |[[:en:Arion]]||[[:ru:Арион (поэт)]]||[[Արիոն (բանաստեղծ)]]|| ||35 |- |[[:en:Aristaeus]]||[[:ru:Аристей (мифология)]]||[[Արիստես]]|| ||36 |- |[[:en:Aristander]]||[[:ru:Аристандр]]|| || ||12 |- |[[:en:Aristarchus of Samos]]||[[:ru:Аристарх Самосский]]||[[Արիստարքոս Սամոսցի]]||այո||70 |- |[[:en:Aristides]]||[[:ru:Аристид]]||[[Արիստիդես]]|| ||44 |- |[[:en:Aelius Aristides]]||[[:ru:Элий Аристид]]|| || ||27 |- |[[:en:Aristippus]]||[[:ru:Аристипп]]|| || ||67 |- |[[:en:Aristogeiton (orator)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Aristophanes (vase painter)]]||[[:ru:Аристофан (вазописец)]]|| || ||9 |- |[[:en:Aristotelous Square]]||[[:ru:Площадь Аристотеля]]||[[Արիստոտելի հրապարակ (Սալոնիկ)]]|| ||17 |- |[[:en:Aristotle's views on women]]|| || || ||10 |- |[[:en:Aristoxenus]]||[[:ru:Аристоксен]]|| || ||37 |- |[[:en:Arkadi Monastery]]||[[:ru:Аркади]]||[[Արկադի]]|| ||21 |- |[[:en:Arkalochori Axe]]||[[:ru:Лабрис из Аркалохори]]|| || ||12 |- |[[:en:Arkas]]|| || || ||5 |- |[[:en:Arkesilas Painter]]|| || || ||6 |- |[[:en:Josef Ludwig von Armansperg]]||[[:ru:Армансперг, Йозеф Людвиг]]||[[Յոզեֆ Լյուդվիգ Արմանսպերգ]]|| ||20 |- |[[:en:Armatoloi]]||[[:ru:Арматолы]]|| || ||14 |- |[[:en:Armenia–Greece relations]]||[[:ru:Армяно-греческие отношения]]||[[Հայ-հունական հարաբերություններ]]|| ||9 |- |[[:en:Armenians in Greece]]||[[:ru:Армяне в Греции]]||[[Հայերը Հունաստանում]]|| ||9 |- |[[:en:Armistice of Salonica]]||[[:ru:Салоникское перемирие]]|| || ||23 |- |[[:en:Aromanian question]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aromanians]]||[[:ru:Аромуны]]||[[Առումիններ]]|| ||47 |- |[[:en:Aromanians in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Gerasimos Arsenis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Modern Greek art]]|| ||[[Հունական ժամանակակից արվեստ]]|| ||7 |- |[[:en:Arta (regional unit)]]|| || || ||16 |- |[[:en:Arta–Volos line]]|| || || ||4 |- |[[:en:Arta, Greece]]||[[:ru:Арта (город, Греция)]]|| || ||51 |- |[[:en:Artemidorus]]||[[:ru:Артемидор Далдианский]]|| || ||27 |- |[[:en:Artemisia II of Caria]]||[[:ru:Артемисия II]]|| || ||27 |- |[[:en:Artemision Bronze]]||[[:ru:Посейдон с мыса Артемисион]]|| || ||21 |- |[[:en:Arts in Rome]]|| || || ||1 |- |[[:en:Arvanites]]||[[:ru:Арваниты]]|| || ||27 |- |[[:en:Arvanitika]]||[[:ru:Арнаутский диалект]]|| || ||23 |- |[[:en:Aryballos]]||[[:ru:Арибалл]]||[[Արիբալլոս]]|| ||26 |- |[[:en:Arybbas of Epirus]]||[[:ru:Арриб]]|| || ||20 |- |[[:en:Asclepiades of Bithynia]]||[[:ru:Асклепиад Вифинский]]||[[Ասկլեպիադես Բյութանացի]]|| ||22 |- |[[:en:Asi Gonia]]||[[:ru:Аси-Гонья]]|| || ||11 |- |[[:en:Alexandra Asimaki]]|| || || ||8 |- |[[:en:Askio, Kozani]]|| || || ||6 |- |[[:en:Askos (pottery vessel)]]||[[:ru:Аскос]]|| || ||22 |- |[[:en:Asopus]]||[[:ru:Асоп (мифология)]]|| || ||33 |- |[[:en:Aspasia]]||[[:ru:Аспасия]]||[[Ասպասիա]]|| ||56 |- |[[:en:Aspis]]||[[:ru:Гоплон]]|| || ||21 |- |[[:en:Aspropyrgos]]||[[:ru:Аспропиргос]]||[[Ասպրոպիրգոս]]|| ||25 |- |[[:en:Assemblywomen]]||[[:ru:Женщины в народном собрании]]|| || ||29 |- |[[:en:Asteas]]||[[:ru:Астей (вазописец)]]|| || ||11 |- |[[:en:Asteria (mythology)]]|| || || ||16 |- |[[:en:Astypalaia]]||[[:ru:Астипалея]]|| || ||40 |- |[[:en:Ateas]]||[[:ru:Атей]]||[[Աթեոս]]|| ||16 |- |[[:en:ATEbank]]|| || || ||5 |- |[[:en:Athanasius of Alexandria]]||[[:ru:Афанасий Великий]]||[[Աթանաս Ալեքսանդրացի]]|| ||73 |- |[[:en:Athena Parthenos]]||[[:ru:Афина Парфенос]]|| || ||28 |- |[[:en:Athena Promachos]]||[[:ru:Афина Промахос]]||[[Աթենաս Պրոմաքոսի արձան]]|| ||27 |- |[[:en:Athenagoras I of Constantinople]]||[[:ru:Афинагор (патриарх Константинопольский)]]|| || ||36 |- |[[:en:Athenian coup of 411 BC]]||[[:ru:Переворот Четырёхсот]]|| || ||18 |- |[[:en:Athenian pederasty]]|| || || ||12 |- |[[:en:Athenian Treasury]]|| || || ||12 |- |[[:en:Athens Charter]]||[[:ru:Афинская хартия]]|| || ||27 |- |[[:en:Athens Exchange]]||[[:ru:Фондовая биржа Афин]]|| || ||22 |- |[[:en:Athens International Airport]]||[[:ru:Элефтериос Венизелос (аэропорт)]]|| || ||54 |- |[[:en:Athens Mass Transit System]]|| || || ||9 |- |[[:en:Athens Metro]]||[[:ru:Афинский метрополитен]]|| || ||45 |- |[[:en:Athens Prefecture]]||[[:ru:Афины (ном)]]||[[Աթենք (նոմոս)]]|| ||32 |- |[[:en:Athens railway station]]|| || || ||14 |- |[[:en:Athens School of Fine Arts]]||[[:ru:Афинская школа изящных искусств]]||[[Աթենքի գեղարվեստի դպրոց]]|| ||13 |- |[[:en:Athens University of Economics and Business]]||[[:ru:Афинский университет экономики и бизнеса]]||[[Աթենքի էկոնոմիկայի և բիզնեսի համալսարան]]|| ||18 |- |[[:en:Athens War Museum]]||[[:ru:Военный музей (Афины)]]||[[Պատերազմների թանգարան (Աթենք)]]|| ||16 |- |[[:en:Athens–Piraeus Electric Railways]]||[[:ru:ISAP]]|| || ||7 |- |[[:en:Athletics at the 2004 Summer Olympics – Women's shot put]]|| || || ||9 |- |[[:en:Athonite Academy]]||[[:ru:Афониад]]|| || ||6 |- |[[:en:Athryilatus]]|| || || ||4 |- |[[:en:Atik Mustafa Pasha Mosque]]||[[:ru:Церковь Святой Фёклы]]|| || ||13 |- |[[:en:Atlantis]]||[[:ru:Атлантида]]||[[Ատլանտիդա]]|| ||96 |- |[[:en:Atsiapat]]|| || || ||3 |- |[[:en:Michael Attaleiates]]||[[:ru:Михаил Атталиат]]|| || ||28 |- |[[:en:Kingdom of Pergamon]]||[[:ru:Пергамское царство]]|| || ||22 |- |[[:en:Attalus II Philadelphus]]||[[:ru:Аттал II]]||[[Ատտալոս II]]||այո||34 |- |[[:en:Attalus I]]||[[:ru:Аттал I Сотер]]||[[Ատտալոս I Սոտեր]]|| ||38 |- |[[:en:Attic numerals]]||[[:ru:Аттическая система счисления]]||[[Աթենական թվային համակարգ]]|| ||14 |- |[[:en:Attic orators]]||[[:ru:Канон десяти аттических ораторов]]|| || ||22 |- |[[:en:Attic talent]]|| || || ||8 |- |[[:en:Attica]]||[[:ru:Аттика]]||[[Ատտիկե]]||այո||78 |- |[[:en:Attica (region)]]||[[:ru:Аттика (периферия)]]||[[Ատտիկա]]|| ||50 |- |[[:en:Atticism]]||[[:ru:Аттикизм]]||[[Ատտիկիզմ]]|| ||21 |- |[[:en:Herodes Atticus]]||[[:ru:Герод Аттик]]||[[Հերովդես Ատտիկացի]]|| ||35 |- |[[:en:Attis]]||[[:ru:Аттис]]|| || ||38 |- |[[:en:Romulus Augustulus]]||[[:ru:Ромул Август]]||[[Հռոմուլոս Օգոստուլոս]]|| ||77 |- |[[:en:Australia–Greece relations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Australian Archaeological Institute at Athens]]|| || || ||4 |- |[[:en:Austrian Archaeological Institute at Athens]]|| || || ||4 |- |[[:en:Autolycus]]||[[:ru:Автолик]]||[[Ավտոլիկոս]]|| ||33 |- |[[:en:Autolycus of Pitane]]||[[:ru:Автолик из Питаны]]|| || ||31 |- |[[:en:Autonomous Republic of Northern Epirus]]||[[:ru:Автономная Республика Северного Эпира]]||[[Հյուսիսային Էպիրոսի Ինքնավար Հանրապետություն]]|| ||24 |- |[[:en:Arsenios Autoreianos]]||[[:ru:Арсений Авториан]]|| || ||15 |- |[[:en:Evangelos Averoff]]|| || || ||9 |- |[[:en:Axioupoli]]||[[:ru:Аксьюполис]]||[[Աքսյուպոլիս]]|| ||19 |- |[[:en:Aydın Karşılaması]]|| || || ||1 |- |[[:en:Bacchic art]]||[[:ru:Дионис]]||[[Դիոնիսոս]]|| ||94 |- |[[:en:Bacchylides]]||[[:ru:Вакхилид]]||[[Բակքիլիդես]]|| ||44 |- |[[:en:Background of the Greek War of Independence]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bahram V]]||[[:ru:Бахрам V]]||[[Վռամ Ե]]||այո||46 |- |[[:en:Baiounitai]]||[[:ru:Ваюниты]]|| || ||10 |- |[[:en:Amalia Bakas]]|| || || ||1 |- |[[:en:Baklahorani]]||[[:ru:Баклахорани]]|| || ||8 |- |[[:en:Balkan Jews]]|| || || ||1 |- |[[:en:Balkan League]]||[[:ru:Балканский союз]]||[[Բալկանյան դաշինք]]|| ||51 |- |[[:en:Balkans campaign (World War II)]]||[[:ru:Балканская кампания]]|| || ||36 |- |[[:en:Ballos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Aristides Baltas]]||[[:ru:Балтас, Аристидис]]|| || ||7 |- |[[:en:Baltimore Painter]]||[[:ru:Балтиморский вазописец]]|| || ||8 |- |[[:en:Ioannis Banias]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bank of Cyprus]]||[[:ru:Банк Кипра]]||[[Կիպրոսի բանկ]]|| ||17 |- |[[:en:Banking in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Barbayianakis]]|| || || ||1 |- |[[:en:Barberini ivory]]||[[:ru:Диптих Барберини]]|| || ||13 |- |[[:en:Philippikos Bardanes]]||[[:ru:Филиппик]]||[[Փիլիպպիկոս Վարդան]]|| ||49 |- |[[:en:Bardas]]||[[:ru:Варда]]||[[Վարդաս Մամիկոնյան]]|| ||23 |- |[[:en:Francesco Barozzi]]||[[:ru:Бароцци, Франческо]]|| || ||17 |- |[[:en:Basiliscus]]||[[:ru:Василиск (император)]]||[[Վասիլիսկոս]]|| ||51 |- |[[:en:Bassae]]|| || || ||23 |- |[[:en:Cassianus Bassus]]|| || || ||9 |- |[[:en:Batea (mythology)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Batsi]]||[[:ru:Саламин]]||[[Սալամին]]|| ||59 |- |[[:en:Battle of Abydos]]||[[:ru:Битва при Абидосе]]|| || ||14 |- |[[:en:Battle of Aegospotami]]||[[:ru:Сражение при Эгоспотамах]]|| || ||28 |- |[[:en:Battle of Ajnadayn]]|| || || ||23 |- |[[:en:Battle of Akroinon]]||[[:ru:Битва при Акроиноне]]|| || ||22 |- |[[:en:Battle of Amioun]]|| || || ||2 |- |[[:en:Battle of Anchialus (763)]]|| || || ||13 |- |[[:en:Battle of Artemisium]]||[[:ru:Битва при Артемисии]]|| || ||32 |- |[[:en:Battle of Asculum]]||[[:ru:Битва при Аускуле (279 до н. э.)]]|| || ||25 |- |[[:en:Battle of Bapheus]]||[[:ru:Бафейская битва]]|| || ||28 |- |[[:en:Battle of Beroia]]||[[:ru:Битва при Берое]]|| || ||18 |- |[[:en:Battle of Bizani]]||[[:ru:Битва при Бизани]]||[[Բիզանիի ճակատամարտ]]|| ||12 |- |[[:en:Battle of Bosra]]|| || || ||13 |- |[[:en:Battle of Boulgarophygon]]||[[:ru:Битва при Булгарофигоне]]|| || ||18 |- |[[:en:Battle of Carthage (698)]]||[[:ru:Битва при Карфагене (698)]]|| || ||14 |- |[[:en:Battle of Corinth (146 BC)]]||[[:ru:Битва при Левкопетре]]|| || ||22 |- |[[:en:Battle of Crete]]||[[:ru:Критская операция]]||[[Կրետեի ռազմագործողություն]]|| ||44 |- |[[:en:Battle of Ctesiphon (363)]]|| || || ||16 |- |[[:en:Battle of Dara]]||[[:ru:Сражение при Даре]]|| || ||27 |- |[[:en:Battle of Demetritzes]]|| || || ||8 |- |[[:en:Battle of Deres]]|| || || ||4 |- |[[:en:Battle of Dumlupınar]]||[[:ru:Битва при Думлупынаре]]||[[Դումլուփընարի ճակատամարտ]]|| ||16 |- |[[:en:Battle of Elaia–Kalamas]]||[[:ru:Сражение при Элея-Каламас]]|| || ||6 |- |[[:en:Battle of Elli]]||[[:ru:Сражение у Элли]]|| || ||12 |- |[[:en:Battle of Haliartus]]||[[:ru:Битва при Галиарте]]|| || ||15 |- |[[:en:Battle of Halmyros]]||[[:ru:Битва при Кефиссе]]|| || ||11 |- |[[:en:Battle of Heliopolis]]|| || || ||13 |- |[[:en:Battle of Hill 731]]|| || || ||4 |- |[[:en:Battle of Himara]]||[[:ru:Сражение при Химаре]]|| || ||4 |- |[[:en:Battle of Himera (480 BC)]]||[[:ru:Битва при Гимере]]|| || ||25 |- |[[:en:Battle of Ipsus]]||[[:ru:Битва при Ипсе]]|| || ||36 |- |[[:en:Battle of Katasyrtai]]|| || || ||7 |- |[[:en:Battle of Kilkis–Lachanas]]||[[:ru:Битва под Килкисом]]|| || ||10 |- |[[:en:Battle of Klokotnitsa]]||[[:ru:Битва при Клокотнице]]|| || ||20 |- |[[:en:Battle of Kos]]|| || || ||7 |- |[[:en:Battle of Kresna Gorge]]||[[:ru:Сражение в Кресненском ущелье]]|| || ||10 |- |[[:en:Battle of Lade]]||[[:ru:Битва при Ладе]]|| || ||25 |- |[[:en:Battle of Lalakaon]]||[[:ru:Битва при Лалакаоне]]||[[Լալակաոնի ճակատամարտ]]|| ||17 |- |[[:en:Battle of Lechaeum]]||[[:ru:Битва при Лехее]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Lemnos (1913)]]||[[:ru:Сражение при Лемносе (1913)]]|| || ||13 |- |[[:en:Battle of Leros]]|| || || ||8 |- |[[:en:Battle of Leuctra]]||[[:ru:Битва при Левктрах]]|| || ||36 |- |[[:en:Battle of Levounion]]||[[:ru:Битва при Левунионе]]|| || ||19 |- |[[:en:Battle of Litosoria]]|| || || ||7 |- |[[:en:Battle of Makryplagi]]||[[:ru:Битва при Макри-Плаги]]|| || ||7 |- |[[:en:Battle of Maleme]]|| || || ||1 |- |[[:en:Battle of Mantinea (362 BC)]]||[[:ru:Битва при Мантинее (362 до н. э.)]]|| || ||21 |- |[[:en:Battle of Mantinea (418 BC)]]||[[:ru:Битва при Мантинее (418 до н. э.)]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Maraj-al-Debaj]]|| || || ||6 |- |[[:en:Battle of Marcellae]]|| || || ||10 |- |[[:en:Battle of Megalopolis]]||[[:ru:Битва при Мегалополе]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Meligalas]]||[[:ru:Бой за Мелигалас]]|| || ||4 |- |[[:en:Battle of Messene]]||[[:ru:Взятие Мессаны]]|| || ||10 |- |[[:en:Battle of Morava–Ivan]]||[[:ru:Сражение при Морова-Иван]]|| || ||3 |- |[[:en:Battle of Mount Olympus]]|| || || ||5 |- |[[:en:Battle of Mu'tah]]||[[:ru:Битва при Муте]]|| || ||33 |- |[[:en:Battle of Mycale]]||[[:ru:Битва при Микале]]|| || ||38 |- |[[:en:Battle of Myonessus]]|| || || ||13 |- |[[:en:Battle of Myriokephalon]]||[[:ru:Битва при Мириокефале]]||[[Միրիոկեֆալոնի ճակատամարտ]]|| ||30 |- |[[:en:Battle of Nemea]]||[[:ru:Битва при Немее]]|| || ||16 |- |[[:en:Battle of Nikiou]]|| || || ||9 |- |[[:en:Battle of Nineveh (627)]]||[[:ru:Битва при Ниневии]]||[[Նինվեի ճակատամարտ (627)]]||այո||32 |- |[[:en:Battle of Ongal]]||[[:ru:Битва при Онгале]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Pelagonia]]||[[:ru:Битва при Пелагонии]]|| || ||20 |- |[[:en:Battle of Pelekanon]]||[[:ru:Битва при Пелеканоне]]|| || ||22 |- |[[:en:Battle of Pindus]]||[[:ru:Сражение на Пинде]]|| || ||8 |- |[[:en:Battle of Piraeus]]||[[:ru:Битва при Пирее]]|| || ||7 |- |[[:en:Battle of Potidaea]]||[[:ru:Осада Потидеи]]|| || ||20 |- |[[:en:Battle of Prinitza]]||[[:ru:Битва при Принице]]|| || ||7 |- |[[:en:Battle of Pylos]]||[[:ru:Битва при Пилосе]]|| || ||17 |- |[[:en:Battle of Rusokastro]]||[[:ru:Битва при Русокастро]]|| || ||12 |- |[[:en:Battle of Salamis]]||[[:ru:Битва при Саламине]]||[[Սալամինի ճակատամարտ]]|| ||61 |- |[[:en:Battle of Sarantaporo]]||[[:ru:Битва при Сарантапоро]]|| || ||12 |- |[[:en:Battle of Shirimni]]||[[:ru:Битва у Ширимни]]|| || ||9 |- |[[:en:Battle of Sirmium]]||[[:ru:Сирмианская битва]]|| || ||14 |- |[[:en:Battle of Sphacteria]]||[[:ru:Битва на острове Сфактерия]]|| || ||20 |- |[[:en:Battle of Taginae]]|| || || ||23 |- |[[:en:Battle of the Eurymedon]]||[[:ru:Битва при Эвримедонте]]|| || ||23 |- |[[:en:Battle of the Gates of Trajan]]||[[:ru:Битва у Траяновых ворот]]|| || ||19 |- |[[:en:Battle of the Metaxas Line]]|| || || ||2 |- |[[:en:Battle of the Persian Gate]]||[[:ru:Битва при Персидских воротах]]|| || ||26 |- |[[:en:Battle of the Uxian Defile]]|| || || ||3 |- |[[:en:Battle of the Volturnus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Battle of Thermopylae (1941)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Battle of Trahili]]|| || || ||2 |- |[[:en:Battle of Tricamarum]]||[[:ru:Битва при Трикамаре]]|| || ||21 |- |[[:en:Battle of Valtetsi]]||[[:ru:Сражение при Валтеци]]|| || ||6 |- |[[:en:Battle of Yenidje]]||[[:ru:Битва при Яннице]]|| || ||12 |- |[[:en:Beatrice of Sicily, Latin Empress]]||[[:ru:Беатриса Сицилийская (1252—1275)]]|| || ||13 |- |[[:en:Belgian School at Athens]]|| || || ||5 |- |[[:en:Belly Amphora by the Andokides Painter (Munich 2301)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Belus (Egyptian)]]||[[:ru:Бел (сын Посейдона)]]||[[Բել (Պոսեյդոնի որդի)]]|| ||27 |- |[[:en:Emmanouil Benakis]]|| ||[[Էմանուիլ Բենակիս]]|| ||5 |- |[[:en:Bendidia]]|| || || ||4 |- |[[:en:Benitses]]|| || || ||9 |- |[[:en:Berlin Painter]]||[[:ru:Берлинский вазописец]]|| || ||13 |- |[[:en:Bessarion]]||[[:ru:Виссарион Никейский]]|| || ||38 |- |[[:en:Beyoğluspor]]|| || || ||9 |- |[[:en:Antonis Bezas]]|| || || ||2 |- |[[:en:Biamax]]|| || || ||6 |- |[[:en:Bias of Priene]]||[[:ru:Биант Приенский]]|| || ||50 |- |[[:en:Billboard Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:Bion of Abdera]]||[[:ru:Бион из Абдеры]]|| || ||13 |- |[[:en:Bithynia]]||[[:ru:Вифиния]]||[[Բյութանիա]]|| ||62 |- |[[:en:Blachernae]]||[[:ru:Влахерны]]|| || ||16 |- |[[:en:Carl Blegen]]||[[:ru:Блеген, Карл]]|| || ||19 |- |[[:en:Bodrum Mosque]]||[[:ru:Мирелейон]]|| || ||20 |- |[[:en:Boeotia]]||[[:ru:Беотия]]||[[Բեոտիա]]|| ||57 |- |[[:en:Basil Boioannes]]|| || || ||18 |- |[[:en:Bomolochus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Boniface I, Marquis of Montferrat]]||[[:ru:Бонифаций I Монферратский]]|| || ||33 |- |[[:en:Bonteika]]|| || || ||8 |- |[[:en:Bosporan Kingdom]]||[[:ru:Боспорское царство]]|| || ||44 |- |[[:en:Kitsos Botsaris]]|| || || ||3 |- |[[:en:Markos Botsaris]]||[[:ru:Боцарис, Маркос]]|| || ||18 |- |[[:en:Laskarina Bouboulina]]||[[:ru:Бубулина, Ласкарина]]||[[Լասկարինա Բուբուլինա]]|| ||28 |- |[[:en:Boule (ancient Greece)]]||[[:ru:Буле]]|| || ||33 |- |[[:en:Bouleuterion]]||[[:ru:Булевтерий]]||[[Բուլեվտերիա]]|| ||28 |- |[[:en:Bouleutic oath]]||[[:ru:Клятва булевта]]|| || ||5 |- |[[:en:Charles-Denis Bourbaki]]||[[:ru:Бурбаки, Шарль Дени]]|| || ||18 |- |[[:en:Bourtzi Castle]]||[[:ru:Бурдзион]]|| || ||15 |- |[[:en:Brauroneion]]||[[:ru:Бравронейон]]|| || ||17 |- |[[:en:Brides (2004 film)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Brigandage]]||[[:ru:Разбой]]|| || ||23 |- |[[:en:British School at Athens]]||[[:ru:Британская школа в Афинах]]|| || ||12 |- |[[:en:Broteas]]||[[:ru:Бротей]]|| || ||17 |- |[[:en:Olga Broumas]]|| || || ||8 |- |[[:en:Robert Browning (Byzantinist)]]||[[:ru:Браунинг, Роберт (историк)]]|| || ||8 |- |[[:en:Bryges]]||[[:ru:Бриги]]|| || ||11 |- |[[:en:Brygos]]|| || || ||13 |- |[[:en:Brygos Painter]]||[[:ru:Бриг (вазописец)]]|| || ||15 |- |[[:en:Bryn Mawr Painter]]|| || || ||2 |- |[[:en:Bryson of Heraclea]]||[[:ru:Брисон Гераклейский]]|| || ||12 |- |[[:en:Bulgari]]||[[:ru:Bulgari]]||[[Bulgari]]|| ||42 |- |[[:en:Esau de' Buondelmonti]]||[[:ru:Исав де Буондельмонти]]|| || ||17 |- |[[:en:Christophoros Burgaris]]|| || || ||7 |- |[[:en:Burgas–Alexandroupoli pipeline]]||[[:ru:Трансбалканский трубопровод]]|| || ||7 |- |[[:en:Burning of Smyrna]]||[[:ru:Резня в Смирне]]||[[Զմյուռնիայի աղետ (1922)]]|| ||27 |- |[[:en:Buskin]]||[[:ru:Котурн]]|| || ||23 |- |[[:en:Byllis]]|| || || ||16 |- |[[:en:Lord Byron]]||[[:ru:Байрон, Джордж Гордон]]||[[Ջորջ Բայրոն]]|| ||202 |- |[[:en:Lord Byron in popular culture]]|| || || ||1 |- |[[:en:Byzantine army]]||[[:ru:Армия Византийской империи]]||[[Բյուզանդական կայսրության բանակ]]|| ||25 |- |[[:en:Byzantine Bath (Thessaloniki)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Byzantine calendar]]||[[:ru:Византийский календарь]]||[[Բյուզանդական շրջան]]|| ||38 |- |[[:en:Byzantine civil war of 1341–1347]]||[[:ru:Гражданская война в Византии (1341—1347)]]|| || ||19 |- |[[:en:Byzantine civil war of 1352–1357]]||[[:ru:Гражданская война в Византии (1352—1357)]]|| || ||10 |- |[[:en:Byzantine civilisation in the 12th century]]|| || || ||2 |- |[[:en:Byzantine coinage]]||[[:ru:Византийские монеты]]|| || ||17 |- |[[:en:Byzantine commonwealth]]|| || || ||9 |- |[[:en:Byzantine Crete]]|| || || ||9 |- |[[:en:Byzantine dance]]||[[:ru:Византийский танец]]|| || ||7 |- |[[:en:Byzantine Dark Ages]]||[[:ru:Тёмные века (Византия)]]|| || ||5 |- |[[:en:Byzantine diplomacy]]||[[:ru:Византийская дипломатия]]|| || ||12 |- |[[:en:Byzantine dress]]||[[:ru:Византийский светский костюм]]|| || ||13 |- |[[:en:Byzantine economy]]|| || || ||8 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Amorian dynasty]]|| || || ||10 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Angelos dynasty]]|| || || ||6 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Doukas dynasty]]|| || || ||7 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Leonid dynasty]]|| || || ||10 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Nikephorian dynasty]]|| || || ||4 |- |[[:en:Byzantine Empire under the Palaiologos dynasty]]||[[:ru:История Византийской империи (1261—1453)]]|| || ||10 |- |[[:en:Byzantine glass]]|| || || ||1 |- |[[:en:Byzantine Iconoclasm]]||[[:ru:Иконоборчество в Византии]]|| || ||37 |- |[[:en:Byzantine law]]||[[:ru:Византийское право]]||[[Բյուզանդական իրավունք]]|| ||14 |- |[[:en:Byzantine lyra]]||[[:ru:Византийская лира]]|| || ||10 |- |[[:en:Byzantine medicine]]||[[:ru:Византийская медицина]]|| || ||10 |- |[[:en:Byzantine music]]||[[:ru:Византийская музыка]]|| || ||19 |- |[[:en:Byzantine navy]]||[[:ru:Византийский флот]]|| || ||24 |- |[[:en:Byzantine science]]||[[:ru:Византийская наука]]|| || ||11 |- |[[:en:Byzantine senate]]||[[:ru:Сенат Византии]]|| || ||24 |- |[[:en:Byzantine-Mongol Alliance]]||[[:ru:Византийско-монгольские отношения]]|| || ||7 |- |[[:en:Byzantine–Bulgarian treaty of 716]]|| || || ||8 |- |[[:en:Byzantine–Bulgarian treaty of 815]]||[[:ru:Болгаро-византийский договор (815/816)]]|| || ||9 |- |[[:en:Byzantine–Bulgarian war of 913–927]]|| ||[[913–927 թվականների բյուզանդա-բուլղարական պատերազմ]]|| ||8 |- |[[:en:Byzantine–Georgian wars]]||[[:ru:Византийско-грузинская война (1014—1023)]]||[[Բյուզանդա-վրացական պատերազմ]]|| ||12 |- |[[:en:Byzantine–Sasanian War of 572–591]]||[[:ru:Ирано-византийская война (572—591)]]|| || ||17 |- |[[:en:Byzantine–Seljuk wars]]||[[:ru:Византийско-сельджукские войны]]|| || ||20 |- |[[:en:Byzantine–Venetian treaty of 1082]]|| || || ||10 |- |[[:en:Byzas]]||[[:ru:Визант]]|| || ||25 |- |[[:en:Cabinet of Antonis Samaras]]|| || || ||9 |- |[[:en:Cabinet of George Papandreou]]||[[:ru:Правительство Йоргоса Папандреу]]|| || ||10 |- |[[:en:Cabinet of Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:Cabinet of Kyriakos Mitsotakis]]||[[:ru:Кабинет Мицотакиса]]|| || ||9 |- |[[:en:Cabinet of Lucas Papademos]]||[[:ru:Правительство Лукаса Пападимоса]]|| || ||11 |- |[[:en:Cabriole leg]]||[[:ru:Кабриоль (стиль)]]||[[Կաբրիոլ (ոճ)]]|| ||7 |- |[[:en:Caeneus]]||[[:ru:Кеней]]|| || ||26 |- |[[:en:Calamis (5th century BC)]]||[[:ru:Каламид]]|| || ||18 |- |[[:en:Call Me (Anna Vissi song)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Maria Callas]]||[[:ru:Мария Каллас]]||[[Մարիա Կալաս]]|| ||84 |- |[[:en:Callimachus (sculptor)]]||[[:ru:Каллимах (скульптор)]]|| || ||18 |- |[[:en:Calliope]]||[[:ru:Каллиопа]]||[[Կալլիոպե]]|| ||54 |- |[[:en:Callippus]]||[[:ru:Каллипп]]|| || ||29 |- |[[:en:Calocaerus]]||[[:ru:Калокер]]||[[Կալոկեր]]|| ||13 |- |[[:en:Caloyers]]|| || || ||6 |- |[[:en:Calydon]]||[[:ru:Калидон]]|| || ||26 |- |[[:en:Campaspe]]||[[:ru:Кампаспа]]|| || ||16 |- |[[:en:Canadian Institute in Greece]]|| || || ||4 |- |[[:en:Canephoria]]||[[:ru:Канефора]]|| || ||12 |- |[[:en:Capaneus]]||[[:ru:Капаней]]|| || ||26 |- |[[:en:Cape Matapan]]||[[:ru:Тенарон]]|| || ||34 |- |[[:en:Capitulary]]||[[:ru:Капитулярии]]||[[Կապիտուլարներ]]|| ||16 |- |[[:en:Cappadocia]]||[[:ru:Каппадокия]]||[[Կապադովկիա]]|| ||99 |- |[[:en:Cappadocia (Roman province)]]||[[:ru:Каппадокия (римская провинция)]]|| || ||22 |- |[[:en:Cappadocian Greek]]||[[:ru:Каппадокийский диалект греческого языка]]|| || ||24 |- |[[:en:Capture of Klisura Pass]]||[[:ru:Занятие ущелья Кельцюра]]|| || ||5 |- |[[:en:Caradja]]|| || || ||7 |- |[[:en:Constantin Carathéodory]]||[[:ru:Каратеодори, Константин]]||[[Կոնստանտին Կարատեոդորի]]|| ||37 |- |[[:en:Caretaker Cabinet of Panagiotis Pikrammenos]]||[[:ru:Правительство Панайотиса Пикрамменоса]]|| || ||6 |- |[[:en:Carian alphabets]]|| || || ||9 |- |[[:en:Carians]]||[[:ru:Карийцы]]|| || ||14 |- |[[:en:Carlo I Tocco]]||[[:ru:Карло I Токко]]|| || ||16 |- |[[:en:Carmagnola (Venice)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Carneades]]||[[:ru:Карнеад]]|| || ||41 |- |[[:en:Caryatid]]||[[:ru:Кариатида]]||[[Կարիատիդ]]|| ||48 |- |[[:en:Caspian expeditions of the Rus']]||[[:ru:Каспийские походы русов]]|| || ||17 |- |[[:en:Cassandreia]]||[[:ru:Кассандрия]]|| || ||14 |- |[[:en:John Cassavetes]]||[[:ru:Кассаветис, Джон]]|| || ||47 |- |[[:en:Catalan Company]]||[[:ru:Каталонская компания Востока]]|| || ||22 |- |[[:en:Catalogue of Women]]||[[:ru:Каталог женщин]]|| || ||19 |- |[[:en:Catania]]||[[:ru:Катания]]||[[Կատանիա]]|| ||124 |- |[[:en:Catherine of Bulgaria]]||[[:ru:Екатерина Болгарская]]|| || ||15 |- |[[:en:Catholic Church]]||[[:ru:Католическая церковь]]||[[Կաթոլիկ եկեղեցի]]|| ||188 |- |[[:en:Catreus]]||[[:ru:Катрей]]|| || ||25 |- |[[:en:Caucasus Greeks]]|| || || ||6 |- |[[:en:Caucones]]||[[:ru:Кавконы]]|| || ||10 |- |[[:en:Constantine P. Cavafy]]||[[:ru:Кавафис, Константинос]]||[[Կոնստանտինոս Կավաֆիս]]|| ||63 |- |[[:en:Cave of Euripides]]||[[:ru:Пещера Еврипида]]||[[Եվրիպիդեսի քարանձավ]]|| ||19 |- |[[:en:Cave of the Apocalypse]]||[[:ru:Пещера Апокалипсиса]]||[[Ապոկալիպսիսի քարանձավ]]|| ||23 |- |[[:en:Cecrops I]]||[[:ru:Кекропс (сын Геи)]]|| || ||31 |- |[[:en:Celestyal Cruises]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cella]]||[[:ru:Целла]]|| || ||32 |- |[[:en:Celtic settlement of Southeast Europe]]||[[:ru:Галльское нашествие на Балканы]]||[[Գալերի ներխուժումը Բալկանյան թերակղզի]]|| ||25 |- |[[:en:Central Greece]]||[[:ru:Средняя Греция]]|| || ||26 |- |[[:en:Central Greece (region)]]||[[:ru:Центральная Греция]]||[[Կենտրոնական Հունաստան (պերիֆերիա)]]|| ||63 |- |[[:en:Central Macedonia]]||[[:ru:Центральная Македония]]||[[Կենտրոնական Մակեդոնիա (Հունաստան)]]|| ||72 |- |[[:en:Centre Union]]|| || || ||8 |- |[[:en:Cornelius the Centurion]]||[[:ru:Корнилий (сотник)]]|| || ||27 |- |[[:en:Centurione II Zaccaria]]||[[:ru:Чентурионе II Дзаккария]]|| || ||10 |- |[[:en:Cephalonia]]||[[:ru:Кефалиния]]|| || ||65 |- |[[:en:Cephalonia Prefecture]]||[[:ru:Кефалиния (ном)]]|| || ||24 |- |[[:en:Cephalus]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cephissus (Boeotia)]]||[[:ru:Кифисос (река, впадает в Илики)]]|| || ||17 |- |[[:en:Ceremonies of ancient Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:Chaeronea]]||[[:ru:Херония]]|| || ||37 |- |[[:en:Chainides]]|| || || ||3 |- |[[:en:Chaldean Oracles]]||[[:ru:Халдейские оракулы]]|| || ||12 |- |[[:en:Yannoulis Chalepas]]||[[:ru:Халепас, Яннулис]]||[[Յանուլիս Հալեպաս]]|| ||8 |- |[[:en:Kostas Chalkias]]||[[:ru:Халкиас, Константинос]]||[[Կոնստանտինոս Խալկիաս]]|| ||38 |- |[[:en:Chalkotheke]]||[[:ru:Халкотека]]|| || ||14 |- |[[:en:Cham Albanian collaboration with the Axis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Cham Albanians]]|| || || ||20 |- |[[:en:Cham issue]]|| || || ||5 |- |[[:en:Chameria Battalion]]|| || || ||3 |- |[[:en:Chania]]||[[:ru:Ханья]]||[[Խանիա]]|| ||70 |- |[[:en:Chaniotis]]|| || || ||15 |- |[[:en:Chaonia]]|| || || ||11 |- |[[:en:Chaonians]]|| || || ||11 |- |[[:en:Peter Charanis]]||[[:ru:Харанис, Питер]]||[[Պիտեր Խարանիս]]|| ||9 |- |[[:en:Charax Spasinu]]|| || || ||15 |- |[[:en:Charidemus]]||[[:ru:Харидем]]|| || ||9 |- |[[:en:Charition mime]]|| || || ||2 |- |[[:en:Charlemagne]]||[[:ru:Карл Великий]]||[[Կառլոս Մեծ]]|| ||166 |- |[[:en:Charles I of Anjou]]||[[:ru:Карл I Анжуйский]]||[[Կառլ I (Երուսաղեմի արքա)]]|| ||55 |- |[[:en:Charmides (dialogue)]]||[[:ru:Хармид (Платон)]]|| || ||29 |- |[[:en:Charon]]||[[:ru:Харон (мифология)]]||[[Քարոն (դիցաբանություն)]]|| ||61 |- |[[:en:Chartophylax]]||[[:ru:Хартофилакс]]|| || ||7 |- |[[:en:Chatsworth Head]]|| || || ||6 |- |[[:en:Chiflik]]||[[:ru:Чифтлик]]|| || ||10 |- |[[:en:Panagiotis Chinofotis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Chios (regional unit)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Chios massacre]]||[[:ru:Хиосская резня]]||[[Քիոսյան կոտորած]]|| ||21 |- |[[:en:Chipita]]|| || || ||8 |- |[[:en:Chiron]]||[[:ru:Хирон]]||[[Քիրոն]]|| ||56 |- |[[:en:Chlamys]]||[[:ru:Хламида]]|| || ||24 |- |[[:en:Chlemoutsi]]||[[:ru:Хлемуци]]|| || ||11 |- |[[:en:Cholargos]]||[[:ru:Холаргос]]||[[Խոլարղոս]]|| ||26 |- |[[:en:Chora Church]]||[[:ru:Монастырь Хора]]||[[Խորայի եկեղեցի]]|| ||39 |- |[[:en:Georgios Chortatzis]]|| || || ||8 |- |[[:en:Chorto]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nikephoros Choumnos]]||[[:ru:Хумн, Никифор]]|| || ||13 |- |[[:en:Nikolaos Chountis]]|| || || ||8 |- |[[:en:Chourmouzios the Archivist]]|| || || ||3 |- |[[:en:Chremonidean War]]||[[:ru:Хремонидова война]]|| || ||23 |- |[[:en:Christos Christovasilis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Chrispa]]||[[:ru:Хриспа]]|| || ||6 |- |[[:en:Christian views on the classics]]|| || || ||2 |- |[[:en:Christianization of Kievan Rus']]||[[:ru:Крещение Руси]]||[[Քրիստոնեության ընդունումը Ռուսաստանում]]|| ||32 |- |[[:en:Christianization of the Roman Empire as diffusion of innovation]]|| || || ||1 |- |[[:en:Nikos Christodoulakis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Christodoulos of Athens]]||[[:ru:Христодул (архиепископ Афинский)]]|| || ||18 |- |[[:en:Anastasios Christodoulou]]|| || || ||1 |- |[[:en:Fanis Christodoulou]]||[[:ru:Христодулу, Фанис]]||[[Ֆանիս Քրիստոդուլու]]|| ||12 |- |[[:en:Chromia]]|| || || ||7 |- |[[:en:Chronicle of Monemvasia]]||[[:ru:Монемвасийская хроника]]|| || ||13 |- |[[:en:Chronicle of the Morea]]||[[:ru:Морейская хроника]]|| || ||19 |- |[[:en:Chronicon Paschale]]||[[:ru:Пасхальная хроника]]|| || ||21 |- |[[:en:Chronology]]||[[:ru:Хронология]]||[[Ժամանակագրություն]]|| ||81 |- |[[:en:Chropi GP10 submachine gun]]|| || || ||2 |- |[[:en:Chropi rifle]]|| || || ||2 |- |[[:en:Archbishop Chrysanthus of Athens]]||[[:ru:Хрисанф (архиепископ Афинский)]]||[[Ֆիլիպպիդիս Խրիսանթոս]]|| ||12 |- |[[:en:Chryselephantine sculpture]]||[[:ru:Хрисоэлефантинная скульптура]]||[[Խրիսոէլեֆանտինային քանդակագործություն]]|| ||25 |- |[[:en:Chryses of Troy]]||[[:ru:Хрис]]|| || ||29 |- |[[:en:Chrysippus of Elis]]||[[:ru:Хрисипп (сын Пелопа)]]|| || ||25 |- |[[:en:Manuel Chrysoloras]]||[[:ru:Мануил Хрисолор]]|| || ||26 |- |[[:en:Dio Chrysostom]]||[[:ru:Дион Хрисостом]]|| || ||40 |- |[[:en:Chrysostomos II of Athens]]||[[:ru:Хризостом II (архиепископ Афинский)]]|| || ||9 |- |[[:en:Chryssa]]|| || || ||8 |- |[[:en:Church of Hosios David]]||[[:ru:Монастырь Латому]]|| || ||15 |- |[[:en:Church of Panagia Chalkeon]]||[[:ru:Панагия Халкеон]]||[[Պանագիա Խալկեոն]]|| ||16 |- |[[:en:Church of Panagia Kapnikarea]]||[[:ru:Капникарея]]|| || ||16 |- |[[:en:Church of Prophet Elijah (Thessaloniki)]]||[[:ru:Церковь Пророка Илии (Салоники)]]|| || ||12 |- |[[:en:Church of Saint Catherine, Thessaloniki]]|| || || ||13 |- |[[:en:Church of Saint Mary of the Mongols]]||[[:ru:Церковь Марии Монгольской]]|| || ||14 |- |[[:en:Church of Saint Nicholas Orphanos]]||[[:ru:Церковь Святого Николая Орфаноса]]||[[Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացու եկեղեցի]]|| ||16 |- |[[:en:Church of Saint Panteleimon (Thessaloniki)]]||[[:ru:Церковь Святого Пантелеимона (Салоники)]]|| || ||14 |- |[[:en:Church of St. George of Samatya]]|| ||[[Սամաթիայի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի]]|| ||10 |- |[[:en:Church of St. Mary of Blachernae]]||[[:ru:Влахернская церковь]]|| || ||18 |- |[[:en:Church of St. Mary of the Spring (Istanbul)]]||[[:ru:Храм Живоносного Источника (Стамбул)]]|| || ||13 |- |[[:en:Church of the Acheiropoietos]]||[[:ru:Базилика Ахиропиитос]]|| || ||16 |- |[[:en:Church of the Holy Apostles (Thessaloniki)]]||[[:ru:Церковь Святых Апостолов (Салоники)]]|| || ||13 |- |[[:en:Church-Mosque of Vefa]]||[[:ru:Церковь Святого Феодора (Константинополь)]]|| || ||13 |- |[[:en:Richard Church (general)]]||[[:ru:Чёрч, Ричард]]|| || ||10 |- |[[:en:Cichyrus]]|| || || ||7 |- |[[:en:Cicones]]||[[:ru:Киконы]]|| || ||16 |- |[[:en:Cilix]]||[[:ru:Килик (мифология)]]|| || ||28 |- |[[:en:Circe]]||[[:ru:Кирка (мифология)]]|| || ||53 |- |[[:en:Cithaeron]]||[[:ru:Китерон]]|| || ||27 |- |[[:en:Civilian casualties and displacements during the Cyprus conflict]]|| || || ||1 |- |[[:en:Classical mythology]]||[[:ru:Классическая мифология]]|| || ||18 |- |[[:en:Classical order]]||[[:ru:Архитектурный ордер]]||[[Օրդերներ]]|| ||47 |- |[[:en:Cleanthes]]||[[:ru:Клеанф]]|| || ||42 |- |[[:en:Cleomedes]]||[[:ru:Клеомед]]|| || ||26 |- |[[:en:Cleomenean War]]||[[:ru:Клеоменова война]]|| || ||23 |- |[[:en:Cleon]]||[[:ru:Клеон]]|| || ||40 |- |[[:en:Cleopatra]]||[[:ru:Клеопатра]]||[[Կլեոպատրա]]|| ||144 |- |[[:en:Early life of Cleopatra]]|| || || ||3 |- |[[:en:Reign of Cleopatra]]|| || || ||7 |- |[[:en:Cleopatra race controversy]]|| || || ||3 |- |[[:en:Cleopatra Thea]]||[[:ru:Клеопатра Тея]]|| || ||35 |- |[[:en:Cleostratus]]||[[:ru:Клеострат Тенедосский]]|| || ||20 |- |[[:en:Clio]]||[[:ru:Клио]]||[[Կլիո]]|| ||58 |- |[[:en:Clothing in ancient Greece]]||[[:ru:Костюм Древней Греции]]|| || ||15 |- |[[:en:Cloudy Sunday]]|| || || ||2 |- |[[:en:Clovis I]]||[[:ru:Хлодвиг I]]||[[Քլոդվիգ I]]|| ||85 |- |[[:en:Coat of arms of Greece]]||[[:ru:Герб Греции]]||[[Հունաստանի զինանշան]]|| ||51 |- |[[:en:Codex Petropolitanus Purpureus]]||[[:ru:Петербургский Пурпурный кодекс]]|| || ||12 |- |[[:en:Codex Radziwiłł]]|| || || ||1 |- |[[:en:Codex Sangallensis 18]]|| || || ||5 |- |[[:en:Codex Sinaiticus]]||[[:ru:Синайский кодекс]]|| || ||46 |- |[[:en:Codex Tischendorfianus I]]|| || || ||4 |- |[[:en:Codex Tischendorfianus II]]|| || || ||7 |- |[[:en:Codex Veronensis (R)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Common Peace]]||[[:ru:Всеобщий мир]]|| || ||10 |- |[[:en:Communist Party of Greece]]||[[:ru:Коммунистическая партия Греции]]|| || ||40 |- |[[:en:Conference of Poros]]||[[:ru:Конференция на Поросе]]|| || ||6 |- |[[:en:Conon of Samos]]||[[:ru:Конон Самосский]]||[[Կոնոն]]||այո||33 |- |[[:en:Conope]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of empresses of the Byzantine successor states]]|| || || ||3 |- |[[:en:Demetrios Constantelos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Constantina (empress)]]||[[:ru:Константина (императрица)]]||[[Կոնստանդինա (Բյուզանդիայի կայսրուհի)]]|| ||17 |- |[[:en:Constantine II of Greece]]||[[:ru:Константин II (король Греции)]]||[[Կոնստանտինոս II]]|| ||63 |- |[[:en:Constantine IV]]||[[:ru:Константин IV]]||[[Կոստանդին Դ (Բյուզանդիայի կայսր)]]||այո||55 |- |[[:en:Constantine V]]||[[:ru:Константин V]]||[[Կոստանդին V]]|| ||54 |- |[[:en:Constantine VI]]||[[:ru:Константин VI Слепой]]|| || ||50 |- |[[:en:Constantine X Doukas]]||[[:ru:Константин X Дука]]|| || ||48 |- |[[:en:Constantine VIII]]||[[:ru:Константин VIII]]||[[Կոստանդին VIII]]|| ||51 |- |[[:en:Constantius Chlorus]]||[[:ru:Констанций I Хлор]]||[[Կոնստանդիոս I Քլոր]]|| ||73 |- |[[:en:Constantius II]]||[[:ru:Констанций II]]||[[Կոստանդիոս II]]|| ||71 |- |[[:en:Constantius III]]||[[:ru:Констанций III]]|| || ||50 |- |[[:en:Constitution of the Lacedaemonians]]||[[:ru:Лакедемонская полития (Ксенофонт)]]|| || ||12 |- |[[:en:Constitutional history of Greece]]|| || || ||7 |- |[[:en:Contemporary Greek art]]|| || || ||1 |- |[[:en:Convention of Constantinople (1881)]]||[[:ru:Константинопольская конвенция (1881)]]|| || ||9 |- |[[:en:Corax of Syracuse]]||[[:ru:Коракс]]|| || ||17 |- |[[:en:Corfiot Italians]]|| || || ||2 |- |[[:en:Corfu (city)]]||[[:ru:Керкира (город)]]||[[Կերկիրա (քաղաք)]]|| ||60 |- |[[:en:Corinthian War]]||[[:ru:Коринфская война]]||[[Կորնթոսյան պատերազմ]]|| ||37 |- |[[:en:Coronis (mythology)]]|| || || ||7 |- |[[:en:Coronis (textual symbol)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Coryphaeus]]||[[:ru:Корифей]]|| || ||17 |- |[[:en:Cosmas of Aetolia]]||[[:ru:Косма Этолийский]]|| || ||16 |- |[[:en:Cosmogony]]||[[:ru:Космогония]]||[[Կոսմոգոնիա]]|| ||68 |- |[[:en:Cosmote Sport]]|| || || ||3 |- |[[:en:John Cottistis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Cotyla]]||[[:ru:Котила]]|| || ||15 |- |[[:en:Cotys I (Odrysian)]]||[[:ru:Котис I]]|| || ||16 |- |[[:en:Council of Chalcedon]]||[[:ru:Халкидонский собор]]||[[Քաղկեդոնի ժողով]]|| ||65 |- |[[:en:Council of Constantinople (1923)]]||[[:ru:Всеправославный конгресс (1923)]]|| || ||3 |- |[[:en:Council of Ephesus]]||[[:ru:Эфесский собор]]||[[Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով]]|| ||60 |- |[[:en:Council of State (Greece)]]||[[:ru:Государственный совет Греции]]|| || ||12 |- |[[:en:County Palatine of Cephalonia and Zakynthos]]||[[:ru:Графство Кефалонии и Закинфа]]|| || ||15 |- |[[:en:Court of Audit (Greece)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Crates of Mallus]]||[[:ru:Кратет Малльский]]|| || ||25 |- |[[:en:Crates of Thebes]]||[[:ru:Кратет Фиванский]]|| || ||37 |- |[[:en:Cratylus (dialogue)]]||[[:ru:Кратил (Платон)]]|| || ||31 |- |[[:en:Crepidoma]]||[[:ru:Крепида]]|| || ||22 |- |[[:en:Cretan lyra]]||[[:ru:Критская лира]]|| || ||13 |- |[[:en:Cretan Muslims]]||[[:ru:Критские мусульмане]]|| || ||10 |- |[[:en:Cretan revolt (1866–1869)]]||[[:ru:Критское восстание (1866—1869)]]||[[Կրետեի ապստամբություն]]|| ||14 |- |[[:en:Cretan War (205–200 BC)]]||[[:ru:Критская война (205—200 до н. э.)]]|| || ||19 |- |[[:en:Cretan War (1645–1669)]]||[[:ru:Критская война (1645—1669)]]|| || ||30 |- |[[:en:Cretan wine]]|| || || ||3 |- |[[:en:Creusa]]||[[:ru:Креуса]]|| || ||20 |- |[[:en:Crime in Greece]]||[[:ru:Преступность в Греции]]||[[Հանցավորությունը Հունաստանում]]|| ||8 |- |[[:en:Crius]]||[[:ru:Крий (титан)]]||[[Կրիոս]]||այո||51 |- |[[:en:Croesus]]||[[:ru:Крёз (царь Лидии)]]||[[Կրեսոս]]|| ||62 |- |[[:en:Cross-in-square]]||[[:ru:Крестово-купольный храм]]|| || ||17 |- |[[:en:Crypteia]]||[[:ru:Криптия]]|| || ||25 |- |[[:en:Cumaean Sibyl]]||[[:ru:Кумская сивилла]]|| || ||21 |- |[[:en:Cybele]]||[[:ru:Кибела]]||[[Կիբելա]]|| ||50 |- |[[:en:Cyclades]]||[[:ru:Киклады]]||[[Կիկլադներ]]|| ||79 |- |[[:en:Cycladic art]]|| || || ||14 |- |[[:en:Cyclic Poets]]||[[:ru:Киклики]]|| || ||7 |- |[[:en:Cyclone Numa]]|| || || ||7 |- |[[:en:Cyclops (play)]]||[[:ru:Киклоп (Еврипид)]]|| || ||24 |- |[[:en:Cynicism (philosophy)]]||[[:ru:Киники]]||[[Կինիկներ]]|| ||73 |- |[[:en:Cypriot Greek]]||[[:ru:Кипрский диалект греческого языка]]||[[Կիպրական հունարեն]]||այո||21 |- |[[:en:Cypriot intercommunal violence]]|| || || ||8 |- |[[:en:Cypriot S-300 crisis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Cypriot syllabary]]||[[:ru:Кипрское письмо]]||[[Կիպրոսյան գիր]]|| ||26 |- |[[:en:Cypro-Minoan syllabary]]||[[:ru:Кипро-минойское письмо]]|| || ||20 |- |[[:en:Cyprus (island)]]||[[:ru:География Кипра]]|| || ||33 |- |[[:en:Cyprus reunification negotiations]]||[[:ru:Кипрский конфликт]]||[[Կիպրոսի հիմնախնդիր]]|| ||27 |- |[[:en:Cyrene, Libya]]||[[:ru:Кирена (город)]]|| || ||62 |- |[[:en:Magas of Cyrene]]||[[:ru:Магас Киренский]]|| || ||22 |- |[[:en:Cyril Lucaris]]||[[:ru:Кирилл I (патриарх Константинопольский)]]|| || ||31 |- |[[:en:Cyzicus]]||[[:ru:Кизик (город)]]|| || ||31 |- |[[:en:Daemon (classical mythology)]]|| || || ||25 |- |[[:en:Dafni, Attica]]||[[:ru:Дафни (Аттика)]]||[[Դաֆնի (Ատտիկա)]]|| ||22 |- |[[:en:Dafnis B.C.]]|| || || ||5 |- |[[:en:George Dalaras]]||[[:ru:Даларас, Йоргос]]|| || ||26 |- |[[:en:Hatzimichalis Dalianis]]||[[:ru:Далианис, Михалис]]|| || ||4 |- |[[:en:Jacques Damala]]|| || || ||6 |- |[[:en:Maria Damanaki]]||[[:ru:Даманаки, Мария]]||[[Մարիա Դամանակի]]|| ||17 |- |[[:en:Damaskinos of Athens]]||[[:ru:Дамаскин (архиепископ Афинский)]]|| || ||25 |- |[[:en:Damon of Thessalonica]]|| || || ||1 |- |[[:en:Danais (epic)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Danaus]]||[[:ru:Данай]]||[[Դանայոս]]|| ||36 |- |[[:en:Dance of Zalongo]]||[[:ru:Танец Залонго]]|| || ||9 |- |[[:en:Eleni Daniilidou]]||[[:ru:Данилиду, Элени]]|| || ||30 |- |[[:en:Danish Institute at Athens]]|| || || ||7 |- |[[:en:Daphni Monastery]]||[[:ru:Дафни]]||[[Դաֆնի (վանք)]]|| ||37 |- |[[:en:Dardanelles]]||[[:ru:Дарданеллы]]||[[Դարդանելի նեղուց]]|| ||101 |- |[[:en:Darius the Great]]||[[:ru:Дарий I]]||[[Դարեհ I Մեծ]]|| ||97 |- |[[:en:Constantinos Daskalakis]]||[[:ru:Даскалакис, Константинос]]|| || ||8 |- |[[:en:Daskalogiannis]]||[[:ru:Даскалояннис]]||[[Դասկալոյաննիս]]|| ||13 |- |[[:en:David of Trebizond]]||[[:ru:Давид (император Трапезунда)]]|| || ||30 |- |[[:en:Kostas Davourlis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dayuan]]||[[:ru:Давань]]||[[Տայյուան]]|| ||24 |- |[[:en:De Administrando Imperio]]||[[:ru:Об управлении империей]]|| || ||34 |- |[[:en:December 1915 Greek legislative election]]|| || || ||6 |- |[[:en:Decentralized Administration of the Aegean]]||[[:ru:Эгейские острова (децентрализованная администрация)]]|| || ||8 |- |[[:en:Decolonization]]||[[:ru:Деколонизация]]||[[Ապագաղութայնացում]]|| ||65 |- |[[:en:Decree of Themistocles]]|| || || ||7 |- |[[:en:Deileon]]|| || || ||2 |- |[[:en:Delos]]||[[:ru:Дилос]]||[[Դելոս]]|| ||75 |- |[[:en:Delphic Hymns]]|| || || ||13 |- |[[:en:Delphic Sibyl]]||[[:ru:Дельфийская сивилла]]|| || ||14 |- |[[:en:Demades]]||[[:ru:Демад]]|| || ||23 |- |[[:en:Deme]]||[[:ru:Дем]]|| || ||26 |- |[[:en:Demetrius II Aetolicus]]||[[:ru:Деметрий II Этолийский]]|| || ||26 |- |[[:en:Demetrius Chalcondylas]]||[[:ru:Димитрий Халкокондил]]|| || ||17 |- |[[:en:Demetrius of Montferrat]]||[[:ru:Деметрий Монферратский]]|| || ||18 |- |[[:en:Demochares]]|| || || ||13 |- |[[:en:Democracy]]||[[:ru:Демократия]]||[[Ժողովրդավարություն]]|| ||235 |- |[[:en:Democratic Defense]]|| || || ||3 |- |[[:en:Democritus]]||[[:ru:Демокрит]]||[[Դեմոկրիտես]]|| ||141 |- |[[:en:Democritus University of Thrace]]|| || || ||11 |- |[[:en:Demographic history of modern Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:Demosthenes (general)]]||[[:ru:Демосфен (военачальник)]]|| || ||21 |- |[[:en:Dendra panoply]]|| || || ||10 |- |[[:en:Denial (poem)]]|| || || ||1 |- |[[:en:DEPA]]||[[:ru:DEPA (компания)]]|| || ||6 |- |[[:en:Deportation of the Soviet Greeks]]||[[:ru:Депортация греков в СССР]]|| || ||5 |- |[[:en:Deputy Minister for Macedonia and Thrace]]|| || || ||1 |- |[[:en:Deputy Prime Minister of Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Derby of the eternal enemies]]||[[:ru:Дерби вечных врагов (Греция)]]|| || ||17 |- |[[:en:Derveni Krater]]|| || || ||14 |- |[[:en:Derveni papyrus]]||[[:ru:Папирус из Дервени]]|| || ||27 |- |[[:en:Desfina]]||[[:ru:Десфина]]||[[Դեսֆինա]]|| ||14 |- |[[:en:Dexagoridas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dexaroi]]|| || || ||13 |- |[[:en:Diadochi]]||[[:ru:Диадохи]]||[[Դիադոքոսներ]]|| ||49 |- |[[:en:Diagoras of Melos]]||[[:ru:Диагор Мелосский]]||[[Դիագորաս Մելոսացի]]|| ||26 |- |[[:en:Diagoras of Rhodes]]||[[:ru:Диагор Родосский]]|| || ||18 |- |[[:en:Athanasios Diakos]]||[[:ru:Дьякос, Атанасиос]]|| || ||18 |- |[[:en:Dimitris Diamantidis]]||[[:ru:Диамантидис, Димитрис]]|| || ||26 |- |[[:en:Anna Diamantopoulou]]||[[:ru:Диамандопулу, Анна]]|| || ||17 |- |[[:en:Diaulos (architecture)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Diaulos (running race)]]|| || || ||15 |- |[[:en:Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines]]|| || || ||9 |- |[[:en:Didyma]]||[[:ru:Дидима]]|| || ||29 |- |[[:en:Didymoteicho]]||[[:ru:Дидимотихон]]||[[Դիդիմոտիխոն]]|| ||37 |- |[[:en:Dienekes]]|| || || ||13 |- |[[:en:Digenes Akritas]]||[[:ru:Дигенис Акрит]]||[[Դիգենիս Ակրիտաս]]|| ||29 |- |[[:en:Dikastes]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dimitra, Elis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kiki Dimoula]]||[[:ru:Димула, Кики]]||[[Կիկի Դիմուլա]]|| ||24 |- |[[:en:Dinarchus]]||[[:ru:Динарх (оратор)]]|| || ||25 |- |[[:en:Dinos Painter]]||[[:ru:Вазописец диносов]]|| || ||8 |- |[[:en:Diocese of the East]]||[[:ru:Диоцез Восток]]|| || ||19 |- |[[:en:Diocles of Carystus]]||[[:ru:Диокл Каристский]]|| || ||15 |- |[[:en:Diocletian]]||[[:ru:Диоклетиан]]||[[Դիոկղետիանոս]]|| ||90 |- |[[:en:Dion, Pieria]]||[[:ru:Дион (Пиерия)]]|| || ||30 |- |[[:en:Dionysia]]||[[:ru:Дионисии]]|| || ||34 |- |[[:en:Dionysius (Athenian commander)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Dionysius I of Syracuse]]||[[:ru:Дионисий Старший]]||[[Դիոնիսոս Ավագ]]|| ||42 |- |[[:en:Dionysius Chalcus]]|| || || ||6 |- |[[:en:Dionysius of Halicarnassus]]||[[:ru:Дионисий Галикарнасский]]||[[Դիոնիսիոս Հալիկառնասցի]]|| ||55 |- |[[:en:Diopeithes]]|| || || ||4 |- |[[:en:Diophantus]]||[[:ru:Диофант Александрийский]]||[[Դիոֆանտ]]|| ||74 |- |[[:en:Pedanius Dioscorides]]||[[:ru:Диоскорид]]||[[Դիոսկորիդես]]|| ||51 |- |[[:en:Diotima of Mantinea]]||[[:ru:Диотима]]|| || ||32 |- |[[:en:Dioxippus]]|| || || ||9 |- |[[:en:Dipat]]|| || || ||3 |- |[[:en:Diphilus]]||[[:ru:Дифил (комедиограф)]]|| || ||17 |- |[[:en:Dipylon inscription]]||[[:ru:Дипилонская надпись]]|| || ||12 |- |[[:en:Disciples of Plotinus]]|| || || ||3 |- |[[:en:Discobolus]]||[[:ru:Дискобол (статуя)]]||[[Սկավառականետորդ (քանդակ)]]|| ||36 |- |[[:en:Dispilio]]||[[:ru:Диспилио]]|| || ||17 |- |[[:en:Dispilio Tablet]]||[[:ru:Табличка из Диспилио]]|| || ||17 |- |[[:en:Distomo massacre]]||[[:ru:Резня в Дистомо]]|| || ||15 |- |[[:en:Dora d'Istria]]||[[:ru:Кольцова-Мосальская, Елена Михайловна]]||[[Ելենա Կոլցովա-Մոսալսկայա]]|| ||28 |- |[[:en:Dithyramb]]||[[:ru:Дифирамб]]||[[Դիֆիրամբ]]|| ||42 |- |[[:en:Dodecanese campaign]]||[[:ru:Додеканесская операция]]|| || ||18 |- |[[:en:Dolichos (race)]]|| || || ||15 |- |[[:en:Dolon (mythology)]]||[[:ru:Долон (сын Евмела)]]|| || ||26 |- |[[:en:Dolopia]]|| || || ||8 |- |[[:en:Mimis Domazos]]|| || || ||17 |- |[[:en:Domninus of Larissa]]||[[:ru:Домнин (философ)]]|| || ||12 |- |[[:en:Don Pacifico affair]]||[[:ru:Дело Пасифико]]|| || ||9 |- |[[:en:Donatism]]||[[:ru:Донатизм]]|| || ||46 |- |[[:en:Donatus of Euroea]]||[[:ru:Донат Эврийский]]|| || ||8 |- |[[:en:Donousa]]||[[:ru:Донуса]]||[[Դոնուսա]]|| ||29 |- |[[:en:Dorians]]||[[:ru:Дорийцы]]||[[Դորիացիներ]]|| ||54 |- |[[:en:Doric Greek]]||[[:ru:Дорийский диалект древнегреческого языка]]|| || ||28 |- |[[:en:Doris (Greece)]]||[[:ru:Дорида]]|| || ||20 |- |[[:en:Dory (spear)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Dospat (river)]]||[[:ru:Доспат (река)]]||[[Դոսպատ (գետ)]]||այո||24 |- |[[:en:Dotades of Messenia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Doukas]]||[[:ru:Дуки]]|| || ||26 |- |[[:en:John Komnenos Doukas]]||[[:ru:Иоанн Комнин Дука]]|| || ||14 |- |[[:en:Konstantios Doukas]]||[[:ru:Констанций Дука]]|| || ||15 |- |[[:en:Neophytos Doukas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Nikephoros Dokeianos]]|| || || ||8 |- |[[:en:Christos G. Doumas]]|| || || ||7 |- |[[:en:Douris (vase painter)]]||[[:ru:Дурис (вазописец)]]|| || ||15 |- |[[:en:Duris of Samos]]||[[:ru:Дурид Самосский]]|| || ||18 |- |[[:en:Nikolaos Douvas]]|| || || ||2 |- |[[:en:Konstantinos Dovas]]||[[:ru:Довас, Константинос]]|| || ||16 |- |[[:en:Draco (lawgiver)]]||[[:ru:Дракон (греческий законодатель)]]|| || ||47 |- |[[:en:Helena Dragaš]]||[[:ru:Елена Драгаш]]|| || ||26 |- |[[:en:Dragoman of the Fleet]]|| || || ||4 |- |[[:en:Dragoman of the Porte]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ion Dragoumis]]||[[:ru:Драгумис, Ион]]|| || ||19 |- |[[:en:Stefanos Dragoumis]]||[[:ru:Драгумис, Стефанос]]|| || ||19 |- |[[:en:Dreamer's Bay]]|| || || ||2 |- |[[:en:Dryad]]||[[:ru:Дриады]]||[[Դրիասներ]]|| ||48 |- |[[:en:Duchy of Athens]]||[[:ru:Афинское герцогство]]||[[Աթենքի դքսություն]]|| ||41 |- |[[:en:Duke of Naples]]|| || || ||11 |- |[[:en:Dynatoi]]||[[:ru:Динаты]]|| || ||9 |- |[[:en:Dyskolos]]|| || || ||18 |- |[[:en:Dystos]]|| || || ||10 |- |[[:en:E.A. Patras]]|| || || ||4 |- |[[:en:Eagle of Zeus]]||[[:ru:Орёл Зевса]]|| || ||5 |- |[[:en:Earliest Greek democracies]]|| || || ||1 |- |[[:en:Early Greek parties]]|| || || ||2 |- |[[:en:Early life of Plato]]|| || || ||5 |- |[[:en:East Mani]]||[[:ru:Анатолики-Мани]]|| || ||14 |- |[[:en:East Roman army]]|| || || ||2 |- |[[:en:East–West Schism]]||[[:ru:Разделение Католической и Православной церквей]]|| || ||81 |- |[[:en:Eastern Macedonia and Thrace]]||[[:ru:Восточная Македония и Фракия]]||[[Արևելյան Մակեդոնիա և Թրակիա]]|| ||68 |- |[[:en:Eastern Orthodox liturgical calendar]]||[[:ru:Православный календарь]]|| || ||19 |- |[[:en:EBIAM]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ecclesia (Sparta)]]||[[:ru:Апелла]]|| || ||23 |- |[[:en:Echecrates of Phlius]]||[[:ru:Эхекрат]]|| || ||13 |- |[[:en:Echetus]]||[[:ru:Эхет]]|| || ||10 |- |[[:en:Echidna (mythology)]]||[[:ru:Ехидна (мифология)]]|| || ||53 |- |[[:en:Economy of ancient Greece]]||[[:ru:Экономика Древней Греции]]|| || ||13 |- |[[:en:Ecthesis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Ecumenical Hellenism (program)]]|| || || ||1 |- |[[:en:EDES]]||[[:ru:Народная республиканская греческая лига]]|| || ||12 |- |[[:en:Edessa]]||[[:ru:Эдесса]]||[[Եդեսիա]]|| ||35 |- |[[:en:Edessa, Greece]]||[[:ru:Эдеса]]||[[Էդեսա]]|| ||50 |- |[[:en:Edict of Milan]]||[[:ru:Миланский эдикт]]||[[Միլանի հրովարտակ]]|| ||62 |- |[[:en:Edict on Maximum Prices]]||[[:ru:Эдикт Диоклетиана о ценах]]|| || ||17 |- |[[:en:Efimeris]]|| || || ||7 |- |[[:en:Egypt–Greece relations]]||[[:ru:Греко-египетские отношения]]||[[Հույն-եգիպտական հարաբերություններ]]|| ||8 |- |[[:en:Eileithyia]]||[[:ru:Илифия]]||[[Իլիփիա]]|| ||47 |- |[[:en:Eion]]||[[:ru:Эион (Македония)]]|| || ||14 |- |[[:en:Eiron]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ekali]]||[[:ru:Экали (Аттика)]]|| || ||17 |- |[[:en:Ekeines Kai Ego]]|| || || ||2 |- |[[:en:Nikos Oikonomou]]||[[:ru:Иконому, Никос]]|| || ||10 |- |[[:en:Elafonisos]]||[[:ru:Элафонисос]]||[[Էլաֆոնիսոս]]|| ||26 |- |[[:en:Elassona]]||[[:ru:Эласон]]||[[Էլասոն]]|| ||25 |- |[[:en:Electra (Euripides play)]]||[[:ru:Электра (Еврипид)]]|| || ||29 |- |[[:en:Dimitrios Eleftheropoulos]]||[[:ru:Элефтеропулос, Димитриос]]|| || ||13 |- |[[:en:Elephantis]]||[[:ru:Элефантида]]|| || ||14 |- |[[:en:Eleusis]]||[[:ru:Элефсис]]||[[Էլեֆսիս]]|| ||51 |- |[[:en:Eleutherae]]||[[:ru:Элевферы]]|| || ||12 |- |[[:en:Pope Eleutherius]]||[[:ru:Елевферий (папа римский)]]||[[Ելևթերոս (Հռոմի պապ)]]|| ||78 |- |[[:en:Elgin Marbles]]||[[:ru:Мраморы Элгина]]||[[Էլգինի մարմարները]]|| ||39 |- |[[:en:Elis]]||[[:ru:Элида (ном)]]|| || ||42 |- |[[:en:Elissonas (Corinthia)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ellaktor]]|| || || ||4 |- |[[:en:Elliniko, Arcadia]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ellinitsa]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ellomenos]]|| || || ||8 |- |[[:en:Elos]]|| || || ||10 |- |[[:en:Elpenor]]||[[:ru:Элпенор]]|| || ||22 |- |[[:en:Elpeus]]|| || || ||1 |- |[[:en:Elysium]]||[[:ru:Элизий]]|| || ||46 |- |[[:en:Embassy of the United States, Athens]]|| || || ||6 |- |[[:en:Emirate of Crete]]||[[:ru:Критский эмират]]|| || ||32 |- |[[:en:Emmones Idees]]|| || || ||1 |- |[[:en:Empire of Thessalonica]]||[[:ru:Фессалоникская империя]]|| || ||15 |- |[[:en:Empire of Trebizond]]||[[:ru:Трапезундская империя]]||[[Տրապիզոնի կայսրություն]]||այո||59 |- |[[:en:Emporiki Autokiniton]]|| || || ||4 |- |[[:en:Emporium (antiquity)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Endeïs]]||[[:ru:Эндеида]]|| || ||14 |- |[[:en:Endelekheia]]|| || || ||6 |- |[[:en:Endymion (mythology)]]||[[:ru:Эндимион]]|| || ||34 |- |[[:en:English Party]]||[[:ru:Английская партия (Греция)]]|| || ||6 |- |[[:en:English words of Greek origin]]|| || || ||2 |- |[[:en:Nikos Engonopoulos]]||[[:ru:Энгонопулос, Никос]]|| || ||15 |- |[[:en:Enneads]]||[[:ru:Эннеады]]|| || ||22 |- |[[:en:Environmental Centre ARCTUROS]]|| || || ||2 |- |[[:en:EOKA]]||[[:ru:ЭОКА]]||[[ԷՕԿԱ]]|| ||24 |- |[[:en:Eos]]||[[:ru:Эос]]||[[Էոս]]|| ||63 |- |[[:en:Epeius]]|| || || ||8 |- |[[:en:Ephialtes]]||[[:ru:Эфиальт (сын Софонида)]]|| || ||24 |- |[[:en:Ephor]]||[[:ru:Эфоры]]|| || ||36 |- |[[:en:Vasilis Efraimidis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Epic Cycle]]||[[:ru:Эпический цикл]]|| || ||27 |- |[[:en:Epicrates of Ambracia]]|| || || ||5 |- |[[:en:Epictetus]]||[[:ru:Эпиктет]]||[[Էպիկտետոս]]|| ||107 |- |[[:en:Epicureanism]]||[[:ru:Эпикуреизм]]||[[Էպիկուրականություն]]|| ||59 |- |[[:en:Epicurus]]||[[:ru:Эпикур]]||[[Էպիկուրոս]]|| ||136 |- |[[:en:Epidaurus]]||[[:ru:Эпидавр]]||[[Էպիդավրոս]]|| ||56 |- |[[:en:Epigenes of Byzantium]]|| || || ||7 |- |[[:en:Epigoni]]||[[:ru:Эпигоны (мифология)]]|| || ||27 |- |[[:en:Epigonus of Ambracia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Epikleros]]|| || || ||5 |- |[[:en:Epiktetos]]||[[:ru:Эпиктет (вазописец)]]|| || ||14 |- |[[:en:Epimenides]]||[[:ru:Эпименид]]|| || ||33 |- |[[:en:Epinetron]]||[[:ru:Эпинетрон]]|| || ||17 |- |[[:en:Epinikion]]||[[:ru:Эпиникий]]|| || ||15 |- |[[:en:Epirot Islands]]|| || || ||1 |- |[[:en:Epirotes]]||[[:ru:Древнеэпирское царство]]|| || ||23 |- |[[:en:Epirus (ancient state)]]||[[:ru:Древнеэпирское царство]]|| || ||23 |- |[[:en:Epirus (mythology)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Epirus (region)]]||[[:ru:Эпир (периферия)]]||[[Էպիրոս (պերիֆերիա)]]|| ||75 |- |[[:en:Epirus nova]]||[[:ru:Эпир (римская провинция)]]|| || ||18 |- |[[:en:Epirus Revolt of 1854]]|| || || ||7 |- |[[:en:Epirus Revolt of 1878]]|| || || ||4 |- |[[:en:Epirus vetus]]||[[:ru:Эпир (римская провинция)]]|| || ||18 |- |[[:en:Equites]]||[[:ru:Эквиты]]||[[Հեծյալներ]]|| ||34 |- |[[:en:Erastes]]|| || || ||2 |- |[[:en:Erato]]||[[:ru:Эрато]]||[[Էրատո (մուսա)]]|| ||54 |- |[[:en:Erechtheus]]||[[:ru:Эрехтей]]|| || ||30 |- |[[:en:Eretria]]||[[:ru:Эретрия]]|| || ||42 |- |[[:en:Eretria Painter]]||[[:ru:Вазописец Эретрии]]|| || ||9 |- |[[:en:Erichthonius of Athens]]||[[:ru:Эрихтоний (царь Афин)]]|| || ||32 |- |[[:en:Erichthonius of Dardania]]||[[:ru:Эрихтоний (сын Дардана)]]|| || ||16 |- |[[:en:Erineos]]|| || || ||9 |- |[[:en:Eris (mythology)]]||[[:ru:Эрида (мифология)]]||[[Էրիս (դիցաբանություն)]]|| ||54 |- |[[:en:Eromenos]]|| || || ||12 |- |[[:en:Eros]]||[[:ru:Эрот]]||[[Էրոս]]|| ||86 |- |[[:en:ERT Digital]]|| || || ||2 |- |[[:en:ERT World]]|| || || ||7 |- |[[:en:ERT3]]||[[:ru:ERT3]]|| || ||8 |- |[[:en:Eski Imaret Mosque]]||[[:ru:Церковь Христа Пантепопта]]|| || ||19 |- |[[:en:Eteocypriot language]]||[[:ru:Этеокипрский язык]]|| || ||20 |- |[[:en:Etesian]]||[[:ru:Мельтеми]]|| || ||21 |- |[[:en:Euclid's Elements]]||[[:ru:Начала (Евклид)]]||[[Սկզբունքներ]]|| ||81 |- |[[:en:Euclidean algorithm]]||[[:ru:Алгоритм Евклида]]||[[Էվկլիդեսի ալգորիթմ]]|| ||62 |- |[[:en:Eudemus of Rhodes]]||[[:ru:Евдем Родосский]]||[[Եվդեմոս Հռոդոսցի]]|| ||29 |- |[[:en:Eudoxus of Cnidus]]||[[:ru:Евдокс Книдский]]||[[Եվդոքս]]|| ||63 |- |[[:en:Eugenios Eugenidis]]||[[:ru:Эвгенидис, Эвгениос]]|| || ||4 |- |[[:en:Eumenes I]]||[[:ru:Эвмен I]]||[[Եվմենոս I]]|| ||29 |- |[[:en:Eumenes II]]||[[:ru:Эвмен II]]||[[Եվմենոս II]]||այո||37 |- |[[:en:Euphemia (empress)]]||[[:ru:Евфимия (супруга Юстина I)]]|| || ||19 |- |[[:en:Euphemius (Sicily)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Euphorbus]]||[[:ru:Евфорб]]|| || ||21 |- |[[:en:Euphorion of Chalcis]]||[[:ru:Евфорион (поэт)]]|| || ||13 |- |[[:en:Euphrosyne]]||[[:ru:Евфросина (харита)]]|| || ||33 |- |[[:en:Euripides]]||[[:ru:Еврипид]]||[[Եվրիպիդես]]|| ||140 |- |[[:en:Euro gold and silver commemorative coins (Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Eurobank Ergasias]]||[[:ru:Eurobank Ergasias]]|| || ||16 |- |[[:en:Europa (consort of Zeus)]]||[[:ru:Европа (мифология)]]||[[Եվրոպա (դիցաբանություն)]]|| ||72 |- |[[:en:European Parliament elections in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Eurovision Song Contest 2006]]||[[:ru:Евровидение-2006]]||[[Եվրատեսիլ 2006 երգի մրցույթ]]||այո||55 |- |[[:en:Eurybiades]]||[[:ru:Эврибиад]]|| || ||18 |- |[[:en:Eurydice]]||[[:ru:Эвридика]]|| || ||36 |- |[[:en:Eurymachus]]|| || || ||5 |- |[[:en:Eurymedon (strategos)]]||[[:ru:Эвримедон (стратег)]]|| || ||15 |- |[[:en:Eurystheus]]||[[:ru:Еврисфей]]||[[Եվրիսթևս]]|| ||43 |- |[[:en:Eurytus]]|| || || ||10 |- |[[:en:Antiochus X Eusebes]]||[[:ru:Антиох X Евсеб Филопатор]]|| || ||34 |- |[[:en:Eusebia (empress)]]||[[:ru:Флавия Аврелия Евсевия]]|| || ||16 |- |[[:en:Euterpe]]||[[:ru:Эвтерпа]]||[[Եվտերպե]]|| ||50 |- |[[:en:Euthydemid dynasty]]|| || || ||4 |- |[[:en:Euthydemus (Socratic literature)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Euthymides]]||[[:ru:Евфимид]]|| || ||17 |- |[[:en:Arthur Evans]]||[[:ru:Эванс, Артур]]||[[Արթուր Էվանս]]|| ||55 |- |[[:en:Evdilos]]|| || || ||12 |- |[[:en:Evinochori]]|| || || ||6 |- |[[:en:Evosmos]]||[[:ru:Эвозмон]]||[[Էվոզմոն]]|| ||23 |- |[[:en:Evridiki]]||[[:ru:Эвридики]]|| || ||24 |- |[[:en:Evropouloi]]|| || || ||4 |- |[[:en:Exarcheia]]||[[:ru:Экзархия]]||[[Էքսարխիա]]|| ||18 |- |[[:en:Exekias]]||[[:ru:Эксекий]]||[[Էքսեկիաս]]|| ||30 |- |[[:en:Exodus of Ethnic Macedonians from Greece]]||[[:ru:Беженцы гражданской войны в Греции]]|| || ||8 |- |[[:en:Exomis]]||[[:ru:Экзомис]]|| || ||8 |- |[[:en:Expansion of Macedonia under Philip II]]||[[:ru:Фессалийские походы Филиппа II]]|| || ||12 |- |[[:en:Expulsion of Cham Albanians]]|| || || ||3 |- |[[:en:Expulsion of Istanbul Greeks]]|| || || ||1 |- |[[:en:EYDAP]]|| || || ||2 |- |[[:en:Falakro]]||[[:ru:Фалакрон]]|| || ||21 |- |[[:en:Faliro Coastal Zone Olympic Complex]]|| || || ||9 |- |[[:en:Fall of the Serbian Empire]]|| || || ||3 |- |[[:en:Jakob Philipp Fallmerayer]]||[[:ru:Фальмерайер, Якоб Филипп]]|| || ||16 |- |[[:en:Famagusta]]||[[:ru:Фамагуста]]||[[Ֆամագուստա]]|| ||68 |- |[[:en:Farsala]]||[[:ru:Фарсала]]||[[Ֆարսալա]]|| ||33 |- |[[:en:Faustina (wife of Constantius II)]]||[[:ru:Фаустина (супруга Констанция II)]]|| || ||17 |- |[[:en:Fayum alphabet]]|| || || ||2 |- |[[:en:Feminism in Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Fenari Isa Mosque]]||[[:ru:Монастырь Липса]]|| || ||18 |- |[[:en:Feodosia]]||[[:ru:Феодосия]]||[[Թեոդոսիա]]|| ||80 |- |[[:en:Gian Pietro Ferretti]]|| || || ||1 |- |[[:en:Fifth austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Fifth National Assembly at Nafplion]]|| || || ||4 |- |[[:en:Filipinos in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:George Finlay]]||[[:ru:Финлей, Джордж]]|| || ||15 |- |[[:en:Finnish Institute at Athens]]|| || || ||7 |- |[[:en:Fira]]||[[:ru:Тира (город)]]||[[Թիրա (քաղաք)]]|| ||30 |- |[[:en:First Athenian School]]|| || || ||3 |- |[[:en:First Battle of İnönü]]||[[:ru:Первая битва при Инёню]]|| || ||9 |- |[[:en:First Cabinet of Alexis Tsipras]]||[[:ru:Правительство Алексиса Ципраса (январь 2015 года)]]|| || ||13 |- |[[:en:First Council of Nicaea]]||[[:ru:Первый Никейский собор]]||[[Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով]]||այո||78 |- |[[:en:First Macedonian War]]||[[:ru:Первая Македонская война]]|| || ||30 |- |[[:en:First National Assembly at Epidaurus]]|| ||[[Հունաստանի առաջին էպիդավրոսյան ժողով]]|| ||8 |- |[[:en:Flag of the Sarakatsani]]|| || || ||2 |- |[[:en:Charilaos Florakis]]||[[:ru:Флоракис, Харилаос]]||[[Խարիլաոս Ֆլորակիս]]|| ||8 |- |[[:en:Florina]]||[[:ru:Флорина]]||[[Ֆլորինա]]|| ||51 |- |[[:en:Florina pepper]]|| || || ||4 |- |[[:en:Jean Focas]]|| || || ||5 |- |[[:en:Follis]]||[[:ru:Фоллис]]||[[Ֆոլլիս]]|| ||28 |- |[[:en:Football League (Greece)]]||[[:ru:Греческая футбольная лига]]|| || ||17 |- |[[:en:Fortifications of Rhodes]]|| || || ||9 |- |[[:en:Theano Fotiou]]||[[:ru:Фотиу, Теано]]|| || ||10 |- |[[:en:Foundation for Research & Technology – Hellas]]||[[:ru:Foundation for Research & Technology – Hellas]]|| || ||6 |- |[[:en:Foundry Painter]]|| || || ||5 |- |[[:en:Fourth austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Fourth Council of Constantinople (Catholic Church)]]||[[:ru:Четвёртый Константинопольский собор (869—870)]]|| || ||38 |- |[[:en:Fourth Macedonian War]]||[[:ru:Четвёртая Македонская война]]|| || ||22 |- |[[:en:Fourth National Assembly at Argos]]|| || || ||3 |- |[[:en:France–Greece relations]]||[[:ru:Греко-французские отношения]]|| || ||9 |- |[[:en:Francesco I Gattilusio]]||[[:ru:Франческо I Гаттилузио]]|| || ||14 |- |[[:en:Franchthi Cave]]||[[:ru:Франхти]]|| || ||17 |- |[[:en:French rule in the Ionian Islands (1797–1799)]]|| || || ||11 |- |[[:en:French rule in the Ionian Islands (1807–1814)]]|| || || ||2 |- |[[:en:French School at Athens]]|| || || ||14 |- |[[:en:Fres]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kimon Friar]]||[[:ru:Фрайер, Кимон]]|| || ||6 |- |[[:en:Frontistirio]]|| || || ||2 |- |[[:en:FTSE/Athex Large Cap]]|| || || ||8 |- |[[:en:G.S. Iraklis B.C.]]||[[:ru:Ираклис (баскетбольный клуб)]]|| || ||15 |- |[[:en:Gaida]]||[[:ru:Гайда (музыкальный инструмент)]]|| || ||17 |- |[[:en:Galanthis]]||[[:ru:Галанфида]]|| || ||18 |- |[[:en:Galata]]||[[:ru:Галата]]||[[Գալաթա]]|| ||36 |- |[[:en:Gallipoli]]||[[:ru:Галлипольский полуостров]]||[[Գալիպոլի]]||այո||61 |- |[[:en:Ganymede (mythology)]]||[[:ru:Ганимед]]||[[Գանիմեդես]]|| ||67 |- |[[:en:Katy Garbi]]||[[:ru:Гарби, Кэти]]||[[Քեթի Գարբի]]|| ||21 |- |[[:en:Garum]]||[[:ru:Гарум]]|| || ||37 |- |[[:en:Gastouri]]|| || || ||11 |- |[[:en:Gastraphetes]]|| || || ||15 |- |[[:en:Nikos Gatsos]]||[[:ru:Гатсос, Никос]]||[[Նիկոս Գատսոս]]|| ||14 |- |[[:en:Gattilusio]]||[[:ru:Гаттилузио]]|| || ||15 |- |[[:en:Gavoustema]]|| || || ||1 |- |[[:en:Costa-Gavras]]||[[:ru:Коста-Гаврас]]||[[Կոստա Գավրաս]]|| ||50 |- |[[:en:GEK Terna]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gelonians]]||[[:ru:Гелонцы]]|| || ||10 |- |[[:en:Geminus]]||[[:ru:Гемин (математик)]]|| || ||25 |- |[[:en:Generation of the '30s]]|| || || ||5 |- |[[:en:Genitive absolute]]|| || || ||5 |- |[[:en:Gennadius Scholarius]]||[[:ru:Геннадий Схоларий]]|| || ||30 |- |[[:en:Fofi Gennimata]]||[[:ru:Геннимата, Фофи]]||[[Ֆոֆի Գեննիմատա]]|| ||25 |- |[[:en:Geoffrey I of Villehardouin]]||[[:ru:Жоффруа I де Виллардуэн]]|| || ||17 |- |[[:en:Geoffrey II of Villehardouin]]||[[:ru:Жоффруа II де Виллардуэн]]|| || ||16 |- |[[:en:Geographic regions of Greece]]|| ||[[Հունաստանի աշխարհագրական երկրամասեր]]|| ||23 |- |[[:en:Geographical name changes in Greece]]|| || || ||11 |- |[[:en:Kostas Georgakis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Konstantinos Georgakopoulos]]||[[:ru:Георгакопулос, Константинос]]|| || ||16 |- |[[:en:Grigoris Georgatos]]||[[:ru:Георгатос, Григорис]]|| || ||13 |- |[[:en:George of Trebizond]]||[[:ru:Георгий Трапезундский]]|| || ||23 |- |[[:en:Ioannis Georgiadis]]||[[:ru:Георгиадис, Иоаннис]]|| || ||27 |- |[[:en:Georgian Institute at Athens]]|| || || ||5 |- |[[:en:Geraneia]]||[[:ru:Ерания]]|| || ||12 |- |[[:en:German Archaeological Institute at Athens]]|| || || ||8 |- |[[:en:Germanus I of Constantinople]]||[[:ru:Герман I (патриарх Константинопольский)]]|| || ||26 |- |[[:en:Germany–Greece relations]]||[[:ru:Германо-греческие отношения]]||[[Հույն-գերմանական հարաբերություններ]]|| ||8 |- |[[:en:Gerousia]]||[[:ru:Герусия]]|| || ||34 |- |[[:en:Getae]]||[[:ru:Геты]]|| || ||35 |- |[[:en:Getty kouros]]|| || || ||4 |- |[[:en:Grigore IV Ghica]]||[[:ru:Григорий IV Гика]]|| || ||12 |- |[[:en:Marietta Giannakou]]||[[:ru:Яннаку, Мариэтта]]|| || ||18 |- |[[:en:Giannitsa]]||[[:ru:Яница]]||[[Յաննիցա]]|| ||32 |- |[[:en:Alexi Giannoulias]]||[[:ru:Яннулиас, Алекси]]|| || ||8 |- |[[:en:Giants (Greek mythology)]]||[[:ru:Гиганты]]||[[Գիգանտներ]]|| ||46 |- |[[:en:Steve Giatzoglou]]|| || || ||6 |- |[[:en:Saint Giles]]||[[:ru:Святой Эгидий]]|| || ||31 |- |[[:en:Assassination of Sokratis Giolias]]||[[:ru:Убийство Сократиса Гиолиаса]]||[[Սոկրատիս Գիոլիասի սպանություն]]|| ||9 |- |[[:en:Giresun]]||[[:ru:Гиресун]]||[[Գիրեսուն]]|| ||64 |- |[[:en:Damian Gjini]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gjirokastër]]||[[:ru:Гирокастра]]||[[Գիրոկաստրա]]|| ||74 |- |[[:en:Gla]]|| || || ||17 |- |[[:en:Glaucon]]|| || || ||17 |- |[[:en:Manolis Glezos]]||[[:ru:Глезос, Манолис]]||[[Մանոլիս Գլեզոս]]|| ||31 |- |[[:en:Dimitris Glinos]]||[[:ru:Глинос, Димитрис]]|| || ||6 |- |[[:en:Glossary of the Greek military junta]]|| || || ||1 |- |[[:en:Glyfada]]||[[:ru:Глифада]]||[[Գլիֆադա]]|| ||35 |- |[[:en:Gnomic aspect]]|| || || ||4 |- |[[:en:Golden Dawn (magazine)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Golden Horde]]||[[:ru:Золотая Орда]]||[[Ոսկե հորդա]]|| ||85 |- |[[:en:Golden Horn]]||[[:ru:Золотой Рог (Стамбул)]]||[[Ոսկեղջյուր]]|| ||55 |- |[[:en:Gomosto]]|| || || ||3 |- |[[:en:Stylianos Gonatas]]||[[:ru:Гонатас, Стилианос]]|| || ||20 |- |[[:en:Gorgias]]||[[:ru:Горгий]]||[[Գորգիաս]]|| ||82 |- |[[:en:Gorgias (dialogue)]]||[[:ru:Горгий (Платон)]]|| || ||34 |- |[[:en:Gorgoneion]]||[[:ru:Горгонейон]]|| || ||21 |- |[[:en:Gorgythion]]||[[:ru:Горгифион]]|| || ||10 |- |[[:en:Gorytos]]||[[:ru:Горит]]|| || ||9 |- |[[:en:Demetris Th. Gotsis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Goudi coup]]||[[:ru:Афинское восстание (1909)]]|| || ||13 |- |[[:en:Goumenissa]]||[[:ru:Гумениса]]||[[Գումենիսա]]|| ||18 |- |[[:en:Government Council for Foreign Affairs and Defence]]|| || || ||3 |- |[[:en:Government of Greece]]||[[:ru:Правительство Греции]]||[[Հունաստանի կառավարություն]]|| ||17 |- |[[:en:Graeco-Armenian]]||[[:ru:Греко-армянская гипотеза]]||[[Հայերի ծագման հունական վարկած]]|| ||12 |- |[[:en:Graeco-Aryan]]||[[:ru:Греко-арийская гипотеза]]|| || ||6 |- |[[:en:Palace of the Grand Master of the Knights of Rhodes]]||[[:ru:Родосская крепость]]||[[Հռոդոսի ամրոց]]|| ||24 |- |[[:en:Graphe paranomon]]||[[:ru:Графэ параномон]]|| || ||10 |- |[[:en:Dimitrios Grapsas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Gratian]]||[[:ru:Грациан]]|| || ||57 |- |[[:en:Grave Circle A, Mycenae]]|| || || ||7 |- |[[:en:Great Famine (Greece)]]||[[:ru:Великий голод в Греции]]|| || ||12 |- |[[:en:Great Lavra]]||[[:ru:Великая Лавра]]|| || ||28 |- |[[:en:Great Offensive]]|| || || ||12 |- |[[:en:Greater Albania]]||[[:ru:Великая Албания]]|| || ||43 |- |[[:en:Greco-Bactrian Kingdom]]||[[:ru:Греко-Бактрийское царство]]||[[Հունա-բակտրիական թագավորություն]]|| ||48 |- |[[:en:Greco-Buddhism]]||[[:ru:Греко-буддизм]]|| || ||26 |- |[[:en:Greco-Persian art]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greco-Roman relations in classical antiquity]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greco-Turkish War (1897)]]||[[:ru:Первая греко-турецкая война]]|| || ||37 |- |[[:en:Greco-Turkish War (1919–1922)]]||[[:ru:Вторая греко-турецкая война]]||[[Հույն-թուրքական պատերազմ (1919-1922)]]|| ||51 |- |[[:en:Grecoman]]|| || || ||9 |- |[[:en:Greece – United Kingdom relations]]||[[:ru:Британско-греческие отношения]]|| || ||7 |- |[[:en:Greece (European Parliament constituency)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greece at the 1896 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1896]]|| || ||29 |- |[[:en:Greece at the 1900 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1900]]|| || ||19 |- |[[:en:Greece at the 1904 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1904]]|| || ||20 |- |[[:en:Greece at the 1906 Intercalated Games]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greece at the 1908 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1908]]|| || ||18 |- |[[:en:Greece at the 1912 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1912]]|| || ||18 |- |[[:en:Greece at the 1920 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1920]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1924 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1924]]|| || ||15 |- |[[:en:Greece at the 1928 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1928]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1932 Summer Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 1936 Summer Olympics]]|| || || ||15 |- |[[:en:Greece at the 1936 Winter Olympics]]||[[:ru:Греция на зимних Олимпийских играх 1936]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1948 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1948]]|| || ||15 |- |[[:en:Greece at the 1948 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 1952 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1952]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1952 Winter Olympics]]||[[:ru:Греция на зимних Олимпийских играх 1952]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1956 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1956]]|| || ||18 |- |[[:en:Greece at the 1956 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 1960 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1960]]|| || ||18 |- |[[:en:Greece at the 1964 Summer Olympics]]|| || || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1964 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 1968 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1968]]|| || ||18 |- |[[:en:Greece at the 1968 Winter Olympics]]|| || || ||15 |- |[[:en:Greece at the 1972 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1972]]|| || ||18 |- |[[:en:Greece at the 1972 Winter Olympics]]|| || || ||15 |- |[[:en:Greece at the 1976 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1976]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1976 Winter Olympics]]||[[:ru:Греция на зимних Олимпийских играх 1976]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1980 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1980]]|| || ||19 |- |[[:en:Greece at the 1980 Winter Olympics]]|| || || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1984 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1984]]|| || ||17 |- |[[:en:Greece at the 1984 Winter Olympics]]|| || || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1988 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1988]]|| || ||19 |- |[[:en:Greece at the 1988 Winter Olympics]]||[[:ru:Греция на зимних Олимпийских играх 1988]]|| || ||16 |- |[[:en:Greece at the 1992 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1992]]|| || ||19 |- |[[:en:Greece at the 1992 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 1994 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 1996 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 1996]]|| || ||19 |- |[[:en:Greece at the 1996 Summer Paralympics]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greece at the 1998 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 2000 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 2000]]|| || ||20 |- |[[:en:Greece at the 2002 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 2004 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 2004]]|| || ||21 |- |[[:en:Greece at the 2006 Winter Olympics]]|| || || ||14 |- |[[:en:Greece at the 2006 Winter Paralympics]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greece at the 2008 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 2008]]|| || ||23 |- |[[:en:Greece at the 2016 Summer Olympics]]||[[:ru:Греция на летних Олимпийских играх 2016]]|| || ||29 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest]]||[[:ru:Греция на «Евровидении»]]||[[Հունաստանը Եվրատեսիլ երգի մրցույթում]]||այո||39 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2005]]||[[:ru:Греция на «Евровидении-2005»]]|| || ||7 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2006]]||[[:ru:Греция на «Евровидении-2006»]]|| || ||5 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2007]]||[[:ru:Греция на «Евровидении-2007»]]|| || ||5 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2008]]||[[:ru:Греция на «Евровидении-2008»]]|| || ||7 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2010]]|| || || ||8 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2011]]|| || || ||9 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2012]]|| || || ||6 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2013]]|| || || ||7 |- |[[:en:Greece in the Eurovision Song Contest 2014]]||[[:ru:Греция на «Евровидении-2014»]]|| || ||9 |- |[[:en:Greece national rugby league team]]||[[:ru:Сборная Греции по регбилиг]]|| || ||8 |- |[[:en:Greece national under-21 football team]]||[[:ru:Сборная Греции по футболу (до 21 года)]]|| || ||19 |- |[[:en:Greece on the Ruins of Missolonghi]]||[[:ru:Греция на руинах Месолонгиона]]|| || ||14 |- |[[:en:Greece runestones]]|| || || ||13 |- |[[:en:Greece women's national football team]]||[[:ru:Женская сборная Греции по футболу]]|| || ||23 |- |[[:en:Greece women's national volleyball team]]||[[:ru:Женская сборная Греции по волейболу]]|| || ||17 |- |[[:en:Greece-Iraq relations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greece–Bosnia and Herzegovina Friendship Building]]|| || || ||13 |- |[[:en:Greece–Holy See relations]]||[[:ru:Ватикано-греческие отношения]]|| || ||4 |- |[[:en:Greece–India relations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greece–Iran relations]]||[[:ru:Греко-иранские отношения]]||[[Հույն-իրանական հարաբերություններ]]|| ||8 |- |[[:en:Greece–Israel relations]]||[[:ru:Израильско-греческие отношения]]||[[Հույն-իսրաելական հարաբերություններ]]|| ||10 |- |[[:en:Greece–Italy relations]]||[[:ru:Греко-итальянские отношения]]|| || ||8 |- |[[:en:Greece–Philippines relations]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greece–Russia relations]]||[[:ru:Российско-греческие отношения]]||[[Հույն-ռուսական հարաբերություններ]]|| ||13 |- |[[:en:Greek academic art of the 19th century]]||[[:ru:Мюнхенская школа греческой живописи]]|| || ||4 |- |[[:en:Greek Americans]]||[[:ru:Греки в США]]|| || ||14 |- |[[:en:Greek Archaeological Service]]|| || || ||5 |- |[[:en:Greek Argentines]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek austerity packages]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greek Australians]]|| || || ||7 |- |[[:en:Greek Basket League]]||[[:ru:Чемпионат Греции по баскетболу]]|| || ||25 |- |[[:en:Greek campaigns in India]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek Canadians]]|| || || ||5 |- |[[:en:Greek citron]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek civil wars of 1823–1825]]|| || || ||5 |- |[[:en:Greek community of Melbourne]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek Constitution of 1822]]|| ||[[Հունաստանի սահմանադրություն (1822)]]|| ||6 |- |[[:en:Greek Constitution of 1823]]|| ||[[Հունաստանի սահմանադրություն (1823)]]|| ||5 |- |[[:en:Greek Constitution of 1827]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek Constitution of 1927]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek Constitution of 1968]]|| || || ||6 |- |[[:en:Greek constitutional amendment of 1986]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek constitutional amendment of 2008]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek cruiser Elli (1912)]]||[[:ru:Элли (крейсер)]]|| || ||12 |- |[[:en:Greek destroyer Adrias (L67)]]||[[:ru:Адриас (эсминец)]]|| || ||10 |- |[[:en:Greek destroyer Vasilissa Olga]]||[[:ru:Василисса Ольга (эсминец)]]|| || ||12 |- |[[:en:Greek diacritics]]|| || || ||15 |- |[[:en:Greek East and Latin West]]|| || || ||11 |- |[[:en:Greek economic miracle]]||[[:ru:Греческое экономическое чудо]]|| || ||17 |- |[[:en:Greek Expeditionary Force (Korea)]]||[[:ru:Греческий экспедиционный корпус в Корее]]|| || ||7 |- |[[:en:Greek financial audits 2009–2010]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greek Football Cup]]||[[:ru:Кубок Греции по футболу]]|| || ||32 |- |[[:en:Greek frigate Hellas]]||[[:ru:Эллада (фрегат)]]|| || ||6 |- |[[:en:Greek government-in-exile]]|| || || ||11 |- |[[:en:Greek Guiding Association]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greek hero cult]]||[[:ru:Культ героев в Древней Греции]]||[[Հերոսների պաշտամունքը Հին Հունաստանում]]|| ||16 |- |[[:en:Greek Idol]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek landing at Smyrna]]|| || || ||10 |- |[[:en:Greek language question]]||[[:ru:Греческая диглоссия]]|| || ||15 |- |[[:en:Greek League for Women's Rights]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek lepton]]||[[:ru:Лепта]]|| || ||23 |- |[[:en:Greek letters used in mathematics, science, and engineering]]|| || || ||9 |- |[[:en:Greek lyric]]||[[:ru:Мелика]]|| || ||13 |- |[[:en:Greek Macedonian cuisine]]||[[:ru:Кухня Македонии (Греция)]]|| || ||4 |- |[[:en:Greek Military Police]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek name]]||[[:ru:Греческое имя]]||[[Հունական անուն]]|| ||7 |- |[[:en:Greek national assemblies]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek National Opera]]||[[:ru:Национальная опера Греции]]||[[Հունաստանի ազգային օպերա]]|| ||13 |- |[[:en:Greek National Road 8a]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek National Road 33]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek National Tourism Organization]]||[[:ru:Греческая национальная туристическая организация]]|| || ||5 |- |[[:en:Greek nationalism]]||[[:ru:Греческий национализм]]|| || ||15 |- |[[:en:Greek Operation of the NKVD]]||[[:ru:Греческая операция НКВД]]|| || ||8 |- |[[:en:Greek Orthodox Archdiocese of America]]||[[:ru:Американская архиепископия]]|| || ||14 |- |[[:en:Greek Orthodox Archdiocese of Canada]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek Orthodox Church]]||[[:ru:Греческое православие]]||[[Հույն ուղղափառ եկեղեցիներ]]|| ||41 |- |[[:en:Greek Orthodox Church of Saint Mary, Tehran]]||[[:ru:Благовещенская церковь (Тегеран)]]|| || ||5 |- |[[:en:Greek passport]]||[[:ru:Паспорт гражданина Греции]]|| || ||18 |- |[[:en:Greek primordial gods]]||[[:ru:Изначальные божества греческой мифологии]]||[[Հունական դիցաբանության առաջին աստվածություններ]]|| ||37 |- |[[:en:Greek pyramids]]|| || || ||13 |- |[[:en:Greek Rally]]|| || || ||4 |- |[[:en:Greek refugees]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greek resistance]]||[[:ru:Движение Сопротивления (Греция)]]|| || ||17 |- |[[:en:Greek revolt of 1567–1572]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greek royal family]]|| || || ||13 |- |[[:en:Greek sea gods]]||[[:ru:Древнегреческие морские боги]]||[[Հին հունական ծովային աստվածություններ]]|| ||19 |- |[[:en:Greek Sign Language]]||[[:ru:Греческий жестовый язык]]|| || ||11 |- |[[:en:Greek traditional music]]|| || || ||5 |- |[[:en:Greek–Turkish earthquake diplomacy]]||[[:ru:Греко-турецкая дипломатия землетрясений]]||[[Հույն-թուրքական երկրաշարժերի դիվանագիտություն]]|| ||7 |- |[[:en:Greeks in Albania]]||[[:ru:Греки в Албании]]|| || ||17 |- |[[:en:Greeks in Armenia]]||[[:ru:Греки в Армении]]||[[Հույները Հայաստանում և Արցախում]]|| ||6 |- |[[:en:Greeks in Bulgaria]]||[[:ru:Греки в Болгарии]]||[[Հույները Բուլղարիայում]]|| ||8 |- |[[:en:Greeks in Denmark]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greeks in Ethiopia]]||[[:ru:Греки в Эфиопии]]|| || ||5 |- |[[:en:Greeks in Georgia]]||[[:ru:Греки в Грузии]]|| || ||6 |- |[[:en:Greeks in Germany]]|| ||[[Հույները Գերմանիայում]]|| ||6 |- |[[:en:Greeks in Hungary]]||[[:ru:Греки в Венгрии]]||[[Հույները Հունգարիայում]]|| ||13 |- |[[:en:Greeks in Italy]]||[[:ru:Греки в Италии]]|| || ||9 |- |[[:en:Greeks in Kazakhstan]]||[[:ru:Греки в Казахстане]]||[[Հույները Ղազախստանում]]|| ||13 |- |[[:en:Greeks in Kyrgyzstan]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greeks in Lebanon]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greeks in Moldova]]||[[:ru:Греки в Молдавии]]||[[Հույները Մոլդովայում]]|| ||6 |- |[[:en:Greeks in North Macedonia]]|| || || ||6 |- |[[:en:Greeks in Omaha, Nebraska]]||[[:ru:Греки в Омахе (Небраска)]]|| || ||2 |- |[[:en:Greeks in pre-Roman Gaul]]|| || || ||6 |- |[[:en:Greeks in Russia and the Soviet Union]]||[[:ru:Греки в России и СССР]]|| || ||7 |- |[[:en:Greeks in Sudan]]|| || || ||1 |- |[[:en:Greeks in Syria]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greeks in the Democratic Republic of the Congo]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greeks in the United Kingdom]]|| || || ||2 |- |[[:en:Greeks in Turkey]]||[[:ru:Греки в Турции]]|| || ||12 |- |[[:en:Greeks in Uzbekistan]]|| || || ||3 |- |[[:en:Greeks in Zimbabwe]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of people from Greece]]|| || || ||7 |- |[[:en:Absinthe Green]]|| || || ||1 |- |[[:en:Gregoria]]||[[:ru:Григория]]|| || ||18 |- |[[:en:Griko people]]|| || || ||9 |- |[[:en:Gül Mosque]]||[[:ru:Церковь Святой Феодосии]]|| || ||20 |- |[[:en:Gulf of Argostoli]]|| || || ||5 |- |[[:en:Gulf of Corinth]]||[[:ru:Коринфский залив]]|| || ||47 |- |[[:en:Gulf of Euboea]]|| || || ||15 |- |[[:en:Robert H. Gundry]]|| || || ||4 |- |[[:en:Guneus]]|| || || ||4 |- |[[:en:Gymnasium (ancient Greece)]]||[[:ru:Гимнасий]]||[[Գիմնասիոն]]|| ||42 |- |[[:en:Gymnopaedia]]||[[:ru:Гимнопедия]]|| || ||11 |- |[[:en:Gyros]]||[[:ru:Гирос]]||[[Գիրոս]]|| ||37 |- |[[:en:Hadrian]]||[[:ru:Адриан]]||[[Հադրիանոս]]|| ||98 |- |[[:en:Hagia Sophia, İznik]]||[[:ru:Софийский собор (Никея)]]|| || ||12 |- |[[:en:Hagia Sophia, Thessaloniki]]||[[:ru:Храм Святой Софии (Салоники)]]||[[Սուրբ Սոֆիայի տաճար (Սալոնիկ)]]|| ||24 |- |[[:en:Hagia Sophia, Trabzon]]||[[:ru:Храм Святой Софии (Трабзон)]]|| || ||22 |- |[[:en:Hagios Demetrios]]||[[:ru:Базилика Святого Димитрия]]|| || ||32 |- |[[:en:Halay]]||[[:ru:Халай (танец)]]||[[Յայլի]]|| ||10 |- |[[:en:Haliacmon]]||[[:ru:Альякмон]]|| || ||40 |- |[[:en:Halieia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Halizones]]||[[:ru:Алазоны]]|| || ||10 |- |[[:en:Halki (Greece)]]||[[:ru:Халки (Додеканес)]]||[[Խալկի (Դոդեկանես)]]|| ||34 |- |[[:en:Halki seminary]]||[[:ru:Халкинская богословская школа]]|| || ||15 |- |[[:en:Halteres (ancient Greece)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Hamadryad]]||[[:ru:Гамадриады]]||[[Համադրիասներ]]|| ||31 |- |[[:en:Harmodius and Aristogeiton (sculpture)]]||[[:ru:Тираноборцы (памятник)]]|| || ||14 |- |[[:en:Harpocrates]]||[[:ru:Гарпократ]]|| || ||32 |- |[[:en:Harrow Painter]]|| || || ||1 |- |[[:en:Manos Hatzidakis]]||[[:ru:Хадзидакис, Манос]]|| || ||28 |- |[[:en:Michalis Hatzigiannis]]||[[:ru:Хадзияннис, Михалис]]|| || ||20 |- |[[:en:Theophilos Hatzimihail]]||[[:ru:Хадзимихаил, Теофилос]]|| || ||10 |- |[[:en:Vasilis Hatzipanagis]]||[[:ru:Хадзипанагис, Василис Кирьякович]]|| || ||17 |- |[[:en:Dimitrios Hatzis]]|| || || ||8 |- |[[:en:Georgios Hatzis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Heaven Music]]||[[:ru:Heaven Music]]|| || ||5 |- |[[:en:Hebe (mythology)]]||[[:ru:Геба]]||[[Հեբե]]|| ||64 |- |[[:en:Hector]]||[[:ru:Гектор]]||[[Հեկտոր]]|| ||68 |- |[[:en:Hecuba]]||[[:ru:Гекуба]]||[[Հեկաբե]]|| ||46 |- |[[:en:Hegetorides]]|| || || ||2 |- |[[:en:Harmodius and Aristogeiton]]||[[:ru:Гармодий и Аристогитон]]|| || ||26 |- |[[:en:Helen of Greece and Denmark]]||[[:ru:Елена Греческая и Датская]]|| || ||33 |- |[[:en:Helen of Troy]]||[[:ru:Елена Прекрасная]]||[[Հեղինե Չքնաղ]]|| ||83 |- |[[:en:Helena, mother of Constantine I]]||[[:ru:Елена Равноапостольная]]|| || ||68 |- |[[:en:Helena Palaiologina, Despotess of Serbia]]||[[:ru:Елена Палеолог Бранкович]]|| || ||12 |- |[[:en:Helena Paparizou discography]]|| || || ||6 |- |[[:en:Heliaia]]||[[:ru:Дикастерий]]|| || ||28 |- |[[:en:Heliastic oath]]|| || || ||4 |- |[[:en:Helike]]||[[:ru:Гелика]]||[[Էլիկա]]|| ||22 |- |[[:en:Heliopolis (ancient Egypt)]]||[[:ru:Гелиополь (Древний Египет)]]|| || ||58 |- |[[:en:Helios]]||[[:ru:Гелиос]]||[[Հելիոս]]|| ||74 |- |[[:en:Helios Airways Flight 522]]||[[:ru:Катастрофа Boeing 737 под Афинами]]||[[Boeing 737-ի ավիավթար Աթենքում]]|| ||29 |- |[[:en:Hellanodikai]]||[[:ru:Элланодик]]|| || ||14 |- |[[:en:Hellas (theme)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Hellenic Air Force Academy]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellenic Air Force Aircraft Depot]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellenic arc]]|| || || ||10 |- |[[:en:Hellenic Arms Industry]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hellenic Army First Army]]||[[:ru:1-я армия (Греция)]]|| || ||6 |- |[[:en:Hellenic Army General Staff]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellenic Basketball Clubs Association]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellenic Broadcasting Corporation]]||[[:ru:Греческая корпорация телерадиовещания]]|| || ||29 |- |[[:en:Hellenic Capital Market Commission]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hellenic Civil Aviation Authority]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hellenic Coast Guard]]|| || || ||12 |- |[[:en:Hellenic Electricity Distribution Network Operator]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hellenic Financial Stability Fund]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hellenic Fire Service]]|| || || ||3 |- |[[:en:Hellenic Force in Cyprus]]||[[:ru:ЭЛДИК]]||[[ԷԼԴԻԿ]]|| ||9 |- |[[:en:Hellenic Gendarmerie]]||[[:ru:Жандармерия Греции]]|| || ||5 |- |[[:en:Hellenic Imperial Airways]]||[[:ru:Hellenic Imperial Airways]]|| || ||7 |- |[[:en:Hellenic Military Academy]]||[[:ru:Военное училище эвэлпидов]]|| || ||7 |- |[[:en:Hellenic National Defence General Staff]]|| || || ||6 |- |[[:en:Hellenic Naval Academy]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hellenic Open University]]||[[:ru:Греческий открытый университет]]||[[Հունական բաց համալսարան]]|| ||10 |- |[[:en:Hellenic Parliament]]||[[:ru:Парламент Греции]]||[[Հունաստանի խորհրդարան]]|| ||40 |- |[[:en:Hellenic Police]]||[[:ru:Полиция Греции]]||[[Հունական ոստիկանություն]]|| ||17 |- |[[:en:Hellenic Post]]||[[:ru:Греческая почта]]|| || ||16 |- |[[:en:Hellenic Railways Organisation]]||[[:ru:Организация железных дорог Греции]]|| || ||20 |- |[[:en:Hellenic Red Cross]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hellenic Shipyards Co.]]||[[:ru:Hellenic Shipyards]]|| || ||11 |- |[[:en:Hellenic State (1941–1944)]]||[[:ru:Греческое государство]]|| || ||24 |- |[[:en:Hellenic studies]]|| || || ||7 |- |[[:en:Hellenic Train]]||[[:ru:TrainOSE]]|| || ||8 |- |[[:en:Hellenic Vehicle Industry]]||[[:ru:ELBO]]||[[ELBO]]|| ||46 |- |[[:en:Hellenikon Metropolitan Park]]||[[:ru:Столичный парк Элиникон]]||[[Հելլինիկոն (մայրաքաղաքային այգի)]]|| ||11 |- |[[:en:Hellenistic armies]]||[[:ru:Эллинистические армии]]|| || ||7 |- |[[:en:Hellenistic-era warships]]|| || || ||9 |- |[[:en:Hellenization]]|| || || ||27 |- |[[:en:Hellenocentrism]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hellenotamiae]]||[[:ru:Эллинотамий]]|| || ||9 |- |[[:en:Hellespont]]||[[:ru:Дарданеллы]]||[[Դարդանելի նեղուց]]|| ||101 |- |[[:en:Helots]]||[[:ru:Илоты]]||[[Հելոտներ]]|| ||43 |- |[[:en:Henry of Flanders]]||[[:ru:Генрих I Фландрский]]|| || ||34 |- |[[:en:Heptanese School (painting)]]||[[:ru:Семиостровная школа живописи]]|| || ||5 |- |[[:en:Heptapyrgion (Thessaloniki)]]|| || || ||12 |- |[[:en:Heraclea]]||[[:ru:Гераклея]]|| || ||27 |- |[[:en:Heraclea Lucania]]|| || || ||16 |- |[[:en:Heraclea Lyncestis]]||[[:ru:Гераклея Линкестис]]|| || ||21 |- |[[:en:Heraclea Minoa]]||[[:ru:Гераклея Минойская]]|| || ||22 |- |[[:en:Heracleidae]]||[[:ru:Гераклиды]]|| || ||31 |- |[[:en:Heraclitus]]||[[:ru:Гераклит]]||[[Հերակլիտ]]|| ||140 |- |[[:en:Heraclius]]||[[:ru:Ираклий I]]||[[Հերակլիոս Ա]]|| ||79 |- |[[:en:Heraclius Constantine]]||[[:ru:Константин III Ираклий]]||[[Հերակլիոս-Կոստանդին Գ]]|| ||54 |- |[[:en:Heraclius the Elder]]||[[:ru:Ираклий Старший]]||[[Հերակլիոս Ավագ]]|| ||22 |- |[[:en:Heraion of Perachora]]||[[:ru:Герейон (Перахора)]]|| || ||9 |- |[[:en:Heraklion Archaeological Museum]]||[[:ru:Археологический музей Ираклиона]]||[[Հերակլիոնի հնագիտական թանգարան]]|| ||20 |- |[[:en:Heraklion International Airport]]||[[:ru:Никос Казандзакис (аэропорт)]]|| || ||34 |- |[[:en:Hermaeus]]|| || || ||11 |- |[[:en:Saint Hermes]]|| || || ||10 |- |[[:en:Hermes Fastening his Sandal]]||[[:ru:Гермес, завязывающий сандалию]]|| || ||5 |- |[[:en:Hermes Ludovisi]]|| || || ||11 |- |[[:en:Hermes o Logios]]|| || || ||4 |- |[[:en:Hero and Leander]]||[[:ru:Геро и Леандр]]|| || ||25 |- |[[:en:Herodicus]]|| || || ||13 |- |[[:en:Heroic nudity]]||[[:ru:Героическая нагота]]|| || ||14 |- |[[:en:Heroön]]||[[:ru:Героон]]|| || ||24 |- |[[:en:Hesperus]]||[[:ru:Геспер]]||[[Հեսպեր]]|| ||28 |- |[[:en:Hesychius of Miletus]]||[[:ru:Гесихий Милетский]]|| || ||16 |- |[[:en:Hicaz Buselik Jewish Kanto]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hierapolis]]||[[:ru:Иераполь]]|| || ||50 |- |[[:en:Hierophant]]||[[:ru:Иерофант]]|| || ||15 |- |[[:en:Hilandar]]||[[:ru:Хиландар]]|| || ||31 |- |[[:en:Hill Memorial School]]|| || || ||2 |- |[[:en:Frances M. Hill]]|| || || ||2 |- |[[:en:Himara]]|| || || ||3 |- |[[:en:Himariote dialect]]|| || || ||3 |- |[[:en:Himation]]||[[:ru:Гиматий]]|| || ||25 |- |[[:en:Himera]]||[[:ru:Гимера (город)]]|| || ||28 |- |[[:en:Hipparchia of Maroneia]]||[[:ru:Гиппархия]]|| || ||34 |- |[[:en:Hippeis]]||[[:ru:Гиппеи]]|| || ||15 |- |[[:en:Hippias]]||[[:ru:Гиппий Элидский]]|| || ||42 |- |[[:en:Hippias (tyrant)]]||[[:ru:Гиппий (тиран)]]|| || ||33 |- |[[:en:Hippias Minor]]||[[:ru:Гиппий меньший]]|| || ||25 |- |[[:en:Hippocampus (mythology)]]||[[:ru:Гиппокампус (мифология)]]|| || ||31 |- |[[:en:Hippocrates, father of Peisistratos]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hippodamia (daughter of Oenomaus)]]||[[:ru:Гипподамия (дочь Эномая)]]|| || ||34 |- |[[:en:Hippodamia (wife of Pirithous)]]||[[:ru:Гипподамия (жена Пирифоя)]]|| || ||15 |- |[[:en:Hippolochus (writer)]]||[[:ru:Гипполох Македонский]]|| || ||6 |- |[[:en:Hippolytus of Athens]]||[[:ru:Ипполит (сын Тесея)]]|| || ||37 |- |[[:en:Hipponous]]|| || || ||7 |- |[[:en:Hirami Ahmet Pasha Mosque]]||[[:ru:Церковь Иоанна Предтечи (Константинополь)]]|| || ||19 |- |[[:en:Historical Museum of Crete]]||[[:ru:Исторический музей Крита]]||[[Կրետեի պատմության թանգարան]]|| ||11 |- |[[:en:Historicity of the Homeric epics]]|| || || ||5 |- |[[:en:History of Eastern Orthodox Churches in the 20th century]]|| || || ||4 |- |[[:en:History of Greeks in Baltimore]]||[[:ru:Греки в Балтиморе]]|| || ||3 |- |[[:en:History of Patras]]|| || || ||3 |- |[[:en:History of Pieria (regional unit)]]|| || || ||2 |- |[[:en:History of Ptolemaic Egypt]]||[[:ru:Эллинистический Египет]]||[[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]|| ||49 |- |[[:en:History of rail transport in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:History of Samos]]||[[:ru:Самос]]||[[Սամոս (կղզի)]]|| ||77 |- |[[:en:History of the Aromanians]]|| || || ||3 |- |[[:en:History of the Eastern Orthodox Church under the Ottoman Empire]]|| || || ||1 |- |[[:en:History of the Indo-Greek Kingdom]]|| || || ||3 |- |[[:en:History of the Jews in the Byzantine Empire]]||[[:ru:Евреи в Византии]]||[[Հրեաները Բյուզանդիայում]]||այո||7 |- |[[:en:History of the Jews in Thessaloniki]]|| || || ||15 |- |[[:en:History of the Ottoman Empire]]||[[:ru:История Османской империи]]|| || ||22 |- |[[:en:History of Thessaly]]|| || || ||4 |- |[[:en:Histria (ancient city)]]||[[:ru:Гистрия]]|| || ||22 |- |[[:en:Holidays in Greece TV]]|| || || ||1 |- |[[:en:The Holocaust in Greece]]||[[:ru:Холокост в Греции]]||[[Հոլոքոստը Հունաստանում]]|| ||11 |- |[[:en:Holocaust of Kedros]]|| || || ||4 |- |[[:en:Holy Roman Empire]]||[[:ru:Священная Римская империя]]||[[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն]]|| ||153 |- |[[:en:Homer's Ithaca]]|| || || ||2 |- |[[:en:Homonoia]]|| || || ||4 |- |[[:en:Homosexuality in ancient Greece]]||[[:ru:Гомосексуальность в Древней Греции]]|| || ||24 |- |[[:en:Homosexuality in the militaries of ancient Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:Justa Grata Honoria]]||[[:ru:Юста Грата Гонория]]|| || ||29 |- |[[:en:Hop De Bakim]]|| || || ||1 |- |[[:en:Hoplite]]||[[:ru:Гоплит]]|| || ||65 |- |[[:en:Hoplitodromos]]||[[:ru:Гоплитодром]]|| || ||20 |- |[[:en:Dimitris Horn]]||[[:ru:Хорн, Димитрис]]|| || ||8 |- |[[:en:Pantelis Horn]]|| || || ||4 |- |[[:en:Horon (dance)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Horses of Saint Mark]]||[[:ru:Квадрига святого Марка]]||[[Սուրբ Մարկոսի քառաձի (քանդակ)]]|| ||27 |- |[[:en:Hosios Loukas]]||[[:ru:Осиос-Лукас]]|| || ||35 |- |[[:en:Hotel Grande Bretagne]]|| || || ||9 |- |[[:en:Human trafficking in Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Hyacinthia]]|| || || ||10 |- |[[:en:Hyas]]||[[:ru:Гиант]]|| || ||14 |- |[[:en:Hydria]]||[[:ru:Гидрия]]|| || ||33 |- |[[:en:Pope Hyginus]]||[[:ru:Гигин (папа римский)]]||[[Հյուգենոս (Հռոմի պապ)]]|| ||76 |- |[[:en:Hymettus]]||[[:ru:Имитос]]|| || ||28 |- |[[:en:Hypaethros]]||[[:ru:Гипефр]]|| || ||10 |- |[[:en:Hypatia]]||[[:ru:Гипатия]]||[[Հիպատիա]]|| ||101 |- |[[:en:Hyperborea]]||[[:ru:Гиперборея]]|| || ||37 |- |[[:en:Hypereides]]||[[:ru:Гиперид]]|| || ||33 |- |[[:en:Hyperion (Titan)]]||[[:ru:Гиперион (титан)]]||[[Հիպերիոն]]|| ||59 |- |[[:en:Hypodiastole]]|| || || ||2 |- |[[:en:Hypotrachelium]]|| || || ||1 |- |[[:en:Hypsicles]]||[[:ru:Гипсикл]]|| || ||20 |- |[[:en:Ialysos]]||[[:ru:Трианда]]|| || ||23 |- |[[:en:Ialysus (mythology)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Iamblichus]]||[[:ru:Ямвлих]]||[[Յամբլիքոս]]|| ||51 |- |[[:en:Iambus (genre)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Iasius]]|| || || ||9 |- |[[:en:Iatromantis]]|| || || ||8 |- |[[:en:Ibycus]]||[[:ru:Ивик]]||[[Իբիկոս]]|| ||37 |- |[[:en:Icaria]]||[[:ru:Икария]]||[[Իկարիա (կղզի)]]|| ||53 |- |[[:en:Ichor]]||[[:ru:Ихор (мифология)]]|| || ||18 |- |[[:en:Icon of Christ of Latomos]]|| || || ||1 |- |[[:en:Idas of Messene]]||[[:ru:Идас]]|| || ||22 |- |[[:en:Idionymon]]|| || || ||2 |- |[[:en:Idomeni]]||[[:ru:Идомени]]|| || ||21 |- |[[:en:IEK]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ietas]]||[[:ru:Иета]]|| || ||9 |- |[[:en:IFPI Greece]]||[[:ru:IFPI Greece]]||[[IFPI Greece]]|| ||19 |- |[[:en:Ignatios of Constantinople]]||[[:ru:Игнатий (патриарх Константинопольский)]]|| || ||26 |- |[[:en:Ikariotikos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Iklaina]]||[[:ru:Иклаина]]|| || ||9 |- |[[:en:Illyria]]||[[:ru:Иллирия]]||[[Իլլիրիա]]||այո||66 |- |[[:en:Illyrian deciduous forests]]|| || || ||10 |- |[[:en:Illyrius]]||[[:ru:Иллирий]]|| || ||17 |- |[[:en:Ilysiakos B.C.]]|| || || ||9 |- |[[:en:Immigration to Greece]]||[[:ru:Иммиграция в Грецию]]|| || ||8 |- |[[:en:Inachus]]||[[:ru:Инах (мифология)]]|| || ||33 |- |[[:en:Independent Albania]]|| || || ||20 |- |[[:en:Indo-Corinthian capital]]|| || || ||3 |- |[[:en:Indo-Greek Kingdom]]||[[:ru:Индо-греческое царство]]|| || ||51 |- |[[:en:Pope Innocent VIII]]||[[:ru:Иннокентий VIII]]|| || ||77 |- |[[:en:Institute for Aegean Prehistory Study Center for East Crete]]|| || || ||4 |- |[[:en:International Financial Control]]|| || || ||6 |- |[[:en:Dimitrios Ioannidis]]||[[:ru:Иоаннидис, Димитриос]]|| || ||20 |- |[[:en:Giannis Ioannidis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ioannina Eyalet]]||[[:ru:Янина (эялет)]]|| || ||12 |- |[[:en:Iobates]]||[[:ru:Иобат]]|| || ||25 |- |[[:en:Iolcos]]||[[:ru:Иолк]]|| || ||27 |- |[[:en:Iole]]||[[:ru:Иола]]|| || ||26 |- |[[:en:Ionia]]||[[:ru:Иония]]||[[Հոնիա]]|| ||62 |- |[[:en:Ionian Islands]]||[[:ru:Ионические острова]]|| || ||80 |- |[[:en:Ionian Islands (region)]]||[[:ru:Ионические острова (периферия)]]||[[Հոնիական կղզիներ]]|| ||42 |- |[[:en:Ionian League]]||[[:ru:Ионийский союз]]|| || ||19 |- |[[:en:Ionian University]]|| || || ||13 |- |[[:en:Ionian University of Smyrna]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ionikos Lamias B.C.]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ionikos N.F. B.C.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ionikos Nikaias B.C.]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ios]]||[[:ru:Иос]]||[[Իոս (կղզի)]]|| ||50 |- |[[:en:Iota subscript]]||[[:ru:Подстрочная йота]]|| || ||13 |- |[[:en:Iphicrates]]||[[:ru:Ификрат]]||[[Իփիկրատես]]|| ||24 |- |[[:en:Ipofero]]|| || || ||1 |- |[[:en:Iraklio B.C.]]|| || || ||4 |- |[[:en:Iraklis F.C. (Thessaloniki)]]||[[:ru:Ираклис (футбольный клуб)]]|| || ||30 |- |[[:en:Iraqis in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Irene of Athens]]||[[:ru:Ирина (византийская императрица)]]||[[Իրինա (բյուզանդական կայսրուհի)]]|| ||59 |- |[[:en:Irish Institute of Hellenic Studies at Athens]]|| || || ||4 |- |[[:en:Isabella of Majorca]]||[[:ru:Изабелла Мальоркская]]|| || ||14 |- |[[:en:Isaeus]]||[[:ru:Исей]]|| || ||23 |- |[[:en:Islam in Greece]]|| || || ||16 |- |[[:en:Ismene]]||[[:ru:Исмена]]|| || ||33 |- |[[:en:Ismenias]]|| || || ||9 |- |[[:en:Isocrates]]||[[:ru:Исократ]]|| || ||70 |- |[[:en:Istanbul]]||[[:ru:Стамбул]]||[[Ստամբուլ]]|| ||264 |- |[[:en:Istanbul pogrom]]||[[:ru:Стамбульский погром]]||[[Ստամբուլի ջարդեր]]|| ||31 |- |[[:en:Isthmus of Corinth]]||[[:ru:Коринфский перешеек]]||[[Կորնթոսի պարանոց]]|| ||55 |- |[[:en:Italian School of Archaeology at Athens]]|| || || ||7 |- |[[:en:Italian spring offensive]]||[[:ru:Итальянское весеннее наступление]]|| || ||5 |- |[[:en:Italiotes]]|| || || ||10 |- |[[:en:Ithaca]]||[[:ru:Итака]]||[[Իթակե]]|| ||67 |- |[[:en:Georgios Jakobides]]||[[:ru:Яковидис, Георгиос]]||[[Գեորգիոս Յակովիդիս]]|| ||14 |- |[[:en:Janina vilayet]]||[[:ru:Вилайет Янина]]|| || ||14 |- |[[:en:January 2015 Greek government formation]]|| || || ||1 |- |[[:en:Marko Jarić]]||[[:ru:Ярич, Марко]]|| || ||21 |- |[[:en:Javelin]]||[[:ru:Дротик]]||[[Աշտե]]|| ||36 |- |[[:en:Jeremias II of Constantinople]]||[[:ru:Иеремия II (патриарх Константинопольский)]]||[[Երեմիա II]]|| ||21 |- |[[:en:Jewish revolt against Heraclius]]|| || || ||18 |- |[[:en:John I Doukas of Thessaly]]||[[:ru:Иоанн I Дука]]|| || ||20 |- |[[:en:John II of Trebizond]]||[[:ru:Иоанн II Великий Комнин]]|| || ||25 |- |[[:en:John II, Marquis of Montferrat]]||[[:ru:Джованни II (маркиз Монферратский)]]|| || ||13 |- |[[:en:John III, Marquis of Montferrat]]||[[:ru:Джованни III (маркиз Монферратский)]]|| || ||12 |- |[[:en:John IV of Trebizond]]||[[:ru:Иоанн IV Великий Комнин]]|| || ||28 |- |[[:en:Pope John VI]]||[[:ru:Иоанн VI (папа римский)]]||[[Հովհաննես VI]]|| ||72 |- |[[:en:John of Patmos]]|| || || ||20 |- |[[:en:Jordanes]]||[[:ru:Иордан (историк)]]||[[Հորդանես (պատմագիր)]]|| ||64 |- |[[:en:June 1989 Greek legislative election]]|| || || ||9 |- |[[:en:Jupiter and Thetis]]||[[:ru:Юпитер и Фетида]]|| || ||12 |- |[[:en:Justin II]]||[[:ru:Юстин II]]||[[Հուստինոս Բ]]||այո||52 |- |[[:en:Justinian dynasty]]|| ||[[Բյուզանդիան Հուստինիանոսների օրոք]]||այո||12 |- |[[:en:Justinian II]]||[[:ru:Юстиниан II]]||[[Հուստինիանոս Բ Ռինոտմետոս]]|| ||58 |- |[[:en:K.A.O.D. B.C.]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kadifekale]]|| || || ||9 |- |[[:en:Kafkania pebble]]|| || || ||5 |- |[[:en:Theophilos Kairis]]||[[:ru:Каирис, Теофилос]]|| || ||10 |- |[[:en:Kaisariani Monastery]]||[[:ru:Монастырь Кесариани]]||[[Կեսարիանի վանք]]|| ||10 |- |[[:en:Michalis Kakiouzis]]||[[:ru:Какиузис, Михалис]]|| || ||16 |- |[[:en:Apostolos Kaklamanis]]|| || || ||9 |- |[[:en:Michael Cacoyannis]]||[[:ru:Какояннис, Михалис]]||[[Միխալիս Կակոյանիս]]|| ||33 |- |[[:en:Kala Nera]]|| || || ||10 |- |[[:en:Kalamata]]||[[:ru:Каламата]]||[[Կալամատա]]|| ||56 |- |[[:en:Kalamata olive]]|| || || ||14 |- |[[:en:Kalamos]]||[[:ru:Каламос (мифология)]]|| || ||9 |- |[[:en:Kalaureia]]|| || || ||9 |- |[[:en:Kalenderhane Mosque]]||[[:ru:Церковь Богородицы Кириотиссы]]|| || ||20 |- |[[:en:Dimitrios Kallergis]]||[[:ru:Каллергис, Димитриос]]|| || ||9 |- |[[:en:Kallikantzaros]]||[[:ru:Караконджул]]|| || ||14 |- |[[:en:Kallikratis Programme]]||[[:ru:Программа «Калликратис»]]||[[«Կալլիկրատիս» ծրագիր]]|| ||16 |- |[[:en:Sevasti Kallisperi]]||[[:ru:Каллиспери, Севасти]]|| || ||6 |- |[[:en:Kallithea]]||[[:ru:Калитея]]||[[Կալիտեյա]]|| ||41 |- |[[:en:Filippos Kalogiannidis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kalomira]]||[[:ru:Каломира]]||[[Կալոմիրա]]|| ||35 |- |[[:en:Kalos inscription]]||[[:ru:Надпись любимца]]|| || ||13 |- |[[:en:Iakovos Kambanellis]]||[[:ru:Камбанеллис, Яковос]]||[[Յակովոս Կամբանելիս]]|| ||13 |- |[[:en:Kaminia, Achaea]]|| || || ||6 |- |[[:en:Kanalia (Corfu)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kandila, Aetolia-Acarnania]]|| || || ||9 |- |[[:en:Panagiotis Kanellopoulos]]||[[:ru:Канеллопулос, Панайотис]]|| || ||19 |- |[[:en:Kanephoros]]||[[:ru:Канефора]]|| || ||12 |- |[[:en:Yanis Kanidis]]||[[:ru:Каниди, Иван Константинович]]|| || ||5 |- |[[:en:Anna Palaiologina Kantakouzene]]||[[:ru:Анна Кантакузина]]|| || ||10 |- |[[:en:Kantakouzenos]]||[[:ru:Кантакузины]]|| || ||18 |- |[[:en:John VI Kantakouzenos]]||[[:ru:Иоанн VI Кантакузин]]|| || ||49 |- |[[:en:Kantharos]]||[[:ru:Канфар]]|| || ||32 |- |[[:en:Kapeli]]|| || || ||3 |- |[[:en:Stefanos Kapino]]||[[:ru:Капино, Стефанос]]|| || ||29 |- |[[:en:Kaplaneios School]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kapodistrias reform]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kapsas]]|| || || ||4 |- |[[:en:Michalis Kapsis]]||[[:ru:Капсис, Михалис]]|| || ||25 |- |[[:en:Maria Karagiannopoulou]]|| || || ||5 |- |[[:en:Karagiozis]]||[[:ru:Карагиозис]]|| || ||11 |- |[[:en:Karaiskakis Stadium]]||[[:ru:Караискакис (стадион)]]|| || ||42 |- |[[:en:Georgios Karaiskakis]]||[[:ru:Караискакис, Георгиос]]||[[Գեորգիոս Կարայիսկակիս]]|| ||23 |- |[[:en:Anastasios Karatasos]]||[[:ru:Каратасос, Анастасиос]]|| || ||7 |- |[[:en:Dimitrios Karatasos]]||[[:ru:Каратасос, Цамис]]|| || ||8 |- |[[:en:Germanos Karavangelis]]||[[:ru:Герман (Каравангелис)]]|| || ||8 |- |[[:en:Kardiakafti]]|| || || ||4 |- |[[:en:Tzeni Karezi]]||[[:ru:Карези, Дженни]]||[[Ձենի Կարեզի]]|| ||14 |- |[[:en:Kostandin Kariqi]]|| || || ||3 |- |[[:en:Andreas Karkavitsas]]||[[:ru:Каркавицас, Андреас]]|| || ||7 |- |[[:en:Karotseris]]|| || || ||1 |- |[[:en:Karpathos]]||[[:ru:Карпатос]]|| || ||55 |- |[[:en:Karpos]]||[[:ru:Карпос]]|| || ||9 |- |[[:en:Karsilamas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Karyes, Mount Athos]]||[[:ru:Карье]]|| || ||34 |- |[[:en:Kostas Karyotakis]]||[[:ru:Кариотакис, Костас]]||[[Կոստաս Կարիոտակիս]]|| ||21 |- |[[:en:Kassia]]||[[:ru:Кассия Константинопольская]]|| || ||35 |- |[[:en:Mihal Kasso]]|| || || ||2 |- |[[:en:Katabasis]]||[[:ru:Катабасис]]|| || ||14 |- |[[:en:Katharevousa]]||[[:ru:Кафаревуса]]||[[Կաթարևուսա]]|| ||33 |- |[[:en:Kathekon]]|| || || ||11 |- |[[:en:Kathisma]]||[[:ru:Кафизма]]|| || ||10 |- |[[:en:Katıverelim Rakıyı Da Şaraba Katıverelim]]|| || || ||1 |- |[[:en:Charalambos Katsimitros]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lambros Katsonis]]||[[:ru:Кацонис, Ламброс]]|| || ||7 |- |[[:en:Kausia]]|| || || ||14 |- |[[:en:Kavad I]]||[[:ru:Кавад I]]||[[Կավադ I]]|| ||42 |- |[[:en:Kavala B.C.]]|| || || ||11 |- |[[:en:Theodore Kavalliotis]]||[[:ru:Каваллиотис, Теодорос]]|| || ||9 |- |[[:en:Kavasila, Elis]]|| || || ||10 |- |[[:en:Stelios Kazantzidis]]||[[:ru:Казандзидис, Стелиос]]|| || ||16 |- |[[:en:George Kedrenos]]||[[:ru:Георгий Кедрин]]||[[Գեորգիոս Կեդրենոս]]|| ||30 |- |[[:en:Manolis Kefalogiannis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Kefeli Mosque]]||[[:ru:Церковь Святого Николая (Константинополь)]]|| || ||13 |- |[[:en:Kekaumenos]]||[[:ru:Кекавмен]]|| || ||17 |- |[[:en:Kemane of Cappadocia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Kemenche]]||[[:ru:Кеманча]]||[[Քամանչա]]|| ||16 |- |[[:en:Kepoi]]||[[:ru:Кепы]]|| || ||8 |- |[[:en:Kerameikos]]||[[:ru:Керамик]]|| || ||26 |- |[[:en:Keratsa of Bulgaria]]||[[:ru:Кераца-Мария]]|| || ||20 |- |[[:en:Keres]]||[[:ru:Керы]]|| || ||31 |- |[[:en:Kerkis]]||[[:ru:Керкис (гора)]]|| || ||11 |- |[[:en:Leo IV the Khazar]]||[[:ru:Лев IV Хазар]]|| || ||50 |- |[[:en:Al-Khazini]]||[[:ru:Абдуррахман аль-Хазини]]|| || ||23 |- |[[:en:Mustapha Khaznadar]]|| || || ||8 |- |[[:en:Kileler]]||[[:ru:Килелер (дим)]]|| || ||16 |- |[[:en:Kileler uprising]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kimolos]]||[[:ru:Кимолос]]||[[Կիմոլոս]]|| ||34 |- |[[:en:King Teucer]]||[[:ru:Тевкр]]|| || ||15 |- |[[:en:Jonas King]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kingdom of Candia]]||[[:ru:Королевство Кандия]]|| || ||21 |- |[[:en:Kingdom of Cappadocia]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kingdom of Pontus]]||[[:ru:Понтийское царство]]||[[Պոնտոսի թագավորություն]]|| ||37 |- |[[:en:Kingdom of the Morea]]|| || || ||9 |- |[[:en:Kingdom of Thessalonica]]||[[:ru:Королевство Фессалоники]]|| || ||37 |- |[[:en:John Kinnamos]]||[[:ru:Иоанн Киннам]]|| || ||28 |- |[[:en:Kissamos]]||[[:ru:Кисамос]]||[[Կիսամոս]]|| ||32 |- |[[:en:Kissos]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kleitias]]||[[:ru:Клитий (вазописец)]]|| || ||17 |- |[[:en:Kleophrades Painter]]||[[:ru:Мастер Клеофрада]]|| || ||13 |- |[[:en:Knossos (modern history)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Know thyself]]||[[:ru:Познай самого себя]]|| || ||31 |- |[[:en:Koca Mustafa Pasha Mosque]]||[[:ru:Церковь Святого Андрея в Крисе]]|| || ||17 |- |[[:en:Kochari]]|| || || ||11 |- |[[:en:Koftos]]|| || || ||2 |- |[[:en:Koine Greek grammar]]|| || || ||1 |- |[[:en:Koine Greek phonology]]|| || || ||4 |- |[[:en:Vladimir Kokkinaki]]||[[:ru:Коккинаки, Владимир Константинович]]|| || ||20 |- |[[:en:Elli Kokkinou]]|| || || ||12 |- |[[:en:Ioannis Kolettis]]||[[:ru:Колеттис, Иоаннис]]||[[Իոաննիս Կոլետտիս]]|| ||26 |- |[[:en:Gennaios Kolokotronis]]||[[:ru:Колокотронис, Иоаннис Геннеос]]|| || ||16 |- |[[:en:Kolonaki]]||[[:ru:Колонаки]]|| || ||13 |- |[[:en:Kolossos Rodou B.C.]]|| || || ||12 |- |[[:en:Kolymvari]]|| || || ||13 |- |[[:en:Kolyva]]||[[:ru:Коливо]]|| || ||17 |- |[[:en:Anna Komnene]]||[[:ru:Анна Комнина]]||[[Աննա Կոմնենե]]|| ||62 |- |[[:en:Komnenian restoration]]||[[:ru:Комниновское возрождение]]|| || ||14 |- |[[:en:Komnenos]]||[[:ru:Комнины]]||[[Կոմնենոսների հարստություն]]||այո||44 |- |[[:en:Isaac Komnenos of Cyprus]]||[[:ru:Исаак Комнин (император Кипра)]]|| || ||25 |- |[[:en:Isaac I Komnenos]]||[[:ru:Исаак I Комнин]]|| || ||49 |- |[[:en:Komotini]]||[[:ru:Комотини]]||[[Կոմոտինի]]|| ||57 |- |[[:en:Georgios Kondylis]]||[[:ru:Кондилис, Георгиос]]|| || ||25 |- |[[:en:Konitsa]]||[[:ru:Коница]]|| || ||27 |- |[[:en:Giorgos Konstantinou]]|| || || ||4 |- |[[:en:Zoe Konstantopoulou]]||[[:ru:Константопулу, Зои]]||[[Զոյի Կոնստանտոպուլու]]|| ||14 |- |[[:en:Dimitris Kontominas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Korkyra (polis)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Koroivos]]|| || || ||6 |- |[[:en:Koropi, Magnesia]]|| || || ||5 |- |[[:en:Assassination of Kösem Sultan]]||[[:ru:Кёсем-султан]]||[[Քյոսեմ սուլթան]]|| ||52 |- |[[:en:Kösem Sultan]]||[[:ru:Кёсем-султан]]||[[Քյոսեմ սուլթան]]|| ||52 |- |[[:en:George Koskotas]]|| || || ||5 |- |[[:en:Anastasia Kostaki]]||[[:ru:Костаки, Анастасия]]|| || ||7 |- |[[:en:Marika Kotopouli]]||[[:ru:Котопули, Марика]]|| || ||9 |- |[[:en:Kottabos]]||[[:ru:Коттаб]]|| || ||17 |- |[[:en:Ioannis Kottounios]]||[[:ru:Коттуниос, Иоаннис]]|| || ||5 |- |[[:en:Nikos Kotzias]]||[[:ru:Кодзиас, Никос]]|| || ||22 |- |[[:en:Giorgos Koudas]]||[[:ru:Кудас, Гиоргос]]|| || ||17 |- |[[:en:Konstandinos Koukodimos]]|| || || ||9 |- |[[:en:Stefanos Koumanoudis]]||[[:ru:Куманудис, Стефанос]]|| || ||5 |- |[[:en:Kounoupitsa]]||[[:ru:Кунупица (Метана)]]|| || ||5 |- |[[:en:Lazaros Kountouriotis]]||[[:ru:Кундуриотис, Лазарь]]|| || ||6 |- |[[:en:Pavlos Kountouriotis]]||[[:ru:Кунтуриотис, Павлос]]|| || ||22 |- |[[:en:Kourabies]]||[[:ru:Курабье]]||[[Ղուրաբիե]]|| ||20 |- |[[:en:Tasos Kourakis]]|| || || ||6 |- |[[:en:John Kourkouas]]||[[:ru:Иоанн Куркуас]]||[[Հովհաննես Կուրկուաս Բ]]|| ||17 |- |[[:en:John Kourkouas (catepan)]]|| || || ||13 |- |[[:en:Panagiotis Kouroumblis]]||[[:ru:Курумблис, Панайотис]]|| || ||11 |- |[[:en:Kourtesi]]|| || || ||4 |- |[[:en:Koustogerako]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sotiris Kouvelas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kozani]]||[[:ru:Козани]]||[[Կոզանի]]|| ||58 |- |[[:en:Failos Kranidiotis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kremasta Dam]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kremasti]]||[[:ru:Кремасти]]|| || ||11 |- |[[:en:Krifo scholio]]|| || || ||4 |- |[[:en:Krokees]]|| || || ||12 |- |[[:en:Krokinas of Larissa]]|| || || ||5 |- |[[:en:KTEL (Greece)]]||[[:ru:КТЕЛ]]|| || ||6 |- |[[:en:Kurtuluş S.K.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Kyathos]]||[[:ru:Киаф]]|| || ||18 |- |[[:en:Kynodesme]]||[[:ru:Кинодесма]]|| || ||12 |- |[[:en:Spyros Kyprianou]]||[[:ru:Киприану, Спирос]]||[[Սպիրոս Կիպրիանու]]|| ||30 |- |[[:en:Kythira]]||[[:ru:Китира]]||[[Կիտիրա]]|| ||54 |- |[[:en:Labours of Hercules]]|| ||[[Հերակլեսի սխրագործություններ]]|| ||34 |- |[[:en:Qazim Laçi]]|| || || ||9 |- |[[:en:Laconia]]||[[:ru:Лакония]]||[[Լակոնիա]]|| ||51 |- |[[:en:Laconophilia]]||[[:ru:Лаконофильство]]|| || ||5 |- |[[:en:Panagiotis Lafazanis]]|| || || ||14 |- |[[:en:Lagana (bread)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Laganas]]|| || || ||14 |- |[[:en:Lake Kerkini]]||[[:ru:Керкини]]||[[Կերկինի]]|| ||23 |- |[[:en:Lake Kournas]]||[[:ru:Курна (озеро)]]||[[Կուրնա (լիճ)]]|| ||17 |- |[[:en:Ellie Lambeti]]||[[:ru:Ламбети, Элли]]||[[Էլլի Լամբետի]]|| ||10 |- |[[:en:Lambrakis Press Group]]||[[:ru:Lambrakis Press Group]]|| || ||5 |- |[[:en:Lamia]]||[[:ru:Ламия]]||[[Լամիա]]|| ||46 |- |[[:en:Lamia (city)]]||[[:ru:Ламия (город)]]||[[Լամիա (քաղաք)]]|| ||53 |- |[[:en:Lampeti]]||[[:ru:Пиргос (Элида)]]||[[Պիրգոս]]|| ||41 |- |[[:en:Lampsacus]]||[[:ru:Лампсак]]|| || ||23 |- |[[:en:Lamus (see)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Landscape in the Mist]]||[[:ru:Пейзаж в тумане]]|| || ||27 |- |[[:en:Language of the New Testament]]|| || || ||2 |- |[[:en:Laodice VII Thea]]||[[:ru:Митридат I (царь Коммагены)]]|| || ||22 |- |[[:en:Laonic Chalcocondil]]||[[:ru:Лаоник Халкокондил]]|| || ||25 |- |[[:en:Napoleon Lapathiotis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Laphria]]|| || || ||1 |- |[[:en:Larissa railway station]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lasithi]]||[[:ru:Ласитион]]||[[Լեսիթիոն]]|| ||45 |- |[[:en:Zoe Laskari]]|| || || ||6 |- |[[:en:Laskaris]]||[[:ru:Ласкарисы]]||[[Լասկարիսներ]]|| ||24 |- |[[:en:Constantine Laskaris]]||[[:ru:Константин XI Ласкарис]]|| || ||33 |- |[[:en:John IV Laskaris]]||[[:ru:Иоанн IV Ласкарис]]|| || ||46 |- |[[:en:Late antiquity]]||[[:ru:Поздняя античность]]||[[Ուշ անտիկ ժամանակաշրջան]]||այո||52 |- |[[:en:Late Bronze Age collapse]]||[[:ru:Катастрофа бронзового века]]|| || ||36 |- |[[:en:Latin]]||[[:ru:Латинский язык]]||[[Լատիներեն]]|| ||287 |- |[[:en:Latins (Middle Ages)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Latinus]]||[[:ru:Латин]]|| || ||27 |- |[[:en:Laüs]]|| || || ||9 |- |[[:en:Law court (ancient Athens)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Law School of the Aristotle University of Thessaloniki]]|| || || ||3 |- |[[:en:A. W. Lawrence]]||[[:ru:Лоуренс, Арнольд Уолтер]]|| || ||7 |- |[[:en:Lazarata]]||[[:ru:Лазарата]]|| || ||9 |- |[[:en:Lazaretto Island]]||[[:ru:Лазарето]]|| || ||12 |- |[[:en:Leader of the Opposition (Greece)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Vicky Leandros]]||[[:ru:Вики Леандрос]]|| || ||40 |- |[[:en:Lebanon Conference]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lebes]]||[[:ru:Лебес]]|| || ||18 |- |[[:en:Lebes Gamikos]]||[[:ru:Лебес гамикос]]||[[Լեբես գամիկոս]]|| ||15 |- |[[:en:Lechaina]]||[[:ru:Лехена]]|| || ||14 |- |[[:en:Lechaio]]||[[:ru:Лехеон]]|| || ||15 |- |[[:en:Lectionary 2]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 3]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 5]]|| || || ||6 |- |[[:en:Lectionary 6]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lectionary 7]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 10]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 11]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 12]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 13]]|| || || ||5 |- |[[:en:Lectionary 19]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lectionary 20]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lectionary 100]]|| || || ||1 |- |[[:en:Lectionary 139]]|| || || ||1 |- |[[:en:Lefka Ori]]||[[:ru:Лефка-Ори]]||[[Լեֆկա Օրի]]|| ||26 |- |[[:en:Lefkochori]]|| || || ||4 |- |[[:en:Legacy of the Indo-Greeks]]|| || || ||1 |- |[[:en:Korina Legaki]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lekapenos]]||[[:ru:Лакапины]]||[[Լեկափենոսներ]]|| ||10 |- |[[:en:Lekythos]]||[[:ru:Лекиф]]|| || ||30 |- |[[:en:Lelex (king of Sparta)]]||[[:ru:Лелег]]|| || ||22 |- |[[:en:Lemnian Athena]]||[[:ru:Афина Лемния]]|| || ||16 |- |[[:en:Lentini]]||[[:ru:Лентини]]|| || ||57 |- |[[:en:Leo I (emperor)]]||[[:ru:Лев I Макелла]]||[[Լևոն I (Բյուզանդիայի կայսր)]]|| ||55 |- |[[:en:Leo III the Isaurian]]||[[:ru:Лев III Исавр]]||[[Լևոն III Իսավրացի]]|| ||66 |- |[[:en:Leo V the Armenian]]||[[:ru:Лев V Армянин]]||[[Լևոն Ե Հայ (Բյուզանդիայի կայսր)]]|| ||51 |- |[[:en:Leo VI the Wise]]||[[:ru:Лев VI]]||[[Լևոն VI Իմաստասեր]]|| ||55 |- |[[:en:Leo Bible]]|| || || ||3 |- |[[:en:Leo the Mathematician]]||[[:ru:Лев Математик]]||[[Լեո Մաթեմատիկոս]]|| ||18 |- |[[:en:Leonid dynasty]]||[[:ru:Династия Львов]]|| || ||21 |- |[[:en:Leon of Salamis]]||[[:ru:Леонт Саламинский]]|| || ||6 |- |[[:en:Leonardo III Tocco]]||[[:ru:Леонардо III Токко]]|| || ||17 |- |[[:en:Sappho Leontias]]|| || || ||3 |- |[[:en:Leontios]]||[[:ru:Леонтий (византийский император)]]|| || ||49 |- |[[:en:Leosthenes]]||[[:ru:Леосфен]]|| || ||16 |- |[[:en:Leros]]||[[:ru:Лерос]]|| || ||42 |- |[[:en:Lesvos Petrified Forest]]||[[:ru:Окаменелый лес Лесбоса]]||[[Լեսբոսի քարացած անտառ]]|| ||19 |- |[[:en:Lethe]]||[[:ru:Лета]]||[[Լեթա]]|| ||42 |- |[[:en:Leto]]||[[:ru:Лето (мифология)]]||[[Լետո]]|| ||59 |- |[[:en:Letoon trilingual]]|| || || ||9 |- |[[:en:Leucippus (mythology)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Levidis family]]|| || || ||1 |- |[[:en:Constantine Levidis]]|| || || ||2 |- |[[:en:LGBT history in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:LGBT rights in Greece]]||[[:ru:Права ЛГБТ в Греции]]|| || ||14 |- |[[:en:Nikos Liberopoulos]]||[[:ru:Либеропулос, Никос]]||[[Նիկոս Լիբերոպուլոս]]|| ||32 |- |[[:en:Library of Celsus]]||[[:ru:Библиотека Цельса]]||[[Ցելսուսի գրադարան]]|| ||35 |- |[[:en:Life of Apollonius of Tyana]]||[[:ru:Жизнь Аполлония Тианского]]|| || ||8 |- |[[:en:Limnochori, Achaea]]|| || || ||6 |- |[[:en:Lindos]]||[[:ru:Линдос]]|| || ||39 |- |[[:en:Linear A]]||[[:ru:Линейное письмо А]]||[[Գծային Ա]]|| ||46 |- |[[:en:Linear B]]||[[:ru:Линейное письмо Б]]|| || ||52 |- |[[:en:Lingiades massacre]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lion Gate]]||[[:ru:Львиные ворота]]|| || ||23 |- |[[:en:List of ancient cities in Thrace and Dacia]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of ancient tribes in Thrace and Dacia]]|| || || ||6 |- |[[:en:List of Byzantine composers]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of cities in ancient Epirus]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of earthquakes in Greece]]||[[:ru:Список землетрясений в Греции]]||[[Հունաստանի երկրաշարժերի ցանկ]]|| ||12 |- |[[:en:List of electric power companies in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Greek films of the 2010s]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Greek Resistance organizations]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Greek women writers]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Greeks by net worth]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of Latin and Greek words commonly used in systematic names]]|| || || ||9 |- |[[:en:List of mosques in Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of mountains in Greece]]||[[:ru:Список гор Греции]]|| || ||9 |- |[[:en:List of municipalities of Greece (2011)]]||[[:ru:Список димов Греции (2011)]]|| || ||10 |- |[[:en:List of Mycenaean deities]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1–100)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1–1000)]]||[[:ru:Список минускульных рукописей Нового Завета]]|| || ||11 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (101–200)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (201–300)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (301–400)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (401–500)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (501–600)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (601–700)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (701–800)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (801–900)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (901–1000)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1001–1100)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1001–2000)]]|| || || ||4 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1101–1200)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1201–1300)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1301–1400)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1401–1500)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1501–1600)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1601–1700)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1701–1800)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1801–1900)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (1901–2000)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2001–)]]|| || || ||2 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2001–2100)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2101–2200)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2201–2300)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2301–2400)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2401–2500)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2501–2600)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2601–2700)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2701–2800)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2801–2900)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of New Testament minuscules (2901–)]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of oracular statements from Delphi]]|| || || ||3 |- |[[:en:List of political families in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of political parties in Greece]]||[[:ru:Политические партии Греции]]|| || ||20 |- |[[:en:List of power stations in Greece]]||[[:ru:Список электростанций Греции]]|| || ||3 |- |[[:en:List of rivers of Greece]]|| || || ||17 |- |[[:en:List of rulers of Thrace and Dacia]]||[[:ru:Список правителей Дакии]]|| || ||11 |- |[[:en:Seleucid dynasty]]||[[:ru:Селевкиды]]|| || ||20 |- |[[:en:List of states during Late Antiquity]]|| || || ||1 |- |[[:en:List of Trapezuntine emperors]]||[[:ru:Список императоров Трапезунда]]|| || ||12 |- |[[:en:Lists of rulers of Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Litochoro]]||[[:ru:Литохорон]]||[[Լիտոխորոն]]|| ||29 |- |[[:en:Little Hagia Sophia]]||[[:ru:Церковь Святых Сергия и Вакха]]||[[Սերգիոս և Բաքոս սրբերի եկեղեցի]]|| ||29 |- |[[:en:Liturgy (ancient Greece)]]||[[:ru:Литургия (Древняя Греция)]]||[[Լիտուրգիա]]||այո||11 |- |[[:en:Livadeia]]||[[:ru:Левадия]]||[[Լևադիա]]|| ||45 |- |[[:en:Stavros G. Livanos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lives and Opinions of Eminent Philosophers]]||[[:ru:Диоген Лаэртский]]||[[Դիոգենես Լայերտացի]]|| ||66 |- |[[:en:Locrians]]|| || || ||8 |- |[[:en:Logothete]]||[[:ru:Логофет]]|| || ||24 |- |[[:en:Logothetes ton sekreton]]|| || || ||5 |- |[[:en:Logothetes tou dromou]]||[[:ru:Дромологофет]]|| || ||14 |- |[[:en:Lykourgos Logothetis]]||[[:ru:Логофет, Ликург]]|| || ||4 |- |[[:en:London Conference of 1832]]||[[:ru:Лондонская конференция (1832)]]|| || ||19 |- |[[:en:London Protocol (1828)]]|| || || ||3 |- |[[:en:London Protocol (1829)]]|| || || ||4 |- |[[:en:London Protocol (1830)]]||[[:ru:Лондонский протокол (1830)]]||[[Լոնդոնյան արձանագրություն]]|| ||15 |- |[[:en:Andreas Londos]]||[[:ru:Лондос, Андреас]]|| || ||7 |- |[[:en:Long Walls]]||[[:ru:Длинные стены]]|| || ||26 |- |[[:en:On the Sublime]]|| || || ||10 |- |[[:en:Longinus of Cardala]]|| || || ||4 |- |[[:en:Lountza]]|| || || ||3 |- |[[:en:Loutrophoros]]||[[:ru:Лутрофор]]|| || ||20 |- |[[:en:Loutropoli Thermis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Lovers' Legends: The Gay Greek Myths]]|| || || ||2 |- |[[:en:Ocellus Lucanus]]|| || || ||11 |- |[[:en:Giovanni Battista Lusieri]]|| || || ||8 |- |[[:en:Lycaon (son of Priam)]]||[[:ru:Ликаон (сын Приама)]]|| || ||14 |- |[[:en:Lycaon (king of Arcadia)]]||[[:ru:Ликаон]]|| || ||29 |- |[[:en:Lyceus]]||[[:ru:Аполлон Ликейский]]|| || ||12 |- |[[:en:Lycomedes of Scyros]]||[[:ru:Ликомед]]|| || ||24 |- |[[:en:Lyctus]]||[[:ru:Литос]]|| || ||16 |- |[[:en:Lycurgus of Arcadia]]||[[:ru:Ликург (сын Алея)]]|| || ||18 |- |[[:en:Giota Lydia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Lydos]]||[[:ru:Лидос (вазописец)]]|| || ||10 |- |[[:en:John the Lydian]]||[[:ru:Иоанн Лид]]|| || ||17 |- |[[:en:Lygkos]]|| || || ||7 |- |[[:en:Lykaia]]|| || || ||6 |- |[[:en:Lynceus of Samos]]||[[:ru:Линкей Самосский]]|| || ||9 |- |[[:en:Lynkestis]]||[[:ru:Линкестида]]|| || ||19 |- |[[:en:Lyrcus]]|| || || ||1 |- |[[:en:Lyre arm]]|| || || ||1 |- |[[:en:Lysias]]||[[:ru:Лисий]]||[[Լիսիաս]]|| ||45 |- |[[:en:Lysimachus]]||[[:ru:Лисимах]]|| || ||46 |- |[[:en:Lysippos]]||[[:ru:Лисипп]]||[[Լիսիպոս]]|| ||49 |- |[[:en:Lysis (dialogue)]]||[[:ru:Лисид (Платон)]]|| || ||27 |- |[[:en:Lyssarea]]|| || || ||3 |- |[[:en:M.E.N.T. B.C.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Macedonia (Roman province)]]||[[:ru:Македония (римская провинция)]]|| || ||48 |- |[[:en:Macedonian Committee]]|| || || ||4 |- |[[:en:Macedonian front]]||[[:ru:Салоникский фронт]]||[[Սալոնիկի ռազմաճակատ]]|| ||32 |- |[[:en:Macedonian Renaissance]]||[[:ru:Македонский ренессанс]]|| || ||24 |- |[[:en:Macedonian Struggle]]||[[:ru:Борьба за Македонию]]|| || ||14 |- |[[:en:Macedonian–Carthaginian Treaty]]||[[:ru:Договор Македонии с Карфагеном]]|| || ||6 |- |[[:en:Leontios Machairas]]||[[:ru:Леонтий Махера]]|| || ||9 |- |[[:en:Machos]]|| || || ||3 |- |[[:en:MAD TV (TV channel)]]||[[:ru:MAD TV]]||[[MAD TV]]||այո||12 |- |[[:en:Vasilios Magginas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Magnesia (regional unit)]]|| ||[[Մագնեսիա (նոմոս)]]||այո||20 |- |[[:en:Magoula]]||[[:ru:Магула (пригород Спарты)]]|| || ||10 |- |[[:en:Nikolaos Makarezos]]||[[:ru:Макарезос, Николаос]]|| || ||12 |- |[[:en:Makedonia (dance)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Makedonikos B.C.]]||[[:ru:Македоникос (баскетбольный клуб)]]|| || ||11 |- |[[:en:Makhaira]]|| || || ||14 |- |[[:en:Makri (island)]]|| || || ||12 |- |[[:en:Makrinitsa]]||[[:ru:Макриница (Магнисия)]]|| || ||19 |- |[[:en:Yannis Makriyannis]]||[[:ru:Макрияннис, Иоаннис]]||[[Յաննիս Մակրիյանիս]]|| ||16 |- |[[:en:Makriyialos]]||[[:ru:Макри-Ялос]]||[[Մակրի Յալոս (դիմոս)]]|| ||13 |- |[[:en:Makron (vase painter)]]||[[:ru:Макрон (вазописец)]]|| || ||12 |- |[[:en:Makronisos]]||[[:ru:Макронисос]]|| || ||27 |- |[[:en:Malakas]]|| || || ||4 |- |[[:en:John Malalas]]||[[:ru:Иоанн Малала]]||[[Հովհաննես Մալալաս]]|| ||40 |- |[[:en:Sokratis Malamas]]|| || || ||4 |- |[[:en:Malchus (historian)]]||[[:ru:Малх Филадельфиец]]|| || ||16 |- |[[:en:Malia, Crete]]||[[:ru:Малия]]||[[Մալիա]]|| ||24 |- |[[:en:Malians (Greek tribe)]]||[[:ru:Малии]]|| || ||14 |- |[[:en:Malkotsis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Mamertines]]||[[:ru:Мамертинцы]]|| || ||22 |- |[[:en:Mandilatos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mangiko]]|| || || ||1 |- |[[:en:Mani Peninsula]]||[[:ru:Мани (полуостров)]]||[[Մանի թերակղզի]]|| ||30 |- |[[:en:George Maniakes]]||[[:ru:Георгий Маниак]]||[[Գևորգ Մանիակես]]|| ||31 |- |[[:en:Maniots]]||[[:ru:Маниоты]]|| || ||6 |- |[[:en:Mantinada]]|| || || ||6 |- |[[:en:Manuel I of Trebizond]]||[[:ru:Мануил I Великий Комнин]]|| || ||27 |- |[[:en:Manuel III of Trebizond]]||[[:ru:Мануил III Великий Комнин]]|| || ||23 |- |[[:en:Marathia, Evrytania]]|| || || ||2 |- |[[:en:Marathon Boy]]||[[:ru:Марафонский юноша]]|| || ||15 |- |[[:en:Marcian (cousin of Justin II)]]||[[:ru:Маркиан (полководец)]]|| || ||8 |- |[[:en:Dimitris Mardas]]|| || || ||7 |- |[[:en:Maria of Antioch]]||[[:ru:Мария Антиохийская]]|| || ||29 |- |[[:en:Maria of Calabria]]||[[:ru:Мария Калабрийская]]|| || ||11 |- |[[:en:Spyridon Marinatos]]||[[:ru:Маринатос, Спиридон]]|| || ||19 |- |[[:en:Marinella]]||[[:ru:Маринелла]]|| || ||20 |- |[[:en:Stergos Marinos]]|| || || ||13 |- |[[:en:Maritsa]]||[[:ru:Марица]]||[[Մարիցա (գետ)]]|| ||58 |- |[[:en:Mariupol Greek]]||[[:ru:Румейский язык]]|| || ||8 |- |[[:en:Spyros Markezinis]]||[[:ru:Маркезинис, Спирос]]|| || ||20 |- |[[:en:Marousi]]||[[:ru:Амарусион]]||[[Ամարուսիոն]]|| ||34 |- |[[:en:Maroutsaia School]]|| || || ||2 |- |[[:en:Marpessa]]|| || || ||1 |- |[[:en:Marsyas of Pella]]||[[:ru:Марсий из Пеллы]]|| || ||16 |- |[[:en:Marsyas Painter]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nikolaos Martis]]||[[:ru:Мартис, Николаос]]|| || ||6 |- |[[:en:Massacre of Kommeno]]||[[:ru:Резня в Коммено]]|| || ||6 |- |[[:en:Massacre of Kondomari]]||[[:ru:Расстрел в Кондомари]]|| || ||11 |- |[[:en:Massacres against Muslims during the Dissolution of the Ottoman Empire]]|| || || ||5 |- |[[:en:Massacres during the Greek War of Independence]]|| || || ||4 |- |[[:en:Dipylon Master]]|| || || ||13 |- |[[:en:Maurice (emperor)]]||[[:ru:Маврикий (император)]]||[[Մորիկ]]|| ||59 |- |[[:en:Maurice's Balkan campaigns]]||[[:ru:Кампании Маврикия на Балканах]]|| || ||16 |- |[[:en:Mauro-Roman Kingdom]]||[[:ru:Мавро-Римское царство]]|| || ||8 |- |[[:en:John Mauropous]]||[[:ru:Иоанн Евхаитский]]|| || ||15 |- |[[:en:MAVA-Renault]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mavria]]|| || || ||3 |- |[[:en:Alexandros Mavrokordatos]]||[[:ru:Маврокордатос, Александр]]||[[Ալեքսանդրոս Մավրոկորդատոս]]|| ||30 |- |[[:en:Nicholas Mavrocordatos]]||[[:ru:Маврокордато, Николай]]|| || ||13 |- |[[:en:Mavrodafni]]||[[:ru:Мавродафни]]|| || ||11 |- |[[:en:Kyriakoulis Mavromichalis]]||[[:ru:Мавромихалис, Кирьякулис (политик)]]|| || ||13 |- |[[:en:Kyriakoulis Mavromichalis (military commander)]]||[[:ru:Мавромихалис, Кирьякулис]]|| || ||4 |- |[[:en:Stylianos Mavromichalis]]||[[:ru:Мавромихалис, Стилианос]]|| || ||14 |- |[[:en:George Mavrotas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Maximus the Confessor]]||[[:ru:Максим Исповедник]]||[[Մաքսիմոս Խոստովանող]]||այո||55 |- |[[:en:May 1915 Greek legislative election]]|| || || ||8 |- |[[:en:May 2012 Greek government formation]]|| || || ||1 |- |[[:en:May 2012 Greek legislative election]]||[[:ru:Парламентские выборы в Греции (май 2012)]]|| || ||24 |- |[[:en:Medea]]||[[:ru:Медея]]||[[Մեդեա]]|| ||64 |- |[[:en:Mega Channel]]||[[:ru:Mega Channel]]||[[Mega Channel]]|| ||16 |- |[[:en:Megacles]]||[[:ru:Мегакл]]|| || ||15 |- |[[:en:Megalochori, Methana]]|| || || ||8 |- |[[:en:Megas logothetes]]|| || || ||8 |- |[[:en:Megasthenes]]||[[:ru:Мегасфен]]|| || ||42 |- |[[:en:Megleno-Romanian language]]||[[:ru:Мегленорумынский язык]]|| || ||37 |- |[[:en:Mehmed II]]||[[:ru:Мехмед II]]||[[Մեհմեդ II]]|| ||110 |- |[[:en:Meidias]]|| || || ||5 |- |[[:en:Meilichios]]|| || || ||3 |- |[[:en:Vangelis Meimarakis]]||[[:ru:Меймаракис, Вангелис]]||[[Վագելիս Մեյմարակիս]]|| ||21 |- |[[:en:Meleager Painter]]|| || || ||5 |- |[[:en:Meletius III, IV and II Metaxakis]]||[[:ru:Мелетий (Метаксакис)]]|| || ||22 |- |[[:en:Meletius Metaxakis]]||[[:ru:Мелетий (Метаксакис)]]|| || ||22 |- |[[:en:Meletus]]||[[:ru:Мелет]]|| || ||13 |- |[[:en:Melpomene]]||[[:ru:Мельпомена]]||[[Մելպոմենե]]|| ||56 |- |[[:en:Members of the Delian League]]|| || || ||4 |- |[[:en:Menaechmus]]||[[:ru:Менехм]]||[[Մենայխմոս]]|| ||30 |- |[[:en:Mende (Chalcidice)]]|| || || ||13 |- |[[:en:Eleni Menegaki]]|| || || ||4 |- |[[:en:Menelaus]]||[[:ru:Менелай]]||[[Մենելայոս]]||այո||62 |- |[[:en:Menippus]]||[[:ru:Менипп Гадарский]]|| || ||28 |- |[[:en:Meno]]||[[:ru:Менон (Платон)]]|| || ||34 |- |[[:en:George S. Mercouris]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mesazon]]||[[:ru:Месазон]]|| || ||8 |- |[[:en:Messenia]]||[[:ru:Месиния]]|| || ||52 |- |[[:en:Messenia (ancient region)]]|| || || ||13 |- |[[:en:Messenian Gulf]]||[[:ru:Месиниакос]]|| || ||26 |- |[[:en:Messenian Wars]]||[[:ru:Мессенские войны]]|| || ||28 |- |[[:en:Meta]]||[[:ru:Мета-]]|| || ||25 |- |[[:en:Metaxas Line]]||[[:ru:Линия Метаксаса]]|| || ||18 |- |[[:en:Andreas Metaxas]]||[[:ru:Метаксас, Андреас]]|| || ||18 |- |[[:en:Metaxism]]||[[:ru:Метаксизм]]|| || ||13 |- |[[:en:Meteora]]||[[:ru:Метеора]]||[[Մետեորա]]|| ||65 |- |[[:en:Methoni, Messenia]]||[[:ru:Метони (Месиния)]]||[[Մեթոնի]]|| ||28 |- |[[:en:Metka]]|| || || ||8 |- |[[:en:Theodore Metochites]]||[[:ru:Феодор Метохит]]|| || ||26 |- |[[:en:Metopes of the Parthenon]]|| || || ||8 |- |[[:en:Metousiosis]]|| || || ||1 |- |[[:en:Metropolis of Thessaloniki]]||[[:ru:Фессалоникийская митрополия]]|| || ||8 |- |[[:en:Metropolitan Cathedral of Athens]]||[[:ru:Собор Благовещения Пресвятой Богородицы (Афины)]]|| || ||23 |- |[[:en:Metsovo]]||[[:ru:Мецовон]]|| || ||37 |- |[[:en:Mi-verbs]]|| || || ||1 |- |[[:en:Michael I Rangabe]]||[[:ru:Михаил I Рангаве]]||[[Միքայել I Ռանգաբե]]|| ||52 |- |[[:en:Michael II]]||[[:ru:Михаил II Травл]]||[[Միքայել II Թլվատ Ամորացի]]|| ||49 |- |[[:en:Michael II Komnenos Doukas]]||[[:ru:Михаил II Комнин Дука]]|| || ||23 |- |[[:en:Michael III]]||[[:ru:Михаил III]]||[[Միքայել III]]|| ||52 |- |[[:en:Michael IV the Paphlagonian]]||[[:ru:Михаил IV Пафлагонский]]|| || ||44 |- |[[:en:Michael V Kalaphates]]||[[:ru:Михаил V Калафат]]||[[Միքայել V Կալաֆաթոս]]|| ||45 |- |[[:en:Michael VII Doukas]]||[[:ru:Михаил VII Дука]]|| || ||46 |- |[[:en:Michael of Trebizond]]||[[:ru:Михаил Великий Комнин]]|| || ||24 |- |[[:en:Enea Mihaj]]||[[:ru:Михай, Энеа]]|| || ||12 |- |[[:en:Thanos Mikroutsikos]]||[[:ru:Микруцикос, Танос]]|| || ||15 |- |[[:en:Milesian tale]]||[[:ru:Милетские рассказы]]|| || ||5 |- |[[:en:Miletus]]||[[:ru:Милет]]||[[Միլեթ]]|| ||68 |- |[[:en:Milion]]||[[:ru:Милий]]|| || ||19 |- |[[:en:Military of the Sasanian Empire]]||[[:ru:Войско Сасанидов]]|| || ||12 |- |[[:en:Military operations during the Turkish invasion of Cyprus]]|| || || ||3 |- |[[:en:Milos]]||[[:ru:Милос]]||[[Միլոս]]|| ||62 |- |[[:en:Miltiades the Elder]]||[[:ru:Мильтиад Старший]]|| || ||17 |- |[[:en:Bartolomeo Minio]]|| || || ||2 |- |[[:en:Minister for Foreign Affairs (Greece)]]||[[:ru:Министр иностранных дел Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Minister for Infrastructure, Transport and Networks (Greece)]]||[[:ru:Министерство инфраструктуры и транспорта Греции]]|| || ||5 |- |[[:en:Minister for Justice, Transparency and Human Rights (Greece)]]||[[:ru:Министерство юстиции Греции]]|| || ||6 |- |[[:en:Minister for National Defence (Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ministry for the Aegean]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ministry of Citizen Protection (Greece)]]||[[:ru:Министерство защиты граждан Греции]]|| || ||8 |- |[[:en:Ministry of Culture and Sports (Greece)]]||[[:ru:Министерство культуры и спорта Греции]]|| || ||9 |- |[[:en:Ministry of Development (Greece)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ministry of Development and Investment (Greece)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ministry of Development, Competitiveness, Infrastructure, Transport and Networks (Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ministry of Digital Governance (Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ministry of Education and Religious Affairs (Greece)]]||[[:ru:Министерство образования и по делам религий Греции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Finance (Greece)]]||[[:ru:Министерство финансов Греции]]|| || ||8 |- |[[:en:Ministry of Foreign Affairs (Greece)]]|| || || ||10 |- |[[:en:Ministry of Health (Greece)]]||[[:ru:Министерство здравоохранения и социальной солидарности Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Ministry of Justice (Greece)]]||[[:ru:Министерство юстиции Греции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Labour and Social Affairs (Greece)]]||[[:ru:Министерство труда и социального обеспечения Греции]]|| || ||4 |- |[[:en:Ministry of the Environment and Energy (Greece)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ministry of the Interior (Greece)]]||[[:ru:Министерство внутренних дел Греции]]|| || ||6 |- |[[:en:Ministry of Trade (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Minoan Bull-leaper]]|| || || ||6 |- |[[:en:Minoan chronology]]|| || || ||3 |- |[[:en:Minorities in Greece]]||[[:ru:Народы Греции]]|| || ||4 |- |[[:en:Minos EMI]]|| || || ||3 |- |[[:en:Mintilogli]]|| || || ||11 |- |[[:en:Minyades]]||[[:ru:Миниады]]|| || ||14 |- |[[:en:Minyan ware]]||[[:ru:Минийская керамика]]|| || ||7 |- |[[:en:Misko]]|| || || ||2 |- |[[:en:Misopogon]]|| || || ||7 |- |[[:en:Miss Star Hellas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Mississippi-class battleship]]||[[:ru:Броненосцы типа «Миссисипи»]]|| || ||12 |- |[[:en:Misthi, Cappadocia]]||[[:ru:Мисти (Турция)]]|| || ||8 |- |[[:en:Mithridates IV of Pontus]]||[[:ru:Митридат IV Филопатр]]|| || ||25 |- |[[:en:Mithridates V Euergetes]]||[[:ru:Митридат V Эвергет]]|| || ||28 |- |[[:en:Mithridates VI Eupator]]||[[:ru:Митридат VI]]||[[Միհրդատ VI Եվպատոր]]||այո||61 |- |[[:en:Kostas Mitroglou]]||[[:ru:Митроглу, Константинос]]||[[Կոնստանտինոս Միտրոգլու]]|| ||43 |- |[[:en:Dimitris Mitropanos]]||[[:ru:Митропанос, Димитрис]]|| || ||11 |- |[[:en:Dimitri Mitropoulos]]||[[:ru:Митропулос, Димитрис]]||[[Դիմիտրիոս Միրտոպուլոս]]|| ||33 |- |[[:en:Mitrou]]|| || || ||2 |- |[[:en:Konstantinos Mitsotakis]]||[[:ru:Мицотакис, Константинос]]||[[Կոնստանտինոս Միցոտակիս]]|| ||44 |- |[[:en:Mizithra]]|| || || ||14 |- |[[:en:Mochlos]]||[[:ru:Мохлос]]|| || ||14 |- |[[:en:Modern architecture in Athens]]|| || || ||3 |- |[[:en:Modern Greek architecture]]|| || || ||4 |- |[[:en:Modern Greek grammar]]|| || || ||7 |- |[[:en:Moirai]]||[[:ru:Мойры]]||[[Մոյրաներ]]||այո||55 |- |[[:en:Iosipos Moisiodax]]||[[:ru:Мисиодакс, Иосипос]]|| || ||6 |- |[[:en:Molossians]]||[[:ru:Молосцы]]|| || ||22 |- |[[:en:MOMus–Museum of Modern Art–Costakis Collection]]||[[:ru:Музей искусства модернизма]]||[[Ժամանակակից արվեստի պետական թանգարան (Սալոնիկ)]]|| ||11 |- |[[:en:Monarchy of Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:Monastery of Saint John the Theologian]]||[[:ru:Монастырь Иоанна Богослова (Патмос)]]|| || ||26 |- |[[:en:Monastery of Stoudios]]||[[:ru:Студийский монастырь]]|| || ||24 |- |[[:en:Monastery of the Temptation]]||[[:ru:Монастырь Искушения]]|| || ||15 |- |[[:en:Monastiraki]]||[[:ru:Монастираки]]|| || ||19 |- |[[:en:Monemvasia]]||[[:ru:Монемвасия]]||[[Մոնեմվասիա]]|| ||45 |- |[[:en:Monime]]||[[:ru:Монима]]|| || ||9 |- |[[:en:Monodendri]]|| || || ||4 |- |[[:en:Battle of Mons Lactarius]]||[[:ru:Битва при Везувии (552)]]||[[Վեզուվի լեռան ճակատամարտ]]|| ||22 |- |[[:en:Monuments of Athens]]|| || || ||1 |- |[[:en:Moralia]]||[[:ru:Моралии (Плутарх)]]|| || ||23 |- |[[:en:Morea]]||[[:ru:Морея]]|| || ||23 |- |[[:en:Morea expedition]]||[[:ru:Третья Архипелагская экспедиция]]|| || ||11 |- |[[:en:Morea Eyalet]]||[[:ru:Морея (эялет)]]|| || ||15 |- |[[:en:Morean War]]||[[:ru:Турецко-венецианская война (1684—1699)]]|| || ||23 |- |[[:en:Moria refugee camp]]|| || || ||14 |- |[[:en:Morpheus]]||[[:ru:Морфей]]||[[Մորփեոս]]|| ||48 |- |[[:en:Moschus]]||[[:ru:Мосх]]|| || ||32 |- |[[:en:Motorway 5 (Greece)]]|| || || ||11 |- |[[:en:Motorway 8 (Greece)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Anna Mouglalis]]||[[:ru:Муглалис, Анна]]||[[Աննա Մուգլալիս]]|| ||21 |- |[[:en:Aristeidis Moumoglou]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mount Athos]]||[[:ru:Афон]]||[[Աթոս]]|| ||88 |- |[[:en:Mount Helicon]]||[[:ru:Геликон (горы)]]||[[Հելիկոն (լեռ)]]|| ||41 |- |[[:en:Mount Lycabettus]]||[[:ru:Ликавит]]||[[Լիկավիտոս]]|| ||33 |- |[[:en:Mount Othrys]]||[[:ru:Отрис]]||[[Օթրիս լեռ]]|| ||23 |- |[[:en:Mount Parnassus]]||[[:ru:Парнас]]||[[Պառնաս]]|| ||60 |- |[[:en:Kostas Mountakis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mouresi (village)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Mourouzis family]]||[[:ru:Мурузи]]|| || ||9 |- |[[:en:Mousouroi]]|| || || ||8 |- |[[:en:Moussaka]]||[[:ru:Мусака]]||[[Մուսակա]]|| ||62 |- |[[:en:Movri]]|| || || ||5 |- |[[:en:Municipalities and communities of Greece]]||[[:ru:Общины Греции]]|| || ||19 |- |[[:en:Musaeus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Muscat Blanc à Petits Grains]]||[[:ru:Мускат белый]]|| || ||10 |- |[[:en:Muses]]||[[:ru:Музы]]||[[Մուսաներ]]|| ||89 |- |[[:en:Museum of Ancient Eleutherna]]|| || || ||6 |- |[[:en:Museum of Greek Folk Art]]||[[:ru:Музей современной греческой культуры]]|| || ||7 |- |[[:en:Music of ancient Greece]]||[[:ru:Музыка Древней Греции]]|| || ||26 |- |[[:en:Music of Crete]]|| || || ||4 |- |[[:en:Music of Cyprus]]|| ||[[Կիպրոսի երաժշտություն]]||այո||7 |- |[[:en:Music of Epirus (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Music of Macedonia]]|| || || ||1 |- |[[:en:Music of Macedonia (Greece)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Music of Thrace]]|| || || ||3 |- |[[:en:Muslim conquest of Egypt]]||[[:ru:Арабское завоевание Египта]]|| || ||27 |- |[[:en:Muslim conquest of the Levant]]||[[:ru:Арабское завоевание Сирии и Палестины]]|| || ||26 |- |[[:en:Muslim minority of Greece]]||[[:ru:Мусульмане в Греции]]||[[Իսլամը Հունաստանում]]|| ||9 |- |[[:en:Muzaka family]]||[[:ru:Музака (род)]]|| || ||8 |- |[[:en:My Number One]]||[[:ru:My Number One]]||[[My Number One]]||այո||24 |- |[[:en:Mycenaean pottery]]||[[:ru:Микенская керамика]]|| || ||8 |- |[[:en:Mycenaean religion]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mykonos]]||[[:ru:Миконос]]||[[Միկոնոս]]|| ||64 |- |[[:en:Mylonas rifle]]||[[:ru:Винтовка Милонаса]]|| || ||3 |- |[[:en:George E. Mylonas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Georgios Mylonas]]|| || || ||3 |- |[[:en:Stratis Myrivilis]]||[[:ru:Миривилис, Стратис]]|| || ||18 |- |[[:en:Myron]]||[[:ru:Мирон из Елевфер]]||[[Միրոն]]|| ||51 |- |[[:en:Mythimna]]|| || || ||8 |- |[[:en:Mytilene]]||[[:ru:Митилини]]||[[Միտիլինի (քաղաք)]]|| ||60 |- |[[:en:Mytilenean revolt]]||[[:ru:Митиленское восстание]]|| || ||9 |- |[[:en:Mytilineos Holdings]]|| || || ||6 |- |[[:en:Nafpaktos]]||[[:ru:Навпакт]]||[[Նաֆպակտոս]]|| ||46 |- |[[:en:Nafplio]]||[[:ru:Нафплион]]||[[Նաֆպլիոն]]|| ||65 |- |[[:en:Naiskos]]||[[:ru:Наиск]]|| || ||14 |- |[[:en:Name of Greece]]||[[:ru:Название Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Names of Istanbul]]|| || || ||7 |- |[[:en:Naples]]||[[:ru:Неаполь]]||[[Նեապոլ]]|| ||190 |- |[[:en:Narcissus (mythology)]]||[[:ru:Нарцисс (мифология)]]||[[Նարկիսոս]]|| ||72 |- |[[:en:Elena Nathanael]]|| || || ||6 |- |[[:en:National and Social Liberation]]|| || || ||7 |- |[[:en:National Centre of Scientific Research "Demokritos"]]||[[:ru:Центр ядерных исследований «Демокрит»]]||[[ԳՀԱԿ Դեմոկրիտոս]]|| ||9 |- |[[:en:National colours of Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:National Garden, Athens]]||[[:ru:Национальный сад (Афины)]]||[[Աթենքի ազգային պարտեզ]]|| ||20 |- |[[:en:National Hellenic Research Foundation]]|| || || ||4 |- |[[:en:National Intelligence Service (Greece)]]||[[:ru:Национальная разведывательная служба (Греция)]]|| || ||13 |- |[[:en:National Liberation Front (Macedonia)]]||[[:ru:Народно-освободительный фронт]]|| || ||12 |- |[[:en:National Library of Greece]]||[[:ru:Национальная библиотека Греции]]||[[Հունաստանի ազգային գրադարան]]|| ||34 |- |[[:en:National Museum of Contemporary Art, Athens]]||[[:ru:Национальный музей современного искусства (Афины)]]|| || ||7 |- |[[:en:National Progressive Center Union]]|| || || ||4 |- |[[:en:National Schism]]||[[:ru:Национальный раскол]]|| || ||15 |- |[[:en:National Solidarity (Greece)]]|| || || ||2 |- |[[:en:National Theatre of Greece]]|| || || ||7 |- |[[:en:National Theatre of Northern Greece]]||[[:ru:Национальный театр Северной Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Nationalist Party (Greece)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Naval Air Service (Greece)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Naxos]]||[[:ru:Наксос]]||[[Նաքսոս]]|| ||74 |- |[[:en:Naxos (city)]]||[[:ru:Наксос (город)]]||[[Նաքսոս (քաղաք)]]|| ||27 |- |[[:en:Nea Ekklesia]]||[[:ru:Неа Экклесиа]]||[[Նեա]]|| ||15 |- |[[:en:Nea Kameni]]||[[:ru:Неа-Камени]]|| || ||25 |- |[[:en:Nea Kydonia]]|| || || ||10 |- |[[:en:Nea Moni of Chios]]||[[:ru:Неа-Мони]]|| || ||34 |- |[[:en:Nea Moudania]]||[[:ru:Неа-Муданья]]|| || ||25 |- |[[:en:Nea Nikomedeia]]||[[:ru:Неа-Никомидия]]|| || ||15 |- |[[:en:Nea Roda]]|| || || ||12 |- |[[:en:Nea Skioni]]|| || || ||9 |- |[[:en:Near East B.C.]]|| || || ||6 |- |[[:en:Necromanteion of Acheron]]|| || || ||12 |- |[[:en:Nelly's]]||[[:ru:Суюлдзоглу, Нелли]]|| || ||8 |- |[[:en:Nemesis]]||[[:ru:Немезида]]||[[Նեմեսիս (դիցաբանություն)]]|| ||57 |- |[[:en:Neochori, Zacharo]]|| || || ||3 |- |[[:en:Neoplatonism]]||[[:ru:Неоплатонизм]]||[[Նեոպլատոնականություն]]|| ||66 |- |[[:en:Neoptolemus]]||[[:ru:Неоптолем]]|| || ||40 |- |[[:en:Neorion]]|| || || ||3 |- |[[:en:Neorion (ancient Greece)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Neos Marmaras]]||[[:ru:Неос-Мармарас]]|| || ||22 |- |[[:en:Nephele]]||[[:ru:Нефела]]|| || ||34 |- |[[:en:Nerio I Acciaioli]]||[[:ru:Нерио I]]|| || ||15 |- |[[:en:Nestorius]]||[[:ru:Несторий]]||[[Նեստորիուս]]|| ||65 |- |[[:en:Netherlands Institute in Athens]]|| || || ||3 |- |[[:en:Never on Sunday]]||[[:ru:Только не в воскресенье]]|| || ||27 |- |[[:en:New Academy (Moscopole)]]|| || || ||5 |- |[[:en:New Athenian School]]|| || || ||2 |- |[[:en:New Hellenic Radio, Internet and Television]]||[[:ru:НЕРИТ]]|| || ||18 |- |[[:en:New Party (Greece, 1873)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ni ke Dre]]|| || || ||1 |- |[[:en:Stavros Niarchos]]||[[:ru:Ниархос, Ставрос]]|| || ||18 |- |[[:en:Nicaean–Latin wars]]|| || || ||6 |- |[[:en:Nicander]]||[[:ru:Никандр Колофонский]]|| || ||27 |- |[[:en:Nicesipolis]]||[[:ru:Никесиполида]]|| || ||13 |- |[[:en:Nicolaus of Damascus]]||[[:ru:Николай Дамасский]]||[[Նիկողայոս Դամասկոսցի]]||այո||38 |- |[[:en:Nicopolis]]||[[:ru:Никополь (Эпир)]]||[[Նիկոպոլիս (Էպիրոս)]]|| ||30 |- |[[:en:Nicoteles of Cyrene]]|| || || ||5 |- |[[:en:Nigrita]]||[[:ru:Нигрита]]|| || ||19 |- |[[:en:Nika riots]]||[[:ru:Ника (восстание)]]|| || ||42 |- |[[:en:Nikephoritzes]]||[[:ru:Никифорица]]|| || ||10 |- |[[:en:Nikephoros I of Constantinople]]||[[:ru:Никифор (патриарх Константинопольский)]]|| || ||34 |- |[[:en:Nikephoros III Botaneiates]]||[[:ru:Никифор III Вотаниат]]|| || ||46 |- |[[:en:Niketas Choniates]]||[[:ru:Никита Хониат]]|| || ||45 |- |[[:en:Elena Nikolaidi]]||[[:ru:Николаиди, Элена]]|| || ||6 |- |[[:en:Niobid Painter]]||[[:ru:Вазописец Ниобы]]|| || ||11 |- |[[:en:Nikos Nioplias]]||[[:ru:Ниоплиас, Никос]]|| || ||12 |- |[[:en:Nisos]]||[[:ru:Нис (сын Пандиона)]]|| || ||27 |- |[[:en:Nobile Teatro di San Giacomo di Corfù]]||[[:ru:Благородный театр Сан-Джакомо (Керкира)]]|| || ||7 |- |[[:en:Noemvriana]]|| || || ||10 |- |[[:en:Nomisma]]|| || || ||12 |- |[[:en:Nonnus]]||[[:ru:Нонн Панополитанский]]||[[Նոննուս]]||այո||39 |- |[[:en:Nordic Library at Athens]]|| || || ||7 |- |[[:en:North Aegean]]||[[:ru:Северные Эгейские острова]]||[[Հյուսիսային Եգեյան կղզիներ]]|| ||67 |- |[[:en:North Nicosia]]||[[:ru:Северная Никосия]]||[[Հյուսիսային Նիկոսիա]]||այո||46 |- |[[:en:Northern Epirote Declaration of Independence]]|| || || ||2 |- |[[:en:Norwegian Institute at Athens]]|| || || ||7 |- |[[:en:Nostradamos (band)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Loukas Notaras]]||[[:ru:Лука Нотарас]]|| || ||16 |- |[[:en:Nova Cinema (Greece)]]|| || || ||2 |- |[[:en:November 1989 Greek legislative election]]|| || || ||8 |- |[[:en:Ntilim Ntilim]]|| || || ||1 |- |[[:en:Numismatic Museum of Athens]]||[[:ru:Нумизматический музей Афин]]|| || ||18 |- |[[:en:Nymphaion (Crimea)]]||[[:ru:Нимфей (Крым)]]|| || ||12 |- |[[:en:Nymphodorus of Abdera]]||[[:ru:Нимфодор Абдерский]]|| || ||6 |- |[[:en:Nysa (wife of Pharnaces I of Pontus)]]||[[:ru:Ниса (жена Фарнака I)]]|| || ||8 |- |[[:en:Nyx]]||[[:ru:Нюкта]]||[[Նիքս]]|| ||67 |- |[[:en:Obesity in Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:Obol (coin)]]||[[:ru:Обол]]|| || ||38 |- |[[:en:Oceanids]]||[[:ru:Океаниды]]||[[Օվկիանուհիներ]]|| ||54 |- |[[:en:Oceanus]]||[[:ru:Океан (мифология)]]||[[Օվկիանոս (դիցաբանություն)]]|| ||70 |- |[[:en:Ocyrhoe]]||[[:ru:Окироя]]|| || ||6 |- |[[:en:Odeon of Athens]]|| || || ||12 |- |[[:en:Odeon of Herodes Atticus]]||[[:ru:Одеон Герода Аттика]]||[[Հերովդես Ատտիկացու օդեոն]]|| ||29 |- |[[:en:Odesa]]||[[:ru:Одесса]]||[[Օդեսա]]|| ||155 |- |[[:en:Odoacer]]||[[:ru:Одоакр]]||[[Օդոակր]]|| ||68 |- |[[:en:Odrysian kingdom]]||[[:ru:Одрисское царство]]||[[Օդրիսյան թագավորություն]]|| ||33 |- |[[:en:Oenomaus]]||[[:ru:Эномай]]|| || ||30 |- |[[:en:Oenotrus]]||[[:ru:Энотр]]|| || ||13 |- |[[:en:Ogyges]]||[[:ru:Огиг]]|| || ||16 |- |[[:en:Ogygia]]||[[:ru:Огигия]]|| || ||21 |- |[[:en:Oikos]]|| || || ||12 |- |[[:en:Oinousses]]||[[:ru:Инусе]]|| || ||26 |- |[[:en:Nikos Karouzos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Old Great Bulgaria]]||[[:ru:Великая Болгария]]|| || ||44 |- |[[:en:Old Royal Palace]]||[[:ru:Королевский дворец (Афины)]]|| || ||18 |- |[[:en:Old Temple of Athena]]||[[:ru:Гекатомпедон]]||[[Աթենասի հին տաճար]]|| ||19 |- |[[:en:Older Parthenon]]||[[:ru:Древний Парфенон]]|| || ||13 |- |[[:en:Olga Constantinovna of Russia]]||[[:ru:Ольга Константиновна]]||[[Օլգա Կոնստանտինովնա]]|| ||41 |- |[[:en:Olive branch]]|| || || ||21 |- |[[:en:Olive wreath]]|| || || ||11 |- |[[:en:Olympia Master]]|| || || ||6 |- |[[:en:Olympia Odos]]|| || || ||6 |- |[[:en:Olympiacos B.C.]]||[[:ru:Олимпиакос (баскетбольный клуб)]]|| || ||29 |- |[[:en:Olympiacos CFP (men's water polo)]]|| || || ||9 |- |[[:en:Olympiacos F.C.]]||[[:ru:Олимпиакос (футбольный клуб, Пирей)]]||[[Օլիմպիակոս ՖԱ]]|| ||66 |- |[[:en:Olympiacos SFP (men's volleyball)]]||[[:ru:Олимпиакос (волейбольный клуб)]]|| || ||13 |- |[[:en:Olympias]]||[[:ru:Олимпиада Эпирская]]||[[Օլիմպիադա Էպիրոսցի]]|| ||52 |- |[[:en:Olympic Airlines]]||[[:ru:Olympic Airlines]]||[[Օլիմպիք Էյրլայնս]]|| ||30 |- |[[:en:Olympic Stadium (Athens)]]||[[:ru:Олимпийский стадион (Афины)]]|| || ||50 |- |[[:en:Olympiodorus the Younger]]||[[:ru:Олимпиодор Младший]]|| || ||22 |- |[[:en:Giorgakis Olympios]]||[[:ru:Олимпиос, Георгакис]]|| || ||9 |- |[[:en:Olynthus]]||[[:ru:Олинф (город)]]|| || ||29 |- |[[:en:Omal]]||[[:ru:Омал (танец)]]|| || ||4 |- |[[:en:Omfori]]|| || || ||4 |- |[[:en:Omiroupoli]]|| || || ||9 |- |[[:en:Omonoia (organization)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Omonoia Square]]|| || || ||17 |- |[[:en:Omorfokklisia]]|| || || ||4 |- |[[:en:Omphalos of Delphi]]|| || || ||5 |- |[[:en:On Weights and Measures]]|| || || ||1 |- |[[:en:ONAR]]|| || || ||2 |- |[[:en:Oneirocritica]]|| || || ||4 |- |[[:en:Onesicritus]]||[[:ru:Онесикрит]]|| || ||22 |- |[[:en:Onesimos (vase painter)]]||[[:ru:Онесим]]|| || ||10 |- |[[:en:Opening of the Fifth Seal]]||[[:ru:Снятие пятой печати]]|| || ||15 |- |[[:en:Operation Harling]]||[[:ru:Взрыв моста Горгопотамоса]]|| || ||7 |- |[[:en:Operation Lustre]]|| || || ||7 |- |[[:en:Operation Niki]]|| || || ||5 |- |[[:en:Operation Pyrsos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ophion]]||[[:ru:Офион]]||[[Օփիոն]]|| ||27 |- |[[:en:Oppian]]||[[:ru:Оппиан]]||[[Օպպիանոս]]|| ||18 |- |[[:en:Orchomenus (Arcadia)]]||[[:ru:Орхоменос (Аркадия)]]|| || ||17 |- |[[:en:Order of the Phoenix (Greece)]]||[[:ru:Орден Феникса (Греция)]]|| || ||17 |- |[[:en:Orders, decorations, and medals of Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:Oresteia]]||[[:ru:Орестея]]||[[Օրեստիա]]|| ||37 |- |[[:en:Orestes]]||[[:ru:Орест]]||[[Օրեսթես]]||այո||48 |- |[[:en:Orestiada]]||[[:ru:Орестиас]]||[[Օրեստիաս]]|| ||28 |- |[[:en:Organization of the Black Sea Economic Cooperation]]||[[:ru:Организация черноморского экономического сотрудничества]]||[[Սևծովյան տնտեսական համագործակցություն]]|| ||45 |- |[[:en:Orichalcum]]||[[:ru:Орихалк]]|| || ||29 |- |[[:en:Oricum]]|| || || ||16 |- |[[:en:Orion (mythology)]]||[[:ru:Орион (мифология)]]|| || ||58 |- |[[:en:Orpheus]]||[[:ru:Орфей]]||[[Օրփեոս]]|| ||66 |- |[[:en:Orpheus and Eurydice]]||[[:ru:Орфей и Эвридика]]|| || ||8 |- |[[:en:Orthrus]]||[[:ru:Орф]]|| || ||38 |- |[[:en:Ostracon]]||[[:ru:Остракон]]|| || ||34 |- |[[:en:OTE]]||[[:ru:OTE]]|| || ||16 |- |[[:en:OTEnet]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ottoman Greeks]]||[[:ru:Греки в Османской империи]]|| || ||9 |- |[[:en:Ottoman invasion of Mani (1770)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ottoman invasion of Mani (1803)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Ottoman invasion of Mani (1807)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ottoman invasion of Mani (1815)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ottoman–Egyptian invasion of Mani]]||[[:ru:Турецко-египетское вторжение в Мани]]|| || ||8 |- |[[:en:Ottoman–Venetian War (1463–1479)]]||[[:ru:Турецко-венецианская война (1463—1479)]]|| || ||21 |- |[[:en:Ottoman–Venetian War (1537–1540)]]||[[:ru:Турецко-венецианская война (1537—1540)]]|| || ||17 |- |[[:en:Ottoman–Venetian War (1714–1718)]]||[[:ru:Турецко-венецианская война (1714—1718)]]|| || ||26 |- |[[:en:Ottoman–Venetian wars]]||[[:ru:Турецко-венецианские войны]]|| || ||29 |- |[[:en:Oudola]]|| || || ||1 |- |[[:en:Our Lady of Tinos]]||[[:ru:Церковь Благовещения (Тинос)]]|| || ||10 |- |[[:en:Outline of Athens]]|| || || ||1 |- |[[:en:Oxford Dictionary of Byzantium]]||[[:ru:Оксфордский словарь Византии]]||[[Բյուզանդիայի օքսֆորդյան բառարան]]|| ||24 |- |[[:en:P.A.O.K.]]|| || || ||10 |- |[[:en:Pactum Sicardi]]|| || || ||1 |- |[[:en:PAE Kerkyra]]||[[:ru:Керкира (футбольный клуб)]]|| || ||24 |- |[[:en:Paeonian language]]||[[:ru:Пеонийский язык]]|| || ||13 |- |[[:en:Paeonius of Mende]]||[[:ru:Пеоний]]|| || ||20 |- |[[:en:Paestum]]||[[:ru:Пестум]]||[[Պեստում]]|| ||52 |- |[[:en:Pagrati B.C.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Antimenes Painter]]||[[:ru:Вазописец Антимена]]|| || ||8 |- |[[:en:Darius Painter]]||[[:ru:Вазописец Дария]]|| || ||11 |- |[[:en:Jena Painter]]||[[:ru:Йенский вазописец]]|| || ||8 |- |[[:en:Nessos Painter]]||[[:ru:Вазописец Несса]]|| || ||9 |- |[[:en:Pan Painter]]||[[:ru:Вазописец Пана]]|| || ||13 |- |[[:en:Pistoxenos Painter]]||[[:ru:Пистоксен (вазописец)]]|| || ||8 |- |[[:en:Paisios of Mount Athos]]||[[:ru:Паисий Святогорец]]|| || ||18 |- |[[:en:Palace of Nestor]]||[[:ru:Дворец Нестора]]|| || ||15 |- |[[:en:Palace of the Porphyrogenitus]]||[[:ru:Малый Влахернский дворец]]|| || ||21 |- |[[:en:Palaephatus]]||[[:ru:Палефат]]|| || ||20 |- |[[:en:Palaio Faliro]]||[[:ru:Палеон-Фалирон]]|| || ||27 |- |[[:en:Palaio Faliro B.C.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Eudokia Palaiologina]]||[[:ru:Евдокия Палеолог]]|| || ||14 |- |[[:en:Palaiologos]]||[[:ru:Палеологи]]||[[Պալեոլոգոսների հարստություն]]||այո||44 |- |[[:en:Andronikos IV Palaiologos]]||[[:ru:Андроник IV Палеолог]]|| || ||43 |- |[[:en:Demetrios Palaiologos]]||[[:ru:Димитрий Палеолог]]|| || ||20 |- |[[:en:John V Palaiologos]]||[[:ru:Иоанн V Палеолог]]||[[Հովհաննես Ե Պալեոլոգոս]]|| ||49 |- |[[:en:John VIII Palaiologos]]||[[:ru:Иоанн VIII Палеолог]]|| || ||48 |- |[[:en:Manuel II Palaiologos]]||[[:ru:Мануил II Палеолог]]|| || ||56 |- |[[:en:Thomas Palaiologos]]||[[:ru:Фома Палеолог]]|| || ||28 |- |[[:en:Palamedes (mythology)]]||[[:ru:Паламед]]|| || ||33 |- |[[:en:Palamidi]]||[[:ru:Паламиди]]|| || ||17 |- |[[:en:Paleochristian and Byzantine monuments of Thessaloniki]]|| || || ||26 |- |[[:en:Paliouri, Chalkidiki]]|| || || ||9 |- |[[:en:Palladium (classical antiquity)]]||[[:ru:Палладиум]]|| || ||27 |- |[[:en:Pallas (daughter of Triton)]]||[[:ru:Паллада]]|| || ||19 |- |[[:en:Pallas (Giant)]]||[[:ru:Паллант (гигант)]]|| || ||14 |- |[[:en:Pallas (son of Pandion)]]||[[:ru:Паллант (сын Пандиона)]]|| || ||18 |- |[[:en:Pallas (Titan)]]||[[:ru:Паллант (титан)]]||[[Պալանտոս]]|| ||37 |- |[[:en:Pallas of Arcadia]]|| || || ||6 |- |[[:en:Guy Pallavicini]]||[[:ru:Паллавичини, Гвидо]]|| || ||10 |- |[[:en:Isabella Pallavicini]]||[[:ru:Изабелла Паллавичини]]|| || ||6 |- |[[:en:Pallene (Chalcidice)]]||[[:ru:Касандра (дим)]]|| || ||25 |- |[[:en:Palmyra]]||[[:ru:Пальмира]]||[[Պալմիրա]]|| ||98 |- |[[:en:Pammakaristos Church]]||[[:ru:Церковь Богородицы Паммакаристы]]|| || ||23 |- |[[:en:Pan, Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Panachaiki F.C.]]||[[:ru:Панахаики]]|| || ||18 |- |[[:en:Panachaiki G.C.]]||[[:ru:Панахаики]]|| || ||18 |- |[[:en:Panagia Ekatontapiliani]]||[[:ru:Церковь Богородицы Стовратной]]||[[Պանագիա եկեղեցի]]|| ||16 |- |[[:en:Panathenaic amphora]]||[[:ru:Панафинейские амфоры]]|| || ||17 |- |[[:en:Panathenaic Games]]||[[:ru:Панафинеи]]|| || ||31 |- |[[:en:Panathenaic Stadium]]||[[:ru:Панатинаикос (стадион)]]||[[Պանաթինաիկոս (մարզադաշտ)]]|| ||43 |- |[[:en:Panathinaikos F.C.]]||[[:ru:Панатинаикос (футбольный клуб)]]||[[Պանաթինաիկոս (ֆուտբոլային ակումբ)]]||այո||61 |- |[[:en:Panathinaikos Movement]]|| || || ||2 |- |[[:en:Dimitrios Pandermalis]]||[[:ru:Пандермалис, Димитриос]]|| || ||7 |- |[[:en:Pandora]]||[[:ru:Пандора]]||[[Պանդորա]]|| ||72 |- |[[:en:Pandroseion]]||[[:ru:Пандросейон]]|| || ||13 |- |[[:en:Panepistimiou Street]]||[[:ru:Улица Панепистимиу]]||[[Պանեպիստիմիու (փողոց)]]||այո||10 |- |[[:en:Pangaion Hills]]||[[:ru:Пангеон]]|| || ||24 |- |[[:en:Theodoros Pangalos (general)]]||[[:ru:Пангалос, Теодорос]]|| || ||24 |- |[[:en:Theodoros Pangalos (politician)]]||[[:ru:Пангалос, Теодорос (политик)]]|| || ||19 |- |[[:en:Panhellenic Championship]]||[[:ru:Чемпионат Греции по футболу]]||[[Հունաստանի Սուպերլիգա]]|| ||46 |- |[[:en:Panhellenic Liberation Movement]]|| || || ||2 |- |[[:en:Panhellenic sanctuary]]|| || || ||2 |- |[[:en:Panhellenic Union of Fighting Youths]]|| || || ||2 |- |[[:en:Panionios B.C.]]||[[:ru:Паниониос (баскетбольный клуб)]]|| || ||20 |- |[[:en:Pannonian Basin]]||[[:ru:Среднедунайская низменность]]||[[Միջինդանուբյան դաշտավայր]]|| ||61 |- |[[:en:Panopeus]]||[[:ru:Панопея (город)]]|| || ||8 |- |[[:en:Alexis Panselinos]]|| || || ||2 |- |[[:en:Panticapaeum]]||[[:ru:Пантикапей]]|| || ||23 |- |[[:en:Lucas Papademos]]||[[:ru:Пападимос, Лукас]]||[[Լուկաս Պապադեմոս]]|| ||59 |- |[[:en:Dimitrios Papadimoulis]]|| || || ||13 |- |[[:en:Georgios Papadopoulos]]||[[:ru:Пападопулос, Георгиос]]|| || ||44 |- |[[:en:Kyriakos Papadopoulos]]||[[:ru:Пападопулос, Кириакос]]||[[Կիրիակոս Պապադոպուլոս]]|| ||35 |- |[[:en:Lazaros Papadopoulos]]||[[:ru:Пападопулос, Лазарос]]|| || ||19 |- |[[:en:Nikos Papadopoulos (footballer, born 1971)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Alexandros Papagos]]||[[:ru:Папагос, Александрос]]|| || ||33 |- |[[:en:Frosso Papacharalambous]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dimitris Papaioannou]]|| || || ||8 |- |[[:en:Anastasios Papaligouras]]|| || || ||5 |- |[[:en:Alexandros Papanastasiou]]||[[:ru:Папанастасиу, Александрос]]|| || ||17 |- |[[:en:Georgios Papandreou]]||[[:ru:Папандреу, Георгиос (старший)]]||[[Գեորգիոս Պապանդրեու]]|| ||39 |- |[[:en:Dimitrios Papanikolis]]||[[:ru:Папаниколис, Димитриос]]|| || ||4 |- |[[:en:Yiannos Papantoniou]]|| || || ||8 |- |[[:en:Constantine Paparrigopoulos]]||[[:ru:Папарригопулос, Константинос]]|| || ||18 |- |[[:en:Irene Papas]]||[[:ru:Папас, Ирен]]||[[Իրեն Պապաս]]|| ||47 |- |[[:en:Papastratos]]|| || || ||5 |- |[[:en:Stelios Papathemelis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Paphlagonian expedition of the Rus']]||[[:ru:Поход руси против Византии (830-е годы)]]|| || ||9 |- |[[:en:Georgios Papoulias]]||[[:ru:Папульяс, Йоргос]]|| || ||7 |- |[[:en:Alexis Pappas]]|| || || ||2 |- |[[:en:Pappus of Alexandria]]||[[:ru:Папп Александрийский]]||[[Պապուս Ալեքսանդրիացի]]|| ||51 |- |[[:en:Papyrus 40]]|| || || ||9 |- |[[:en:Papyrus 110]]|| || || ||8 |- |[[:en:Paragraphos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Parallel Lives]]||[[:ru:Сравнительные жизнеописания]]|| || ||38 |- |[[:en:Paramythia executions]]||[[:ru:Расстрелы в Парамитьи]]|| || ||5 |- |[[:en:John S. Paraskevopoulos]]||[[:ru:Параскевопулос, Иоаннис (астроном)]]|| || ||9 |- |[[:en:Nikos Paraskevopoulos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Parian Chronicle]]||[[:ru:Паросская хроника]]|| || ||21 |- |[[:en:Paris (mythology)]]||[[:ru:Парис]]||[[Պարիս]]|| ||67 |- |[[:en:Parliamentary Committees (Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Parmenides]]||[[:ru:Парменид]]||[[Պարմենիդես]]|| ||108 |- |[[:en:Parmenides (dialogue)]]||[[:ru:Парменид (Платон)]]|| || ||28 |- |[[:en:Paros]]||[[:ru:Парос]]||[[Պարոս (կղզի)]]|| ||66 |- |[[:en:Parrhesia]]|| || || ||15 |- |[[:en:Partitio terrarum imperii Romaniae]]|| || || ||14 |- |[[:en:Pasas, Oinousses]]|| || || ||6 |- |[[:en:Zagan Pasha]]||[[:ru:Заганос]]|| || ||18 |- |[[:en:Pashalik of Yanina]]|| || || ||7 |- |[[:en:Patmos]]||[[:ru:Патмос]]||[[Պատմոս]]|| ||68 |- |[[:en:Patras Province]]|| || || ||3 |- |[[:en:Patrician (ancient Rome)]]||[[:ru:Патриции (Древний Рим)]]||[[Պատրիկներ]]|| ||68 |- |[[:en:Patrician (post-Roman Europe)]]||[[:ru:Патрициат (Средние века)]]|| || ||12 |- |[[:en:Patriotic Alliance (Greece)]]|| || || ||3 |- |[[:en:Stylianos Pattakos]]||[[:ru:Паттакос, Стилианос]]|| || ||14 |- |[[:en:Paul of Aegina]]||[[:ru:Павел Эгинский]]|| || ||24 |- |[[:en:Paul the Apostle]]||[[:ru:Апостол Павел]]||[[Պողոս առաքյալ]]|| ||173 |- |[[:en:Pausanias the Regent]]||[[:ru:Павсаний (полководец)]]|| || ||35 |- |[[:en:Pavlopetri]]|| || || ||17 |- |[[:en:Nikolaos Pavlopoulos]]||[[:ru:Павлопулос, Николаос]]|| || ||4 |- |[[:en:Prokopis Pavlopoulos]]||[[:ru:Павлопулос, Прокопис]]||[[Պրոկոպիս Պավլոպուլոս]]|| ||62 |- |[[:en:Pavlos, Crown Prince of Greece]]||[[:ru:Павел (наследный принц Греческий)]]|| || ||32 |- |[[:en:Paxi]]||[[:ru:Пакси]]||[[Պաքսոս]]|| ||43 |- |[[:en:Peace of Antalcidas]]||[[:ru:Анталкидов мир]]|| || ||25 |- |[[:en:Peace of Philocrates]]||[[:ru:Филократов мир]]|| || ||15 |- |[[:en:Pederasty in ancient Greece]]|| || || ||12 |- |[[:en:Pefkochori]]||[[:ru:Пефкохори]]|| || ||15 |- |[[:en:Pegasus]]||[[:ru:Пегас]]||[[Պեգաս]]|| ||80 |- |[[:en:Peiraiki-Patraiki]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pisistratus]]||[[:ru:Писистрат]]||[[Պիսիստրատոս]]|| ||44 |- |[[:en:Pelagon]]|| || || ||5 |- |[[:en:Pelasgian creation myth]]|| || || ||10 |- |[[:en:Peleiades]]||[[:ru:Пелиады]]|| || ||9 |- |[[:en:Pelekanos]]|| || || ||8 |- |[[:en:Peleus]]||[[:ru:Пелей]]|| || ||50 |- |[[:en:Pella (municipality)]]||[[:ru:Пела (дим)]]|| || ||18 |- |[[:en:Pella (regional unit)]]||[[:ru:Пела (ном)]]|| || ||41 |- |[[:en:Peloponnesian League]]||[[:ru:Пелопоннесский союз]]||[[Պելոպոնեսյան միություն]]|| ||41 |- |[[:en:Peloponnesian Senate]]|| || || ||3 |- |[[:en:Pelops]]||[[:ru:Пелоп]]|| || ||44 |- |[[:en:Peltast]]||[[:ru:Пельтасты]]|| || ||35 |- |[[:en:Pentathlon]]|| || || ||17 |- |[[:en:Penthesilea Painter]]|| || || ||6 |- |[[:en:Pentheus]]||[[:ru:Пенфей]]|| || ||34 |- |[[:en:Antonios Pepanos]]||[[:ru:Пепанос, Антониос]]|| || ||19 |- |[[:en:Peplos]]||[[:ru:Пеплос]]|| || ||25 |- |[[:en:Peramatos Ermis B.C.]]|| || || ||1 |- |[[:en:Perdiccas]]||[[:ru:Пердикка (диадох)]]||[[Պերդիկա]]|| ||41 |- |[[:en:Peripatetic school]]||[[:ru:Перипатетики]]||[[Պերիպատետիկյան դպրոց]]|| ||44 |- |[[:en:Periplus of Pseudo-Scylax]]||[[:ru:Перипл Псевдо-Скилака]]|| || ||13 |- |[[:en:Perivoli, Grevena]]|| || || ||11 |- |[[:en:Perivolia, Arcadia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Persecution of Muslims during the Ottoman contraction]]|| || || ||5 |- |[[:en:Persephone]]||[[:ru:Персефона]]||[[Պերսեփոնե]]||այո||79 |- |[[:en:The Persians]]||[[:ru:Персы (Эсхил)]]|| || ||35 |- |[[:en:Perso-Roman wars of 337–361]]|| || || ||4 |- |[[:en:Konstantinos Petimezas]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anagnostis Petimezas]]|| || || ||2 |- |[[:en:Thanos Petrelis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Ioane Petritsi]]||[[:ru:Иоанэ Петрици]]||[[Իոանե Պետրիցի]]|| ||14 |- |[[:en:Elias Petropoulos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Petroupoli]]||[[:ru:Петруполис]]|| || ||27 |- |[[:en:Peucestas]]||[[:ru:Певкест]]|| || ||24 |- |[[:en:Pezhetairos]]|| || || ||13 |- |[[:en:Phaedo]]||[[:ru:Федон (Платон)]]|| || ||46 |- |[[:en:Phaedrus (dialogue)]]||[[:ru:Федр (Платон)]]|| || ||36 |- |[[:en:Phaethon]]||[[:ru:Фаэтон]]||[[Ֆայետոն]]||այո||45 |- |[[:en:Phalanx]]||[[:ru:Фаланга (строй)]]||[[Փաղանգ]]|| ||52 |- |[[:en:Phanagoria]]||[[:ru:Фанагория]]|| || ||27 |- |[[:en:Phaenias of Eresus]]||[[:ru:Фаний Эресский]]|| || ||15 |- |[[:en:Pharmakos]]||[[:ru:Фармак]]|| || ||15 |- |[[:en:Pharnabazus II]]||[[:ru:Фарнабаз]]|| || ||27 |- |[[:en:Pharnaces II of Pontus]]||[[:ru:Фарнак II]]|| || ||29 |- |[[:en:Phaselis]]||[[:ru:Фаселис]]|| || ||24 |- |[[:en:Phemonoe]]||[[:ru:Фемоноя]]|| || ||13 |- |[[:en:Jason of Pherae]]||[[:ru:Ясон Ферский]]|| || ||18 |- |[[:en:Pherecydes of Syros]]||[[:ru:Ферекид]]|| || ||36 |- |[[:en:Phiale (libation vessel)]]||[[:ru:Патера (сосуд)]]|| || ||18 |- |[[:en:Phiale of Megara]]|| || || ||4 |- |[[:en:Phiale Painter]]||[[:ru:Вазописец фиал]]|| || ||9 |- |[[:en:Phidias]]||[[:ru:Фидий]]||[[Ֆիդիաս]]||այո||69 |- |[[:en:Philagrius of Epirus]]|| || || ||6 |- |[[:en:Philanthropenos]]||[[:ru:Филантропены]]|| || ||5 |- |[[:en:Manuel Philes]]||[[:ru:Мануил Фил]]|| || ||11 |- |[[:en:Philetaerus]]||[[:ru:Филетер]]||[[Փիլետերոս]]||այո||31 |- |[[:en:Philinna]]||[[:ru:Филинна]]|| || ||15 |- |[[:en:Philinus of Athens]]|| || || ||7 |- |[[:en:Philip V of Macedon]]||[[:ru:Филипп V Македонский]]|| || ||42 |- |[[:en:Prince Philip, Duke of Edinburgh]]||[[:ru:Филипп, герцог Эдинбургский]]||[[Արքայազն Ֆիլիպ]]|| ||118 |- |[[:en:Philippi]]||[[:ru:Филиппы]]|| || ||45 |- |[[:en:Philippopolis (Thrace)]]||[[:ru:Филиппополь]]|| || ||6 |- |[[:en:Philippus of Thessalonica]]|| || || ||12 |- |[[:en:Philistine Bichrome ware]]|| || || ||3 |- |[[:en:Philitas of Cos]]||[[:ru:Филит Косский]]|| || ||24 |- |[[:en:Philoctetes]]||[[:ru:Филоктет]]|| || ||41 |- |[[:en:Philolaus]]||[[:ru:Филолай]]|| || ||52 |- |[[:en:Philopappos]]|| || || ||17 |- |[[:en:Philopoemen]]||[[:ru:Филопемен]]|| || ||29 |- |[[:en:Phintias (painter)]]||[[:ru:Финтий]]|| || ||11 |- |[[:en:Phoebus (songwriter)]]||[[:ru:Фивос]]|| || ||9 |- |[[:en:Phlegyas]]||[[:ru:Флегий]]|| || ||22 |- |[[:en:Phlyax play]]||[[:ru:Флиаки]]|| || ||8 |- |[[:en:Phobos (mythology)]]||[[:ru:Фобос (мифология)]]||[[Փոբոս (դիցաբանություն)]]|| ||51 |- |[[:en:Phocaea]]||[[:ru:Фокея (город)]]|| || ||31 |- |[[:en:Phocis]]||[[:ru:Фокида]]|| || ||47 |- |[[:en:Phocis (ancient region)]]||[[:ru:Фокидский союз]]|| || ||23 |- |[[:en:The Phoenician Women]]||[[:ru:Финикиянки (Еврипид)]]|| || ||24 |- |[[:en:Phokas (Byzantine family)]]|| ||[[Փոկասներ]]|| ||12 |- |[[:en:Phorbas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Phormio]]||[[:ru:Формион]]|| || ||18 |- |[[:en:Lambros Photiadis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Photian schism]]||[[:ru:Фотиева схизма]]|| || ||14 |- |[[:en:Photios I of Constantinople]]||[[:ru:Фотий I (патриарх Константинопольский)]]||[[Փոտ պատրիարք]]|| ||53 |- |[[:en:Phrygia]]||[[:ru:Фригия]]||[[Փռյուգիա]]||այո||68 |- |[[:en:Phrygian cap]]||[[:ru:Фригийский колпак]]|| || ||45 |- |[[:en:Phthia of Epirus]]||[[:ru:Фтия Эпирская (жена Эакида)]]|| || ||13 |- |[[:en:Phthia of Macedon]]||[[:ru:Фтия Македонская]]|| || ||14 |- |[[:en:Phthiotis]]||[[:ru:Фтиотида]]|| || ||44 |- |[[:en:Phyle Campaign]]||[[:ru:Поход Фрасибула]]|| || ||8 |- |[[:en:Panagiotis Pikrammenos]]||[[:ru:Пикрамменос, Панайотис]]|| || ||33 |- |[[:en:Pilos]]||[[:ru:Пилос (шлем)]]|| || ||21 |- |[[:en:Pinakes]]|| || || ||12 |- |[[:en:Pindar]]||[[:ru:Пиндар]]||[[Պինդարոս]]|| ||96 |- |[[:en:Pindus National Park]]||[[:ru:Пинд (национальный парк)]]||[[Պինդ (ազգային պարկ)]]|| ||25 |- |[[:en:Pioneer Group]]||[[:ru:Вазописцы-пионеры]]|| || ||12 |- |[[:en:Piraeus Bank]]||[[:ru:Piraeus Bank]]|| || ||16 |- |[[:en:Piraeus Lion]]||[[:ru:Пирейский лев]]|| || ||14 |- |[[:en:Piraeus station]]||[[:ru:Пирей (станция метро)]]|| || ||14 |- |[[:en:Piraeus–Platy railway]]||[[:ru:Железная дорога Пирей — Салоники]]|| || ||6 |- |[[:en:Pirotehnimata]]|| || || ||4 |- |[[:en:George of Pisidia]]||[[:ru:Георгий Писида]]||[[Գեորգիոս Պիսիդես]]|| ||27 |- |[[:en:Pithos]]||[[:ru:Пифос]]||[[Պիֆոս]]|| ||29 |- |[[:en:Pitsa panels]]||[[:ru:Таблички из Пицы]]|| || ||13 |- |[[:en:Pittacus of Mytilene]]||[[:ru:Питтак]]|| || ||50 |- |[[:en:Galla Placidia]]||[[:ru:Галла Плацидия]]|| || ||45 |- |[[:en:John Plagis]]||[[:ru:Плагис, Яннис]]|| || ||5 |- |[[:en:Plaka]]||[[:ru:Плака (район Афин)]]|| || ||22 |- |[[:en:Platanias]]||[[:ru:Платаньяс (дим)]]|| || ||20 |- |[[:en:Plateia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Nikolaos Platon]]||[[:ru:Платон, Николаос]]|| || ||10 |- |[[:en:Platonic Academy]]||[[:ru:Платоновская Академия]]||[[Պլատոնյան ակադեմիա]]|| ||64 |- |[[:en:Plava grobnica]]|| || || ||5 |- |[[:en:Pleistarchus]]||[[:ru:Плистарх]]|| || ||28 |- |[[:en:Gemistos Plethon]]||[[:ru:Плифон]]|| || ||40 |- |[[:en:Thanos Plevris]]|| || || ||6 |- |[[:en:Filippos Pliatsikas]]||[[:ru:Плиацикас, Филиппос]]|| || ||7 |- |[[:en:Plomari]]||[[:ru:Пломарион]]||[[Պլոմարիոն]]|| ||17 |- |[[:en:Poetics (Aristotle)]]||[[:ru:Поэтика (Аристотель)]]||[[Պոետիկա (Արիստոտել)]]|| ||49 |- |[[:en:Basil Poledouris]]||[[:ru:Поледурис, Бэзил]]|| || ||27 |- |[[:en:Polis]]||[[:ru:Полис (античность)]]||[[Պոլիս]]||այո||71 |- |[[:en:Politeia]]|| || || ||19 |- |[[:en:Polybius]]||[[:ru:Полибий]]||[[Պոլիբիոս]]||այո||86 |- |[[:en:Polybius square]]||[[:ru:Квадрат Полибия]]|| || ||20 |- |[[:en:Polychrono]]|| || || ||11 |- |[[:en:Polydendri]]|| || || ||10 |- |[[:en:Polydorus of Troy]]||[[:ru:Полидор (сын Приама)]]|| || ||25 |- |[[:en:Polyidus (poet)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Polyhymnia]]||[[:ru:Полигимния]]||[[Պոլիհիմնիա]]|| ||51 |- |[[:en:Polyidus of Thessaly]]|| || || ||7 |- |[[:en:Polykleitos]]||[[:ru:Поликлет]]||[[Պոլիկլետոս]]||այո||47 |- |[[:en:Polykleitos the Younger]]||[[:ru:Поликлет Младший]]|| || ||17 |- |[[:en:Polyphemos Painter]]|| || || ||6 |- |[[:en:Polyphemus]]||[[:ru:Полифем]]|| || ||45 |- |[[:en:Polytechnic (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Anastasios Polyzoidis]]||[[:ru:Полизоидис, Анастасиос]]|| || ||6 |- |[[:en:Pomaks]]||[[:ru:Помаки]]|| || ||47 |- |[[:en:Pompeius (consul 501)]]|| || || ||10 |- |[[:en:Pontus (region)]]||[[:ru:Понт]]||[[Պոնտոս]]|| ||57 |- |[[:en:Popular Fighters Group]]|| || || ||1 |- |[[:en:Popular Orthodox Rally]]||[[:ru:Народный православный призыв]]|| || ||24 |- |[[:en:Population exchange between Greece and Turkey]]||[[:ru:Греко-турецкий обмен населением]]||[[Հույն-թուրքական բնակչության փոխանակություն]]|| ||34 |- |[[:en:Population of the Byzantine Empire]]|| || || ||5 |- |[[:en:Porphyrion]]||[[:ru:Порфирион]]|| || ||22 |- |[[:en:Port of Piraeus]]||[[:ru:Пирейский порт]]|| || ||19 |- |[[:en:Port of Thessaloniki]]|| ||[[Սալոնիկի նավահանգիստ]]|| ||11 |- |[[:en:Portaria]]|| || || ||15 |- |[[:en:Posidippus (epigrammatic poet)]]||[[:ru:Посидипп]]|| || ||18 |- |[[:en:Posidonius]]||[[:ru:Посидоний]]||[[Պոսիդոնիոս]]||այո||52 |- |[[:en:Postage stamps and postal history of Greece]]||[[:ru:История почты и почтовых марок Греции]]|| || ||3 |- |[[:en:Potamos (Corfu)]]|| || || ||10 |- |[[:en:Potnia Theron]]||[[:ru:Госпожа зверей]]|| || ||17 |- |[[:en:Potone]]|| || || ||11 |- |[[:en:Aris Poulianos]]||[[:ru:Пулианос, Арис]]|| || ||9 |- |[[:en:Praetorian prefecture of the East]]||[[:ru:Преторианская префектура Востока]]|| || ||21 |- |[[:en:Praxiteles]]||[[:ru:Пракситель]]||[[Պրաքսիտելես]]|| ||53 |- |[[:en:Praxithea]]|| || || ||8 |- |[[:en:Prehistoric Cyprus]]||[[:ru:Доисторический Кипр]]||[[Նախապատմական Կիպրոս]]|| ||7 |- |[[:en:Prehistoric sites in Serbia]]||[[:ru:Доисторическая Сербия]]|| || ||5 |- |[[:en:Presidential Departments (Greece)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Priam]]||[[:ru:Приам]]||[[Պրիամոս]]|| ||59 |- |[[:en:Priapus]]||[[:ru:Приап]]|| || ||48 |- |[[:en:Prince Achileas-Andreas of Greece and Denmark]]|| || || ||11 |- |[[:en:Prince Constantine Alexios of Greece and Denmark]]||[[:ru:Константин-Алексиос, принц Греции и Дании]]|| || ||15 |- |[[:en:Princely Academy of Bucharest]]||[[:ru:Княжеская академия в Бухаресте]]|| || ||5 |- |[[:en:Princely Academy of Iași]]|| || || ||3 |- |[[:en:Principality of Achaea]]||[[:ru:Ахейское княжество]]|| || ||44 |- |[[:en:Principality of the Pindus]]||[[:ru:Пиндское княжество]]|| || ||39 |- |[[:en:Prinias]]|| || || ||13 |- |[[:en:Prinos oil field]]|| || || ||3 |- |[[:en:Problem of Apollonius]]||[[:ru:Задача Аполлония]]|| || ||24 |- |[[:en:Eutychius Proclus]]|| || || ||9 |- |[[:en:Procopius]]||[[:ru:Прокопий Кесарийский]]||[[Պրոկոպիոս Կեսարացի]]|| ||62 |- |[[:en:Prometheus]]||[[:ru:Прометей]]||[[Պրոմեթևս]]|| ||89 |- |[[:en:Prometheus Bound]]||[[:ru:Прометей прикованный]]||[[Պրոմեթևսը շղթայված]]||այո||43 |- |[[:en:Pronunciation of Ancient Greek in teaching]]|| || || ||5 |- |[[:en:Propylaia (Acropolis of Athens)]]|| || || ||18 |- |[[:en:Prosfygika]]|| || || ||3 |- |[[:en:Prosymnus]]||[[:ru:Просимн]]|| || ||6 |- |[[:en:Protagoras]]||[[:ru:Протагор]]||[[Պրոտագորաս]]|| ||98 |- |[[:en:Protagoras (dialogue)]]||[[:ru:Протагор (Платон)]]|| || ||32 |- |[[:en:Protereotita]]|| || || ||9 |- |[[:en:Proto-Gnosticism]]|| || || ||1 |- |[[:en:Protocol of Corfu]]||[[:ru:Корфский протокол]]|| || ||11 |- |[[:en:Protocol of St. Petersburg (1826)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Petros Protopapadakis]]||[[:ru:Протопападакис, Петрос]]|| || ||19 |- |[[:en:Provinces of Greece]]|| || || ||10 |- |[[:en:Provisional Government of Northern Epirus]]||[[:ru:Автономная Республика Северного Эпира]]||[[Հյուսիսային Էպիրոսի Ինքնավար Հանրապետություն]]|| ||24 |- |[[:en:Provisional Government of Western Thrace]]||[[:ru:Гюмюрджинская республика]]|| || ||17 |- |[[:en:Psathi, Arcadia]]||[[:ru:Мегалополис (город)]]||[[Մեգալոպոլիս (քաղաք)]]|| ||40 |- |[[:en:Michael Psellos]]||[[:ru:Михаил Пселл]]|| || ||46 |- |[[:en:Psiax]]||[[:ru:Псиакс (вазописец)]]|| || ||10 |- |[[:en:Yiannis Psychopedis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Psophis]]|| || || ||10 |- |[[:en:Psyttaleia]]||[[:ru:Пситалия]]|| || ||16 |- |[[:en:Pteruges]]||[[:ru:Птеруги]]|| || ||9 |- |[[:en:Ptolemaic Empire]]||[[:ru:Эллинистический Египет]]||[[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]|| ||49 |- |[[:en:Ptolemaida]]||[[:ru:Птолемаис]]||[[Պտղոմայիս (Հունաստան)]]|| ||36 |- |[[:en:Ptolemy II Philadelphus]]||[[:ru:Птолемей II Филадельф]]||[[Պտղոմեոս II Եղբայրասեր]]|| ||65 |- |[[:en:Ptolemy V Epiphanes]]||[[:ru:Птолемей V Эпифан]]|| || ||53 |- |[[:en:Ptolemy VI Philometor]]||[[:ru:Птолемей VI Филометор]]|| || ||46 |- |[[:en:Ptolemy VIII Physcon]]||[[:ru:Птолемей VIII Эвергет]]|| || ||42 |- |[[:en:Ptolemy X Alexander I]]||[[:ru:Птолемей X Александр I]]|| || ||37 |- |[[:en:Ptolemy XII Auletes]]||[[:ru:Птолемей XII Неос Дионис]]||[[Պտղոմեոս XII Աուլետես]]|| ||47 |- |[[:en:Caesarion]]||[[:ru:Птолемей XV Цезарион]]||[[Պտղոմեոս XV Կեսարիոն]]|| ||56 |- |[[:en:Ptolemy of Epirus]]||[[:ru:Птолемей (царь Эпира)]]|| || ||14 |- |[[:en:Public Power Corporation]]||[[:ru:Государственная энергетическая корпорация Греции]]|| || ||12 |- |[[:en:Pulcheria]]||[[:ru:Пульхерия]]|| || ||42 |- |[[:en:Pygmy (Greek mythology)]]||[[:ru:Пигмеи (мифология)]]|| || ||13 |- |[[:en:Pylaros]]|| || || ||8 |- |[[:en:Pylos]]||[[:ru:Пилос]]||[[Պիլոս]]|| ||54 |- |[[:en:Pylos Combat Agate]]||[[:ru:Агат с боевой сценой из Пилоса]]|| || ||6 |- |[[:en:Pyrrhic War]]||[[:ru:Пиррова война]]|| || ||32 |- |[[:en:Pythagoras]]||[[:ru:Пифагор]]||[[Պյութագորաս]]|| ||193 |- |[[:en:Pythagoras (sculptor)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Pythagorean comma]]||[[:ru:Пифагорейская комма]]|| || ||18 |- |[[:en:Pythagoreanism]]||[[:ru:Пифагореизм]]||[[Պյութագորասականություն]]|| ||53 |- |[[:en:Pythagoreion]]||[[:ru:Пифагорея]]||[[Պյութագորիո]]|| ||23 |- |[[:en:Pythia]]||[[:ru:Пифия]]||[[Պիթիա]]||այո||46 |- |[[:en:Python (mythology)]]||[[:ru:Пифон]]|| || ||44 |- |[[:en:Rainbow (Greece)]]|| || || ||8 |- |[[:en:Rakia]]||[[:ru:Ракия]]|| || ||39 |- |[[:en:Michalis Rakintzis]]|| || || ||11 |- |[[:en:Razing of Anogeia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Razing of Kandanos]]||[[:ru:Уничтожение Канданоса]]|| || ||5 |- |[[:en:Razing of Vorizia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Stella Isaacs, Marchioness of Reading]]|| || || ||4 |- |[[:en:Recognition of same-sex unions in Greece]]||[[:ru:Гражданские партнёрства в Греции]]|| || ||7 |- |[[:en:Regional units of Greece]]||[[:ru:Список периферийных единиц Греции]]|| || ||29 |- |[[:en:Regions of ancient Greece]]|| || || ||12 |- |[[:en:Religion in ancient Rome]]||[[:ru:Римская религия]]|| || ||52 |- |[[:en:Mary Renault]]||[[:ru:Рено, Мэри]]||[[Մերի Ռենո]]|| ||30 |- |[[:en:Renewable energy in Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:Efthimios Rentzias]]|| || || ||8 |- |[[:en:Republic (Plato)]]||[[:ru:Государство (Платон)]]||[[Պետություն (Պլատոն)]]|| ||90 |- |[[:en:Resinated wine]]|| || || ||1 |- |[[:en:Rethymno]]||[[:ru:Ретимнон]]||[[Ռեթիմնո]]|| ||56 |- |[[:en:Rethymno (regional unit)]]|| || || ||18 |- |[[:en:Rethymno Cretan Kings B.C.]]|| || || ||11 |- |[[:en:Retsina]]||[[:ru:Рецина]]||[[Ռեցինա]]|| ||24 |- |[[:en:Stamata Revithi]]||[[:ru:Ревити, Стамата]]|| || ||16 |- |[[:en:Revolutionary Struggle]]||[[:ru:Революционная борьба (организация)]]|| || ||17 |- |[[:en:Rhea (mythology)]]||[[:ru:Рея (мифология)]]||[[Հռեա]]|| ||75 |- |[[:en:Rhodes blood libel]]||[[:ru:Кровавый навет на Родосе]]|| || ||14 |- |[[:en:Rhoditis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Rhodope (regional unit)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Rhodope Mountains]]||[[:ru:Родопы]]||[[Ռոդոպներ]]|| ||64 |- |[[:en:Rhodos]]||[[:ru:Рода (дочь Посейдона)]]|| || ||30 |- |[[:en:Rhyton]]||[[:ru:Ритон]]|| || ||37 |- |[[:en:Richard I of England]]||[[:ru:Ричард I Львиное Сердце]]||[[Ռիչարդ I Առյուծասիրտ]]|| ||99 |- |[[:en:Costas Rigas]]|| || || ||6 |- |[[:en:Right of return]]||[[:ru:Право на возвращение]]|| || ||13 |- |[[:en:Rioni]]||[[:ru:Риони]]||[[Ռիոն]]|| ||62 |- |[[:en:Rise of nationalism in the Ottoman Empire]]|| || || ||3 |- |[[:en:The River (Greece)]]||[[:ru:Река (партия)]]|| || ||22 |- |[[:en:Ro, Greece]]||[[:ru:Ро (остров)]]|| || ||21 |- |[[:en:John I de la Roche]]||[[:ru:Жан I де ла Рош]]|| || ||16 |- |[[:en:Othon de la Roche]]||[[:ru:Оттон де ла Рош]]|| || ||17 |- |[[:en:Georgios Roilos]]||[[:ru:Ройлос, Георгиос]]|| || ||7 |- |[[:en:Roitika]]|| || || ||7 |- |[[:en:List of Roman and Byzantine empresses]]||[[:ru:Список супруг римских императоров]]|| || ||14 |- |[[:en:Roman navy]]||[[:ru:Древнеримский флот]]|| || ||24 |- |[[:en:Roman Senate]]||[[:ru:Сенат (Древний Рим)]]||[[Հռոմեական սենատ]]||այո||68 |- |[[:en:Roman temple]]||[[:ru:Древнеримский храм]]|| || ||32 |- |[[:en:Romaniote Jews]]||[[:ru:Романиоты]]|| || ||20 |- |[[:en:Romanos II]]||[[:ru:Роман II (император Византии)]]||[[Ռոմանոս II (Բյուզանդիայի կայսր)]]|| ||47 |- |[[:en:Rome]]||[[:ru:Рим]]||[[Հռոմ]]|| ||316 |- |[[:en:Vassilis Rotas]]||[[:ru:Ротас, Василис]]|| || ||3 |- |[[:en:Rough breathing]]||[[:ru:Дасия]]|| || ||20 |- |[[:en:Roupaki]]|| || || ||4 |- |[[:en:Routsi]]|| || || ||2 |- |[[:en:Royal Hellenic Navy in 1917]]|| || || ||1 |- |[[:en:Rumelia]]||[[:ru:Румелия]]||[[Ռումելիա]]|| ||48 |- |[[:en:Runic inscriptions in Hagia Sophia]]||[[:ru:Рунические надписи в соборе Святой Софии]]|| || ||12 |- |[[:en:Rus'–Byzantine Treaty (907)]]||[[:ru:Русско-византийский договор (907)]]|| || ||13 |- |[[:en:Rus'–Byzantine Treaty (911)]]||[[:ru:Русско-византийский договор (911)]]|| || ||11 |- |[[:en:Rus'–Byzantine Treaty (945)]]||[[:ru:Русско-византийский договор (944)]]|| || ||10 |- |[[:en:Rus'–Byzantine War (907)]]||[[:ru:Русско-византийская война (907)]]||[[Ռուս-բյուզանդական պատերազմ (907)]]|| ||14 |- |[[:en:Rus'–Byzantine War (941)]]||[[:ru:Русско-византийская война (941—944)]]|| || ||19 |- |[[:en:Rus'–Byzantine War (1043)]]||[[:ru:Русско-византийская война (1043)]]|| || ||11 |- |[[:en:Sabazios]]||[[:ru:Сабазий]]||[[Սաբասիոս]]|| ||26 |- |[[:en:Sack of Amorium]]||[[:ru:Осада Амория]]||[[Ամորիումի պաշարում]]|| ||19 |- |[[:en:Sack of Athens (267 AD)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Sack of Constantinople]]||[[:ru:Осада и падение Константинополя (1204)]]||[[Կոստանդնուպոլսի գրավում (1204)]]|| ||31 |- |[[:en:Sack of Thessalonica (904)]]|| ||[[Սալոնիկի գրավում (904)]]|| ||15 |- |[[:en:Sacred Band (1821)]]||[[:ru:Священный отряд (1821)]]|| || ||5 |- |[[:en:Sacred Band (World War II)]]||[[:ru:Священный отряд (1942)]]|| || ||9 |- |[[:en:SAE – World Council of Hellenes Abroad]]||[[:ru:Совет греков зарубежья]]|| || ||5 |- |[[:en:Gabriel Sakellaridis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Salamis Island]]||[[:ru:Саламин]]||[[Սալամին]]|| ||59 |- |[[:en:Salamis Naval Base]]|| || || ||5 |- |[[:en:Dimitris Salpingidis]]||[[:ru:Салпингидис, Димитрис]]||[[Դիմիտրիս Սալպինգիդիս]]|| ||46 |- |[[:en:Zissis Samaras]]|| || || ||1 |- |[[:en:Same (Homer)]]||[[:ru:Сама (Гомер)]]|| || ||4 |- |[[:en:Samos Prefecture]]||[[:ru:Самос (ном)]]||[[Սամոս (նոմոս)]]||այո||31 |- |[[:en:Samothrace]]||[[:ru:Самотраки]]||[[Սամոթրակի]]|| ||60 |- |[[:en:Leonidas Sabanis]]|| || || ||13 |- |[[:en:San (letter)]]||[[:ru:Сан (буква)]]|| || ||56 |- |[[:en:Sanjak of Albania]]||[[:ru:Санджак Албания]]|| || ||8 |- |[[:en:Apostolos Santas]]||[[:ru:Сантас, Апостолос]]|| || ||7 |- |[[:en:Marco I Sanudo]]||[[:ru:Санудо, Марко]]|| || ||18 |- |[[:en:Stefanos Sarafis]]||[[:ru:Сарафис, Стефанос]]|| || ||6 |- |[[:en:Sarandë]]||[[:ru:Саранда]]||[[Սարանդա]]|| ||61 |- |[[:en:Paul Sarbanes]]||[[:ru:Сарбейнз, Пол]]|| || ||20 |- |[[:en:Sarbel]]||[[:ru:Сарбель]]||[[Սարբել]]|| ||24 |- |[[:en:Viktor Sarianidi]]||[[:ru:Сарианиди, Виктор Иванович]]|| || ||12 |- |[[:en:Sarissophoroi]]||[[:ru:Сариссофор]]|| || ||6 |- |[[:en:Sarpedon]]|| || || ||16 |- |[[:en:Christos Sartzetakis]]||[[:ru:Сардзетакис, Христос]]||[[Խրիստոս Սարձետակիս]]|| ||31 |- |[[:en:Sasanian art]]|| || || ||9 |- |[[:en:Satyr]]||[[:ru:Сатиры]]||[[Սատիրներ]]|| ||67 |- |[[:en:Savatiano]]|| || || ||6 |- |[[:en:Scheria]]||[[:ru:Схерия]]|| || ||12 |- |[[:en:School of Pedagogical and Technological Education]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sclaveni]]||[[:ru:Склавины]]|| || ||23 |- |[[:en:Scouts of Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:Scylax of Caryanda]]||[[:ru:Скилак]]|| || ||28 |- |[[:en:Scylla]]||[[:ru:Скилла (мифология)]]|| || ||49 |- |[[:en:Sea of Crete]]||[[:ru:Критское море]]|| || ||57 |- |[[:en:Second Athenian League]]||[[:ru:Второй Афинский морской союз]]|| || ||20 |- |[[:en:Second austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Second Battle of İnönü]]||[[:ru:Вторая битва при Инёню]]|| || ||12 |- |[[:en:Second Council of Constantinople]]||[[:ru:Второй Константинопольский собор]]|| || ||48 |- |[[:en:Second Greek colonisation]]||[[:ru:Греческая колонизация]]||[[Հունական գաղութացում]]|| ||30 |- |[[:en:Second Macedonian War]]||[[:ru:Вторая Македонская война]]|| || ||33 |- |[[:en:Second National Assembly at Astros]]|| || || ||3 |- |[[:en:Secret Combination (song)]]||[[:ru:Secret Combination]]||[[Secret Combination]]|| ||11 |- |[[:en:Sect of Revolutionaries]]|| || || ||8 |- |[[:en:Giorgos Seferis]]||[[:ru:Сеферис, Йоргос]]||[[Յորգոս Սեֆերիս]]|| ||88 |- |[[:en:Seisachtheia]]|| || || ||12 |- |[[:en:Giourkas Seitaridis]]||[[:ru:Сейтаридис, Юркас]]|| || ||38 |- |[[:en:Selene]]||[[:ru:Селена]]||[[Սելենե]]|| ||68 |- |[[:en:Seleucid army]]||[[:ru:Армия Селевкидов]]|| || ||9 |- |[[:en:Seleucid Dynastic Wars]]|| || || ||2 |- |[[:en:Seleucid Empire]]||[[:ru:Государство Селевкидов]]||[[Սելևկյան տերություն]]|| ||87 |- |[[:en:Selinunte]]||[[:ru:Селинунт]]|| || ||40 |- |[[:en:Semele]]||[[:ru:Семела]]|| || ||46 |- |[[:en:Semonides of Amorgos]]||[[:ru:Семонид Аморгский]]||[[Սիմոնիդես Ամորգացի]]|| ||26 |- |[[:en:Septinsular Republic]]||[[:ru:Республика Семи Соединённых Островов]]|| || ||30 |- |[[:en:Septuagint]]||[[:ru:Септуагинта]]||[[Յոթանասնից թարգմանություն]]||այո||76 |- |[[:en:Seraphim II of Constantinople]]||[[:ru:Серафим II]]|| || ||12 |- |[[:en:Serapis]]||[[:ru:Серапис]]||[[Սերապիս]]|| ||43 |- |[[:en:Serbian Empire]]||[[:ru:Сербо-Греческое царство]]|| || ||38 |- |[[:en:Sergius I of Constantinople]]||[[:ru:Сергий I (патриарх Константинопольский)]]|| || ||23 |- |[[:en:Serres]]||[[:ru:Сере (город, Греция)]]||[[Սերես (քաղաք)]]|| ||53 |- |[[:en:Serres (regional unit)]]||[[:ru:Сере (ном)]]||[[Սերե (նոմոս)]]|| ||40 |- |[[:en:Seskli]]|| || || ||7 |- |[[:en:Seven Against Thebes (play)]]||[[:ru:Семеро против Фив (Эсхил)]]||[[Յոթն ընդդեմ Թեբեի]]||այո||37 |- |[[:en:Seventh austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Marina Severa]]||[[:ru:Марина Севира]]|| || ||15 |- |[[:en:Sfakia]]||[[:ru:Сфакья (дим)]]||[[Սֆակիա]]|| ||18 |- |[[:en:Sfakians]]|| || || ||4 |- |[[:en:Kyriakos Sfetsas]]|| || || ||1 |- |[[:en:Shahrbaraz]]||[[:ru:Фаррухан Шахрвараз]]|| || ||35 |- |[[:en:Shake It (Sakis Rouvas song)]]||[[:ru:Shake It (песня Сакиса Руваса)]]|| || ||9 |- |[[:en:Shield of Heracles]]||[[:ru:Щит Геракла]]|| || ||15 |- |[[:en:John Spata]]||[[:ru:Гин Буа Шпата]]|| || ||15 |- |[[:en:Shuvalov Painter]]|| || || ||7 |- |[[:en:Georgios Siantos]]||[[:ru:Сиантос, Йоргис]]|| || ||4 |- |[[:en:Samian Sibyl]]|| || || ||4 |- |[[:en:Siceliotes]]|| || || ||6 |- |[[:en:Sidirokastro, Serres]]||[[:ru:Сидирокастрон (Сере)]]|| || ||23 |- |[[:en:Siege of Aleppo (637)]]||[[:ru:Осада Алеппо (637)]]|| || ||13 |- |[[:en:Siege of Athens]]|| || || ||3 |- |[[:en:Siege of Bari]]|| || || ||19 |- |[[:en:Siege of Candia]]||[[:ru:Осада Кандии]]|| || ||17 |- |[[:en:Siege of Chandax]]|| || || ||6 |- |[[:en:Siege of Constantinople (860)]]||[[:ru:Поход руси на Царьград (860)]]|| || ||24 |- |[[:en:Siege of Constantinople (1203)]]||[[:ru:Осада Константинополя (1203)]]||[[Կոստանդնուպոլսի պաշարում (1203)]]|| ||24 |- |[[:en:Siege of Constantinople (1235)]]||[[:ru:Осада Константинополя (1235)]]|| || ||16 |- |[[:en:Siege of Emesa]]|| || || ||9 |- |[[:en:Siege of Eretria]]||[[:ru:Осада Эретрии]]|| || ||14 |- |[[:en:Siege of Gythium]]||[[:ru:Осада Гифия]]|| || ||7 |- |[[:en:Siege of Jerusalem (636–637)]]||[[:ru:Осада Иерусалима (637)]]||[[Երուսաղեմի պաշարում (637)]]|| ||26 |- |[[:en:Siege of Melos]]||[[:ru:Осада Мелоса]]|| || ||13 |- |[[:en:Siege of Negroponte (1470)]]|| || || ||12 |- |[[:en:Siege of Nicaea]]||[[:ru:Осада Никеи (1097)]]|| || ||34 |- |[[:en:Siege of Nicaea (1328–1331)]]||[[:ru:Осада Никеи (1331)]]|| || ||18 |- |[[:en:Siege of Rhodes (305–304 BC)]]||[[:ru:Осада Родоса (305—304 годы до н. э.)]]|| || ||16 |- |[[:en:Siege of Syracuse (311–309 BC)]]||[[:ru:Осада Сиракуз (311—309 до н. э.)]]|| || ||7 |- |[[:en:Siege of the Acropolis (1687)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Siege of Thessalonica (1422–1430)]]||[[:ru:Осада Салоник (1422—1430)]]||[[Սալոնիկի պաշարում (1422-1430)]]|| ||23 |- |[[:en:Siege of Trebizond (1222–1223)]]|| || || ||7 |- |[[:en:Siemens Greek bribery scandal]]||[[:ru:Коррупционный скандал с компанией «Siemens» в Греции]]||[[Կոռուպցիոն սկանդալ Հունաստանում «Siemens» ընկերության հետ]]|| ||5 |- |[[:en:Sieve of Eratosthenes]]||[[:ru:Решето Эратосфена]]||[[Էրատոսթենեսի մաղ]]|| ||59 |- |[[:en:Giorgos Sigalas]]||[[:ru:Сигалас, Йоргос]]|| || ||10 |- |[[:en:Angelos Sikelianos]]||[[:ru:Сикелианос, Ангелос]]|| || ||24 |- |[[:en:Sikyona]]||[[:ru:Сикиония]]|| || ||15 |- |[[:en:Silenus]]||[[:ru:Силен]]|| || ||32 |- |[[:en:Simeon I of Bulgaria]]||[[:ru:Симеон I]]||[[Սիմեոն Առաջին]]|| ||55 |- |[[:en:Costas Simitis]]||[[:ru:Симитис, Костас]]||[[Կոստաս Սիմիտիս]]|| ||41 |- |[[:en:Simonides of Ceos]]||[[:ru:Симонид]]||[[Սիմոնիդես Քիոսացի]]|| ||60 |- |[[:en:Simon Sinas]]||[[:ru:Сина, Симон Георг фон]]|| || ||12 |- |[[:en:Sinis (mythology)]]||[[:ru:Синис]]|| || ||23 |- |[[:en:Takis Sinopoulos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Dimitris Sioufas]]|| || || ||9 |- |[[:en:Siren (mythology)]]||[[:ru:Сирены]]||[[Սիրեններ]]|| ||63 |- |[[:en:George Sirian]]||[[:ru:Сириан, Георгиос]]|| || ||3 |- |[[:en:Sirmpa]]|| || || ||2 |- |[[:en:Georgios Sisinis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sisyphus]]||[[:ru:Сизиф]]||[[Սիզիփոս]]|| ||76 |- |[[:en:Sisyphus fragment]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sitalces]]||[[:ru:Ситалк]]|| || ||18 |- |[[:en:Sithonia]]||[[:ru:Ситония]]|| || ||34 |- |[[:en:Sixth austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Pope Sixtus II]]||[[:ru:Сикст II]]||[[Սիքստոս II (Հռոմի պապ)]]|| ||79 |- |[[:en:Kostas Skarvelis]]|| || || ||2 |- |[[:en:Skiathos]]||[[:ru:Скиатос]]||[[Սկիաթոս]]|| ||40 |- |[[:en:Nikolaos Skoufas]]||[[:ru:Скуфас, Николаос]]|| || ||10 |- |[[:en:Stefanos Skouloudis]]||[[:ru:Скулудис, Стефанос]]|| || ||17 |- |[[:en:Eleni Skoura]]||[[:ru:Скура, Елени]]|| || ||5 |- |[[:en:Spyros Skouras]]||[[:ru:Скурас, Спирос]]|| || ||10 |- |[[:en:Vassilios Skouris]]|| || || ||16 |- |[[:en:Panos Skourletis]]|| || || ||10 |- |[[:en:Skudra]]||[[:ru:Скудра (сатрапия)]]|| || ||10 |- |[[:en:Slavic migrations to the Balkans]]||[[:ru:Славянская колонизация Балкан]]|| || ||18 |- |[[:en:Smikros]]|| || || ||9 |- |[[:en:Smoking in Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Smolikas]]||[[:ru:Змоликас]]||[[Սմոլիկաս]]||այո||30 |- |[[:en:Smuggling of silkworm eggs into the Byzantine Empire]]|| || || ||11 |- |[[:en:Smyrna Trilogy]]|| || || ||1 |- |[[:en:Social Insurance Institute]]|| || || ||4 |- |[[:en:Social War (357–355 BC)]]||[[:ru:Союзническая война (357—355 до н. э.)]]|| || ||19 |- |[[:en:Socialist Democratic Union]]|| || || ||1 |- |[[:en:Socialist Workers' Federation]]|| || || ||6 |- |[[:en:Sogdian Rock]]||[[:ru:Горная война Александра Македонского]]|| || ||15 |- |[[:en:Solar power in Greece]]||[[:ru:Гелиоэнергетика Греции]]|| || ||5 |- |[[:en:Sophia (wisdom)]]||[[:ru:София (философия)]]|| || ||19 |- |[[:en:Sophia of Montferrat]]||[[:ru:София Монферратская]]|| || ||15 |- |[[:en:Sophia of Prussia]]||[[:ru:София Прусская]]|| || ||36 |- |[[:en:Sophilos]]|| || || ||10 |- |[[:en:Sophist (dialogue)]]||[[:ru:Софист (Платон)]]|| || ||27 |- |[[:en:Sortition]]||[[:ru:Выборы по жребию]]|| || ||21 |- |[[:en:Sotirios Sotiropoulos]]||[[:ru:Сотиропулос, Сотириос]]|| || ||15 |- |[[:en:Soufli]]||[[:ru:Суфлион]]||[[Սուֆլիոն]]|| ||21 |- |[[:en:Georgios Souflias]]|| || || ||5 |- |[[:en:Mariam Soulakiotis]]||[[:ru:Сулакиоти, Мариам]]||[[Մարիամ Սուլակիոտի]]|| ||9 |- |[[:en:Souli, Arcadia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Souliote War (1803)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Sources of Indo-Greek history]]|| || || ||1 |- |[[:en:Anwar Soussa]]|| || || ||1 |- |[[:en:South Aegean]]||[[:ru:Южные Эгейские острова]]||[[Հարավային Եգեյան կղզիներ]]|| ||65 |- |[[:en:Souvlaki]]||[[:ru:Сувлаки]]||[[Սուվլակի]]||այո||34 |- |[[:en:Vassilis Spanoulis]]||[[:ru:Спанулис, Василис]]||[[Վասիլիս Սպանուլիս]]|| ||26 |- |[[:en:Spartan army]]||[[:ru:Армия Спарты]]|| || ||17 |- |[[:en:Spartiate]]||[[:ru:Спартиаты]]|| || ||20 |- |[[:en:Elisavet Spathari]]|| || || ||1 |- |[[:en:Evgenios Spatharis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Special Highest Court]]||[[:ru:Особый высший суд Греции]]||[[Հունաստանի Գերագույն հատուկ դատարան]]|| ||8 |- |[[:en:Speusippus]]||[[:ru:Спевсипп]]|| || ||35 |- |[[:en:Spilios Spiliotopoulos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Spiritual Meadow]]||[[:ru:Лимонарь]]|| || ||4 |- |[[:en:Georgia Spiropoulos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Christos Spirtzis]]|| || || ||3 |- |[[:en:Sporades]]|| ||[[Սպորադներ]]|| ||50 |- |[[:en:Sporting B.C.]]|| || || ||6 |- |[[:en:Carl Ludwig Sprenger]]|| || || ||9 |- |[[:en:Saint Spyridon]]||[[:ru:Спиридон Тримифунтский]]|| || ||26 |- |[[:en:Spyros disaster]]|| || || ||2 |- |[[:en:Squid as food]]|| || || ||14 |- |[[:en:St. Demetrios Greek Orthodox Church (Seattle)]]|| || || ||2 |- |[[:en:St. Nicholas Greek Orthodox Church]]||[[:ru:Свято-Никольский национальный храм-памятник]]|| || ||15 |- |[[:en:Stadium at Olympia]]||[[:ru:Стадион в Олимпии]]|| || ||13 |- |[[:en:Stagira (ancient city)]]||[[:ru:Стагир]]|| || ||34 |- |[[:en:Spyridon Stais]]|| || || ||2 |- |[[:en:Stamnos]]||[[:ru:Стамнос]]||[[Ստամնոս]]|| ||19 |- |[[:en:Stater]]||[[:ru:Статер]]|| || ||35 |- |[[:en:Giorgos Stathakis]]|| || || ||8 |- |[[:en:Statue of Zeus at Olympia]]||[[:ru:Статуя Зевса в Олимпии]]||[[Զևսի արձանն Օլիմպոսում]]||այո||86 |- |[[:en:Staurakios (eunuch)]]||[[:ru:Ставракий (евнух)]]|| || ||12 |- |[[:en:Stavroupoli]]|| || || ||19 |- |[[:en:Marie Spartali Stillman]]||[[:ru:Спартали Стиллман, Мария]]||[[Մարիա Սպարտալի Սթիլման]]|| ||22 |- |[[:en:Stis Triantafilias Ta Fila]]|| || || ||1 |- |[[:en:Stoa]]||[[:ru:Стоа]]||[[Ստոա]]|| ||39 |- |[[:en:Stoa Poikile]]||[[:ru:Расписная стоя]]|| || ||21 |- |[[:en:Stoicism]]||[[:ru:Стоицизм]]||[[Ստոիցիզմ]]|| ||98 |- |[[:en:Strategos]]||[[:ru:Стратег]]||[[Ստրատեգոս]]|| ||41 |- |[[:en:Dora Stratou]]||[[:ru:Страту, Дора]]|| || ||7 |- |[[:en:Georgios Streit]]|| || || ||8 |- |[[:en:Strovolos]]||[[:ru:Строволос]]|| || ||23 |- |[[:en:Structural history of the Roman military]]|| || || ||9 |- |[[:en:Struma (river)]]||[[:ru:Струма (река)]]||[[Ստրումա (գետ)]]|| ||46 |- |[[:en:Strymonian Gulf]]||[[:ru:Орфанос]]|| || ||22 |- |[[:en:Stylobate]]||[[:ru:Стилобат]]||[[Ստիլոբատ]]|| ||35 |- |[[:en:Stymfalia]]|| || || ||14 |- |[[:en:Styra, Greece]]|| || || ||11 |- |[[:en:Successions of Philosophers]]|| || || ||5 |- |[[:en:Suda]]||[[:ru:Суда (энциклопедия)]]||[[Սուդա (հանրագիտարան)]]||այո||46 |- |[[:en:Sukhumi]]||[[:ru:Сухум]]||[[Սուխում]]|| ||120 |- |[[:en:Sumela Monastery]]||[[:ru:Панагия Сумела]]||[[Սումելա վանք]]|| ||25 |- |[[:en:Super-prefectures of Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:The Suppliants (Aeschylus)]]||[[:ru:Просительницы (Эсхил)]]|| || ||23 |- |[[:en:Supreme Civil and Criminal Court of Greece]]||[[:ru:Верховный суд Греции]]|| || ||9 |- |[[:en:Swedish Institute at Athens]]|| || || ||8 |- |[[:en:Symi]]||[[:ru:Сими]]||[[Սիմի]]|| ||44 |- |[[:en:Symmathites]]|| || || ||2 |- |[[:en:Sympoliteia]]|| || || ||7 |- |[[:en:Symposium]]||[[:ru:Симпосий]]|| || ||41 |- |[[:en:Symposium (Plato)]]||[[:ru:Пир (Платон)]]||[[Խրախճանք]]|| ||44 |- |[[:en:Synaspismos]]||[[:ru:Синаспизмос]]|| || ||18 |- |[[:en:George Syncellus]]||[[:ru:Георгий Синкелл]]|| || ||33 |- |[[:en:Syntagma Square]]||[[:ru:Синтагматос]]||[[Սինտագմա]]|| ||33 |- |[[:en:Syros]]||[[:ru:Сирос]]||[[Սիրոս (կղզի)]]|| ||55 |- |[[:en:Tainia (costume)]]|| || || ||10 |- |[[:en:Talent (measurement)]]||[[:ru:Талант (единица измерения)]]||[[Տաղանդ (չափի միավոր)]]|| ||49 |- |[[:en:Talos in popular culture]]||[[:ru:Талос (витязь)]]|| || ||32 |- |[[:en:Talthybius]]||[[:ru:Талфибий]]|| || ||18 |- |[[:en:Tamil loanwords in Ancient Greek]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tamzara]]||[[:ru:Тамзара]]||[[Թամզարա (պար)]]|| ||6 |- |[[:en:Tanagra figurine]]||[[:ru:Танагрские статуэтки]]|| || ||17 |- |[[:en:Tantalus]]||[[:ru:Тантал (мифология)]]||[[Տանտալոս]]|| ||52 |- |[[:en:Taphians]]|| || || ||9 |- |[[:en:Giannis Taralidis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Tarasios of Constantinople]]||[[:ru:Тарасий (патриарх Константинопольский)]]|| || ||27 |- |[[:en:Gregory Tarchaneiotes]]|| || || ||8 |- |[[:en:Tarhana]]||[[:ru:Тархана]]||[[Թարխանա]]|| ||21 |- |[[:en:Tarporley Painter]]||[[:ru:Тарпорлийский вазописец]]|| || ||7 |- |[[:en:Tarquinia Painter]]|| || || ||4 |- |[[:en:Taverna]]||[[:ru:Греческая таверна]]|| || ||11 |- |[[:en:Taxation in Greece]]||[[:ru:Налоговая система Греции]]|| || ||4 |- |[[:en:Taygetus]]||[[:ru:Тайгет]]|| || ||37 |- |[[:en:Technical Chamber of Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Technical University of Crete]]|| || || ||8 |- |[[:en:Technological Educational Institute of Athens]]|| || || ||3 |- |[[:en:Technological Educational Institute of Crete]]||[[:ru:Критский институт технологического образования]]|| || ||3 |- |[[:en:Technological Educational Institute of Eastern Macedonia and Thrace]]|| || || ||3 |- |[[:en:Technological Educational Institute of Piraeus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Technological Educational Institute of Western Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Technological Educational Institute of Western Macedonia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tegea]]||[[:ru:Тегея]]|| || ||32 |- |[[:en:Telegonus]]||[[:ru:Телегон]]|| || ||3 |- |[[:en:Telemachus]]||[[:ru:Телемах]]||[[Տելեմաքոս]]|| ||51 |- |[[:en:Telephus]]||[[:ru:Телеф]]||[[Տելեփոս]]|| ||29 |- |[[:en:Telesilla]]||[[:ru:Телесилла]]|| || ||23 |- |[[:en:Television in Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Temple of Aphaea]]||[[:ru:Храм Афайи]]|| || ||22 |- |[[:en:Temple of Hera, Olympia]]|| || || ||17 |- |[[:en:Temple of Olympian Zeus, Athens]]||[[:ru:Храм Зевса Олимпийского]]||[[Օլիմպիական Զևսի տաճար]]|| ||34 |- |[[:en:Tenea]]|| || || ||10 |- |[[:en:Tenedos]]||[[:ru:Бозджаада]]||[[Տենեդոս]]|| ||47 |- |[[:en:Tenth austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Teos]]||[[:ru:Теос]]|| || ||25 |- |[[:en:Tereus (play)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Terpsichore]]||[[:ru:Терпсихора]]||[[Տերփսիքորա]]||այո||53 |- |[[:en:Territorial evolution of Greece]]|| || || ||6 |- |[[:en:Terrorism in Greece]]|| || || ||5 |- |[[:en:Tetradrachm]]||[[:ru:Тетрадрахма]]|| || ||28 |- |[[:en:Tetrarchy]]||[[:ru:Тетрархия]]||[[Տետրարխիա]]||այո||54 |- |[[:en:Tha 'Mai Allios]]|| || || ||5 |- |[[:en:Thaïs]]||[[:ru:Таис]]||[[Թայիս]]|| ||27 |- |[[:en:Thales of Miletus]]||[[:ru:Фалес Милетский]]||[[Թալես Միլեթացի]]|| ||148 |- |[[:en:Thalia (Muse)]]||[[:ru:Талия (муза)]]||[[Թալիա]]||այո||55 |- |[[:en:Thanatos]]||[[:ru:Танатос]]||[[Թանատոս]]|| ||56 |- |[[:en:Thasos]]||[[:ru:Тасос]]||[[Թասոս]]|| ||56 |- |[[:en:The Day the Fish Came Out]]|| || || ||7 |- |[[:en:The Dead Brother's Song]]|| || || ||3 |- |[[:en:The Frog and the Ox]]|| || || ||8 |- |[[:en:The Last Temptation of Christ (novel)]]|| || || ||18 |- |[[:en:The Mall Athens]]|| || || ||4 |- |[[:en:The North Wind and the Sun]]|| || || ||23 |- |[[:en:The Spicy Effect]]|| || || ||2 |- |[[:en:The X Factor (Greek series 1)]]|| || || ||1 |- |[[:en:The X Factor (Greek TV series)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Theagenes of Megara]]||[[:ru:Феаген]]|| || ||16 |- |[[:en:Theatre of ancient Greece]]||[[:ru:Театр в Древней Греции]]||[[Հին հունական թատրոն]]|| ||53 |- |[[:en:Theatre of Dionysus]]||[[:ru:Театр Диониса]]||[[Դիոնիսոսի թատրոն]]|| ||32 |- |[[:en:Theban pederasty]]|| || || ||12 |- |[[:en:Theban–Spartan War]]|| || || ||4 |- |[[:en:Thebes tablets]]|| || || ||1 |- |[[:en:Thebes, Greece]]||[[:ru:Фивы (Беотия)]]||[[Թեբե (Հունաստան)]]|| ||69 |- |[[:en:Theme (Byzantine district)]]||[[:ru:Фема]]||[[Թեմ (Բյուզանդիայի վարչական միավոր)]]|| ||43 |- |[[:en:Themistoclean Wall]]|| ||[[Թեմիստոկլեսյան պարիսպ]]|| ||7 |- |[[:en:Theocritus]]||[[:ru:Феокрит]]|| || ||66 |- |[[:en:Theodora of Arta]]||[[:ru:Феодора Петралифа]]|| || ||15 |- |[[:en:Theodora of Trebizond]]||[[:ru:Феодора Великая Комнина]]|| || ||27 |- |[[:en:Theodora Porphyrogenita]]||[[:ru:Феодора (дочь Константина VIII)]]||[[Թեոդորա (Բյուզանդիայի կայսրուհի)]]|| ||47 |- |[[:en:Theodora (empress)]]||[[:ru:Феодора (супруга Феофила)]]||[[Թեոդորա (Թեոփիլոսի կինը)]]|| ||41 |- |[[:en:Theodora (11th century)]]||[[:ru:Феодора (дочь Константина VIII)]]||[[Թեոդորա (Բյուզանդիայի կայսրուհի)]]|| ||47 |- |[[:en:Theodora (daughter of Constantine VII)]]||[[:ru:Феодора (дочь Константина VII)]]|| || ||18 |- |[[:en:Theodora (wife of Romanos I)]]||[[:ru:Феодора (супруга Романа I)]]|| || ||20 |- |[[:en:Stavros Theodorakis]]|| || || ||17 |- |[[:en:Theodore II Laskaris]]||[[:ru:Феодор II Ласкарис]]|| || ||43 |- |[[:en:Theodore II Palaiologos]]||[[:ru:Феодор II Палеолог]]|| || ||22 |- |[[:en:Theodore I Palaiologos]]||[[:ru:Феодор I Палеолог (деспот Мореи)]]|| || ||20 |- |[[:en:Theodore Psalter]]|| || || ||3 |- |[[:en:Natasa Theodoridou]]||[[:ru:Феодориду, Наташа]]|| || ||10 |- |[[:en:Theodosian dynasty]]||[[:ru:Династия Феодосия]]|| || ||33 |- |[[:en:Maria Theofili]]|| || || ||3 |- |[[:en:Theoktistos]]|| || || ||9 |- |[[:en:Theophanes Continuatus]]||[[:ru:Продолжатель Феофана]]|| || ||15 |- |[[:en:Theophanes the Greek]]||[[:ru:Феофан Грек]]||[[Ֆեոֆան Գրեկ]]|| ||31 |- |[[:en:Theophilos (emperor)]]||[[:ru:Феофил (император)]]|| || ||52 |- |[[:en:Theophylact of Ohrid]]||[[:ru:Феофилакт Болгарский]]|| || ||19 |- |[[:en:Theoroi]]|| || || ||6 |- |[[:en:Georgios Theotokis]]||[[:ru:Теотокис, Георгиос]]|| || ||17 |- |[[:en:Theramenes]]||[[:ru:Ферамен]]|| || ||23 |- |[[:en:Theriso]]|| || || ||11 |- |[[:en:Theriso revolt]]|| || || ||6 |- |[[:en:Theseus]]||[[:ru:Тесей]]||[[Թեսևս]]|| ||82 |- |[[:en:Thesmophoriazusae]]||[[:ru:Женщины на празднике Фесмофорий]]|| || ||23 |- |[[:en:Thesprotians]]|| || || ||14 |- |[[:en:Thessalonike of Macedon]]||[[:ru:Фессалоника (сестра Александра Македонского)]]|| || ||22 |- |[[:en:Thessaloniki (municipality)]]||[[:ru:Салоники (дим)]]|| || ||8 |- |[[:en:Thessaloniki Inner Ring Road]]|| || || ||4 |- |[[:en:Thessaloniki International Fair]]||[[:ru:Международная выставка в Салониках]]|| || ||5 |- |[[:en:Thessaloniki International Film Festival]]||[[:ru:Международный кинофестиваль в Салониках]]|| || ||17 |- |[[:en:Thessaloniki Metro]]||[[:ru:Салоникский метрополитен]]|| || ||24 |- |[[:en:Thessaloniki metropolitan area]]|| || || ||4 |- |[[:en:Thessaly Railway Museum]]||[[:ru:Железнодорожный музей Фессалии]]|| || ||4 |- |[[:en:Thetis-class gunboat]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ludwig Thiersch]]||[[:ru:Тирш, Людвиг]]|| || ||10 |- |[[:en:Third austerity package (Greece)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Third Economic Adjustment Programme for Greece]]|| || || ||2 |- |[[:en:Third Sacred War]]||[[:ru:Третья Священная война]]|| || ||16 |- |[[:en:Thirty Years' Peace]]||[[:ru:Тридцатилетний мир]]|| || ||14 |- |[[:en:This Is Our Night]]|| || || ||13 |- |[[:en:Tholos of Delphi]]|| || || ||9 |- |[[:en:Thomas I Komnenos Doukas]]||[[:ru:Фома I Комнин Дука]]|| || ||17 |- |[[:en:Thomas the Slav]]||[[:ru:Фома Славянин]]||[[Թովմա Սլավոն]]|| ||32 |- |[[:en:Thracia]]||[[:ru:Фракия (римская провинция)]]|| || ||31 |- |[[:en:Thracian horseman]]||[[:ru:Фракийский всадник]]|| || ||14 |- |[[:en:Thrasybulus]]||[[:ru:Фрасибул]]|| || ||28 |- |[[:en:Thrasymachus]]||[[:ru:Фрасимах]]|| || ||31 |- |[[:en:Dionysius Thrax]]||[[:ru:Дионисий Фракийский]]||[[Դիոնիսիոս Թրակացի]]|| ||36 |- |[[:en:Thriae]]||[[:ru:Фрии]]|| || ||14 |- |[[:en:Throne Room, Knossos]]|| || || ||2 |- |[[:en:Thucydides, son of Melesias]]||[[:ru:Фукидид (сын Мелесия)]]|| || ||14 |- |[[:en:Thyreophoroi]]||[[:ru:Туреофоры]]|| || ||8 |- |[[:en:Tiberius III]]||[[:ru:Тиверий III]]|| || ||49 |- |[[:en:Tiberius II Constantine]]||[[:ru:Тиберий II]]||[[Տիբերիոս Բ (Բյուզանդիայի կայսր)]]||այո||51 |- |[[:en:Tigranes the Great]]||[[:ru:Тигран II]]||[[Տիգրան Մեծ]]|| ||71 |- |[[:en:Tilos]]||[[:ru:Тилос]]|| || ||36 |- |[[:en:Timaeus (dialogue)]]||[[:ru:Тимей (Платон)]]|| || ||43 |- |[[:en:Timarete]]||[[:ru:Тимарет]]|| || ||15 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (33–717)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (717–1204)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (1204–1453)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (1453–1821)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (1821–1924)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (1924–1974)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (1974–2008)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of Eastern Orthodoxy in Greece (from 2008)]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of the Latin Empire]]|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of the Republic of Venice]]||[[:ru:Хронология истории Венеции]]|| || ||4 |- |[[:en:Timon of Athens (person)]]|| || || ||15 |- |[[:en:Timotheus (sculptor)]]||[[:ru:Тимофей (скульптор)]]|| || ||15 |- |[[:en:Timotheus (general)]]||[[:ru:Тимофей (военачальник)]]|| || ||18 |- |[[:en:Timycha]]|| || || ||9 |- |[[:en:Tinos]]||[[:ru:Тинос]]||[[Թինոս]]|| ||55 |- |[[:en:Tisias]]||[[:ru:Тисий]]|| || ||10 |- |[[:en:Titan Cement]]||[[:ru:Titan Cement]]|| || ||14 |- |[[:en:Titanomachy]]||[[:ru:Титаномахия]]||[[Տիտանների ճակատամարտ]]|| ||45 |- |[[:en:Titans]]||[[:ru:Титаны]]||[[Տիտաններ (դիցաբանություն)]]|| ||90 |- |[[:en:To Nisi]]||[[:ru:Остров (телесериал, Греция)]]|| || ||6 |- |[[:en:To Vima]]||[[:ru:Вима (газета)]]|| || ||13 |- |[[:en:Tocco family]]||[[:ru:Токко (династия)]]|| || ||11 |- |[[:en:Dimitrios Tofalos]]||[[:ru:Тофалос, Димитриос]]||[[Դիմիտրիոս Տոֆալոս]]|| ||8 |- |[[:en:Ardit Toli]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tomb of the Diver]]|| || || ||12 |- |[[:en:Tomb of the Unknown Soldier (Athens)]]||[[:ru:Могила Неизвестного солдата (Афины)]]|| || ||7 |- |[[:en:Toumazou v. Republic of Turkey]]|| || || ||2 |- |[[:en:Toumba (Thessaloniki)]]|| || || ||6 |- |[[:en:Bardanes Tourkos]]||[[:ru:Вардан Турк]]|| || ||16 |- |[[:en:Tower of the Winds]]||[[:ru:Башня Ветров]]||[[Քամիների աշտարակ]]|| ||34 |- |[[:en:Trachilos footprints]]|| || || ||7 |- |[[:en:Tractatus coislinianus]]||[[:ru:Коаленовский трактат]]|| || ||6 |- |[[:en:Trade unions in Greece]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tragasus]]|| || || ||2 |- |[[:en:TrainOSE rolling stock]]|| || || ||4 |- |[[:en:Treasury of Atreus]]||[[:ru:Сокровищница Атрея]]|| || ||25 |- |[[:en:Treaty of Adrianople (1829)]]||[[:ru:Адрианопольский мирный договор (1829)]]||[[Ադրիանապոլսի պայմանագիր]]|| ||41 |- |[[:en:Treaty of Athens]]||[[:ru:Афинский договор]]|| || ||9 |- |[[:en:Treaty of Berlin (1878)]]||[[:ru:Берлинский трактат]]||[[Բեռլինի պայմանագիր (1878)]]|| ||38 |- |[[:en:Treaty of Bucharest (1913)]]||[[:ru:Бухарестский мирный договор (1913)]]|| || ||42 |- |[[:en:Treaty of Chernomen]]|| || || ||4 |- |[[:en:Treaty of Constance (1153)]]|| || || ||4 |- |[[:en:Treaty of Constantinople (1897)]]||[[:ru:Константинопольский договор (1897)]]|| || ||12 |- |[[:en:Treaty of Devol]]||[[:ru:Девольский договор]]|| || ||24 |- |[[:en:Treaty of Karlowitz]]||[[:ru:Карловицкий мир]]|| || ||52 |- |[[:en:Treaty of London (1827)]]||[[:ru:Лондонская конвенция (1827)]]|| || ||15 |- |[[:en:Treaty of London (1864)]]||[[:ru:Лондонский договор (1864)]]|| || ||9 |- |[[:en:Treaty of Neuilly-sur-Seine]]||[[:ru:Нёйиский договор]]|| || ||37 |- |[[:en:Treaty of Nymphaeum (1214)]]||[[:ru:Нимфейский договор (1214)]]|| || ||11 |- |[[:en:Treaty of Nymphaeum (1261)]]||[[:ru:Нимфейский договор (1261)]]|| || ||16 |- |[[:en:Treaty of Passarowitz]]||[[:ru:Пожаревацкий мир]]|| || ||41 |- |[[:en:Treaty of Phoenice]]|| || || ||16 |- |[[:en:Treaty of Sèvres]]||[[:ru:Севрский мирный договор]]||[[Սևրի պայմանագիր]]|| ||61 |- |[[:en:Treaty of Varkiza]]||[[:ru:Варкизское соглашение]]|| || ||10 |- |[[:en:Treaty of Viterbo]]|| || || ||8 |- |[[:en:Trial of the Six]]||[[:ru:Процесс шести]]|| || ||11 |- |[[:en:Triandria]]||[[:ru:Триандрия]]|| || ||17 |- |[[:en:Makis Triantafyllopoulos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Nikolaos Triantafyllakos]]||[[:ru:Триандафиллакос, Николаос]]|| || ||14 |- |[[:en:Dimitrios Trichopoulos]]||[[:ru:Трихопулос, Димитриос]]||[[Դիմիտրիոս Տրիխոպուլոս]]|| ||5 |- |[[:en:Trierarch]]|| || || ||7 |- |[[:en:Valando Tryfonos]]||[[:ru:Трифонос, Валанто]]|| || ||6 |- |[[:en:Trikala]]||[[:ru:Трикала]]||[[Տրիկալա]]|| ||49 |- |[[:en:Trikala (regional unit)]]|| || || ||14 |- |[[:en:Trikala 2000 B.C.]]|| || || ||7 |- |[[:en:Spyridon Trikoupis]]||[[:ru:Трикупис, Спиридон]]||[[Սպիրիդոն Տրիկուպիս]]|| ||24 |- |[[:en:Tripotamia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tripotamo, Arcadia]]|| || || ||2 |- |[[:en:Triptolemos Painter]]||[[:ru:Мастер Триптолема]]|| || ||8 |- |[[:en:Antonis Tritsis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Troilus of Elis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Trojan language]]||[[:ru:Троянский язык]]|| || ||7 |- |[[:en:Tromakton]]|| || || ||1 |- |[[:en:Tros (mythology)]]||[[:ru:Трос (сын Эрихтония)]]|| || ||27 |- |[[:en:Troullos]]|| || || ||1 |- |[[:en:Troy]]||[[:ru:Троя]]||[[Տրոյա]]|| ||113 |- |[[:en:Trypes]]|| || || ||9 |- |[[:en:Euclid Tsakalotos]]||[[:ru:Цакалотос, Эвклид]]||[[Էվկլիդիս Ցակալոտոս]]|| ||30 |- |[[:en:Athanasios Tsakalov]]||[[:ru:Цакалоф, Атанасиос]]|| || ||12 |- |[[:en:Tsakonia]]|| || || ||9 |- |[[:en:Tsakonian language]]||[[:ru:Цаконский язык]]|| || ||32 |- |[[:en:Tsakonians]]|| || || ||9 |- |[[:en:Tsakonikos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Eleni Tsaligopoulou]]||[[:ru:Цалигопулу, Элени]]||[[Էլենի Ցալիգոպուլու]]|| ||11 |- |[[:en:Konstantinos Tsatsos]]||[[:ru:Цацос, Константинос]]|| || ||32 |- |[[:en:Tsestos]]|| || || ||2 |- |[[:en:Tsifteteli]]|| || || ||7 |- |[[:en:Tsimiski Street]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ilias Tsirimokos]]||[[:ru:Циримокос, Илиас]]|| || ||16 |- |[[:en:Savvas Tsitouridis]]|| || || ||4 |- |[[:en:Vassilis Tsitsanis]]|| || || ||14 |- |[[:en:Georgios Tsolakoglou]]||[[:ru:Цолакоглу, Георгиос]]|| || ||19 |- |[[:en:Emmanouil Tsouderos]]||[[:ru:Цудерос, Эммануил]]|| || ||16 |- |[[:en:Christos Tsountas]]||[[:ru:Цундас, Христос]]|| || ||11 |- |[[:en:Tunic]]||[[:ru:Туника]]|| || ||43 |- |[[:en:Turkish coffee]]||[[:ru:Кофе по-турецки]]||[[Թուրքական սուրճ]]|| ||59 |- |[[:en:Turkish invasion of Cyprus]]||[[:ru:Турецкое вторжение на Кипр]]||[[Թուրքական ներխուժումը Կիպրոս]]|| ||42 |- |[[:en:TWA Flight 841 (1974)]]||[[:ru:Взрыв Boeing 707 над Ионическим морем]]|| || ||8 |- |[[:en:Twenty Years' Anarchy]]||[[:ru:Двадцатилетняя анархия]]|| || ||16 |- |[[:en:Tymfristos]]||[[:ru:Велухи]]|| || ||18 |- |[[:en:Tyrant]]||[[:ru:Тиран]]|| || ||59 |- |[[:en:Tyras]]||[[:ru:Тира (древний город)]]|| || ||18 |- |[[:en:Tyrsenian languages]]||[[:ru:Тирренские языки]]|| || ||26 |- |[[:en:Konstantinos Tzechanis]]||[[:ru:Дзеханис, Константинос]]|| || ||5 |- |[[:en:Eleni Tzoka]]|| || || ||7 |- |[[:en:Ullah Millet]]|| || || ||1 |- |[[:en:Ulysses' Gaze]]||[[:ru:Взгляд Улисса]]|| || ||20 |- |[[:en:United Democratic Left]]||[[:ru:Единая демократическая левая партия]]|| || ||12 |- |[[:en:United Macedonia]]||[[:ru:Великая Македония]]||[[Մեծն Մակեդոնիա]]||այո||23 |- |[[:en:United Panhellenic Organization of Youth]]||[[:ru:Единая всегреческая организация молодёжи]]|| || ||5 |- |[[:en:United States of the Ionian Islands]]||[[:ru:Ионическая республика]]||[[Հոնիական հանրապետություն]]|| ||34 |- |[[:en:University of Ioannina]]|| || || ||12 |- |[[:en:University of Macedonia]]||[[:ru:Университет Македонии]]||[[Մակեդոնիայի համալսարան]]|| ||18 |- |[[:en:University of Peloponnese]]|| || || ||13 |- |[[:en:University of Piraeus]]||[[:ru:Университет Пирея]]||[[Պիրեյոսի համալսարան]]|| ||19 |- |[[:en:University of Thessaly]]||[[:ru:Университет Фессалии]]|| || ||11 |- |[[:en:University of West Attica]]|| || || ||5 |- |[[:en:Unknown God]]||[[:ru:Неведомый бог]]|| || ||15 |- |[[:en:Urania]]||[[:ru:Урания (муза)]]||[[Ուրանիա]]|| ||53 |- |[[:en:Utica, Tunisia]]||[[:ru:Утика]]|| || ||32 |- |[[:en:Markos Vafeiadis]]||[[:ru:Вафиадис, Маркос]]|| || ||29 |- |[[:en:Nanos Valaoritis]]|| || || ||6 |- |[[:en:Vale of Tempe]]||[[:ru:Темпейская долина]]|| || ||25 |- |[[:en:Valens]]||[[:ru:Валент II]]||[[Վաղես]]|| ||65 |- |[[:en:Valentinian I]]||[[:ru:Валентиниан I]]|| || ||69 |- |[[:en:Valentinianic dynasty]]||[[:ru:Династия Валентиниана]]|| || ||29 |- |[[:en:Vallahades]]||[[:ru:Валахады]]|| || ||9 |- |[[:en:Valle dei Templi]]|| || || ||35 |- |[[:en:Zinovios Valvis]]||[[:ru:Валвис, Зиновиос]]|| || ||15 |- |[[:en:Markos Vamvakaris]]||[[:ru:Вамвакарис, Маркос]]|| || ||19 |- |[[:en:Despina Vandi]]||[[:ru:Ванди, Деспина]]||[[Դեսպինա Վանդի]]|| ||29 |- |[[:en:Vangelis]]||[[:ru:Вангелис]]||[[Վանգելիս]]|| ||71 |- |[[:en:Vangos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Varangians]]||[[:ru:Варяги]]||[[Վարյագներ]]|| ||55 |- |[[:en:Vardar]]||[[:ru:Вардар]]||[[Վարդար]]|| ||56 |- |[[:en:Vardar offensive]]||[[:ru:Вардарское наступление]]|| || ||16 |- |[[:en:Vardousia]]||[[:ru:Вардусия]]|| || ||14 |- |[[:en:Varieties of Modern Greek]]|| || || ||5 |- |[[:en:Kostas Varnalis]]||[[:ru:Варналис, Костас]]||[[Կոստաս Վառնալիս]]|| ||21 |- |[[:en:Yanis Varoufakis]]||[[:ru:Варуфакис, Янис]]||[[Յանիս Վարուֆակիս]]|| ||55 |- |[[:en:Varrese Painter]]||[[:ru:Варрезский вазописец]]|| || ||7 |- |[[:en:Ioannis Varvakis]]||[[:ru:Варваци, Иван Андреевич]]|| || ||10 |- |[[:en:Vasilikos, Zakynthos]]|| || || ||5 |- |[[:en:Vasilopita]]||[[:ru:Василопита]]|| || ||9 |- |[[:en:Vasta]]||[[:ru:Васта (значения)]]|| || ||5 |- |[[:en:Vatatzes]]|| || || ||7 |- |[[:en:John III Doukas Vatatzes]]||[[:ru:Иоанн III Дука Ватац]]|| || ||48 |- |[[:en:Vathy, Ithaca]]||[[:ru:Итаки (город)]]||[[Իտակի]]|| ||16 |- |[[:en:Vathy, Samos]]||[[:ru:Вати (Самос)]]|| || ||26 |- |[[:en:Kostas Vaxevanis]]|| || || ||9 |- |[[:en:Ioannis Velissariou]]||[[:ru:Велиссариу, Иоаннис]]|| || ||4 |- |[[:en:Aris Velouchiotis]]||[[:ru:Велухиотис, Арис]]||[[Արիս Վելուխիոտիս]]|| ||19 |- |[[:en:Yiorgos Veltsos]]|| || || ||3 |- |[[:en:Venetian rule in the Ionian Islands]]|| || || ||9 |- |[[:en:Venizelism]]|| ||[[Վենիզելիզմ]]|| ||10 |- |[[:en:Evangelos Venizelos]]||[[:ru:Венизелос, Евангелос]]||[[Էվանգելոս Վենիզելոս]]|| ||32 |- |[[:en:Michael Ventris]]||[[:ru:Вентрис, Майкл]]|| || ||34 |- |[[:en:Venus Anadyomene]]||[[:ru:Афродита Анадиомена]]|| || ||15 |- |[[:en:Venus Callipyge]]||[[:ru:Венера Каллипига]]|| || ||19 |- |[[:en:Venus of Arles]]||[[:ru:Венера Арльская]]|| || ||15 |- |[[:en:Vergina]]||[[:ru:Вергина]]||[[Վերգինա]]|| ||46 |- |[[:en:Veria]]||[[:ru:Верия]]||[[Վերիա]]|| ||46 |- |[[:en:Via Egnatia]]||[[:ru:Эгнатиева дорога]]|| || ||37 |- |[[:en:Viannos massacres]]||[[:ru:Холокост Вьяноса]]|| || ||6 |- |[[:en:Demetrios Vikelas]]||[[:ru:Викелас, Деметриус]]|| || ||47 |- |[[:en:Vikos–Aoös National Park]]||[[:ru:Викос-Аоос]]||[[Վիկոս-Աոոս ազգային պարկ]]|| ||19 |- |[[:en:Ioannis Vilaras]]|| || || ||7 |- |[[:en:Vino Greco]]|| || || ||2 |- |[[:en:Anna Vissi]]||[[:ru:Висси, Анна]]||[[Աննա Վիսսի]]||այո||37 |- |[[:en:Lia Vissi]]|| || || ||14 |- |[[:en:Vitsa]]||[[:ru:Вица (Янина)]]|| || ||9 |- |[[:en:Vivartia]]|| || || ||7 |- |[[:en:Vjosa]]||[[:ru:Вьоса]]||[[Վյոսա]]|| ||43 |- |[[:en:Volcanic winter of 536]]||[[:ru:Похолодание 535—536 годов]]|| || ||29 |- |[[:en:Volos]]||[[:ru:Волос (город)]]||[[Վոլոս]]|| ||73 |- |[[:en:Makis Voridis]]|| || || ||7 |- |[[:en:Votanikos Mosque]]||[[:ru:Афинская мечеть]]|| || ||8 |- |[[:en:Voukolies]]|| || || ||11 |- |[[:en:Georgios Voulgarakis]]|| || || ||5 |- |[[:en:Petros Voulgaris]]||[[:ru:Вулгарис, Петрос]]|| || ||14 |- |[[:en:Vouliagmeni]]||[[:ru:Вулиагмени (Аттика)]]||[[Վուլիագմենի (Ատտիկա)]]|| ||19 |- |[[:en:Kostas Voutsas]]|| || || ||7 |- |[[:en:Andreas Voutsinas]]|| || || ||8 |- |[[:en:Nikos Voutsis]]|| || || ||10 |- |[[:en:Omer Vrioni]]||[[:ru:Омер-паша Вриони]]|| || ||11 |- |[[:en:Vrysochori]]|| || || ||3 |- |[[:en:Theodoros Vryzakis]]||[[:ru:Вризакис, Теодорос]]|| || ||14 |- |[[:en:Alan Wace]]||[[:ru:Уэйс, Алан]]|| || ||12 |- |[[:en:Walls of Constantinople]]||[[:ru:Стены Константинополя]]||[[Կոստանդնուպոլսի պարիսպներ]]||այո||39 |- |[[:en:Krzysztof Warzycha]]||[[:ru:Важиха, Кшиштоф]]|| || ||17 |- |[[:en:Water polo at the 2004 Summer Olympics]]||[[:ru:Водное поло на летних Олимпийских играх 2004]]|| || ||27 |- |[[:en:Western Greece]]||[[:ru:Западная Греция]]||[[Արևմտյան Հունաստան]]|| ||69 |- |[[:en:Western Macedonia]]||[[:ru:Западная Македония]]|| || ||71 |- |[[:en:Western text-type]]||[[:ru:Западный тип текста]]|| || ||13 |- |[[:en:Wildlife of Greece]]|| || || ||3 |- |[[:en:William of Champlitte]]||[[:ru:Гильом I де Шамплит]]|| || ||19 |- |[[:en:William of Villehardouin]]||[[:ru:Гильом II де Виллардуэн]]|| || ||23 |- |[[:en:Wine and Vine Institutes]]|| || || ||1 |- |[[:en:Winged Victory of Samothrace]]||[[:ru:Ника Самофракийская]]||[[Նիկե Սամոթրակյան]]|| ||49 |- |[[:en:Women in the Byzantine Empire]]||[[:ru:Женщины в Византии]]||[[Կանայք Բյուզանդիայում]]|| ||4 |- |[[:en:Women of Trachis]]||[[:ru:Трахинянки (Софокл)]]|| || ||28 |- |[[:en:Works and Days]]||[[:ru:Труды и дни]]||[[Աշխատանք և օրեր]]|| ||44 |- |[[:en:Xanthi]]||[[:ru:Ксанти]]||[[Քսանթի]]|| ||49 |- |[[:en:Xanthi B.C.]]|| || || ||3 |- |[[:en:Xanthos]]||[[:ru:Ксанф (город)]]||[[Կսանֆ (քաղաք)]]|| ||42 |- |[[:en:Emmanuil Xanthos]]||[[:ru:Ксантос, Эммануил]]|| || ||9 |- |[[:en:Xekina Mia Psaropoula]]|| || || ||1 |- |[[:en:Iannis Xenakis]]||[[:ru:Ксенакис, Янис]]||[[Յանիս Քսենակիս]]|| ||46 |- |[[:en:Xenocles of Messenia]]|| || || ||3 |- |[[:en:Xenophon]]||[[:ru:Ксенофонт]]||[[Քսենոփոն]]|| ||115 |- |[[:en:Xenos (Greek)]]|| || || ||2 |- |[[:en:Xerxes I]]||[[:ru:Ксеркс I]]||[[Քսերքսես I]]|| ||84 |- |[[:en:Alexios Xiphias]]|| || || ||8 |- |[[:en:John Xiphilinus]]|| || || ||19 |- |[[:en:Xoanon]]||[[:ru:Ксоан]]|| || ||16 |- |[[:en:Xorychti]]|| || || ||3 |- |[[:en:Nikos Xydakis (journalist)]]|| || || ||5 |- |[[:en:Xylokastro]]||[[:ru:Ксилокастрон]]||[[Քսիլոկաստրոն]]|| ||18 |- |[[:en:Nikos Xilouris]]||[[:ru:Ксилурис, Никос]]||[[Նիկոս Քսիլուրիս]]|| ||16 |- |[[:en:Xynisteri]]||[[:ru:Ксинистери (виноград)]]|| || ||9 |- |[[:en:Xyston]]|| || || ||16 |- |[[:en:Yalova Peninsula massacres]]||[[:ru:Резня в регионе Ялова-Гемлик-Орхангази]]|| || ||10 |- |[[:en:Yanni]]||[[:ru:Хрисомаллис, Янни]]||[[Յաննի]]|| ||45 |- |[[:en:Yassou Maria]]|| || || ||6 |- |[[:en:Yazdegerd I]]||[[:ru:Йездегерд I]]||[[Հազկերտ Ա]]|| ||39 |- |[[:en:Yemenimde hare var]]|| || || ||2 |- |[[:en:Yevpatoria]]||[[:ru:Евпатория]]||[[Եվպատորիա]]|| ||76 |- |[[:en:Maldin Ymeraj]]|| || || ||3 |- |[[:en:Ymittos]]||[[:ru:Имитос (Аттика)]]|| || ||17 |- |[[:en:Nikos Zachariadis]]||[[:ru:Захариадис, Никос]]|| || ||27 |- |[[:en:Pope Zachary]]||[[:ru:Захарий (папа римский)]]|| || ||75 |- |[[:en:Zagora, Greece]]|| || || ||14 |- |[[:en:Zagori]]||[[:ru:Загори]]|| || ||19 |- |[[:en:Zaharoula]]|| || || ||1 |- |[[:en:Andreas Zaimis]]||[[:ru:Заимис, Андрей]]||[[Անդրեաս Զայմիս]]|| ||15 |- |[[:en:Zakros]]||[[:ru:Закрос]]||[[Զակրոս]]|| ||24 |- |[[:en:Zakynthos]]||[[:ru:Закинф]]||[[Զակինթոս]]|| ||69 |- |[[:en:Zakynthos (city)]]||[[:ru:Закинтос]]||[[Զակինթոս (քաղաք)]]|| ||34 |- |[[:en:Zakynthos Marine Park]]||[[:ru:Национальный морской парк Закинфа]]||[[Զակինթոս ազգային պարկ]]|| ||15 |- |[[:en:Zamanfou]]|| || || ||4 |- |[[:en:Zanclus]]|| || || ||2 |- |[[:en:Zappas Olympics]]||[[:ru:Пангреческие Олимпийские игры]]|| || ||15 |- |[[:en:Zappeion]]||[[:ru:Заппион]]||[[Զափփեյոն]]|| ||31 |- |[[:en:Zealots of Thessalonica]]||[[:ru:Зилоты (XIV век)]]||[[Զիլոտներ]]|| ||12 |- |[[:en:Zeibekiko]]|| || || ||7 |- |[[:en:Zeleia]]|| || || ||9 |- |[[:en:Zeno (emperor)]]||[[:ru:Зинон (император)]]||[[Զենոն (Բյուզանդիայի կայսր)]]|| ||60 |- |[[:en:Zeno of Elea]]||[[:ru:Зенон Элейский]]||[[Զենոն Էլեացի]]|| ||94 |- |[[:en:Leonidas Zervas]]||[[:ru:Зервас, Леонидас]]|| || ||4 |- |[[:en:Napoleon Zervas]]||[[:ru:Зервас, Наполеон]]|| || ||11 |- |[[:en:Zeta]]||[[:ru:Дзета]]||[[Ձետա (տառ)]]||այո||87 |- |[[:en:Zeus]]||[[:ru:Зевс]]||[[Զևս]]|| ||133 |- |[[:en:Zeyrek Mosque]]||[[:ru:Монастырь Пантократора]]|| || ||25 |- |[[:en:Akis Zikos]]||[[:ru:Зикос, Акис]]|| || ||14 |- |[[:en:Peggy Zina]]||[[:ru:Зина, Пегги]]||[[Պեգի Զինա]]|| ||14 |- |[[:en:Nikos Zisis]]||[[:ru:Зисис, Никос]]|| || ||28 |- |[[:en:Zoë Porphyrogenita]]||[[:ru:Зоя (византийская императрица)]]||[[Զոյա (բյուզանդական կայսրուհի)]]|| ||51 |- |[[:en:Christakis Zografos]]|| || || ||4 |- |[[:en:Zographeion College]]|| || || ||2 |- |[[:en:George Zorbas]]||[[:ru:Зорбас, Йоргис]]|| || ||5 |- |[[:en:Francis Zorzi]]||[[:ru:Цорци, Франческо]]|| || ||6 |- |[[:en:Zosimaia School]]|| ||[[Զոսիմայա դպրոց]]|| ||10 |- |[[:en:Pope Zosimus]]||[[:ru:Зосима (папа римский)]]||[[Զոսիմոս (Հռոմի պապ)]]|| ||74 |- |[[:en:Zygovisti]]|| || || ||3 |} gj4kuz2uzlckujsl8gygzgn9l5ec4j7 0 1006631 8476119 8467364 2022-07-27T20:35:44Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Դերասան}} '''Ջեյմս Էդմունդ Կաան''' ({{lang-en|James Edmund Caan}}; {{ԱԾ}}), [[Ամերիկացիներ|ամերիկացի]] [[դերասան]], Գոսոկու Ռյու կարատեի 6-րդ դանի վարպետ, [[կարատե]]ի միջազգային ասոցիացիայի Սոկե Դայ կոչման կրող։ Առավել հայտնի է դարձել «Ճանապարհորդություն դեպի Շայլո», «[[Կնքահայրը (ֆիլմ)|Կնքահայր]]ը», «Ռոլլերբոլ», «Կամուրջը շատ հեռու է», «[[Միզերի (ֆիլմ)|Միզերի]]», «Մաքրիչ» և «Հենրիի հանցագործության հնարքը» ֆիլմերում մասնակցությամբ։ «[[Օսկար]]» (1972 թվական), «Էմմի»( 1971 թվական) մրցանակների հավակնորդ, «[[Ոսկե գլոբուս]]»(1972, 1974, 1975 թվականներ) մրցանակի եռակի հավակնորդ , «[[Սատուրն (մրցանակ)|Սատուրն]]» (1975 թվական) մրցանակի դափնեկիր։ == Կենսագրություն == Ջեյմս Կաանը ծնվել է 1940 թվականի մարտի 26-ին [[Նյու Յորք]]ում` [[Բրոնքս]]ի շրջանում, [[Գերմանիա]]յից գաղթած [[հրեաներ]]ի՝ Սոֆի և Արթուր Կաանների ընտանիքում։ Ապագա դերասանի հայրը մսի մատակարար էր<ref>[http://www.filmreference.com/film/74/James-Caan.html James Caan Biography]</ref>։ Ավարտել է [[:en:Neighborhood Playhouse|Neighborhood Playhouse]] դերասանական համալսարանը, որտեղ նրա ուսուցիչներից մեկը եղել է [[:en:Sanford Meisner|Սենֆորդ Մեյսները]]։ Առաջին դերը խաղացել է 1963 թվականին Բիլլի Ուայլդերի «Նուրբ Իրմա» կինոնկարում <ref>[http://www.imdb.com/name/nm1001/ James Caan]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Ամբողջ աշխարհում հայտնի է դարձել [[Ֆրենսիս Ֆորդ Կոպպոլա]]յի օսկարակիր «[[Կնքահայրը 2|Կնքահայրը]]» կինոնկարում Սանտինո Կոռլեոնեի դերից հետո։ Ջեյմս Կաանը մարտարվեստի վարպետ է։ Նա 10-րդ դանի վարպետ Տակայուկի Կուբոտայի աշակերտն է <ref>{{Cite web |url=http://www.usadojo.com/articles/history-karate-america.htm |title=The History of Karate in America |accessdate=2011-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061113012458/http://www.usadojo.com/articles/history-karate-america.htm |archivedate=2006-11-13 |deadlink=yes }}</ref>։ Նա իր կարիերայի լավագույն դերասանական աշխատանք է համարում «Անձրևի մարդիկ» (1969 թվական) և «Գող» (1981 թվական) կինոնկարներում իր կատարած դերերը։ === Անձնական կյանք === Ջեյմս Կաանը ամուսնացած է եղել չորս անգամ․ Դի Ջեյ Մետիս (1960-1966 թվականներ), Շեյլա Ռայան ([[Էլվիս Փրեսլի|Էլվիս Պրեսլի]]ի նախկին ընկերուհին 1976-1977 թվականներ), Ինգրիդ Հայեկ (1990-1995 թվականներ) և Լինդա Սթոքս (1996-2009 թվականներ)։ Դերասանն ունի հինգ երեխա․ Տարա (Դի Ջեյ Մետիսից, ծնվել է [[1964]] թվականին), Սկոթ (Շեյլա Ռայանից, ծնվել է [[1976]] թվականին), Ալեքսանդր Ջեյմս (Ինգրիդ Հայեկից, ծնվել է [[1991]] թվականին), Ջեյմս Արթուր և Ջեյկոբ Նիկոլաս (Լինդա Սթոքսից, ծնվել են [[1995]] և [[1998]] թվականներին)։ == Ֆիլմադարան == {| class="wikitable sortable" |+ |- ! Թվական !! !! Հայերեն անվանում !! Օրիգինալ անվանում !! Դեր |- | 1963 || Ֆ || Նուրբ Իրմա || ''Irma la Douce'' | զինվոր ռադիոյից, տիտրերում նշված չէ |- | 1964 || Ֆ || Լեդին վանդակում || ''Lady in a Cage'' | Ռենդալ Սիմպսոն ʼԿոննել |- | 1966 || Ֆ || Էլդորադո || ''El Dorado'' | Ալան Բուրդիլյոն Տրեխերն |- | 1967 || Ֆ || Խաղեր || ''Games'' | Պոլ Մոնտգոմերի |- | 1968 || Ֆ || Հակառակ հաշվարկ || ''Countdown'' | Լի Շտեգլեր |- | 1968 || Ֆ || Ճանապարհորդությու դեպի Շայլո || ''Journey to Shiloh'' | Բակ Բյորնետ |- | 1969 || Ֆ || Անձրևի մարդիկ || ''Rain People, The'' | Ջիմի Կիլգանոն |- | 1972 || Ֆ || Կնքահայրը || ''Godfather'' | Սանտինո «Սոնի»Կոռլեոնե |- | 1973 || Ֆ || Լպրծուն | ''Slither'' | Դիկ Կանիպսիա |- | 1973 || Ֆ || Ազատում կեսգիշերից առաջ || ''Cinderella Liberty'' | Ջոն Բեգս փոքր |- | 1974 || Ֆ || Կնքահայրը 2 || ''Godfather 2'' | Սանտինո Սոնի Կոռլեոնե |- | 1974 || Ֆ || Խաղացող || ''The Gambler'' | Ակսել Ֆրիդ |- | 1975 || Ֆ || Զվարճալի տիկին || ''Funny Lady'' | Բիլի Ռոուզ |- | 1975 || Ֆ || Ռոլլերբոլ || ''Rollerball'' | Ջոնատան Ե․ |- | 1975 || Ֆ || Մարդասպանների էլիտան || ''Killer Elite, The'' | Մայք Լոկեն |- | 1976 || Ֆ || Հարին և Ուոլտերը գնում են Նյու Յորք || ''Harry and Walter Go to New York'' | Հարի Դիգբի |- | 1977 || Ֆ || Եվս մեկ հնարավորություն || ''Un autre homme, une autre chance'' | Դավիդ Ուիլյամս |- | 1977 || Ֆ || Կամուրջը շատ հեռու է || ''A Bridge Too Far'' | Շտաբ-սերժանտ Էդի Դոխան |- | 1978 || Ֆ || Մոտենում է ձիավորը ||''Comes a Horseman'' | Ֆրենկ Բակ Էտխյորն |- | 1979 || Ֆ || 1941 || 1941 || կռվող նավաստի, տիտրերում անունը նշված չի |- | 1979 || Ֆ || Երկրորդ գլուխ || ''Chapter Two'' | Ջորջ Շնայդեր |- | 1981 || Ֆ || Գող || ''Thief'' | Ֆրենկ |- | 1981 || Ֆ || Մեկը և մյուսը (Բոլերո) | ''Les uns et les autres (Bolero)'' | Ջեկ Գլեն,Ջեյսոն Գլեն |- | 1982 || Ֆ || Հրաժեշտի համբույր տուր ինձ ||''Kiss Me Goodbye'' | Ջոլի Վիլյանո |- | 1987 || Ֆ || Քարերի այգիներ || ''Gardens of Stone'' | սերժանտ Կլել Հազարտ |- | 1988 || Ֆ || Այլմոլորակայիների ազգ || ''Alien Nation'' | դետեկտիվ Մետյու Սայքս |- | 1990 || Ֆ || Դիկ Թրեյսի || ''Dick Tracy'' | Սպադս Սպալդոնի |- | 1990 || Ֆ || Միզերի || ''Misery'' | Պոլ Շելդոն |- | 1991 || Ֆ || Վերադարձ մթություն || ''Dark Backward, The'' | բժիշկ Սկարվի |- | 1991 || Ֆ || Տղաների համար || ''For the Boys'' | Էդի Սպարկս |- | 1992 || Ֆ || Մեղրամիս Լաս Վեգասում || ''Honeymoon in Vegas'' | Տոմի Կորմեն |- | 1993 || Ֆ || Ծրագիր || ''Program, The'' | Սեմ Ուինտերս |- | 1993 || Ֆ || Մարմնից մարմին || ''Flesh and Bone'' | Ռոյ Սուինի |- | 1995 || Ֆ || Պատանի ,որին Ատելություն էին անվանում || ''A Boy Called Hate'' | Ջիմ |- | 1996 || Ֆ || Մաքրիչ || ''Eraser'' | մարշալ Ռոբերտ Դեգերին |- | 1996 || Ֆ || Անխոցելի | ''Bulletproof'' | Ֆրենկ Կոլտոն |- | 1996 || Ֆ || Շշե հրթիռ || ''Bottle Rocket'' | Էյբ Հենրի |- | 1998 || Ֆ || Ամեն ինչ իմ հոր մասին || ''This Is My Father'' | Կյարան Ջոնսոն |- | 1998 || Ֆ || Կապուտաչյա Միկի || Mickey Blue Eyes | Ֆրենկ Վիտալ |- | 1998 || Ֆ || Անձնական դետեկտիվ Մարլոու || ''Poodle Springs'' | Ֆիլիպ Մարլոու |- | 2000 || Ֆ || Յարդեր | ''Yards, The'' | Ֆրենկ Օլչին |- | 2000 || Ֆ || Հաջողության քաղաք || ''Luckytown'' | Չարլի Դոյլ |- | 2000 || Ֆ || Զենքի ճանապարհը || ''Way of the Gun, The'' | Ջո Սարնո |- | 2001 || Ֆ || Սպանություն Ամերիկայի կենտրոնում || ''Viva Las Nowhere'' | Ռոյ Բեյկեր |- | 2001 || Ֆ || Ստվերում || ''In the Shadows'' | Լենս Խաստոն |- | 2001 || Ֆ || Կարմիր սարի պահապանը || ''Warden of Red Rock'' | Ջոն Ֆլինդերս |- | 2002 || Ֆ || Գիշեր Ոսկե Արծվում || ''Night at the Golden Eagle'' | բանտապահ , տիտրերում չի նշվում |- | 2002 || Ֆ || Ուրվականների քաղաք || ''City of Ghosts'' | Մարվին |- | 2002 || Ֆ || Հանցավոր արյուն || ''Blood Crime'' | շերիֆ Մորգան ՄակԿին |- | 2003 || Ֆ || Մանիսոն Ջերիկո || ''Jericho Mansions'' | Լեոնարդ Գրեյ |- | 2003 || Ֆ || Դոգվիլ || ''Dogville'' | Մեծ Մարդ |- | 2003 || Ֆ || Ընտանիքի գործն է || ''This Thing of Ours'' | Ջիմի |- | 2003 || Ֆ || Էլֆ || Elf | Ուոլտեր |- | 2005 || Ֆ || Մարդասպան Սանտա || ''Santa's Slay'' | Դարեն Մեյսոն |- | 2008 || Ֆ || Լարիր ուղեղդ ||''Get Smart'' | ԱՄՆ նախագահ |- | 2009 || Ֆ || Նյու Յորք ես սիրում եմ քեզ || ''New York, I Love You'' | պարոն Ռիկոլի |- | 2010 || Ֆ || Հենրիի հանցավոր հնարքը || ''Henry's Crime'' | Մաքս |- | 2011 || Ֆ || Քաղցրահամ աղբյուրներ || ''Sweetwater'' | իռլանդացի Նեդ |- | 2011 || Ֆ || Փոխարինող ուսուցիչ || ''Detachment'' | պարոն Չարլզ Սիբոլդտ |- | 2012 || Ֆ || Հայրիկ ցտեսություն || ''That's My Boy'' | հյր ՄակՆելի |- | 2012 || Ֆ || Ագահության զգացում || ''For the Love of Money'' | Միկի |- | 2012 || Ֆ || Ես ատում եմ քեզ, հայրիկ || ''I Hate You, Dad'' | |- | 2012 || Ֆ || Անելանելի իրավիճակ || ''Small Apartments'' | պարոն Օլիսպայս |- | 2013 || Ֆ || Արյունակցական կապեր || ''Blood Ties'' | |- | 2015 || Ֆ || Վտարանդի ||''The Outsider'' | Շուստեր |- |} == Հեռուստասերիալներ == {| class="wikitable" |+ |- ! Թվական !! !! Հայերեն անվանում !! Օրիգինալ անվանում !! Դեր |- | 1959-1963 || ս || Անձեռնամխելիները || ''Untouchables, The'' | Կիր Բրենոն |- | 1961-1966 || ս || Բժիշկ Կիլդեր || ''Dr. Kildare'' | Չարլի Ջոնսոն |- | 1961-1966 || ս || Բեն-Քեյսի || ''Ben Casey'' | բժիշկ Կիտ Գրեգորի |- | 1962-1965 || ս || Ալֆրեդ Խիչկոկի ժամ || ''Alfred Hitchcock Hour, The'' | Ջեյ Շոու,Ֆիլ Բելդոուն |- | 1963 || ս || Վանդակի տեքստ || ''Death Valley Days'' | տարբեր դերեր 2 էպիզոդներում |- | 1965-1970 || ս || Լարիր ուղեղդ | ''Get Smart'' | Ռուպերտ, տիտրերում չի նշվում |- | 1965-1974 || ս || ՖԲՌ || ''F.B.I., The'' | Յուջին Դեյվիդ Խոլտ |- | 2001-2008 || ս || Ջորդոնի հետաքննությունը || ''Crossing Jordan'' | Էդ Դիլայն |- | 2003-2008 || ս || Լաս Վեգաս || ''Las Vegas'' | Էդ Դիլայն |- | 2012-2012 || ս || Հավայաններ 5․0 || ''Hawaii Five-0'' | Թոնի Արչեր |- | 2013 || ս || Վերադառնալ խաղ || ''Back in the Game'' | Թերի Կենոն Գենոն |- |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * {{статья | автор = Jim Mather | заглавие = The Karate Training of James Caan | ссылка = https://books.google.com/books?id=udYDAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q=Kubota&f=false | язык = en | издание = Black Belt | тип = журнал | год = 1991 | том = 29 | номер = 3 | страницы = 24—29, 101 }} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՎՊԵ}} {{DEFAULTSORT:Կաան, Ջեյմս Էդմունդ}} [[Կատեգորիա:Հոլիվուդյան դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի տղամարդ կինոդերասաններ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի դերասաններ]] ewrlxhy5wt4r1tqvsm9s6ej4ufx8487 102 1009872 8476065 8475563 2022-07-27T18:14:39Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:GA-Class mathematics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Addition]]||77600||[[Գումարում]]||38600|| ||123 |- |[[:en:Affine symmetric group]]||59600|| || || ||2 |- |[[:en:Alexandrov's uniqueness theorem]]||13800|| || || ||4 |- |[[:en:Antiparallelogram]]||16600|| || || ||15 |- |[[:en:AP Statistics]]||21700|| || || ||2 |- |[[:en:Aristotle]]||156600||[[Արիստոտել]]||21400|| ||282 |- |[[:en:Ars Conjectandi]]||31500|| || || ||7 |- |[[:en:Binary logarithm]]||41100||[[Երկուական լոգարիթմ]]||12000|| ||25 |- |[[:en:Book embedding]]||67700|| || || ||4 |- |[[:en:Borromean rings]]||43800|| || || ||23 |- |[[:en:Cairo pentagonal tiling]]||22600|| || || ||9 |- |[[:en:Cantor's first set theory article]]||103900|| || || ||4 |- |[[:en:Cistercian numerals]]||16600|| || || ||8 |- |[[:en:Clique problem]]||85600|| || || ||17 |- |[[:en:Commutative property]]||19900||[[Տեղափոխականություն]]||1400|| ||71 |- |[[:en:Component (graph theory)]]||27600|| || || ||19 |- |[[:en:Constructible number]]||32800|| || || ||17 |- |[[:en:Convex hull]]||61100|| || || ||30 |- |[[:en:Cop-win graph]]||22400|| || || ||2 |- |[[:en:Curve of constant width]]||29800|| || || ||12 |- |[[:en:Curve-shortening flow]]||75600|| || || ||3 |- |[[:en:De Bruijn–Erdős theorem (graph theory)]]||27600|| || || ||6 |- |[[:en:De quinque corporibus regularibus]]||17400|| || || ||5 |- |[[:en:Derivative]]||53800||[[Ածանցյալ]]||18400|| ||89 |- |[[:en:Dirac delta function]]||89400|| || || ||47 |- |[[:en:Directed acyclic graph]]||45600|| || || ||22 |- |[[:en:Donkey Kong Jr. Math]]||15900|| || || ||12 |- |[[:en:Double bubble theorem]]||22400|| || || ||2 |- |[[:en:Dual graph]]||51700|| || || ||19 |- |[[:en:Dyadic rational]]||35600|| || || ||13 |- |[[:en:E (mathematical constant)]]||42100||[[E (թիվ)]]||21700|| ||90 |- |[[:en:Albert Einstein]]||208700||[[Ալբերտ Այնշտայն]]||215600|| ||290 |- |[[:en:Erdős–Straus conjecture]]||31800|| || || ||14 |- |[[:en:Euclid–Euler theorem]]||10600|| || || ||7 |- |[[:en:Euclidean distance]]||22900|| || || ||34 |- |[[:en:Factorial]]||71000||[[Ֆակտորիալ]]||2900|| ||81 |- |[[:en:Fast inverse square root]]||34100|| || || ||11 |- |[[:en:Ronald Fedkiw]]||12400|| || || ||9 |- |[[:en:Feedback arc set]]||54200|| || || ||5 |- |[[:en:Fermat's right triangle theorem]]||16300|| || || ||7 |- |[[:en:Fibonacci nim]]||10000|| || || ||3 |- |[[:en:Field (mathematics)]]||88500|| || || ||63 |- |[[:en:Final stellation of the icosahedron]]||13300||[[Եքիդնաեդր]]||16800|| ||8 |- |[[:en:Finite subdivision rule]]||21700|| || || ||2 |- |[[:en:Free abelian group]]||50100|| || || ||14 |- |[[:en:Andrew M. Gleason]]||51700|| || || ||14 |- |[[:en:Ronald Graham]]||52200|| || || ||26 |- |[[:en:Graph homomorphism]]||37300|| || || ||11 |- |[[:en:Greedy coloring]]||32800|| || || ||8 |- |[[:en:Group testing]]||61500|| || || ||3 |- |[[:en:Halin graph]]||18700|| || || ||5 |- |[[:en:Richard Hamming]]||29700|| || || ||40 |- |[[:en:Handshaking lemma]]||29100||[[Ձեռքսեղմումների լեմմա]]||7100|| ||15 |- |[[:en:Harmonic series (mathematics)]]||48100||[[Հարմոնիկ շարք]]||1200|| ||41 |- |[[:en:Heilbronn triangle problem]]||19900|| || || ||1 |- |[[:en:Hilbert space]]||122000||[[Հիլբերտյան տարածություն]]||1000|| ||56 |- |[[:en:Bernt Michael Holmboe]]||13800|| || || ||22 |- |[[:en:Homotopy groups of spheres]]||83700|| || || ||5 |- |[[:en:Christiaan Huygens]]||134100||[[Քրիստիան Հյույգենս]]||4600|| ||110 |- |[[:en:Hypatia]]||95100||[[Հիպատիա]]||3200|| ||101 |- |[[:en:Ideal polyhedron]]||27500|| || || ||2 |- |[[:en:Infinity symbol]]||24500||[[Անվերջության խորհրդանիշ]]||9100|| ||19 |- |[[:en:International Mathematical Olympiad]]||50300||[[Մաթեմատիկայի միջազգային օլիմպիադա]]||52800|| ||58 |- |[[:en:Isosceles triangle]]||37100||[[Հավասարասրուն եռանկյուն]]||1000||այո||58 |- |[[:en:Vojtěch Jarník]]||20800|| || || ||14 |- |[[:en:Jessen's icosahedron]]||16200|| || || ||5 |- |[[:en:Kawasaki's theorem]]||17800|| || || ||5 |- |[[:en:Keller's conjecture]]||25400|| || || ||4 |- |[[:en:Kepler triangle]]||17800||[[Կեպլերի եռանկյուն]]||8000|| ||26 |- |[[:en:Emanuel Lasker]]||114000||[[Էմանուել Լասկեր]]||3200|| ||77 |- |[[:en:Lonely runner conjecture]]||19800|| || || ||6 |- |[[:en:Malfatti circles]]||44400|| || || ||11 |- |[[:en:Mathematical economics]]||121800|| || || ||38 |- |[[:en:Mathematics and architecture]]||78200|| || || ||12 |- |[[:en:Mathematics and art]]||117200|| || || ||15 |- |[[:en:Matrix (mathematics)]]||106500||[[Մատրից]]||26100|| ||97 |- |[[:en:Maximum spacing estimation]]||25800|| || || ||1 |- |[[:en:James Clerk Maxwell]]||83900||[[Ջեյմս Մաքսվել]]||171500|| ||142 |- |[[:en:Mayer–Vietoris sequence]]||26500|| || || ||12 |- |[[:en:Möbius strip]]||88300||[[Մյոբիուսի թերթ]]||1300|| ||65 |- |[[:en:John von Neumann]]||238500||[[Ջոն ֆոն Նոյման]]||5300|| ||109 |- |[[:en:Isaac Newton]]||128300||[[Իսահակ Նյուտոն]]||147500|| ||277 |- |[[:en:No-three-in-line problem]]||29900|| || || ||2 |- |[[:en:Opaque set]]||31600|| || || ||3 |- |[[:en:Paterson's worms]]||11500|| || || ||5 |- |[[:en:Patterns in nature]]||60600||[[Բնության օրինաչափություններ]]||66100|| ||16 |- |[[:en:Pell's equation]]||46600|| || || ||28 |- |[[:en:Penrose tiling]]||50300|| || || ||26 |- |[[:en:Pick's theorem]]||19800||[[Փիքի թեորեմ]]||2800|| ||27 |- |[[:en:Prime number]]||118300||[[Պարզ թիվ]]||3300|| ||138 |- |[[:en:Prince Rupert's cube]]||20000|| || || ||10 |- |[[:en:Pseudoforest]]||31100|| || || ||6 |- |[[:en:Pythagoras]]||111900||[[Պյութագորաս]]||6600|| ||193 |- |[[:en:Pythagorean theorem]]||93700||[[Պյութագորասի թեորեմ]]||7300|| ||122 |- |[[:en:Pythagorean tiling]]||15300|| || || ||7 |- |[[:en:Quantum electrodynamics]]||46800||[[Քվանտային էլեկտրադինամիկա]]||4700|| ||58 |- |[[:en:Quantum mechanics]]||93100||[[Քվանտային մեխանիկա]]||24900|| ||151 |- |[[:en:Quine–Putnam indispensability argument]]||46500|| || || ||1 |- |[[:en:Rado graph]]||35500|| || || ||5 |- |[[:en:Srinivasa Ramanujan]]||95300||[[Սրինիվասա Ռամանուջան]]||18700|| ||102 |- |[[:en:Regular number]]||25200|| || || ||6 |- |[[:en:Representation theory of the Lorentz group]]||153200|| || || ||5 |- |[[:en:Reuleaux triangle]]||57500||[[Ռյոլոյի եռանկյուն]]||48600|| ||34 |- |[[:en:Reversible cellular automaton]]||71700|| || || ||3 |- |[[:en:Arnold Ross]]||25200|| || || ||10 |- |[[:en:Klaus Roth]]||30200|| || || ||31 |- |[[:en:Rule 184]]||28200|| || || ||7 |- |[[:en:SAS Institute]]||39200||[[SAS Institute]]||1500||այո||20 |- |[[:en:Schwarz lantern]]||24700|| || || ||3 |- |[[:en:Shapley–Folkman lemma]]||81200|| || || ||7 |- |[[:en:Square pyramidal number]]||18900|| || || ||19 |- |[[:en:Square-difference-free set]]||14700|| || || ||2 |- |[[:en:Squaring the circle]]||43800||[[Շրջանի քառակուսացում]]||2300|| ||49 |- |[[:en:Hugo Steinhaus]]||26400|| || || ||40 |- |[[:en:Steinitz's theorem]]||50200|| || || ||4 |- |[[:en:Carl Størmer]]||20000|| || || ||24 |- |[[:en:Summa de arithmetica]]||12200|| || || ||8 |- |[[:en:Sylvester–Gallai theorem]]||41200|| || || ||14 |- |[[:en:Sylvester's sequence]]||21200|| || || ||16 |- |[[:en:Taylor series]]||41900||[[Թեյլորի շարք]]||52200|| ||66 |- |[[:en:Tessellation]]||57400||[[Մանրահատակ (երկրաչափություն)]]||6500|| ||41 |- |[[:en:Three utilities problem]]||25300||[[Ջուր, գազ և էլեկտրականություն]]||3300|| ||17 |- |[[:en:Three-gap theorem]]||25300|| || || ||2 |- |[[:en:Transfer function matrix]]||22600|| || || ||3 |- |[[:en:Turán's brick factory problem]]||13200|| || || ||3 |- |[[:en:Alan Turing]]||138800||[[Ալան Թյուրինգ]]||111800|| ||169 |- |[[:en:Stanislaw Ulam]]||83400||[[Ստանիսլավ Ուլամ]]||5300|| ||53 |- |[[:en:Vector space]]||94800||[[Վեկտորական տարածություն]]||5300|| ||82 |- |[[:en:Vedic Mathematics]]||23100|| || || ||16 |- |[[:en:Viète's formula]]||19800|| || || ||14 |- |[[:en:Francis Amasa Walker]]||62400|| || || ||13 |- |[[:en:Jean Walton]]||19700|| || || ||1 |- |[[:en:Alfred North Whitehead]]||119600||[[Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդ]]||3500|| ||90 |- |[[:en:E. T. Whittaker]]||62100|| || || ||16 |- |[[:en:Widest path problem]]||23800|| || || ||5 |- |[[:en:Wieferich prime]]||65800|| || || ||12 |- |[[:en:Eugene Wigner]]||46800||[[Յուջին Վիգներ]]||3200|| ||85 |- |[[:en:Witch of Agnesi]]||25700|| || || ||27 |- |[[:en:YBC 7289]]||9200|| || || ||10 |- |[[:en:Znám's problem]]||12300|| || || ||8 |} oqt4tm9ql97sjlyzvejmzjqw6uq19i8 102 1009875 8476068 8475566 2022-07-27T18:20:20Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:B-Class mathematics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:−1]]||6300||[[−1]]||8700|| ||49 |- |[[:en:1]]||22500||[[1 (թիվ)]]||1600||այո||195 |- |[[:en:1/3–2/3 conjecture]]||17800|| || || ||1 |- |[[:en:4-manifold]]||15000|| || || ||7 |- |[[:en:5-polytope]]||9400|| || || ||4 |- |[[:en:24-cell]]||113600|| || || ||14 |- |[[:en:24-cell honeycomb]]||13000|| || || ||3 |- |[[:en:97.5th percentile point]]||10700|| || || ||2 |- |[[:en:A Beautiful Mind (film)]]||54800||[[Բանականության խաղեր]]||9400|| ||84 |- |[[:en:A* search algorithm]]||36400||[[Ա*]]||24900|| ||32 |- |[[:en:A4 polytope]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Abacus]]||50900||[[Աբակ (տախտակ)]]||17000|| ||111 |- |[[:en:Abel transform]]||9300|| || || ||7 |- |[[:en:Abel–Jacobi map]]||8000|| || || ||2 |- |[[:en:Abelian category]]||18300|| || || ||18 |- |[[:en:Abelian group]]||34600||[[Աբելյան խումբ]]||9200|| ||54 |- |[[:en:Abelian variety]]||21100|| || || ||12 |- |[[:en:Shreeram Shankar Abhyankar]]||8000|| || || ||15 |- |[[:en:Absolute convergence]]||29400|| || || ||24 |- |[[:en:Absolute value]]||25300||[[Բացարձակ արժեք]]||1200|| ||79 |- |[[:en:Ackermann function]]||49900|| || || ||27 |- |[[:en:Action (physics)]]||19800||[[Գործողություն (ֆիզիկա)]]||12800|| ||35 |- |[[:en:Actuarial credentialing and exams]]||27300|| || || ||1 |- |[[:en:Actuarial science]]||33600|| || || ||31 |- |[[:en:ADE classification]]||20300|| || || ||4 |- |[[:en:Adjoint functors]]||65200|| || || ||13 |- |[[:en:Adjugate matrix]]||28900|| || || ||23 |- |[[:en:Adrastus of Cyzicus]]||2300|| || || ||3 |- |[[:en:Affine connection]]||59000|| || || ||13 |- |[[:en:Affine space]]||42400|| || || ||27 |- |[[:en:Maria Gaetana Agnesi]]||18100||[[Մարիա Գաետանա Անեզի]]||11000|| ||68 |- |[[:en:Airy function]]||18800|| || || ||15 |- |[[:en:Ibn al-Haytham]]||118900|| || || ||93 |- |[[:en:Alexander polynomial]]||16900|| || || ||12 |- |[[:en:Algebraic curve]]||49500|| || || ||24 |- |[[:en:Algebraic geometry]]||60100||[[Հանրահաշվական երկրաչափություն]]||3600|| ||61 |- |[[:en:Algebraic K-theory]]||77800|| || || ||8 |- |[[:en:Algebraic number field]]||52900|| || || ||35 |- |[[:en:Algebraic number theory]]||40700|| || || ||36 |- |[[:en:Algebraic topology]]||18900||[[Հանրահաշվական տոպոլոգիա]]||4400|| ||43 |- |[[:en:Algebraic torus]]||24000|| || || ||2 |- |[[:en:Algebraic variety]]||39100|| || || ||34 |- |[[:en:Algorithm characterizations]]||74000|| || || ||1 |- |[[:en:Aliquot sequence]]||10800|| || || ||14 |- |[[:en:Almagest]]||30600||[[Ալմագեստ]]||1500|| ||57 |- |[[:en:Alpha–beta pruning]]||19600|| || || ||20 |- |[[:en:Alternating polynomial]]||7000|| || || ||2 |- |[[:en:Alternating-direction implicit method]]||22800|| || || ||3 |- |[[:en:American Mathematics Competitions]]||13600|| || || ||3 |- |[[:en:Ampersand]]||32800||[[Ամպերսանդ]]||2700|| ||43 |- |[[:en:Analog computer]]||53200||[[Անալոգային հաշվողական մեքենա]]||5300|| ||49 |- |[[:en:Analytic geometry]]||39100||[[Անալիտիկ երկրաչափություն]]||1200||այո||77 |- |[[:en:Analytic number theory]]||26500|| || || ||35 |- |[[:en:Analytical Dynamics of Particles and Rigid Bodies]]||49400|| || || ||1 |- |[[:en:Analytical hierarchy]]||8400|| || || ||4 |- |[[:en:Angle of parallelism]]||7400|| || || ||8 |- |[[:en:Angular velocity]]||31200||[[Անկյունային արագություն]]||17000||այո||69 |- |[[:en:Anscombe's quartet]]||9900|| || || ||22 |- |[[:en:Antimatroid]]||36500|| || || ||2 |- |[[:en:Antiphon (orator)]]||7600|| || || ||34 |- |[[:en:Aperiodic tiling]]||23000|| || || ||8 |- |[[:en:Apex graph]]||24600|| || || ||5 |- |[[:en:Apollonian network]]||41700|| || || ||2 |- |[[:en:Applied mathematics]]||20400||[[Կիրառական մաթեմատիկա]]||8800|| ||80 |- |[[:en:Apportionment in the Hellenic Parliament]]||29500|| || || ||1 |- |[[:en:Approximate Bayesian computation]]||77300|| || || ||3 |- |[[:en:Arc length]]||28100|| || || ||35 |- |[[:en:Arithmetic function]]||54400|| || || ||27 |- |[[:en:Arithmetical hierarchy]]||24900|| || || ||12 |- |[[:en:Vladimir Arnold]]||44400|| || || ||56 |- |[[:en:Arrow's impossibility theorem]]||57100|| || || ||24 |- |[[:en:Art gallery problem]]||21800|| || || ||16 |- |[[:en:Michael Artin]]||9600||[[Մայքլ Արթին]]||9000|| ||23 |- |[[:en:Assembly map]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:Associated Legendre polynomials]]||31700|| || || ||17 |- |[[:en:Associated prime]]||6500|| || || ||7 |- |[[:en:Association for Women in Mathematics]]||10500|| || || ||8 |- |[[:en:Asymptotic equipartition property]]||16300|| || || ||1 |- |[[:en:Asymptotic gain model]]||20100|| || || ||2 |- |[[:en:Asymptotically flat spacetime]]||11100|| || || ||5 |- |[[:en:Atiyah–Singer index theorem]]||53500|| || || ||20 |- |[[:en:Michael Atiyah]]||84500|| || || ||51 |- |[[:en:Axiom of choice]]||58200||[[Ընտրության աքսիոմ]]||6000|| ||47 |- |[[:en:Axiom of pairing]]||7400|| || || ||17 |- |[[:en:Axiom of regularity]]||22000|| || || ||17 |- |[[:en:Axiom schema of replacement]]||18900|| || || ||15 |- |[[:en:Axiom schema of specification]]||10900|| || || ||12 |- |[[:en:B-spline]]||30200|| || || ||18 |- |[[:en:B4 polytope]]||13700|| || || ||1 |- |[[:en:Baby-step giant-step]]||7100|| || || ||7 |- |[[:en:Babylonian mathematics]]||25600||[[Բաբելոնյան մաթեմատիկա]]||16300|| ||28 |- |[[:en:Baker–Campbell–Hausdorff formula]]||35400|| || || ||9 |- |[[:en:Banach fixed-point theorem]]||14600|| || || ||25 |- |[[:en:Banach space]]||97300|| || || ||38 |- |[[:en:Banach–Tarski paradox]]||47900|| || || ||33 |- |[[:en:Banff International Research Station]]||10800|| || || ||2 |- |[[:en:Basel problem]]||33300|| || || ||32 |- |[[:en:Bass diffusion model]]||10600|| || || ||5 |- |[[:en:Bass–Serre theory]]||39100|| || || ||3 |- |[[:en:Bayes' theorem]]||57700|| || || ||58 |- |[[:en:Beeman's algorithm]]||6400|| || || ||1 |- |[[:en:Bell number]]||29700|| || || ||26 |- |[[:en:Bell's theorem]]||92400|| || || ||30 |- |[[:en:Bellman–Ford algorithm]]||19000|| || || ||30 |- |[[:en:Alexandra Bellow]]||22500|| || || ||11 |- |[[:en:Beltrami equation]]||62600|| || || ||1 |- |[[:en:Benford's law]]||64600|| || || ||34 |- |[[:en:Bernoulli number]]||92900|| || || ||36 |- |[[:en:Bernoulli polynomials]]||17700||[[Բեռնուլիի բազմանդամներ]]||5400||այո||18 |- |[[:en:Bernoulli process]]||26200|| || || ||14 |- |[[:en:Bertrand's ballot theorem]]||14800|| || || ||11 |- |[[:en:Bertrand's box paradox]]||7600|| || || ||8 |- |[[:en:Bessel function]]||62200||[[Բեսելի ֆունկցիաներ]]||10200||այո||40 |- |[[:en:Best response]]||13600|| || || ||10 |- |[[:en:Beta distribution]]||248200|| || || ||28 |- |[[:en:Beta function]]||16700|| || || ||38 |- |[[:en:Bézier curve]]||48600|| || || ||46 |- |[[:en:Bifurcation theory]]||15200|| || || ||22 |- |[[:en:Big data]]||154600||[[Մեծ տվյալներ]]||38100|| ||64 |- |[[:en:Big O notation]]||60500|| || || ||38 |- |[[:en:Bijection, injection and surjection]]||14700|| || || ||3 |- |[[:en:Binary icosahedral group]]||11800|| || || ||2 |- |[[:en:Binary number]]||54100||[[Հաշվարկման երկուական համակարգ]]||2100|| ||97 |- |[[:en:Binary octahedral group]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:Binary relation]]||60100|| || || ||41 |- |[[:en:Binary tetrahedral group]]||9900|| || || ||2 |- |[[:en:Binary tree]]||33600|| || || ||41 |- |[[:en:Binomial distribution]]||46900|| || || ||53 |- |[[:en:Binomial series]]||11400|| || || ||16 |- |[[:en:Bipartite double cover]]||11000|| || || ||2 |- |[[:en:Bipartite graph]]||32800|| || || ||32 |- |[[:en:Biquaternion]]||21800|| || || ||11 |- |[[:en:Birectified 16-cell honeycomb]]||4400|| || || ||1 |- |[[:en:Birkhoff's representation theorem]]||21500|| || || ||1 |- |[[:en:Birthday problem]]||51100||[[Ծննդյան օրերի պարադոքս]]||35500|| ||40 |- |[[:en:Bitruncated 16-cell honeycomb]]||4300|| || || ||1 |- |[[:en:Bitruncated tesseractic honeycomb]]||3800|| || || ||1 |- |[[:en:Bivector]]||64900|| || || ||9 |- |[[:en:Bivector (complex)]]||7600|| || || ||1 |- |[[:en:Block design]]||40500|| || || ||7 |- |[[:en:Blockchain]]||116500||[[Բլոկչեյն]]||57300|| ||84 |- |[[:en:George Boole]]||57000||[[Ջորջ Բուլ]]||12600|| ||88 |- |[[:en:Boolean algebra]]||73300||[[Բուլյան հանրահաշիվ]]||9500|| ||73 |- |[[:en:Boolean algebra (structure)]]||46700|| || || ||16 |- |[[:en:Boolean algebras canonically defined]]||66100|| || || ||1 |- |[[:en:Boolean-valued model]]||17200|| || || ||3 |- |[[:en:Borel determinacy theorem]]||13500|| || || ||1 |- |[[:en:Borel hierarchy]]||9400|| || || ||3 |- |[[:en:Borel–Cantelli lemma]]||11800|| || || ||20 |- |[[:en:Borel–Kolmogorov paradox]]||14800|| || || ||3 |- |[[:en:Bose–Einstein statistics]]||38300||[[Բոզե-Այնշտայնի վիճակագրություն]]||10000|| ||49 |- |[[:en:Satyendra Nath Bose]]||32000||[[Շատենդրանաթ Բոզե]]||4100|| ||74 |- |[[:en:Boundary (topology)]]||21100|| || || ||29 |- |[[:en:Bounded variation]]||62400|| || || ||10 |- |[[:en:Box–Jenkins model]]||100|| || || ||6 |- |[[:en:Box–Muller transform]]||13300|| || || ||13 |- |[[:en:Boy's surface]]||10700|| || || ||10 |- |[[:en:Bra–ket notation]]||43300|| || || ||40 |- |[[:en:Bracket (mathematics)]]||12900|| || || ||2 |- |[[:en:Braid group]]||36300|| || || ||12 |- |[[:en:Branch-decomposition]]||21100|| || || ||6 |- |[[:en:Bregman divergence]]||25000|| || || ||3 |- |[[:en:David Bressoud]]||10500|| || || ||6 |- |[[:en:Carl Anton Bretschneider]]||3600|| || || ||10 |- |[[:en:Bricard octahedron]]||10400|| || || ||2 |- |[[:en:Bridge and torch problem]]||9700|| || || ||5 |- |[[:en:Bring radical]]||38900|| || || ||10 |- |[[:en:Brouwer fixed-point theorem]]||62200|| || || ||22 |- |[[:en:Brunnian link]]||8100|| || || ||7 |- |[[:en:Buckingham π theorem]]||28500|| || || ||18 |- |[[:en:Budan's theorem]]||13800|| || || ||3 |- |[[:en:Edward Burger]]||21200|| || || ||4 |- |[[:en:Burst error-correcting code]]||47400|| || || ||1 |- |[[:en:Busy beaver]]||48300|| || || ||13 |- |[[:en:Butterfly effect]]||36800||[[Թիթեռի էֆեկտ]]||3300|| ||59 |- |[[:en:C*-algebra]]||20000|| || || ||16 |- |[[:en:Calculator]]||71000|| || || ||106 |- |[[:en:Calculus of variations]]||56800|| || || ||44 |- |[[:en:Calkin–Wilf tree]]||15900|| || || ||5 |- |[[:en:Camellia (cipher)]]||16500||[[Կամելիա (ալգորիթմ)]]||15000|| ||10 |- |[[:en:James W. Cannon]]||23800|| || || ||6 |- |[[:en:Canonical basis]]||14700|| || || ||5 |- |[[:en:Canonical singularity]]||5300|| || || ||2 |- |[[:en:Cantor set]]||42700|| || || ||35 |- |[[:en:Cantor's diagonal argument]]||23300|| || || ||33 |- |[[:en:Cantor's paradox]]||5500|| || || ||19 |- |[[:en:Cantor's theorem]]||19800|| || || ||38 |- |[[:en:Cap set]]||15100|| || || ||1 |- |[[:en:Constantin Carathéodory]]||43900||[[Կոնստանտին Կարատեոդորի]]||3200|| ||37 |- |[[:en:Cardinal number]]||26600||[[Կարդինալ թվեր]]||45100|| ||47 |- |[[:en:Cardinality of the continuum]]||15700|| || || ||17 |- |[[:en:Carleson's theorem]]||15100|| || || ||5 |- |[[:en:Cartan connection]]||47000|| || || ||4 |- |[[:en:Cartesian coordinate system]]||43100||[[Դեկարտյան կոորդինատների համակարգ]]||4100|| ||77 |- |[[:en:Casson handle]]||6300|| || || ||1 |- |[[:en:Casting out nines]]||18200|| || || ||14 |- |[[:en:Catalan number]]||37500|| || || ||39 |- |[[:en:Category (mathematics)]]||20300||[[Կատեգորիա (մաթեմատիկա)]]||15200||այո||32 |- |[[:en:Category theory]]||30900||[[Կատեգորիաների տեսություն]]||7500|| ||53 |- |[[:en:Catenary]]||50200|| || || ||36 |- |[[:en:Cauchy sequence]]||20500|| || || ||45 |- |[[:en:Cauchy–Kowalevski theorem]]||7300|| || || ||9 |- |[[:en:Cauchy–Schwarz inequality]]||43500|| || || ||44 |- |[[:en:Augustin-Louis Cauchy]]||42500||[[Օգյուստեն Լուի Կոշի]]||5900|| ||77 |- |[[:en:Cauchy's integral formula]]||20600||[[Կոշիի ինտեգրալ]]||1800|| ||37 |- |[[:en:Bonaventura Cavalieri]]||20100||[[Բոնավենտուրա Կավալիերի]]||1900|| ||54 |- |[[:en:Cavalieri's quadrature formula]]||16600|| || || ||2 |- |[[:en:Cayley transform]]||13100|| || || ||6 |- |[[:en:Cayley–Hamilton theorem]]||63000|| || || ||28 |- |[[:en:Arthur Cayley]]||20200||[[Արթուր Քելի]]||12300|| ||51 |- |[[:en:Cellular automaton]]||64400|| || || ||35 |- |[[:en:Celsius]]||32300||[[Ցելսիուսի սանդղակ]]||5200|| ||103 |- |[[:en:Center of mass]]||34900||[[Զանգվածների կենտրոն]]||11100|| ||54 |- |[[:en:Central limit theorem]]||64400|| || || ||40 |- |[[:en:Central series]]||13900|| || || ||1 |- |[[:en:Centrality]]||45500|| || || ||12 |- |[[:en:Chaos theory]]||107900|| || || ||68 |- |[[:en:Characteristic function (probability theory)]]||37600|| || || ||27 |- |[[:en:Characterizations of the exponential function]]||20400|| || || ||3 |- |[[:en:Ruth Charney]]||7900|| || || ||9 |- |[[:en:Chebyshev distance]]||6700|| || || ||20 |- |[[:en:Chebyshev function]]||12100|| || || ||12 |- |[[:en:Chebyshev polynomials]]||60300|| || || ||25 |- |[[:en:Pafnuty Chebyshev]]||14400||[[Պաֆնուտի Չեբիշև]]||4500|| ||47 |- |[[:en:Chebyshev's inequality]]||50100|| || || ||29 |- |[[:en:Chemical graph generator]]||27500|| || || ||2 |- |[[:en:Chern class]]||41200|| || || ||12 |- |[[:en:Shiing-Shen Chern]]||55300|| || || ||31 |- |[[:en:Chirality]]||31100|| || || ||14 |- |[[:en:Chordal graph]]||19000|| || || ||17 |- |[[:en:Chow group]]||26100|| || || ||5 |- |[[:en:Christoffel symbols]]||38500|| || || ||26 |- |[[:en:Chromatic polynomial]]||29000|| || || ||11 |- |[[:en:Church encoding]]||40400|| || || ||9 |- |[[:en:Circles of Apollonius]]||15200|| || || ||7 |- |[[:en:Circuit rank]]||13500|| || || ||10 |- |[[:en:Circular motion]]||31600|| || || ||46 |- |[[:en:Circular section]]||12600|| || || ||2 |- |[[:en:Circumscribed circle]]||31000||[[Արտագծյալ շրջանագիծ]]||1500||այո||46 |- |[[:en:Class formation]]||18400|| || || ||2 |- |[[:en:Classical Electrodynamics (book)]]||17000|| || || ||2 |- |[[:en:Classical Mechanics (Goldstein)]]||14000|| || || ||2 |- |[[:en:Classical orthogonal polynomials]]||35700|| || || ||1 |- |[[:en:Classical Wiener space]]||5600|| || || ||3 |- |[[:en:Classification of finite simple groups]]||41500|| || || ||25 |- |[[:en:Claw-free graph]]||29400|| || || ||5 |- |[[:en:Clebsch–Gordan coefficients]]||34200|| || || ||16 |- |[[:en:Clifford algebra]]||62800|| || || ||18 |- |[[:en:Clifford torus]]||12300|| || || ||7 |- |[[:en:Clique complex]]||13500|| || || ||3 |- |[[:en:Closed graph theorem (functional analysis)]]||26000|| || || ||1 |- |[[:en:Closed-subgroup theorem]]||23500|| || || ||3 |- |[[:en:CMA-ES]]||46400|| || || ||4 |- |[[:en:Coefficient of determination]]||40700|| || || ||19 |- |[[:en:Cofinality]]||7100|| || || ||16 |- |[[:en:Cograph]]||21900|| || || ||8 |- |[[:en:Cohen–Macaulay ring]]||22800|| || || ||9 |- |[[:en:Paul Cohn]]||15600|| || || ||11 |- |[[:en:Cohn's irreducibility criterion]]||5500|| || || ||4 |- |[[:en:Coin flipping]]||28000|| || || ||34 |- |[[:en:Coin problem]]||22200|| || || ||8 |- |[[:en:Collatz conjecture]]||56300|| || || ||38 |- |[[:en:Combination]]||29000||[[Ընտրույթ]]||3300||այո||56 |- |[[:en:Combinatorial design]]||33700|| || || ||6 |- |[[:en:Combinatorial game theory]]||24200|| || || ||15 |- |[[:en:Combinatory logic]]||42700||[[Կոմբինատորային տրամաբանություն]]||1500|| ||21 |- |[[:en:Common integrals in quantum field theory]]||28900|| || || ||2 |- |[[:en:Commutative algebra]]||17800|| || || ||34 |- |[[:en:Commutative ring]]||42000|| || || ||35 |- |[[:en:Compact operator on Hilbert space]]||29300|| || || ||3 |- |[[:en:Compact space]]||43500|| || || ||37 |- |[[:en:Comparability graph]]||13100|| || || ||6 |- |[[:en:Competitive Lotka–Volterra equations]]||21300|| || || ||5 |- |[[:en:Complemented lattice]]||8500|| || || ||6 |- |[[:en:Complete graph]]||12900|| || || ||36 |- |[[:en:Complete lattice]]||18900|| || || ||8 |- |[[:en:Complex logarithm]]||27100||[[Կոմպլեքս լոգարիթմ]]||18500|| ||14 |- |[[:en:Complex plane]]||30500||[[Կոմպլեքս հարթություն]]||1900|| ||45 |- |[[:en:Complexification]]||14000|| || || ||5 |- |[[:en:Complexification (Lie group)]]||53400|| || || ||1 |- |[[:en:Compound interest]]||24200||[[Բարդ տոկոս]]||30900|| ||36 |- |[[:en:Compound matrix]]||15800|| || || ||1 |- |[[:en:Compound of dodecahedron and icosahedron]]||4500|| || || ||5 |- |[[:en:Computability theory]]||48400|| || || ||41 |- |[[:en:Computable function]]||24000|| || || ||21 |- |[[:en:Computational complexity of mathematical operations]]||22800|| || || ||5 |- |[[:en:Computational complexity theory]]||50000|| || || ||35 |- |[[:en:Computational finance]]||7900|| || || ||6 |- |[[:en:Computational fluid dynamics]]||66200|| || || ||33 |- |[[:en:Concrete category]]||11700|| || || ||12 |- |[[:en:Conformal geometry]]||21600|| || || ||7 |- |[[:en:Congruence (general relativity)]]||15600|| || || ||3 |- |[[:en:Congruence lattice problem]]||44000|| || || ||1 |- |[[:en:Congruence relation]]||11700|| || || ||21 |- |[[:en:Conjecture]]||23700||[[Հիպոթեզ (մաթեմատիկա)]]||23000|| ||47 |- |[[:en:Conjugacy class]]||17100|| || || ||20 |- |[[:en:Connected relation]]||10800|| || || ||13 |- |[[:en:Connected space]]||26700|| || || ||29 |- |[[:en:Connected sum]]||11800|| || || ||13 |- |[[:en:Connection (mathematics)]]||19000|| || || ||17 |- |[[:en:Consistent estimator]]||11600|| || || ||11 |- |[[:en:Constant-recursive sequence]]||32800|| || || ||6 |- |[[:en:Constructible universe]]||31900|| || || ||13 |- |[[:en:Continuous function]]||62600||[[Անընդհատ արտապատկերում]]||3100|| ||62 |- |[[:en:Continuous mapping theorem]]||6900|| || || ||6 |- |[[:en:Continuous uniform distribution]]||24700|| || || ||40 |- |[[:en:Continuum hypothesis]]||28900||[[Կոնտինուումի վարկած]]||3600||այո||39 |- |[[:en:Control theory]]||55600|| || || ||43 |- |[[:en:Controversy over Cantor's theory]]||23900|| || || ||1 |- |[[:en:Convergence of Fourier series]]||21300|| || || ||3 |- |[[:en:Convergence of random variables]]||38600|| || || ||22 |- |[[:en:Convergent matrix]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:Convex cone]]||24200|| || || ||10 |- |[[:en:Convex uniform honeycomb]]||66200|| || || ||4 |- |[[:en:John Horton Conway]]||34500|| || || ||47 |- |[[:en:Conway's Game of Life]]||52800|| || || ||36 |- |[[:en:Cook–Levin theorem]]||17100|| || || ||21 |- |[[:en:Copula (probability theory)]]||70800|| || || ||17 |- |[[:en:CORDIC]]||70000|| || || ||11 |- |[[:en:Core damage frequency]]||8100|| || || ||3 |- |[[:en:Core model]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Correlation]]||36900||[[Կոռելյացիա (մաթեմատիկա)]]||1500|| ||63 |- |[[:en:Cotangent space]]||9100|| || || ||9 |- |[[:en:Courant bracket]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Courant Institute of Mathematical Sciences]]||45300|| || || ||17 |- |[[:en:Courcelle's theorem]]||24800|| || || ||5 |- |[[:en:Covariance and contravariance of vectors]]||33900||[[Կովարիանտ և կոնտրավարիանտ թենզոր]]||7000|| ||18 |- |[[:en:Covariant derivative]]||36200|| || || ||17 |- |[[:en:Covering space]]||31800|| || || ||16 |- |[[:en:Coxeter group]]||35700|| || || ||17 |- |[[:en:Coxeter–Dynkin diagram]]||112900|| || || ||15 |- |[[:en:Cramér–Rao bound]]||24600|| || || ||15 |- |[[:en:Cross product]]||74600||[[Վեկտորական արտադրյալ]]||12800|| ||66 |- |[[:en:Crossing number (graph theory)]]||24800|| || || ||8 |- |[[:en:Crown graph]]||10800|| || || ||6 |- |[[:en:Crystalline cohomology]]||14900|| || || ||4 |- |[[:en:Crystallographic restriction theorem]]||17200|| || || ||4 |- |[[:en:Cubic equation]]||67100||[[Խորանարդ հավասարում]]||6900|| ||43 |- |[[:en:Cubic reciprocity]]||26700|| || || ||7 |- |[[:en:Curl (mathematics)]]||30700||[[Ռոտոր (դիֆերենցման օպերատոր)]]||14700|| ||43 |- |[[:en:Cycle double cover]]||13200|| || || ||2 |- |[[:en:Cycle space]]||17800|| || || ||4 |- |[[:en:Cyclic group]]||35500|| || || ||32 |- |[[:en:D4 polytope]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:George Dantzig]]||25600||[[Ջորջ Դանցիգ]]||11200|| ||37 |- |[[:en:Data analysis]]||84300|| || || ||37 |- |[[:en:Augustus De Morgan]]||50700||[[Օգաստես դե Մորգան]]||3200|| ||55 |- |[[:en:DE-9IM]]||39300|| || || ||2 |- |[[:en:Decimal]]||40100||[[Տասնորդական հաշվման համակարգեր]]||3100|| ||87 |- |[[:en:Decomposition of spectrum (functional analysis)]]||21300|| || || ||6 |- |[[:en:Dedekind group]]||3700|| || || ||10 |- |[[:en:Dedekind–MacNeille completion]]||22500|| || || ||1 |- |[[:en:Degasperis–Procesi equation]]||16700|| || || ||2 |- |[[:en:Degenerate conic]]||16300|| || || ||2 |- |[[:en:Dehn function]]||30000|| || || ||3 |- |[[:en:Dehn invariant]]||37400|| || || ||2 |- |[[:en:Deligne–Lusztig theory]]||28700|| || || ||1 |- |[[:en:W. Edwards Deming]]||48500||[[Ուիլյամ Էդվարդս Դեմինգ]]||18500|| ||38 |- |[[:en:Density on a manifold]]||9400|| || || ||4 |- |[[:en:Department of Mathematics, University of Manchester]]||13500|| || || ||2 |- |[[:en:Dependence logic]]||28700|| || || ||1 |- |[[:en:Derivative of the exponential map]]||31600|| || || ||2 |- |[[:en:Derived category]]||29400|| || || ||6 |- |[[:en:Dessin d'enfant]]||30600|| || || ||5 |- |[[:en:Determinant]]||87000||[[Որոշիչ (մաթեմատիկա)]]||29100|| ||72 |- |[[:en:Diagonal lemma]]||10800|| || || ||5 |- |[[:en:Difference engine]]||40600|| || || ||31 |- |[[:en:Differentiable manifold]]||67300|| || || ||21 |- |[[:en:Differential calculus]]||30800||[[Դիֆերենցիալ հաշիվ]]||18700|| ||72 |- |[[:en:Differential equation]]||28000||[[Դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||26900|| ||98 |- |[[:en:Differential geometry]]||46600||[[Դիֆերենցիալ երկրաչափություն]]||1600|| ||61 |- |[[:en:Differential geometry of surfaces]]||130400|| || || ||8 |- |[[:en:Differential of a function]]||30300|| || || ||36 |- |[[:en:Dilworth's theorem]]||18500|| || || ||9 |- |[[:en:Dimension]]||40600||[[Չափականություն]]||2500|| ||83 |- |[[:en:Dimensional analysis]]||95100||[[Չափայնություն]]||1700|| ||34 |- |[[:en:Diophantine equation]]||34900||[[Դիոֆանտյան հավասարում]]||11800|| ||50 |- |[[:en:Diophantus]]||24600||[[Դիոֆանտ]]||1700|| ||74 |- |[[:en:Dirac bracket]]||29100|| || || ||4 |- |[[:en:Dirac equation]]||74900||[[Դիրակի հավասարում]]||2100|| ||46 |- |[[:en:Paul Dirac]]||62500||[[Պոլ Դիրակ]]||4200|| ||117 |- |[[:en:Direct integral]]||16900|| || || ||2 |- |[[:en:Direct stiffness method]]||14900|| || || ||8 |- |[[:en:Dirichlet integral]]||13700|| || || ||8 |- |[[:en:Discontinuous linear map]]||15600|| || || ||3 |- |[[:en:Discrete calculus]]||38500|| || || ||3 |- |[[:en:Discrete cosine transform]]||105600|| || || ||29 |- |[[:en:Discrete Fourier transform]]||68700|| || || ||27 |- |[[:en:Discrete mathematics]]||26100||[[Դիսկրետ մաթեմատիկա]]||7500||այո||78 |- |[[:en:Discrete sine transform]]||13800|| || || ||6 |- |[[:en:Discrete time and continuous time]]||10100|| || || ||8 |- |[[:en:Discriminant of an algebraic number field]]||23700|| || || ||8 |- |[[:en:Distance-hereditary graph]]||19700|| || || ||5 |- |[[:en:Distribution (mathematics)]]||127400||[[Ընդհանրացված ֆունկցիա]]||4200|| ||26 |- |[[:en:Divergent series]]||31300|| || || ||27 |- |[[:en:Division by zero]]||32500||[[Բաժանում զրոյի վրա]]||9200|| ||38 |- |[[:en:Dominated convergence theorem]]||12300|| || || ||17 |- |[[:en:Double pendulum]]||11700||[[Կրկնակի ճոճանակներ]]||10000|| ||20 |- |[[:en:Jacques du Chevreul]]||27300|| || || ||1 |- |[[:en:Dual quaternion]]||28600|| || || ||3 |- |[[:en:Dual space]]||42300|| || || ||26 |- |[[:en:Duodecimal]]||78300|| || || ||44 |- |[[:en:Dynamic programming]]||65000|| || || ||40 |- |[[:en:Dynamical system]]||53100|| || || ||50 |- |[[:en:Dynkin diagram]]||77900|| || || ||11 |- |[[:en:Freeman Dyson]]||82900||[[Ֆրիմեն Դայսոն]]||10900|| ||65 |- |[[:en:Ear decomposition]]||15000|| || || ||4 |- |[[:en:Earth's rotation]]||42300||[[Երկրի օրապտույտ]]||26400|| ||58 |- |[[:en:Edge coloring]]||66300|| || || ||16 |- |[[:en:Efficient approximately-fair item allocation]]||38200|| || || ||1 |- |[[:en:Egorov's theorem]]||19400|| || || ||13 |- |[[:en:Ehresmann connection]]||23100|| || || ||4 |- |[[:en:Eigenvalues and eigenvectors]]||100200|| || || ||48 |- |[[:en:Eight queens puzzle]]||33700|| || || ||32 |- |[[:en:Einstein notation]]||14000|| || || ||30 |- |[[:en:Elementary algebra]]||45700||[[Տարրական հանրահաշիվ]]||14200|| ||55 |- |[[:en:Gustav Elfving]]||17200|| || || ||8 |- |[[:en:Elliptic curve]]||50000|| || || ||38 |- |[[:en:Elliptic geometry]]||18900||[[Ռիմանի երկրաչափություն]]||11700|| ||27 |- |[[:en:Elliptic integral]]||28800|| || || ||27 |- |[[:en:Endomorphism ring]]||8800|| || || ||7 |- |[[:en:Enriques–Kodaira classification]]||30700|| || || ||6 |- |[[:en:Ensemble Kalman filter]]||25900|| || || ||3 |- |[[:en:Entropy]]||112300||[[Էնտրոպիա]]||4500|| ||91 |- |[[:en:Entropy (information theory)]]||61700|| || || ||45 |- |[[:en:Envy-free item allocation]]||27000|| || || ||2 |- |[[:en:Epimorphism]]||17200|| || || ||19 |- |[[:en:Equals sign]]||23800|| || || ||46 |- |[[:en:Equation]]||33300||[[Հավասարում]]||47100|| ||130 |- |[[:en:Equidissection]]||30200|| || || ||4 |- |[[:en:Equipollence (geometry)]]||6000|| || || ||7 |- |[[:en:Equitable coloring]]||18900|| || || ||4 |- |[[:en:Equivalence relation]]||30400|| || || ||59 |- |[[:en:Eratosthenes]]||35500||[[Էրատոսթենես Կիրենացի]]||6000|| ||101 |- |[[:en:Erdős number]]||30600|| || || ||36 |- |[[:en:Erdős–Szekeres theorem]]||10500|| || || ||12 |- |[[:en:Paul Erdős]]||48500||[[Պաուլ Էրդոշ]]||14200|| ||78 |- |[[:en:Erlangen program]]||14500|| || || ||20 |- |[[:en:Étale cohomology]]||33700|| || || ||7 |- |[[:en:Étale morphism]]||15700|| || || ||4 |- |[[:en:Euclid's Elements]]||44000||[[Սկզբունքներ]]||7800|| ||81 |- |[[:en:Euclidean geometry]]||50300||[[Էվկլիդեսյան երկրաչափություն]]||2200|| ||80 |- |[[:en:Euclidean plane isometry]]||23400|| || || ||6 |- |[[:en:Euclidean space]]||45900|| || || ||63 |- |[[:en:Euclidean tilings by convex regular polygons]]||31800|| || || ||10 |- |[[:en:Euclidean vector]]||61400|| || || ||91 |- |[[:en:Eudoxus of Cnidus]]||22300||[[Եվդոքս]]||1600|| ||63 |- |[[:en:Euler angles]]||46400|| || || ||30 |- |[[:en:Euler characteristic]]||27500||[[Էյլերի բնութագիր]]||10500|| ||37 |- |[[:en:Euler class]]||10900|| || || ||7 |- |[[:en:Euler method]]||23200|| || || ||29 |- |[[:en:Euler–Lagrange equation]]||22900|| || || ||27 |- |[[:en:Euler–Maclaurin formula]]||19300|| || || ||20 |- |[[:en:Euler's constant]]||43000||[[Էյլեր-Մասկերոնի հաստատուն]]||6400|| ||43 |- |[[:en:Euler's formula]]||23600||[[Էյլերի բանաձև]]||13200|| ||67 |- |[[:en:Euler's identity]]||15900||[[Էյլերի նույնություն]]||19200|| ||53 |- |[[:en:Euler's theorem]]||9100|| || || ||39 |- |[[:en:Euler's totient function]]||44000|| || || ||41 |- |[[:en:Exact category]]||8500|| || || ||3 |- |[[:en:Exponential distribution]]||40200|| || || ||37 |- |[[:en:Exponential function]]||42600||[[Ցուցչային ֆունկցիա]]||7300|| ||44 |- |[[:en:Exponential growth]]||23700|| || || ||39 |- |[[:en:Exsecant]]||30300|| || || ||9 |- |[[:en:Ext functor]]||18700|| || || ||9 |- |[[:en:Exterior algebra]]||79600|| || || ||17 |- |[[:en:Factorization]]||41600|| || || ||62 |- |[[:en:Fair item allocation]]||22200|| || || ||2 |- |[[:en:Fano plane]]||22000|| || || ||15 |- |[[:en:Farey sequence]]||36500|| || || ||18 |- |[[:en:Fast Fourier transform]]||60600|| || || ||30 |- |[[:en:Fermat number]]||43000||[[Ֆերմայի թիվ]]||4500||այո||41 |- |[[:en:Fermat's Last Theorem]]||103400||[[Ֆերմայի մեծ թեորեմ]]||6500|| ||80 |- |[[:en:Fiber bundle]]||28300|| || || ||19 |- |[[:en:Fibonacci number]]||82800||[[Ֆիբոնաչիի թվեր]]||10700|| ||69 |- |[[:en:Fibonacci word]]||14200|| || || ||9 |- |[[:en:Fibred category]]||27200|| || || ||4 |- |[[:en:Field with one element]]||32000|| || || ||4 |- |[[:en:Fields Medal]]||69100||[[Ֆիլդսյան մրցանակ]]||3300|| ||77 |- |[[:en:Louis Napoleon George Filon]]||6500|| || || ||2 |- |[[:en:Finite difference]]||30700||[[Վերջավոր տարբերությունների հաշիվ]]||3500|| ||22 |- |[[:en:Finite field]]||44700||[[Վերջավոր դաշտ]]||44300|| ||35 |- |[[:en:Finite mathematics]]||3700||[[Վերջավոր մաթեմատիկա]]||5200|| ||3 |- |[[:en:First-order logic]]||91300||[[Պրեդիկատների տրամաբանություն]]||3700|| ||33 |- |[[:en:Fisher information metric]]||23300|| || || ||2 |- |[[:en:Ronald Fisher]]||70500||[[Ռոնալդ Ֆիշեր]]||17800|| ||54 |- |[[:en:Fisher's noncentral hypergeometric distribution]]||16600|| || || ||2 |- |[[:en:Fitting length]]||6100|| || || ||2 |- |[[:en:Five color theorem]]||10000|| || || ||15 |- |[[:en:Flat module]]||29400|| || || ||13 |- |[[:en:Floer homology]]||37200|| || || ||6 |- |[[:en:Floor and ceiling functions]]||34900||[[Ամբողջ մաս]]||21700|| ||25 |- |[[:en:Flow network]]||19000||[[Հոսքային ցանց]]||15200|| ||22 |- |[[:en:Floyd–Warshall algorithm]]||22100|| || || ||24 |- |[[:en:Fluid mechanics]]||20200||[[Հիդրոմեխանիկա]]||6200|| ||76 |- |[[:en:Fluxion]]||5300|| || || ||3 |- |[[:en:Folium of Descartes]]||6200|| || || ||29 |- |[[:en:Forcing (mathematics)]]||45700|| || || ||15 |- |[[:en:Formula]]||11500||[[Մաթեմատիկական բանաձև]]||1700||այո||69 |- |[[:en:Foundations of mathematics]]||49200|| || || ||36 |- |[[:en:Four color theorem]]||47200||[[Չորս գույների թեորեմ]]||2600||այո||59 |- |[[:en:Fourier analysis]]||38300|| || || ||32 |- |[[:en:Fourier series]]||72700||[[Ֆուրիեի շարք]]||16400|| ||67 |- |[[:en:Fourier transform]]||168900|| || || ||64 |- |[[:en:Fourier–Bros–Iagolnitzer transform]]||7700|| || || ||1 |- |[[:en:Fractal]]||70600||[[Ֆրակտալ]]||51800|| ||79 |- |[[:en:Fractal dimension]]||44300|| || || ||23 |- |[[:en:Fractional Fourier transform]]||25000|| || || ||7 |- |[[:en:Frame (linear algebra)]]||21200|| || || ||9 |- |[[:en:Frame bundle]]||14600|| || || ||7 |- |[[:en:Fréchet distance]]||14700|| || || ||3 |- |[[:en:Gottlob Frege]]||49000||[[Գոտլոբ Ֆրեգե]]||2600|| ||84 |- |[[:en:Freiling's axiom of symmetry]]||10300|| || || ||2 |- |[[:en:Frenet–Serret formulas]]||33100|| || || ||16 |- |[[:en:Frequency analysis]]||16100|| || || ||25 |- |[[:en:Frieze group]]||10100|| || || ||12 |- |[[:en:Fubini–Study metric]]||27600|| || || ||6 |- |[[:en:Function composition]]||38100||[[Ֆունկցիայի համադրույթ]]||7800|| ||49 |- |[[:en:Functional analysis]]||19600|| || || ||49 |- |[[:en:Functional completeness]]||14800||[[Ամբողջ ֆունկցիա]]||1400|| ||11 |- |[[:en:Functor]]||23700|| || || ||26 |- |[[:en:Fundamental group]]||53600|| || || ||28 |- |[[:en:Fundamental lemma of sieve theory]]||6300|| || || ||3 |- |[[:en:Fundamental theorem of algebra]]||50900||[[Հանրահաշվի հիմնական թեորեմ]]||12300|| ||59 |- |[[:en:Fundamental theorem of arithmetic]]||20600||[[Թվաբանության հիմնական թեորեմ]]||18100|| ||68 |- |[[:en:Fundamental theorem of calculus]]||35000|| || || ||58 |- |[[:en:Gallai–Hasse–Roy–Vitaver theorem]]||12000|| || || ||3 |- |[[:en:Galois theory]]||31900|| || || ||41 |- |[[:en:Évariste Galois]]||40900||[[Էվարիստ Գալուա]]||2400|| ||94 |- |[[:en:Galton–Watson process]]||16700|| || || ||9 |- |[[:en:Francis Galton]]||70900|| || || ||64 |- |[[:en:Gamma distribution]]||50100|| || || ||30 |- |[[:en:Gamma function]]||77500||[[Գամմա ֆունկցիա]]||25700|| ||64 |- |[[:en:Gamma matrices]]||58400|| || || ||16 |- |[[:en:Gammoid]]||10200|| || || ||1 |- |[[:en:Martin Gardner]]||81600||[[Մարտին Գարդներ]]||2200|| ||49 |- |[[:en:Gauge theory (mathematics)]]||73300|| || || ||1 |- |[[:en:Gauss's law for gravity]]||15300|| || || ||8 |- |[[:en:Gauss's lemma (number theory)]]||17300|| || || ||11 |- |[[:en:Gauss's Pythagorean right triangle proposal]]||9200|| || || ||2 |- |[[:en:Gaussian curvature]]||18900|| || || ||21 |- |[[:en:Gaussian elimination]]||30100||[[Գաուսի մեթոդ]]||41500|| ||49 |- |[[:en:General recursive function]]||17900|| || || ||18 |- |[[:en:General Relativity (book)]]||10600|| || || ||3 |- |[[:en:General topology]]||42500|| || || ||29 |- |[[:en:Generalized continued fraction]]||50300|| || || ||6 |- |[[:en:Generalized eigenvector]]||38500|| || || ||9 |- |[[:en:Generalized hypergeometric function]]||33600|| || || ||6 |- |[[:en:Generalized inverse]]||15400|| || || ||13 |- |[[:en:Generalized Stokes theorem]]||34400|| || || ||32 |- |[[:en:Genus of a multiplicative sequence]]||14200|| || || ||4 |- |[[:en:Geodesic]]||27100||[[Գեոդեզիկ գծեր]]||1000|| ||43 |- |[[:en:Geodesics on an ellipsoid]]||72700|| || || ||3 |- |[[:en:Geodetic graph]]||8600|| || || ||1 |- |[[:en:Geometric group theory]]||38700|| || || ||12 |- |[[:en:Geometric magic square]]||14800|| || || ||3 |- |[[:en:Geometrical properties of polynomial roots]]||32900|| || || ||5 |- |[[:en:Geometrization conjecture]]||29600|| || || ||12 |- |[[:en:Sophie Germain]]||36900||[[Սոֆի Ժերմեն]]||9400|| ||65 |- |[[:en:Gersonides]]||23100|| || || ||27 |- |[[:en:Gibbs phenomenon]]||30000|| || || ||16 |- |[[:en:Kurt Gödel]]||47100||[[Կուրտ Գյոդել]]||4300|| ||104 |- |[[:en:Gödel's incompleteness theorems]]||89700|| || || ||55 |- |[[:en:Golden ratio]]||126600||[[Ոսկե հատում]]||5100|| ||94 |- |[[:en:Gömböc]]||22200|| || || ||21 |- |[[:en:Graded poset]]||13900|| || || ||2 |- |[[:en:Gradshteyn and Ryzhik]]||136700|| || || ||6 |- |[[:en:Graph (discrete mathematics)]]||27800||[[Գրաֆներ]]||5600||այո||67 |- |[[:en:Graph automorphism]]||13900|| || || ||9 |- |[[:en:Graph coloring]]||64000||[[Գրաֆների ներկում]]||70100|| ||36 |- |[[:en:Graph drawing]]||30500|| || || ||9 |- |[[:en:Graph minor]]||36200|| || || ||12 |- |[[:en:Graph power]]||11500|| || || ||5 |- |[[:en:Graph structure theorem]]||25200|| || || ||5 |- |[[:en:Graph theory]]||51900||[[Գրաֆների տեսություն]]||22300|| ||78 |- |[[:en:Graphic matroid]]||16100|| || || ||3 |- |[[:en:Hermann Grassmann]]||26000|| || || ||43 |- |[[:en:Gravitation (book)]]||13500|| || || ||8 |- |[[:en:Gray code]]||168400|| || || ||32 |- |[[:en:Green's function]]||37000||[[Գրինի ֆունկցիա]]||3200|| ||26 |- |[[:en:Grigorchuk group]]||18600|| || || ||4 |- |[[:en:GRIM test]]||6400|| || || ||3 |- |[[:en:Alexander Grothendieck]]||71200|| || || ||55 |- |[[:en:Grötzsch graph]]||6100|| || || ||5 |- |[[:en:Group action]]||42300|| || || ||26 |- |[[:en:Group representation]]||15000|| || || ||28 |- |[[:en:Group theory]]||40600|| || || ||79 |- |[[:en:H-cobordism]]||11500|| || || ||5 |- |[[:en:H-vector]]||13900|| || || ||1 |- |[[:en:H4 polytope]]||13800|| || || ||1 |- |[[:en:Haar measure]]||29700|| || || ||20 |- |[[:en:Jacques Hadamard]]||20400||[[Ժակ Ադամար]]||2300|| ||52 |- |[[:en:Hadwiger conjecture (graph theory)]]||19000|| || || ||6 |- |[[:en:Hadwiger–Nelson problem]]||14100|| || || ||11 |- |[[:en:Hairy ball theorem]]||11700|| || || ||20 |- |[[:en:Halting problem]]||43600|| || || ||34 |- |[[:en:Ham sandwich theorem]]||19300|| || || ||11 |- |[[:en:Hamilton–Jacobi equation]]||41300|| || || ||20 |- |[[:en:William Rowan Hamilton]]||41700||[[Ուիլյամ Համիլտոն]]||84900|| ||78 |- |[[:en:Happy ending problem]]||16100|| || || ||15 |- |[[:en:Hardy space]]||31400|| || || ||11 |- |[[:en:Harmonic divisor number]]||7200|| || || ||10 |- |[[:en:Harmonic function]]||22300|| || || ||29 |- |[[:en:Harmonic map]]||37900|| || || ||4 |- |[[:en:Thomas Harriot]]||33800|| || || ||35 |- |[[:en:Hausdorff dimension]]||24200|| || || ||27 |- |[[:en:Hausdorff space]]||15300|| || || ||33 |- |[[:en:Felix Hausdorff]]||55200|| || || ||45 |- |[[:en:Haven (graph theory)]]||15700|| || || ||3 |- |[[:en:Stephen Hawking]]||186600||[[Սթիվեն Հոքինգ]]||22100|| ||184 |- |[[:en:Hearing the shape of a drum]]||14300|| || || ||5 |- |[[:en:Heat equation]]||59000|| || || ||30 |- |[[:en:Oliver Heaviside]]||39000||[[Օլիվեր Հևիսայդ]]||11600|| ||62 |- |[[:en:Heawood graph]]||9300|| || || ||14 |- |[[:en:Herschel graph]]||10300|| || || ||4 |- |[[:en:Federico Rodriguez Hertz]]||10100|| || || ||5 |- |[[:en:Hexadecimal]]||63900||[[Հաշվարկման տասնվեցական համակարգ]]||900|| ||81 |- |[[:en:Hexagonal Efficient Coordinate System]]||12400|| || || ||1 |- |[[:en:Hexagram]]||24900|| || || ||31 |- |[[:en:Heyting algebra]]||44700|| || || ||14 |- |[[:en:Hilbert transform]]||57700|| || || ||19 |- |[[:en:Hilbert's problems]]||33300||[[Հիլբերտի խնդիրներ]]||23500|| ||46 |- |[[:en:Hilbert's syzygy theorem]]||13500|| || || ||4 |- |[[:en:Hilbert's tenth problem]]||25300|| || || ||13 |- |[[:en:Hilbert's theorem (differential geometry)]]||9500|| || || ||6 |- |[[:en:Hindu–Arabic numeral system]]||23700|| || || ||26 |- |[[:en:Hipparchus]]||85000||[[Հիպարքոս]]||2300|| ||78 |- |[[:en:Histogram]]||26000|| || || ||51 |- |[[:en:History of algebra]]||117900|| || || ||9 |- |[[:en:History of geometry]]||52400||[[Երկրաչափության պատմություն]]||10100|| ||20 |- |[[:en:History of mathematical notation]]||147200||[[Մաթեմատիկական նշանակումների պատմություն]]||14900|| ||8 |- |[[:en:History of randomness]]||35900|| || || ||4 |- |[[:en:History of the Church–Turing thesis]]||61600|| || || ||2 |- |[[:en:History of the function concept]]||79900|| || || ||2 |- |[[:en:History of trigonometry]]||49700||[[Եռանկյունաչափության պատմություն]]||118400|| ||17 |- |[[:en:Hodge conjecture]]||22400|| || || ||24 |- |[[:en:Hodge star operator]]||38100|| || || ||10 |- |[[:en:Robert V. Hogg]]||17400|| || || ||3 |- |[[:en:Hole]]||20500|| || || ||15 |- |[[:en:Holomorphic function]]||24100|| || || ||45 |- |[[:en:Holonomy]]||41900|| || || ||10 |- |[[:en:Hom functor]]||9400|| || || ||7 |- |[[:en:Homeomorphism]]||12900||[[Հոմեոմորֆիզմ]]||1000|| ||48 |- |[[:en:Homological algebra]]||28200|| || || ||33 |- |[[:en:Hopcroft–Karp algorithm]]||25200||[[Հապքրոֆթ-Կարպ ալգորիթմ]]||21000|| ||12 |- |[[:en:Hopf algebra]]||35300|| || || ||12 |- |[[:en:Hopf fibration]]||35600|| || || ||12 |- |[[:en:Pao-Lu Hsu]]||9400|| || || ||7 |- |[[:en:Hyperbola]]||71000||[[Հիպերբոլ]]||3700||այո||74 |- |[[:en:Hyperbolic angle]]||16300|| || || ||9 |- |[[:en:Hyperbolic sector]]||6100|| || || ||9 |- |[[:en:Hypercomplex number]]||25700||[[Հիպերկոմպլեքս թվեր]]||2800|| ||33 |- |[[:en:Hypergeometric distribution]]||24600|| || || ||29 |- |[[:en:Hyperreal number]]||29800|| || || ||26 |- |[[:en:Hypersurface]]||9300|| || || ||21 |- |[[:en:Image functors for sheaves]]||5200|| || || ||1 |- |[[:en:Imaginary unit]]||21500||[[Կեղծ միավոր]]||9400|| ||62 |- |[[:en:Immersion (mathematics)]]||23800|| || || ||17 |- |[[:en:Implementation of mathematics in set theory]]||60800|| || || ||1 |- |[[:en:Inaccessible cardinal]]||14900|| || || ||13 |- |[[:en:Incircle and excircles of a triangle]]||33100|| || || ||28 |- |[[:en:Incomplete gamma function]]||41500|| || || ||14 |- |[[:en:Indian mathematics]]||104000||[[Մաթեմատիկայի պատմությունը Հնդկաստանում]]||16700|| ||33 |- |[[:en:Indifference graph]]||17000|| || || ||4 |- |[[:en:Infinite monkey theorem]]||51100|| || || ||45 |- |[[:en:Infinite monkey theorem in popular culture]]||30400|| || || ||2 |- |[[:en:Information security]]||191800||[[Տեղեկատվական անվտանգություն]]||9500|| ||49 |- |[[:en:Information theory]]||49000||[[Ինֆորմացիայի տեսություն]]||30200|| ||74 |- |[[:en:Injective module]]||28600|| || || ||12 |- |[[:en:Integer]]||23700||[[Ամբողջ թիվ]]||1500||այո||131 |- |[[:en:Integer factorization]]||23300|| || || ||34 |- |[[:en:Integer triangle]]||40200|| || || ||6 |- |[[:en:Integral]]||66600||[[Ինտեգրալ]]||1000|| ||93 |- |[[:en:Integral curve]]||6000|| || || ||13 |- |[[:en:Integral of the secant function]]||20300|| || || ||3 |- |[[:en:Interior algebra]]||30400|| || || ||2 |- |[[:en:International Linear Algebra Society]]||17300|| || || ||1 |- |[[:en:Interpolation]]||20400|| || || ||48 |- |[[:en:Interval (mathematics)]]||23300||[[Միջակայք (մաթեմատիկա)]]||12500|| ||65 |- |[[:en:Interval arithmetic]]||54900|| || || ||11 |- |[[:en:Introduction to gauge theory]]||31700|| || || ||2 |- |[[:en:Inverse semigroup]]||28200|| || || ||4 |- |[[:en:Inverse transform sampling]]||12900|| || || ||11 |- |[[:en:Inverse trigonometric functions]]||78000||[[Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||29500|| ||50 |- |[[:en:Invertible matrix]]||42500|| || || ||35 |- |[[:en:Irrational number]]||40500||[[Իռացիոնալ թիվ]]||29200|| ||89 |- |[[:en:Isomorphism]]||22700||[[Իզոմորֆություն (մաթեմատիկա)]]||5400|| ||59 |- |[[:en:Iterative method]]||9600|| || || ||17 |- |[[:en:James–Stein estimator]]||16000|| || || ||3 |- |[[:en:Jeep problem]]||24800|| || || ||4 |- |[[:en:Jeffery–Hamel flow]]||13100|| || || ||1 |- |[[:en:Jensen's inequality]]||29200||[[Ենսենի անհավասարություն]]||6500|| ||28 |- |[[:en:Jet (mathematics)]]||23800|| || || ||8 |- |[[:en:Jet bundle]]||34500|| || || ||3 |- |[[:en:Johnson solid]]||52500|| || || ||23 |- |[[:en:Jordan normal form]]||43600|| || || ||22 |- |[[:en:Julia (programming language)]]||78300|| || || ||27 |- |[[:en:Julia Robinson Mathematics Festival]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Julia set]]||35300|| || || ||29 |- |[[:en:K-set (geometry)]]||15700|| || || ||1 |- |[[:en:Kähler manifold]]||31500|| || || ||13 |- |[[:en:Kalman filter]]||124200|| || || ||33 |- |[[:en:Kantorovich theorem]]||9700|| || || ||4 |- |[[:en:Karnaugh map]]||28900|| || || ||37 |- |[[:en:Karp–Lipton theorem]]||13700|| || || ||2 |- |[[:en:Kazhdan–Lusztig polynomial]]||25700|| || || ||3 |- |[[:en:Kepler conjecture]]||21700|| || || ||21 |- |[[:en:Kepler–Poinsot polyhedron]]||31400|| || || ||25 |- |[[:en:Kerala school of astronomy and mathematics]]||25800|| || || ||16 |- |[[:en:Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]]||71700||[[Ալ-Խորեզմի]]||40000|| ||144 |- |[[:en:Kinematics]]||56400||[[Կինեմատիկա]]||12900|| ||80 |- |[[:en:Kinetic energy]]||36500||[[Կինետիկ էներգիա]]||2000|| ||93 |- |[[:en:Klein bottle]]||20500||[[Կլայնի շիշ]]||3600|| ||47 |- |[[:en:Klein four-group]]||10000|| || || ||30 |- |[[:en:Felix Klein]]||28600||[[Ֆելիքս Կլայն]]||7500|| ||68 |- |[[:en:Klein's Encyclopedia of Mathematical Sciences]]||14600|| || || ||6 |- |[[:en:Knapsack problem]]||43700||[[Ուսապարկի խնդիր]]||4400|| ||31 |- |[[:en:Knight's tour]]||21100|| || || ||34 |- |[[:en:Knot theory]]||49300|| || || ||39 |- |[[:en:Donald Knuth]]||63400||[[Դոնալդ Կնուտ]]||11400|| ||84 |- |[[:en:Kolmogorov complexity]]||40700|| || || ||25 |- |[[:en:Kolmogorov structure function]]||16900|| || || ||1 |- |[[:en:Korteweg–De Vries equation]]||23500|| || || ||17 |- |[[:en:Sofya Kovalevskaya]]||29000||[[Սոֆյա Կովալևսկայա]]||3800|| ||82 |- |[[:en:Krull dimension]]||11400|| || || ||14 |- |[[:en:Kullback–Leibler divergence]]||64800|| || || ||18 |- |[[:en:Kurtosis]]||33300|| || || ||35 |- |[[:en:L-estimator]]||13200|| || || ||1 |- |[[:en:Lack-of-fit sum of squares]]||9700|| || || ||1 |- |[[:en:Lagrange multiplier]]||45000|| || || ||31 |- |[[:en:Joseph-Louis Lagrange]]||47600||[[Ժոզեֆ Լուի Լագրանժ]]||4000|| ||99 |- |[[:en:Lagrange's theorem (group theory)]]||17400|| || || ||32 |- |[[:en:Lambda calculus]]||80500||[[Լամբդա արտահայտություն]]||9500|| ||46 |- |[[:en:Lambert W function]]||64700|| || || ||22 |- |[[:en:Serge Lang]]||24400|| || || ||26 |- |[[:en:Laplace transform]]||67400||[[Լապլասի ձևափոխություն]]||2300|| ||64 |- |[[:en:Laplace–Beltrami operator]]||20100|| || || ||9 |- |[[:en:Pierre-Simon Laplace]]||102700||[[Պիեռ Սիմոն Լապլաս]]||11400|| ||118 |- |[[:en:Laplace's equation]]||32100||[[Լապլասի հավասարում]]||1600|| ||45 |- |[[:en:Large countable ordinal]]||35100|| || || ||3 |- |[[:en:The Large Scale Structure of Space–Time]]||8500|| || || ||7 |- |[[:en:Largest known prime number]]||23600||[[Մեծագույն հայտնի պարզ թիվը]]||19800|| ||22 |- |[[:en:Ron Larson]]||37800|| || || ||3 |- |[[:en:Latitude]]||47300||[[Աշխարհագրական լայնություն]]||5500|| ||119 |- |[[:en:Lattice (order)]]||39500||[[Կավարի տեսություն]]||8200|| ||33 |- |[[:en:Law of total variance]]||10100|| || || ||5 |- |[[:en:Least squares]]||37900|| || || ||42 |- |[[:en:Least-squares spectral analysis]]||25900|| || || ||4 |- |[[:en:Lebesgue integration]]||37900||[[Լեբեգի ինտեգրալ]]||4300|| ||30 |- |[[:en:Lebesgue measure]]||16800|| || || ||27 |- |[[:en:Henri Lebesgue]]||17800||[[Անրի Լեբեգ]]||5100|| ||45 |- |[[:en:Tom Lehrer]]||55900|| || || ||31 |- |[[:en:Gerrit Lekkerkerker]]||3800|| || || ||3 |- |[[:en:Letter frequency]]||38900|| || || ||16 |- |[[:en:William J. LeVeque]]||6800|| || || ||2 |- |[[:en:Anders Johan Lexell]]||25300|| || || ||26 |- |[[:en:Lie algebra extension]]||100300|| || || ||3 |- |[[:en:Lie algebroid]]||42200|| || || ||4 |- |[[:en:Lie derivative]]||36000|| || || ||15 |- |[[:en:Lie group]]||65000|| || || ||34 |- |[[:en:Lie groupoid]]||44700|| || || ||4 |- |[[:en:Lie sphere geometry]]||29000|| || || ||2 |- |[[:en:Lillian Rosanoff Lieber]]||12300|| || || ||10 |- |[[:en:Limit (mathematics)]]||14600||[[Սահման (մաթեմատիկա)]]||10000|| ||80 |- |[[:en:Limit inferior and limit superior]]||35700|| || || ||20 |- |[[:en:Lindelöf hypothesis]]||12600|| || || ||7 |- |[[:en:Lindemann–Weierstrass theorem]]||27800|| || || ||17 |- |[[:en:Line graph]]||43700|| || || ||19 |- |[[:en:Linear algebra]]||61500||[[Գծային հանրահաշիվ]]||42300|| ||113 |- |[[:en:Linear canonical transformation]]||20300|| || || ||2 |- |[[:en:Linear equation]]||13100||[[Գծային հավասարում]]||2500|| ||77 |- |[[:en:Linear independence]]||25400|| || || ||39 |- |[[:en:Linear least squares]]||27100|| || || ||3 |- |[[:en:Linear map]]||42800||[[Գծային արտապատկերում]]||22500|| ||53 |- |[[:en:Linear programming]]||58200||[[Գծային ծրագրավորում]]||16500|| ||51 |- |[[:en:Linear regression]]||59100||[[Գծային ռեգրեսիա]]||51600|| ||38 |- |[[:en:Linear search problem]]||5500|| || || ||2 |- |[[:en:Linear-feedback shift register]]||36700|| || || ||18 |- |[[:en:Linking number]]||16300|| || || ||14 |- |[[:en:Linkless embedding]]||29600|| || || ||4 |- |[[:en:Liouville number]]||35800|| || || ||20 |- |[[:en:List of Euclidean uniform tilings]]||15100|| || || ||7 |- |[[:en:List of F4 polytopes]]||12300|| || || ||1 |- |[[:en:List of first-order theories]]||37200|| || || ||3 |- |[[:en:List of people by Erdős number]]||59400|| || || ||2 |- |[[:en:Lists of statistics topics]]||1900|| || || ||1 |- |[[:en:Liu Hui's π algorithm]]||15300|| || || ||5 |- |[[:en:Local ring]]||15100|| || || ||17 |- |[[:en:Locally connected space]]||21100|| || || ||10 |- |[[:en:Locally convex topological vector space]]||47100|| || || ||12 |- |[[:en:Locally nilpotent derivation]]||27200|| || || ||1 |- |[[:en:Location arithmetic]]||71000|| || || ||1 |- |[[:en:Lode coordinates]]||15100|| || || ||2 |- |[[:en:Log-logistic distribution]]||17800|| || || ||3 |- |[[:en:Logic]]||129800||[[Տրամաբանություն]]||103700|| ||187 |- |[[:en:Logic of graphs]]||36900|| || || ||1 |- |[[:en:Lovász conjecture]]||7900|| || || ||4 |- |[[:en:Löwenheim–Skolem theorem]]||22100|| || || ||18 |- |[[:en:Lp space]]||51300|| || || ||25 |- |[[:en:Lucas–Lehmer primality test]]||21000|| || || ||17 |- |[[:en:Lune (geometry)]]||3500|| || || ||13 |- |[[:en:Aleksandr Lyapunov]]||14100||[[Ալեքսանդր Լյապունով]]||2400|| ||42 |- |[[:en:Machine learning]]||104400||[[Մեքենայական ուսուցում]]||48300|| ||72 |- |[[:en:Madhava of Sangamagrama]]||27900|| || || ||24 |- |[[:en:Magic square]]||283200||[[Մոգական քառակուսի]]||55500|| ||55 |- |[[:en:Magma (algebra)]]||16300||[[Խմբոիդ]]||800||այո||32 |- |[[:en:Vivienne Malone-Mayes]]||9900|| || || ||10 |- |[[:en:Mandelbrot set]]||51100|| || || ||50 |- |[[:en:Benoit Mandelbrot]]||51400|| || || ||77 |- |[[:en:Manifold Destiny]]||19800|| || || ||4 |- |[[:en:Map projection]]||58800|| || || ||51 |- |[[:en:Margin of error]]||13000|| || || ||24 |- |[[:en:Markov chain]]||95600||[[Մարկովի շղթա]]||3200||այո||46 |- |[[:en:Martingale (probability theory)]]||20400|| || || ||18 |- |[[:en:Matching (graph theory)]]||22900|| || || ||22 |- |[[:en:Mathematica: A World of Numbers... and Beyond]]||9700|| || || ||2 |- |[[:en:Mathematical analysis]]||51600||[[Մաթեմատիկական անալիզ]]||31900|| ||118 |- |[[:en:Mathematical diagram]]||13600|| || || ||4 |- |[[:en:Mathematical induction]]||44500||[[Մաթեմատիկական ինդուկցիա]]||2000|| ||70 |- |[[:en:Mathematical logic]]||69200||[[Մաթեմատիկական տրամաբանություն]]||1100|| ||89 |- |[[:en:Mathematical optimization]]||50000||[[Մաթեմատիկական օպտիմիզացիա]]||7400|| ||54 |- |[[:en:Mathematical physics]]||48000||[[Մաթեմատիկական ֆիզիկա]]||4400|| ||64 |- |[[:en:Mathematical proof]]||37700||[[Մաթեմատիկական ապացույց]]||49900|| ||98 |- |[[:en:Mathematical Reviews]]||8200|| || || ||21 |- |[[:en:Mathematician]]||20400||[[Մաթեմատիկոս]]||28200|| ||106 |- |[[:en:Mathematics education]]||45100|| || || ||24 |- |[[:en:Mathematics of apportionment]]||34300|| || || ||1 |- |[[:en:Mathematics of cyclic redundancy checks]]||19700|| || || ||1 |- |[[:en:Mathematics of Sudoku]]||99700|| || || ||4 |- |[[:en:Mathieu group M24]]||26900|| || || ||1 |- |[[:en:MathML]]||33800|| || || ||32 |- |[[:en:Matrix exponential]]||55400|| || || ||16 |- |[[:en:Matrix multiplication]]||38100||[[Մատրիցների արտադրյալ]]||19100|| ||33 |- |[[:en:Matrix splitting]]||13800|| || || ||4 |- |[[:en:Matroid]]||55700|| || || ||21 |- |[[:en:Matroid parity problem]]||20400|| || || ||1 |- |[[:en:Matroid representation]]||14500|| || || ||1 |- |[[:en:Maximal ideal]]||9500|| || || ||16 |- |[[:en:Maximal independent set]]||39500|| || || ||6 |- |[[:en:Maximum cut]]||21700|| || || ||10 |- |[[:en:Maximum likelihood estimation]]||68100|| || || ||34 |- |[[:en:Maxwell's equations]]||82200||[[Մաքսվելի հավասարումներ]]||8000|| ||78 |- |[[:en:Mean]]||14900||[[Միջին մեծություններ]]||1600|| ||40 |- |[[:en:Measure (mathematics)]]||34200|| || || ||40 |- |[[:en:Median]]||59200||[[Միջնարժեք]]||1400|| ||67 |- |[[:en:Median graph]]||47300|| || || ||5 |- |[[:en:Mellin transform]]||30700|| || || ||19 |- |[[:en:Memorylessness]]||8700|| || || ||10 |- |[[:en:Ménage problem]]||17200|| || || ||4 |- |[[:en:Mereology]]||49700|| || || ||15 |- |[[:en:Method of analytic tableaux]]||71600|| || || ||8 |- |[[:en:Metric space]]||40600||[[Մետրիկական տարածություն]]||2200||այո||58 |- |[[:en:Solomon Mikhlin]]||41900|| || || ||6 |- |[[:en:Minimal model program]]||9900|| || || ||4 |- |[[:en:Minkowski space]]||78800||[[Մինկովսկու տարածություն]]||10600|| ||45 |- |[[:en:Minor (linear algebra)]]||15400||[[Մինոր (գծային հանրահաշիվ)]]||3100||այո||30 |- |[[:en:Maryam Mirzakhani]]||50900||[[Մարիամ Միրզախանի]]||15700|| ||85 |- |[[:en:Ratan Shankar Mishra]]||16100|| || || ||1 |- |[[:en:Möbius ladder]]||15000|| || || ||7 |- |[[:en:Möbius transformation]]||70500|| || || ||20 |- |[[:en:Modal matrix]]||6800|| || || ||2 |- |[[:en:Mode (statistics)]]||15300||[[Մոդա (վիճակագրություն)]]||3500|| ||60 |- |[[:en:Model theory]]||62300|| || || ||36 |- |[[:en:Modes of convergence]]||7100|| || || ||2 |- |[[:en:Modes of convergence (annotated index)]]||9600|| || || ||1 |- |[[:en:Modular arithmetic]]||29600|| || || ||51 |- |[[:en:Modular form]]||30200|| || || ||22 |- |[[:en:Modular multiplicative inverse]]||24700|| || || ||14 |- |[[:en:Module (mathematics)]]||21700||[[Մոդուլ օղակի վրա]]||11100|| ||42 |- |[[:en:Edwin E. Moise]]||8400|| || || ||6 |- |[[:en:Moment curve]]||7400|| || || ||4 |- |[[:en:Momentum]]||69100||[[Իմպուլս (շարժման քանակ)]]||13000|| ||100 |- |[[:en:Monoid]]||33900|| || || ||44 |- |[[:en:Monotone comparative statics]]||43100|| || || ||1 |- |[[:en:Monotone convergence theorem]]||20100|| || || ||15 |- |[[:en:Monte Carlo method]]||88800||[[Մոնտե-Կարլոյի մեթոդ]]||2800|| ||52 |- |[[:en:Monty Hall problem]]||79800||[[Մոնտի Հոլի պարադոքս]]||23800|| ||44 |- |[[:en:Motor variable]]||13900|| || || ||1 |- |[[:en:Mountain climbing problem]]||11500|| || || ||3 |- |[[:en:Multi-objective optimization]]||72000|| || || ||11 |- |[[:en:Multidimensional network]]||53600|| || || ||1 |- |[[:en:Multinomial theorem]]||8700|| || || ||22 |- |[[:en:Multiscroll attractor]]||10400|| || || ||2 |- |[[:en:Multivariate kernel density estimation]]||32600|| || || ||1 |- |[[:en:Gerard Murphy (mathematician)]]||20300|| || || ||1 |- |[[:en:Mutation (Jordan algebra)]]||116300|| || || ||1 |- |[[:en:N-body problem]]||66000|| || || ||21 |- |[[:en:Nash equilibrium]]||56800|| || || ||48 |- |[[:en:Natural number]]||45100||[[Բնական թիվ]]||8200|| ||150 |- |[[:en:Navier–Stokes equations]]||86400||[[Նավիե-Ստոքսի հավասարում]]||2600|| ||45 |- |[[:en:Caryn Navy]]||12900|| || || ||2 |- |[[:en:Negative number]]||43600||[[Բացասական թիվ]]||8200|| ||63 |- |[[:en:Neighbourhood (graph theory)]]||9000|| || || ||13 |- |[[:en:Nested radical]]||18400|| || || ||15 |- |[[:en:New Foundations]]||43200|| || || ||10 |- |[[:en:Max Newman]]||23400|| || || ||20 |- |[[:en:Religious views of Isaac Newton]]||38200|| || || ||6 |- |[[:en:Newton's identities]]||35600|| || || ||12 |- |[[:en:Newton's method]]||54400|| || || ||44 |- |[[:en:Non-Euclidean geometry]]||43200||[[Ոչ էվկլիդեսյան երկրաչափություն]]||5000|| ||54 |- |[[:en:Nonabelian Hodge correspondence]]||31400|| || || ||1 |- |[[:en:Noncentral chi-squared distribution]]||20500|| || || ||6 |- |[[:en:Noncentral hypergeometric distributions]]||16200|| || || ||2 |- |[[:en:Nondeterministic finite automaton]]||29800|| || || ||25 |- |[[:en:Nonparametric skew]]||29100|| || || ||1 |- |[[:en:Normal distribution]]||136900||[[Նորմալ բաշխում]]||18500|| ||71 |- |[[:en:Normal number]]||35500||[[Նորմալ թիվ]]||6100|| ||22 |- |[[:en:Nth root]]||30700||[[Արմատ (մաթեմատիկա)]]||41700|| ||72 |- |[[:en:Number theory]]||84100||[[Թվերի տեսություն]]||83500|| ||120 |- |[[:en:Numeral system]]||19000||[[Հաշվարկման համակարգ (մաթեմատիկա)]]||8200|| ||83 |- |[[:en:Numerical analysis]]||38000||[[Թվային մեթոդներ]]||38400|| ||97 |- |[[:en:Numerical digit]]||35900||[[Թվանշաններ]]||9500|| ||99 |- |[[:en:Numerical integration]]||26900|| || || ||34 |- |[[:en:Numerical methods for ordinary differential equations]]||28100|| || || ||11 |- |[[:en:Nyquist–Shannon sampling theorem]]||48300||[[Կոտելնիկովի թեորեմ]]||13000|| ||34 |- |[[:en:Octahedron]]||23200||[[Օկտաէդր]]||26500|| ||25 |- |[[:en:On-Line Encyclopedia of Integer Sequences]]||44000|| || || ||37 |- |[[:en:One-seventh area triangle]]||3000|| || || ||6 |- |[[:en:Orbifold]]||74300|| || || ||11 |- |[[:en:Order theory]]||31600|| || || ||25 |- |[[:en:Ordinal arithmetic]]||31000|| || || ||9 |- |[[:en:Ordinal number]]||48900|| || || ||42 |- |[[:en:Ordinary differential equation]]||44000||[[Սովորական դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||5000|| ||44 |- |[[:en:Ordinary least squares]]||63200|| || || ||10 |- |[[:en:Nicole Oresme]]||39100||[[Նիկոլայ Օրեսմ]]||8300|| ||46 |- |[[:en:Orthogonal array]]||20800|| || || ||5 |- |[[:en:Orthogonal group]]||56400|| || || ||20 |- |[[:en:Orthogonal matrix]]||36300|| || || ||31 |- |[[:en:Orthogonality]]||23900||[[Ուղղանկյունություն]]||2400|| ||37 |- |[[:en:Outer product]]||18200|| || || ||9 |- |[[:en:P versus NP problem]]||62600|| || || ||42 |- |[[:en:P-adic number]]||38900|| || || ||28 |- |[[:en:P-value]]||45400|| || || ||36 |- |[[:en:Pacific Institute for the Mathematical Sciences]]||6400|| || || ||3 |- |[[:en:Paul Painlevé]]||25000|| || || ||39 |- |[[:en:Paraconsistent logic]]||38400|| || || ||16 |- |[[:en:Paradoxes of set theory]]||17700|| || || ||4 |- |[[:en:Parallelogram law]]||8900|| || || ||27 |- |[[:en:Parameter]]||20500|| || || ||40 |- |[[:en:Pareto distribution]]||46000|| || || ||28 |- |[[:en:Parity problem (sieve theory)]]||11300|| || || ||1 |- |[[:en:Parseval's theorem]]||9700|| || || ||14 |- |[[:en:Partial function]]||15000|| || || ||20 |- |[[:en:Blaise Pascal]]||52100||[[Բլեզ Պասկալ]]||5400|| ||185 |- |[[:en:Pascal's theorem]]||17700||[[Պասկալի թեորեմ]]||8100|| ||25 |- |[[:en:Pathwidth]]||66900|| || || ||6 |- |[[:en:Pauli matrices]]||43600|| || || ||34 |- |[[:en:PDIFF]]||5000|| || || ||2 |- |[[:en:Peano axioms]]||46300|| || || ||37 |- |[[:en:Karl Pearson]]||55800|| || || ||49 |- |[[:en:Charles Sanders Peirce]]||140800||[[Չարլզ Սանդերս Պերս]]||7200|| ||72 |- |[[:en:Pell number]]||28100||[[Պելի թիվ]]||19200|| ||21 |- |[[:en:Penrose graphical notation]]||8700|| || || ||7 |- |[[:en:Pentagram]]||36400||[[Հնգագիծ]]||1200||այո||56 |- |[[:en:Percentage]]||17000||[[Տոկոս]]||2500|| ||98 |- |[[:en:Perfect group]]||9700|| || || ||7 |- |[[:en:Perfect number]]||37400||[[Կատարյալ թիվ]]||5000|| ||63 |- |[[:en:Periodic continued fraction]]||16900|| || || ||6 |- |[[:en:Periodic travelling wave]]||28400|| || || ||4 |- |[[:en:Permutation]]||74000|| || || ||63 |- |[[:en:Permutation pattern]]||32500|| || || ||3 |- |[[:en:Perturbation theory (quantum mechanics)]]||69000|| || || ||19 |- |[[:en:Petri net]]||54800|| || || ||27 |- |[[:en:Ilya Piatetski-Shapiro]]||21200|| || || ||20 |- |[[:en:Pigeonhole principle]]||29600|| || || ||46 |- |[[:en:Ping-pong lemma]]||17600|| || || ||8 |- |[[:en:Pisot–Vijayaraghavan number]]||18000|| || || ||10 |- |[[:en:Planar graph]]||32000|| || || ||32 |- |[[:en:Planar separator theorem]]||73800|| || || ||7 |- |[[:en:Plane (geometry)]]||22400||[[Հարթություն]]||2100|| ||88 |- |[[:en:Planigon]]||32100|| || || ||1 |- |[[:en:Plato]]||169000||[[Պլատոն]]||24600|| ||273 |- |[[:en:Platonic solid]]||54400||[[Կանոնավոր բազմանիստ]]||53600|| ||61 |- |[[:en:Plücker coordinates]]||28200|| || || ||8 |- |[[:en:Poincaré conjecture]]||36000|| || || ||46 |- |[[:en:Henri Poincaré]]||86700||[[Անրի Պուանկարե]]||6400|| ||119 |- |[[:en:Point groups in four dimensions]]||53700|| || || ||1 |- |[[:en:Poisson distribution]]||75200||[[Պուասոնի բաշխում]]||2400|| ||50 |- |[[:en:Poisson manifold]]||39100|| || || ||9 |- |[[:en:Poisson point process]]||120100|| || || ||21 |- |[[:en:Poisson process]]|| || || || ||21 |- |[[:en:Siméon Denis Poisson]]||34400||[[Սիմեոն Պուասոն]]||4400|| ||60 |- |[[:en:Polarization identity]]||20100|| || || ||11 |- |[[:en:Polite number]]||16800|| || || ||6 |- |[[:en:Pólya enumeration theorem]]||15400|| || || ||10 |- |[[:en:Polyhedron]]||69200||[[Բազմանիստ]]||7200|| ||72 |- |[[:en:Polylogarithm]]||58300|| || || ||16 |- |[[:en:Polynomial]]||58800||[[Բազմանդամ]]||5000|| ||84 |- |[[:en:Polynomial interpolation]]||37300|| || || ||14 |- |[[:en:Polyomino]]||40700|| || || ||18 |- |[[:en:Jean-Victor Poncelet]]||15100||[[Ժան Վիկտոր Պոնսելե]]||2400|| ||51 |- |[[:en:Pons asinorum]]||15700|| || || ||16 |- |[[:en:Pontryagin class]]||9800|| || || ||9 |- |[[:en:Post–Turing machine]]||22500|| || || ||6 |- |[[:en:Post's lattice]]||15400|| || || ||2 |- |[[:en:PostBQP]]||20000|| || || ||3 |- |[[:en:Power law]]||59100|| || || ||21 |- |[[:en:Power of 10]]||14600|| || || ||19 |- |[[:en:Power series]]||18500||[[Աստիճանային շարք]]||10400|| ||47 |- |[[:en:Prediction interval]]||20300|| || || ||9 |- |[[:en:Prenex normal form]]||13200|| || || ||13 |- |[[:en:Presentation of a group]]||21300|| || || ||14 |- |[[:en:Prestack]]||21900|| || || ||1 |- |[[:en:Prime number theorem]]||54000||[[Պարզ թվերի թեորեմ]]||20800|| ||42 |- |[[:en:Prime signature]]||4200|| || || ||1 |- |[[:en:Primitive element theorem]]||10300|| || || ||11 |- |[[:en:Primitive notion]]||6900|| || || ||13 |- |[[:en:Primitive recursive function]]||39300|| || || ||16 |- |[[:en:Principal homogeneous space]]||11500|| || || ||3 |- |[[:en:The Prisoner of Benda]]||21700|| || || ||6 |- |[[:en:Probability]]||35700||[[Հավանականություն]]||49200|| ||123 |- |[[:en:Probability density function]]||30400||[[Հավանականության խտություն]]||800|| ||46 |- |[[:en:Probability distribution]]||46600||[[Հավանականության բաշխում]]||17500|| ||55 |- |[[:en:Probability interpretations]]||37300|| || || ||6 |- |[[:en:Probability space]]||24100|| || || ||38 |- |[[:en:Probability theory]]||25400||[[Հավանականությունների տեսություն]]||14600|| ||87 |- |[[:en:Product (mathematics)]]||17800||[[Արտադրյալ]]||7200|| ||33 |- |[[:en:Product rule]]||17200|| || || ||34 |- |[[:en:Project Euler]]||5700|| || || ||22 |- |[[:en:Projective geometry]]||38700||[[Պրոյեկտիվ երկրաչափություն]]||5300|| ||40 |- |[[:en:Projective linear group]]||42400|| || || ||10 |- |[[:en:Projective module]]||21400|| || || ||12 |- |[[:en:Projective space]]||35800|| || || ||24 |- |[[:en:Proof of the Euler product formula for the Riemann zeta function]]||7100|| || || ||4 |- |[[:en:Proof that 22/7 exceeds π]]||13600|| || || ||13 |- |[[:en:Proof that π is irrational]]||26200|| || || ||13 |- |[[:en:Proof theory]]||19900||[[Ապացույցների տեսություն]]||3800|| ||27 |- |[[:en:Propositional calculus]]||88800||[[Ասույթների տրամաբանություն]]||6900|| ||52 |- |[[:en:Pseudotriangle]]||19500|| || || ||4 |- |[[:en:Pullback (differential geometry)]]||12600|| || || ||10 |- |[[:en:Pure mathematics]]||14900||[[Մաքուր մաթեմատիկա]]||15900|| ||55 |- |[[:en:Pushforward (differential)]]||10800|| || || ||9 |- |[[:en:Pythagorean triple]]||83100||[[Պյութագորասի եռյակ]]||23300|| ||55 |- |[[:en:Q–Q plot]]||20900|| || || ||14 |- |[[:en:Quadratic equation]]||50100||[[Քառակուսային հավասարում]]||52800|| ||84 |- |[[:en:Quadratic formula]]||28200||[[Քառակուսային բանաձև]]||33700|| ||19 |- |[[:en:Quadratic knapsack problem]]||24100|| || || ||1 |- |[[:en:Quadratic reciprocity]]||83700|| || || ||26 |- |[[:en:Quadratic sieve]]||28900|| || || ||14 |- |[[:en:Quadric (algebraic geometry)]]||21100|| || || ||1 |- |[[:en:Quantum computing]]||94300|| || || ||19 |- |[[:en:Quantum field theory]]||105500||[[Դաշտի քվանտային տեսություն]]||30100|| ||67 |- |[[:en:Quantum group]]||30200|| || || ||13 |- |[[:en:Quartic reciprocity]]||30100|| || || ||3 |- |[[:en:Quasigroup]]||27700|| || || ||21 |- |[[:en:Quasiregular polyhedron]]||30900|| || || ||9 |- |[[:en:Quasisymmetric function]]||14900|| || || ||1 |- |[[:en:Radius of convergence]]||16300|| || || ||17 |- |[[:en:Ramanujan's master theorem]]||7000|| || || ||4 |- |[[:en:Frank Ramsey (mathematician)]]||36900||[[Ֆրենկ Ռեմսի]]||6700|| ||36 |- |[[:en:Ramsey's theorem]]||56100|| || || ||20 |- |[[:en:Random binary tree]]||15500|| || || ||4 |- |[[:en:Random variable]]||39900|| || || ||59 |- |[[:en:Randomness]]||33400|| || || ||47 |- |[[:en:Rayleigh distribution]]||15800|| || || ||20 |- |[[:en:Reaction–diffusion system]]||28500|| || || ||10 |- |[[:en:Real analysis]]||49300|| || || ||42 |- |[[:en:Real number]]||43500||[[Իրական թվեր]]||4300|| ||115 |- |[[:en:Real projective line]]||12000|| || || ||3 |- |[[:en:Rectified 24-cell honeycomb]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Rectified tesseractic honeycomb]]||4500|| || || ||1 |- |[[:en:Recurrence plot]]||9400|| || || ||3 |- |[[:en:Recurrence relation]]||25300|| || || ||36 |- |[[:en:Reform mathematics]]||14200|| || || ||3 |- |[[:en:Register machine]]||47600|| || || ||12 |- |[[:en:Regular polyhedron]]||31200|| || || ||26 |- |[[:en:Regular polytope]]||38600|| || || ||17 |- |[[:en:Regular tuning]]||42400|| || || ||1 |- |[[:en:Repeating decimal]]||49000|| || || ||33 |- |[[:en:Representation (mathematics)]]||10800|| || || ||4 |- |[[:en:Representation theory]]||55400|| || || ||30 |- |[[:en:Representation theory of finite groups]]||107900|| || || ||5 |- |[[:en:Reverse mathematics]]||32800|| || || ||7 |- |[[:en:Rhombicuboctahedron]]||19400|| || || ||26 |- |[[:en:Ricci calculus]]||43400|| || || ||3 |- |[[:en:Ricci flow]]||52900|| || || ||12 |- |[[:en:Riemann hypothesis]]||120800|| || || ||58 |- |[[:en:Riemann integral]]||41800||[[Ռիմանի ինտեգրալ]]||13300|| ||39 |- |[[:en:Riemann sphere]]||21800|| || || ||33 |- |[[:en:Riemann surface]]||26000||[[Ռիմանյան մակերևույթ]]||2300|| ||37 |- |[[:en:Riemann zeta function]]||61000||[[Ռիմանի զետա ֆունկցիա]]||6700|| ||53 |- |[[:en:Riemann–Hurwitz formula]]||6500|| || || ||6 |- |[[:en:Riemann–Lebesgue lemma]]||6200|| || || ||14 |- |[[:en:Riemannian geometry]]||13200||[[Ռիմանյան երկրաչափություն]]||4400|| ||39 |- |[[:en:Riesz–Fischer theorem]]||11000|| || || ||8 |- |[[:en:Rigidity matroid]]||15900|| || || ||1 |- |[[:en:Ring (mathematics)]]||97800||[[Օղակ (մաթեմատիկա)]]||3900|| ||67 |- |[[:en:Ring of symmetric functions]]||26500|| || || ||1 |- |[[:en:Ring theory]]||24700|| || || ||35 |- |[[:en:Nicholas Franklin Roberts]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Robertson–Seymour theorem]]||19400|| || || ||7 |- |[[:en:Gary Robinson]]||18400|| || || ||3 |- |[[:en:Julia Robinson]]||19900|| || || ||28 |- |[[:en:Rodrigues' rotation formula]]||16700|| || || ||8 |- |[[:en:Rook polynomial]]||24000|| || || ||5 |- |[[:en:Rook's graph]]||27200|| || || ||5 |- |[[:en:Root of unity]]||38400||[[Միավորից n աստիճանի արմատներ]]||7300|| ||31 |- |[[:en:Root system]]||52800|| || || ||16 |- |[[:en:Rotation matrix]]||98100|| || || ||22 |- |[[:en:Rotation of axes]]||12400|| || || ||3 |- |[[:en:Rough set]]||48900|| || || ||5 |- |[[:en:Rounding]]||57900|| || || ||40 |- |[[:en:Row space]]|| || || || ||12 |- |[[:en:Rubik's Cube]]||80700||[[Ռուբիկի խորանարդ]]||10700|| ||105 |- |[[:en:Bertrand Russell]]||142400||[[Բերտրան Ռասել]]||22700|| ||171 |- |[[:en:Russell's paradox]]||28200||[[Ռասելի պարադոքս]]||55400|| ||48 |- |[[:en:Russo–Dye theorem]]||2500|| || || ||2 |- |[[:en:Lee Sallows]]||7500|| || || ||2 |- |[[:en:Paul Sally]]||12400|| || || ||6 |- |[[:en:Sample maximum and minimum]]||8700|| || || ||2 |- |[[:en:Sampling (statistics)]]||53000|| || || ||32 |- |[[:en:Scalar field theory]]||29600|| || || ||7 |- |[[:en:Schauder basis]]||25200|| || || ||11 |- |[[:en:Leila Schneps]]||26700|| || || ||8 |- |[[:en:Schröder's equation]]||11700|| || || ||5 |- |[[:en:Schrödinger equation]]||71000||[[Շրյոդինգերի հավասարում]]||22700|| ||74 |- |[[:en:Schuette–Nesbitt formula]]||23100|| || || ||1 |- |[[:en:Issai Schur]]||28800|| || || ||29 |- |[[:en:Schwarzian derivative]]||35700|| || || ||5 |- |[[:en:Scientific notation]]||44900|| || || ||44 |- |[[:en:Second-order arithmetic]]||27800|| || || ||4 |- |[[:en:Second-order logic]]||31700|| || || ||15 |- |[[:en:Secondary measure]]||16300|| || || ||2 |- |[[:en:Corrado Segre]]||9800||[[Կորրադո Սեգրե]]||8400|| ||19 |- |[[:en:Seifert fiber space]]||19500|| || || ||8 |- |[[:en:Seifert–Van Kampen theorem]]||20800|| || || ||14 |- |[[:en:Zlil Sela]]||16700|| || || ||7 |- |[[:en:Self-adjoint operator]]||57000|| || || ||13 |- |[[:en:Semi-implicit Euler method]]||6800|| || || ||5 |- |[[:en:Semimartingale]]||12200|| || || ||7 |- |[[:en:Separable space]]||14400|| || || ||23 |- |[[:en:Separation axiom]]||18700|| || || ||23 |- |[[:en:Sequent calculus]]||53100|| || || ||14 |- |[[:en:Series (mathematics)]]||59800|| || || ||79 |- |[[:en:Jean-Pierre Serre]]||17800|| || || ||42 |- |[[:en:Set (mathematics)]]||42900||[[Բազմություն]]||47000|| ||104 |- |[[:en:Set theory]]||43900||[[Բազմությունների տեսություն]]||50700|| ||124 |- |[[:en:Seven Bridges of Königsberg]]||14100||[[Քյոնիգսբերգի յոթ կամուրջները]]||6600||այո||57 |- |[[:en:Seven-dimensional cross product]]||33700|| || || ||5 |- |[[:en:Igor Shafarevich]]||23700|| || || ||29 |- |[[:en:Sheaf (mathematics)]]||62700|| || || ||27 |- |[[:en:Shor's algorithm]]||40800|| || || ||29 |- |[[:en:William James Sidis]]||35300||[[Վիլյամ Ջեյմս Սիդիս]]||3300|| ||44 |- |[[:en:Signalizer functor]]||12000|| || || ||1 |- |[[:en:Signature (logic)]]||9100|| || || ||9 |- |[[:en:Nate Silver]]||121600|| || || ||19 |- |[[:en:Simplex]]||48700||[[Սիմպլեքս]]||4000|| ||34 |- |[[:en:Simpson's paradox]]||26400|| || || ||31 |- |[[:en:Simulated annealing]]||34900|| || || ||24 |- |[[:en:Sine and cosine]]||47600|| || || ||7 |- |[[:en:Singular value decomposition]]||83300|| || || ||25 |- |[[:en:Skew-symmetric graph]]||17500|| || || ||4 |- |[[:en:Skolem's paradox]]||16900|| || || ||9 |- |[[:en:Slutsky's theorem]]||4400|| || || ||12 |- |[[:en:Small cancellation theory]]||32100|| || || ||2 |- |[[:en:Smith–Minkowski–Siegel mass formula]]||15400|| || || ||2 |- |[[:en:Smooth function]]||100|| || || ||21 |- |[[:en:J. Laurie Snell]]||10200|| || || ||5 |- |[[:en:Snow plow routing problem]]||3000|| || || ||1 |- |[[:en:Sobolev space]]||35800|| || || ||19 |- |[[:en:Solovay–Strassen primality test]]||10100|| || || ||12 |- |[[:en:Solution of the Poincaré conjecture]]|| || || || ||46 |- |[[:en:Sophomore's dream]]||8600|| || || ||14 |- |[[:en:Spaces of test functions and distributions]]||99100|| || || ||1 |- |[[:en:Spacetime]]||197800||[[Տարածաժամանակ]]||15800|| ||92 |- |[[:en:Spanning tree]]||26100|| || || ||28 |- |[[:en:Sparse dictionary learning]]||24100|| || || ||2 |- |[[:en:Sparse matrix]]||25800|| || || ||24 |- |[[:en:Special relativity]]||137600||[[Հարաբերականության հատուկ տեսություն]]||23900|| ||110 |- |[[:en:Special unitary group]]||32900|| || || ||18 |- |[[:en:Spectral sequence]]||51800|| || || ||8 |- |[[:en:Spectral theorem]]||22500|| || || ||16 |- |[[:en:Spectral theory]]||32200|| || || ||13 |- |[[:en:Spectrum of a C*-algebra]]||12000|| || || ||1 |- |[[:en:Sperner's lemma]]||28100|| || || ||9 |- |[[:en:Sphere]]||41100|| || || ||109 |- |[[:en:Sphere eversion]]||11200|| || || ||9 |- |[[:en:Sphere packing]]||26700|| || || ||14 |- |[[:en:Spherical coordinate system]]||38100|| || || ||49 |- |[[:en:Spherical harmonics]]||75400||[[Գնդային ֆունկցիաներ]]||10700|| ||26 |- |[[:en:Spherical lune]]||5900|| || || ||7 |- |[[:en:Spin representation]]||34100|| || || ||2 |- |[[:en:Spinor]]||73200|| || || ||24 |- |[[:en:Split graph]]||15000|| || || ||7 |- |[[:en:Split-complex number]]||27600|| || || ||18 |- |[[:en:Split-quaternion]]||20500|| || || ||6 |- |[[:en:Square root]]||44400||[[Քառակուսի արմատ]]||9600|| ||94 |- |[[:en:Square root of 2]]||39500||[[Քառակուսի արմատ երկուսից]]||15400|| ||43 |- |[[:en:Square triangular number]]||13400|| || || ||19 |- |[[:en:Stable count distribution]]||27400|| || || ||1 |- |[[:en:Stable distribution]]||48600|| || || ||9 |- |[[:en:John R. Stallings]]||31500|| || || ||6 |- |[[:en:Standard deviation]]||52600|| || || ||75 |- |[[:en:Standard Model]]||56900||[[Ստանդարտ մոդել]]||35400|| ||80 |- |[[:en:Standard probability space]]||29100|| || || ||2 |- |[[:en:Stationary point]]||8200|| || || ||17 |- |[[:en:Statistical hypothesis testing]]||85100|| || || ||43 |- |[[:en:Statistics]]||76900||[[Վիճակագրություն]]||10000|| ||185 |- |[[:en:Steiner chain]]||20900|| || || ||11 |- |[[:en:Steinmetz solid]]||9600|| || || ||9 |- |[[:en:Stellation]]||18400|| || || ||15 |- |[[:en:Stereographic projection]]||42000|| || || ||26 |- |[[:en:Stericated 5-cubes]]||15500|| || || ||1 |- |[[:en:Stiefel manifold]]||11900|| || || ||3 |- |[[:en:Stiefel–Whitney class]]||23200|| || || ||9 |- |[[:en:Stieltjes constants]]||32300|| || || ||10 |- |[[:en:Stiff equation]]||25800|| || || ||9 |- |[[:en:Stirling number]]||22200|| || || ||21 |- |[[:en:Stochastic]]||28400|| || || ||22 |- |[[:en:Stochastic dominance]]||16100|| || || ||2 |- |[[:en:Stochastic geometry models of wireless networks]]||60400|| || || ||1 |- |[[:en:Stochastic process]]||166000||[[Պատահական պրոցես]]||43200|| ||45 |- |[[:en:Stoic logic]]||33800|| || || ||2 |- |[[:en:Sir George Stokes, 1st Baronet]]||48000||[[Ջորջ Գաբրիել Ստոքս]]||2900|| ||53 |- |[[:en:Stokes' theorem]]||28900|| || || ||5 |- |[[:en:Stone–Čech compactification]]||20500|| || || ||12 |- |[[:en:Stone–Weierstrass theorem]]||26000|| || || ||17 |- |[[:en:Straightedge and compass construction]]||35400|| || || ||37 |- |[[:en:Streamlines, streaklines, and pathlines]]||13900|| || || ||4 |- |[[:en:String theory]]||125300||[[Լարերի տեսություն]]||39800|| ||67 |- |[[:en:Structure (mathematical logic)]]||30100|| || || ||13 |- |[[:en:Structure theorem for finitely generated modules over a principal ideal domain]]||15500|| || || ||7 |- |[[:en:Student's t-distribution]]||58800|| || || ||36 |- |[[:en:Student's t-test]]||43200|| || || ||36 |- |[[:en:Sturm separation theorem]]||3600|| || || ||1 |- |[[:en:Sturm–Liouville theory]]||30600|| || || ||17 |- |[[:en:Sturm's theorem]]||18400|| || || ||12 |- |[[:en:Subgroup series]]||9400|| || || ||4 |- |[[:en:Subtraction]]||26800||[[Հանում]]||40800|| ||112 |- |[[:en:Sudoku]]||39600||[[Սուդոկու]]||4100||այո||93 |- |[[:en:Sufficient statistic]]||34900|| || || ||14 |- |[[:en:Sum of squares function]]||8100|| || || ||5 |- |[[:en:Sums of three cubes]]||34400|| || || ||10 |- |[[:en:Toshikazu Sunada]]||9200|| || || ||4 |- |[[:en:Support (measure theory)]]||10800|| || || ||8 |- |[[:en:Surface (topology)]]||32400||[[Մակերևույթ]]||22700|| ||70 |- |[[:en:Surface of general type]]||9400|| || || ||2 |- |[[:en:Surgery theory]]||22500|| || || ||6 |- |[[:en:Surjective function]]||18600|| || || ||54 |- |[[:en:Surreal number]]||76400|| || || ||26 |- |[[:en:Marcia P. Sward]]||8300|| || || ||1 |- |[[:en:Swinging Atwood's machine]]||23300|| || || ||4 |- |[[:en:Sylow theorems]]||33200|| || || ||25 |- |[[:en:Pope Sylvester II]]||27200|| || || ||78 |- |[[:en:Sylvester matrix]]||6000|| || || ||15 |- |[[:en:James Joseph Sylvester]]||19400|| || || ||43 |- |[[:en:Symmetric cone]]||111900|| || || ||2 |- |[[:en:Symmetric group]]||43200|| || || ||26 |- |[[:en:Symmetry (geometry)]]||30200|| || || ||7 |- |[[:en:Symmetry in mathematics]]||22100|| || || ||13 |- |[[:en:System of linear equations]]||34600||[[Գծային հավասարումների համակարգ]]||8100|| ||74 |- |[[:en:Systolic geometry]]||26200|| || || ||6 |- |[[:en:Szemerédi's theorem]]||19800|| || || ||12 |- |[[:en:T-norm]]||18700|| || || ||3 |- |[[:en:Tangent bundle]]||16600|| || || ||17 |- |[[:en:Tangent half-angle substitution]]||14100|| || || ||10 |- |[[:en:Tangent space]]||19900|| || || ||24 |- |[[:en:Tangential quadrilateral]]||33700||[[Արտագծյալ քառանկյուն]]||5000|| ||27 |- |[[:en:Tangram]]||16900||[[Թանգրամ]]||15100|| ||49 |- |[[:en:Alfred Tarski]]||47600||[[Ալֆրեդ Տարսկի]]||3000|| ||50 |- |[[:en:Tarski's undefinability theorem]]||13600|| || || ||9 |- |[[:en:Taxicab geometry]]||10800|| || || ||24 |- |[[:en:Taylor's theorem]]||50500|| || || ||33 |- |[[:en:Tesseract]]||24700|| || || ||34 |- |[[:en:Tetrahedron]]||70200||[[Քառանիստ]]||21600||այո||75 |- |[[:en:Tetration]]||53400|| || || ||27 |- |[[:en:Theorem]]||34400||[[Թեորեմ]]||3000|| ||94 |- |[[:en:Theoretical computer science]]||43200|| || || ||39 |- |[[:en:Theory of relativity]]||30500||[[Հարաբերականության տեսություն]]||15200|| ||124 |- |[[:en:Theta function]]||36400|| || || ||19 |- |[[:en:Three subgroups lemma]]||2600|| || || ||2 |- |[[:en:Tikhonov regularization]]||24100|| || || ||11 |- |[[:en:Time complexity]]||44700|| || || ||23 |- |[[:en:Timeline of mathematics]]||61600|| || || ||11 |- |[[:en:Topological geometry]]||30700|| || || ||1 |- |[[:en:Topological space]]||28700|| || || ||54 |- |[[:en:Topology]]||38300||[[Տոպոլոգիա]]||3800|| ||119 |- |[[:en:Torsion (algebra)]]||11600|| || || ||11 |- |[[:en:Torsion tensor]]||22300|| || || ||12 |- |[[:en:Torsion-free abelian group]]||2800|| || || ||1 |- |[[:en:Torus]]||35100||[[Տոր (մակերևույթ)]]||5600|| ||68 |- |[[:en:Total derivative]]||15400|| || || ||17 |- |[[:en:Total order]]||19700|| || || ||27 |- |[[:en:Train track map]]||23300|| || || ||1 |- |[[:en:Transcendental number]]||39100||[[Տրանսցենդենտ թվեր]]||1600|| ||65 |- |[[:en:Translation of axes]]||9400|| || || ||1 |- |[[:en:Travelling salesman problem]]||86200|| || || ||39 |- |[[:en:Tree decomposition]]||12700|| || || ||10 |- |[[:en:Treewidth]]||39600|| || || ||7 |- |[[:en:Trémaux tree]]||17400|| || || ||4 |- |[[:en:Triangle inequality]]||32500||[[Եռանկյան անհավասարություն]]||6300|| ||41 |- |[[:en:Triangulated category]]||37300|| || || ||5 |- |[[:en:Tricolorability]]||5400|| || || ||7 |- |[[:en:Trigonometric functions]]||66500||[[Եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||65000|| ||79 |- |[[:en:Trigonometric integral]]||16500|| || || ||13 |- |[[:en:Trigonometric substitution]]||15400|| || || ||14 |- |[[:en:Trigonometry]]||50800||[[Եռանկյունաչափություն]]||55900|| ||143 |- |[[:en:Trisectrix of Maclaurin]]||4500|| || || ||10 |- |[[:en:Truncated 24-cell honeycomb]]||5900|| || || ||1 |- |[[:en:Tsirelson space]]||13100|| || || ||1 |- |[[:en:Edward Tufte]]||32100|| || || ||14 |- |[[:en:John Tukey]]||25300|| || || ||31 |- |[[:en:Turán graph]]||10000|| || || ||11 |- |[[:en:Turing degree]]||18300|| || || ||8 |- |[[:en:Turing machine]]||72100||[[Թյուրինգի մեքենա]]||5800|| ||68 |- |[[:en:Turing reduction]]||12100|| || || ||7 |- |[[:en:Turing's proof]]||42400|| || || ||2 |- |[[:en:Tutte polynomial]]||39200|| || || ||6 |- |[[:en:Two-body Dirac equations]]||49700|| || || ||1 |- |[[:en:Two-body problem in general relativity]]||47800|| || || ||12 |- |[[:en:Two-dimensional Euclidean space]]||15600||[[Երկչափ տարածություն]]||7100|| ||46 |- |[[:en:Type (model theory)]]||13800|| || || ||7 |- |[[:en:Type I and type II errors]]||33100|| || || ||24 |- |[[:en:Karen Uhlenbeck]]||25900|| || || ||48 |- |[[:en:Ultrafilter]]||19500|| || || ||14 |- |[[:en:Umbral calculus]]||10300|| || || ||9 |- |[[:en:Uniform 4-polytope]]||134300|| || || ||5 |- |[[:en:Uniform 5-polytope]]||77500|| || || ||1 |- |[[:en:Uniform continuity]]||25100|| || || ||33 |- |[[:en:Uniform polyhedron]]||66500|| || || ||16 |- |[[:en:Uniform polytope]]||54600|| || || ||3 |- |[[:en:Uniform space]]||26200|| || || ||12 |- |[[:en:Unitary matrix]]||9000|| || || ||33 |- |[[:en:Universal enveloping algebra]]||53100|| || || ||12 |- |[[:en:Valuation (algebra)]]||18400|| || || ||13 |- |[[:en:Van Kampen diagram]]||22700|| || || ||1 |- |[[:en:Petr Vaníček]]||12600|| || || ||3 |- |[[:en:Variance]]||55300||[[Դիսպերսիա (վիճակագրություն)]]||16300|| ||63 |- |[[:en:Vector bundle]]||30200|| || || ||23 |- |[[:en:Vector calculus]]||21600||[[Վեկտորական հաշիվ]]||14200|| ||55 |- |[[:en:Vector logic]]||20700|| || || ||3 |- |[[:en:Vector projection]]||12800|| || || ||10 |- |[[:en:Venn diagram]]||30300||[[Վեննի դիագրամ]]||6700|| ||54 |- |[[:en:Verdier duality]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Veronese surface]]||5100|| || || ||10 |- |[[:en:Versine]]||54800|| || || ||19 |- |[[:en:Vertex cover]]||20900|| || || ||12 |- |[[:en:Vietoris–Rips complex]]||11400|| || || ||4 |- |[[:en:Karen Vogtmann]]||25900|| || || ||13 |- |[[:en:Volume of an n-ball]]||28200|| || || ||8 |- |[[:en:Von Kármán swirling flow]]||17900|| || || ||1 |- |[[:en:Von Mises distribution]]||15200|| || || ||5 |- |[[:en:Von Neumann algebra]]||42300|| || || ||12 |- |[[:en:Von Neumann universal constructor]]||26500|| || || ||4 |- |[[:en:Robert Wald]]||13200|| || || ||11 |- |[[:en:Hubert Stanley Wall]]||7100|| || || ||5 |- |[[:en:Wallenius' noncentral hypergeometric distribution]]||15200|| || || ||2 |- |[[:en:Watts–Strogatz model]]||10700|| || || ||8 |- |[[:en:Wave]]||53700||[[Ալիքներ]]||15300|| ||114 |- |[[:en:Wavelength]]||35700||[[Ալիքի երկարություն]]||4800|| ||97 |- |[[:en:Wavelet]]||50600|| || || ||29 |- |[[:en:Weak derivative]]||6600|| || || ||15 |- |[[:en:Weierstrass elliptic function]]||24900|| || || ||14 |- |[[:en:Weierstrass transform]]||15600|| || || ||4 |- |[[:en:Karl Weierstrass]]||14600||[[Կառլ Վայերշտրաս]]||4800|| ||72 |- |[[:en:Weighted correlation network analysis]]||27900|| || || ||3 |- |[[:en:André Weil]]||31700|| || || ||41 |- |[[:en:Well-covered graph]]||25900|| || || ||2 |- |[[:en:Well-order]]||11400|| || || ||28 |- |[[:en:Hermann Weyl]]||37200||[[Հերման Վեյլ]]||3500|| ||70 |- |[[:en:Whitehead product]]||7000|| || || ||1 |- |[[:en:Whitehead torsion]]||11700|| || || ||1 |- |[[:en:Whitehead's algorithm]]||26800|| || || ||1 |- |[[:en:William Allen Whitworth]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Whitney embedding theorem]]||12500|| || || ||7 |- |[[:en:Norbert Wiener]]||38600||[[Նորբերտ Վիներ]]||11600|| ||71 |- |[[:en:Wigner quasiprobability distribution]]||36200|| || || ||10 |- |[[:en:Wigner's theorem]]||29200|| || || ||10 |- |[[:en:Winding number]]||15100|| || || ||17 |- |[[:en:Wirtinger derivatives]]||31800|| || || ||5 |- |[[:en:Stephen Wolfram]]||31700|| || || ||41 |- |[[:en:Word problem for groups]]||28300|| || || ||4 |- |[[:en:Word-representable graph]]||30000|| || || ||1 |- |[[:en:Christopher Wren]]||63700||[[Քրիստոֆեր Ռեն]]||2800|| ||74 |- |[[:en:Xkcd]]||57000||[[Xkcd]]||6400|| ||41 |- |[[:en:Yang–Mills theory]]||24300|| || || ||20 |- |[[:en:Young–Fibonacci lattice]]||8100|| || || ||2 |- |[[:en:Yuktibhāṣā]]||20300|| || || ||7 |- |[[:en:Z function]]||7800|| || || ||5 |- |[[:en:Z-transform]]||35500|| || || ||29 |- |[[:en:Z* theorem]]||4700|| || || ||1 |- |[[:en:Zeno's paradoxes]]||39500|| || || ||47 |- |[[:en:Zermelo set theory]]||14000|| || || ||10 |- |[[:en:Zero to the power of zero]]||31400|| || || ||15 |- |[[:en:Zipf's law]]||33900|| || || ||37 |- |[[:en:Zonohedron]]||24100||[[Զոնոնիստ]]||11100|| ||14 |- |[[:en:Ε-quadratic form]]||11900|| || || ||1 |- |[[:en:Μ operator]]||32300|| || || ||6 |} 8x6n15idu6uyc41y0j7l1sxewy2vptm 102 1009880 8476072 8475572 2022-07-27T18:31:57Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:C-Class mathematics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:*-algebra]]||11200|| || || ||12 |- |[[:en:♯P-completeness of 01-permanent]]||25100|| || || ||1 |- |[[:en:0]]||64300||[[0 (թիվ)]]||11600|| ||156 |- |[[:en:1 + 2 + 3 + 4 + ⋯]]||32800|| || || ||27 |- |[[:en:1-planar graph]]||23700|| || || ||6 |- |[[:en:2]]||14200||[[2 (թիվ)]]||2800||այո||179 |- |[[:en:2 + 2 = 5]]||23000|| || || ||24 |- |[[:en:2.5D (visual perception)]]||9000|| || || ||1 |- |[[:en:3]]||31200||[[3 (թիվ)]]||2200|| ||171 |- |[[:en:3-manifold]]||45700|| || || ||11 |- |[[:en:3-sphere]]||28100|| || || ||14 |- |[[:en:3D rotation group]]||67600|| || || ||13 |- |[[:en:4]]||78300||[[Չորս]]||2200||այո||167 |- |[[:en:5]]||64600||[[Հինգ]]||1600||այո||161 |- |[[:en:5-cell]]||28900|| || || ||18 |- |[[:en:6]]||54300||[[Վեց]]||2400||այո||155 |- |[[:en:7]]||20100||[[Յոթ]]||10200|| ||164 |- |[[:en:8]]||63500||[[Ութ]]||1600||այո||153 |- |[[:en:9]]||25800||[[Ինը]]||2500||այո||154 |- |[[:en:10]]||19100||[[Տասը]]||4100||այո||151 |- |[[:en:68–95–99.7 rule]]||18600|| || || ||17 |- |[[:en:100 prisoners problem]]||24600|| || || ||7 |- |[[:en:120-cell]]||20100|| || || ||17 |- |[[:en:1000 (number)]]||106200||[[1000 (թիվ)]]||1800||այո||108 |- |[[:en:Angle]]||50800||[[Անկյուն]]||64300|| ||133 |- |[[:en:Aanderaa–Karp–Rosenberg conjecture]]||26400|| || || ||4 |- |[[:en:Scott Aaronson]]||17000||[[Սքոթ Աարոնսոն]]||12900|| ||13 |- |[[:en:Abc conjecture]]||40800|| || || ||26 |- |[[:en:Abdus Salam School of Mathematical Sciences]]||16600|| || || ||2 |- |[[:en:Abel elliptic functions]]||10300|| || || ||2 |- |[[:en:Abel Prize]]||28800||[[Աբելի մրցանակ]]||18500|| ||69 |- |[[:en:Abel–Ruffini theorem]]||28200|| || || ||22 |- |[[:en:Niels Henrik Abel]]||28600||[[Նիլս Հենրիկ Աբել]]||35100|| ||94 |- |[[:en:Abelian sandpile model]]||32700|| || || ||5 |- |[[:en:Absolute continuity]]||17900|| || || ||19 |- |[[:en:Absolute Galois group]]||6400|| || || ||11 |- |[[:en:Abstract differential equation]]||10200|| || || ||1 |- |[[:en:Abstract polytope]]||35200|| || || ||7 |- |[[:en:Abstract rewriting system]]||14300|| || || ||4 |- |[[:en:Abstract simplicial complex]]||14500|| || || ||2 |- |[[:en:Abstraction]]||38200||[[Աբստրակցիա]]||18800|| ||78 |- |[[:en:Abu Kamil]]||18600|| || || ||21 |- |[[:en:Abundant number]]||7900|| || || ||43 |- |[[:en:ACC0]]||9100|| || || ||4 |- |[[:en:Acceleration]]||21400||[[Արագացում]]||46400|| ||131 |- |[[:en:Accessible category]]||7900|| || || ||3 |- |[[:en:Accuracy and precision]]||20900|| || || ||43 |- |[[:en:Actuarial present value]]||7900|| || || ||1 |- |[[:en:Acute and obtuse triangles]]||12900|| || || ||9 |- |[[:en:Additive process]]||10600|| || || ||2 |- |[[:en:Adequality]]||16900|| || || ||2 |- |[[:en:Adian–Rabin theorem]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Adjacency matrix]]||18900|| || || ||32 |- |[[:en:Adjoint representation]]||20900|| || || ||10 |- |[[:en:ADMB]]||14500|| || || ||2 |- |[[:en:Adomian decomposition method]]||22200|| || || ||3 |- |[[:en:Adventures Among the Toroids]]||7400|| || || ||1 |- |[[:en:Tatyana Afanasyeva]]||9800||[[Տատյանա Աֆանասևա]]||7300|| ||28 |- |[[:en:Affine arithmetic]]||17600|| || || ||6 |- |[[:en:Affine curvature]]||16700|| || || ||3 |- |[[:en:Affine geometry]]||20000|| || || ||35 |- |[[:en:African Women in Mathematics Association]]||7600|| || || ||2 |- |[[:en:Aggregated indices randomization method]]||8700|| || || ||1 |- |[[:en:Ahlfors theory]]||7800|| || || ||1 |- |[[:en:Lars Ahlfors]]||10400|| || || ||42 |- |[[:en:Aitken's delta-squared process]]||11100|| || || ||4 |- |[[:en:Akaike information criterion]]||43400|| || || ||15 |- |[[:en:AKS primality test]]||20600|| || || ||20 |- |[[:en:Albertson conjecture]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:Grace Alele-Williams]]||26300|| || || ||16 |- |[[:en:Aleph number]]||16100|| || || ||30 |- |[[:en:Algebra over a field]]||22000|| || || ||28 |- |[[:en:Algebraic combinatorics]]||13400|| || || ||8 |- |[[:en:Algebraic equation]]||14400||[[Հանրահաշվական հավասարում]]||1300|| ||36 |- |[[:en:Algebraic function field]]||7300|| || || ||4 |- |[[:en:Algebraic normal form]]||8100|| || || ||7 |- |[[:en:Algebraic number]]||12600||[[Հանրահաշվական թիվ]]||1000|| ||62 |- |[[:en:Algebraic operation]]||11800|| || || ||10 |- |[[:en:Algebraically closed field]]||12600|| || || ||21 |- |[[:en:Algorithm]]||113400||[[Ալգորիթմ]]||32100|| ||134 |- |[[:en:Algorithmic Combinatorics on Partial Words]]||5000|| || || ||1 |- |[[:en:Alhazen's problem]]||7800|| || || ||7 |- |[[:en:Alignments of random points]]||8700|| || || ||3 |- |[[:en:Almost all]]||25400|| || || ||10 |- |[[:en:Almost complex manifold]]||16300|| || || ||10 |- |[[:en:Almost periodic function]]||16200|| || || ||10 |- |[[:en:Almost surely]]||10200|| || || ||16 |- |[[:en:Franz Alt (mathematician)]]||17000|| || || ||9 |- |[[:en:Altitude (triangle)]]||21700||[[Եռանկյան բարձրություն]]||10400||այո||31 |- |[[:en:American Mathematical Society]]||18700|| || || ||29 |- |[[:en:Amicable numbers]]||17800|| || || ||47 |- |[[:en:Analysis of Boolean functions]]||29400|| || || ||1 |- |[[:en:Analysis of variance]]||54700||[[Դիսպերս վերլուծություն]]||5900|| ||47 |- |[[:en:Analytic Combinatorics]]||6800|| || || ||1 |- |[[:en:Analytic function]]||15000||[[Անալիտիկ ֆունկցիա]]||4600|| ||37 |- |[[:en:Analytic function of a matrix]]||12400|| || || ||12 |- |[[:en:Analytic hierarchy process]]||52400|| || || ||19 |- |[[:en:Analytic network process]]||11600|| || || ||3 |- |[[:en:Analytic space]]||7200|| || || ||4 |- |[[:en:The Ancient Tradition of Geometric Problems]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:Anderson acceleration]]||15900|| || || ||2 |- |[[:en:Anderson–Darling test]]||14900|| || || ||11 |- |[[:en:Andreu Mas-Colell]]||17400|| || || ||10 |- |[[:en:Angle trisection]]||26400||[[Անկյան եռատում]]||1500|| ||33 |- |[[:en:Angles between flats]]||18900|| || || ||1 |- |[[:en:Angular resolution (graph drawing)]]||14800|| || || ||3 |- |[[:en:Anisohedral tiling]]||6100|| || || ||3 |- |[[:en:Annals of Mathematics]]||7300|| || || ||17 |- |[[:en:Ant on a rubber rope]]||15200|| || || ||4 |- |[[:en:Antichain]]||7900|| || || ||16 |- |[[:en:Antichamber]]||20600|| || || ||10 |- |[[:en:Apollonius of Perga]]||78200||[[Ապոլլոնիոս Պերգացի]]||1800|| ||68 |- |[[:en:Appell series]]||15800|| || || ||2 |- |[[:en:Appell's equation of motion]]||9400|| || || ||4 |- |[[:en:Approximation]]||12500||[[Ապրոքսիմացիա]]||24900|| ||44 |- |[[:en:Approximation error]]||5400|| || || ||23 |- |[[:en:Approximations of π]]||77200|| || || ||9 |- |[[:en:Archimedean group]]||9900|| || || ||2 |- |[[:en:Archimedean property]]||16200||[[Արքիմեդի աքսիոմ]]||14000|| ||39 |- |[[:en:Archimedean solid]]||26100|| || || ||36 |- |[[:en:Archimedean spiral]]||13300|| || || ||43 |- |[[:en:Archimedes Palimpsest]]||31000|| || || ||25 |- |[[:en:Archimedes's cattle problem]]||16600|| || || ||15 |- |[[:en:Area]]||45100||[[Մակերես]]||9700||այո||162 |- |[[:en:Area of a circle]]||37500|| || || ||14 |- |[[:en:Argument (complex analysis)]]||12700|| || || ||21 |- |[[:en:Aristotelian realist philosophy of mathematics]]||13300|| || || ||1 |- |[[:en:Arithmetic]]||39000||[[Թվաբանություն]]||136300|| ||162 |- |[[:en:Arithmetic billiards]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Arithmetic dynamics]]||14800|| || || ||3 |- |[[:en:Arithmetic mean]]||13700||[[Միջին թվաբանական]]||13600|| ||62 |- |[[:en:Arithmetic–geometric mean]]||15900|| || || ||21 |- |[[:en:Arithmetico–geometric sequence]]||8200|| || || ||6 |- |[[:en:Arithmologia]]||6300|| || || ||1 |- |[[:en:Arithmometer]]||29800|| || || ||21 |- |[[:en:Arity]]||12900|| || || ||33 |- |[[:en:Arnold tongue]]||21800|| || || ||4 |- |[[:en:Arnoldi iteration]]||14100|| || || ||3 |- |[[:en:Aronszajn tree]]||7300|| || || ||5 |- |[[:en:Arrangement of hyperplanes]]||12900|| || || ||3 |- |[[:en:Ars Magna (Cardano book)]]||7100|| || || ||14 |- |[[:en:Art Gallery Theorems and Algorithms]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:Artin group]]|| || || || ||4 |- |[[:en:Artin reciprocity law]]||15400|| || || ||6 |- |[[:en:Artin–Hasse exponential]]||7000|| || || ||3 |- |[[:en:Artin–Tits group]]||20400|| || || ||4 |- |[[:en:Artin–Verdier duality]]||5400|| || || ||2 |- |[[:en:Emil Artin]]||45800||[[Էմիլ Արթին]]||5200|| ||36 |- |[[:en:Aryabhata]]||43500|| || || ||89 |- |[[:en:Ascending chain condition on principal ideals]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Attia Ashour]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Association scheme]]||18000|| || || ||2 |- |[[:en:Associative property]]||25900||[[Զուգորդականություն]]||1000|| ||66 |- |[[:en:Asymmetric numeral systems]]||29200|| || || ||7 |- |[[:en:Asymptote]]||29400||[[Ասիմպտոտ]]||1700|| ||58 |- |[[:en:Asymptotic analysis]]||16200|| || || ||16 |- |[[:en:Asymptotic distribution]]||4800|| || || ||4 |- |[[:en:Atan2]]||31500|| || || ||12 |- |[[:en:Atomic model (mathematical logic)]]||2700|| || || ||2 |- |[[:en:Attractor]]||34000|| || || ||26 |- |[[:en:Augmented matrix]]||5500|| || || ||19 |- |[[:en:Automatic differentiation]]||27400|| || || ||11 |- |[[:en:Automatically Tuned Linear Algebra Software]]||9200|| || || ||4 |- |[[:en:Automorphic form]]||12600|| || || ||10 |- |[[:en:Auxiliary normed space]]||26600|| || || ||1 |- |[[:en:Auxiliary particle filter]]||9100|| || || ||1 |- |[[:en:Average]]||26700|| || || ||45 |- |[[:en:Tamara Awerbuch-Friedlander]]||16100|| || || ||12 |- |[[:en:Ax–Kochen theorem]]||7100|| || || ||2 |- |[[:en:Axiom]]||35400||[[Աքսիոմ]]||3100|| ||109 |- |[[:en:Axiom of determinacy]]||11200|| || || ||8 |- |[[:en:Axiom of infinity]]||10400|| || || ||21 |- |[[:en:Axiom of reducibility]]||39300|| || || ||1 |- |[[:en:Axiomatic system]]||13800|| || || ||21 |- |[[:en:Azimuth]]||14800||[[Ազիմուտ]]||7500|| ||76 |- |[[:en:Back-of-the-envelope calculation]]||11400|| || || ||7 |- |[[:en:Ann E. Bailie]]||12400|| || || ||1 |- |[[:en:Baillie–PSW primality test]]||19000|| || || ||4 |- |[[:en:Walter Lewis Baily, Jr.]]||6600|| || || ||4 |- |[[:en:Baire set]]||9100|| || || ||4 |- |[[:en:Alan Baker (mathematician)]]||7300|| || || ||39 |- |[[:en:Baker's theorem]]||21100|| || || ||7 |- |[[:en:Bakhshali manuscript]]||21600|| || || ||20 |- |[[:en:Jennifer Balakrishnan]]||15000|| || || ||3 |- |[[:en:Balanced hypergraph]]||10000|| || || ||1 |- |[[:en:Balanced ternary]]||36300|| || || ||10 |- |[[:en:Ball (mathematics)]]||11800||[[Գունդ]]||10000|| ||44 |- |[[:en:Hans Werner Ballmann]]||3700||[[Վերներ Բալման]]||5000|| ||5 |- |[[:en:Banach algebra]]||16000|| || || ||17 |- |[[:en:The Banach–Tarski Paradox (book)]]||8700|| || || ||1 |- |[[:en:Stefan Banach]]||22600||[[Ստեֆան Բանախ]]||13700|| ||75 |- |[[:en:Mahmoud Reza Banki]]||22600|| || || ||1 |- |[[:en:John Banzhaf]]||27400|| || || ||4 |- |[[:en:Barabási–Albert model]]||21100|| || || ||11 |- |[[:en:Barbier's theorem]]||5400||[[Բարբիեի թեորեմ]]||7300|| ||14 |- |[[:en:Charlotte Barnum]]||8600|| || || ||7 |- |[[:en:Barrett reduction]]||8900|| || || ||5 |- |[[:en:Isaac Barrow]]||19800|| || || ||50 |- |[[:en:Thomas Bartholin]]||10600|| || || ||27 |- |[[:en:Base change theorems]]||26200|| || || ||1 |- |[[:en:Base36]]||4400|| || || ||1 |- |[[:en:Isabella Bashmakova]]||10400||[[Իզաբելլա Բաշմակովա]]||11200|| ||16 |- |[[:en:Basic Number Theory]]||19100|| || || ||1 |- |[[:en:Basis (linear algebra)]]||35000|| || || ||48 |- |[[:en:Bateman–Horn conjecture]]||7100|| || || ||3 |- |[[:en:Baum–Welch algorithm]]||27500|| || || ||10 |- |[[:en:Bayes estimator]]||22300|| || || ||8 |- |[[:en:Bayesian inference]]||64400|| || || ||31 |- |[[:en:Bayesian linear regression]]||18500|| || || ||4 |- |[[:en:Bayesian network]]||51700||[[Բայեսյան ցանց]]||4100|| ||30 |- |[[:en:Bayesian probability]]||32300|| || || ||27 |- |[[:en:Beatty sequence]]||13000|| || || ||9 |- |[[:en:Beckman–Quarles theorem]]||9500|| || || ||2 |- |[[:en:Behrens–Fisher problem]]||19000|| || || ||4 |- |[[:en:Alexander Beilinson]]||10800|| || || ||16 |- |[[:en:Belinfante–Rosenfeld stress–energy tensor]]||10700|| || || ||1 |- |[[:en:Prakash Belkale]]||5600|| || || ||2 |- |[[:en:Bell triangle]]||9900|| || || ||6 |- |[[:en:Eric Temple Bell]]||17700|| || || ||26 |- |[[:en:Giusto Bellavitis]]||6000|| || || ||14 |- |[[:en:Bellman equation]]||27100|| || || ||11 |- |[[:en:Richard E. Bellman]]||16200|| || || ||27 |- |[[:en:Georgia Benkart]]||19700|| || || ||11 |- |[[:en:Bent function]]||23500|| || || ||3 |- |[[:en:Lothar Berg]]||6500|| || || ||5 |- |[[:en:Berge equilibrium]]||11300|| || || ||1 |- |[[:en:Bergman's diamond lemma]]||15400|| || || ||1 |- |[[:en:Berlekamp–Welch algorithm]]||6500|| || || ||3 |- |[[:en:Bernoulli polynomials of the second kind]]||8500|| || || ||1 |- |[[:en:Daniel Bernoulli]]||18100||[[Դանիել Բեռնուլի]]||10400|| ||81 |- |[[:en:Jacob Bernoulli]]||19300||[[Յակոբ Բեռնուլի]]||13000|| ||76 |- |[[:en:Dorothy Lewis Bernstein]]||8200|| || || ||8 |- |[[:en:Joseph Bernstein]]||5700|| || || ||12 |- |[[:en:Lipman Bers]]||22200|| || || ||14 |- |[[:en:Andrea Bertozzi]]||13700|| || || ||7 |- |[[:en:Bertrand paradox (probability)]]||16000||[[Բերտրանի պարադոքս]]||13900|| ||22 |- |[[:en:Best worst method]]||1600|| || || ||1 |- |[[:en:Beta rectangular distribution]]||7200|| || || ||2 |- |[[:en:Beta skeleton]]||16100|| || || ||3 |- |[[:en:Betti number]]||15800|| || || ||13 |- |[[:en:Károly Bezdek]]||17300|| || || ||4 |- |[[:en:Bézout domain]]||9300|| || || ||9 |- |[[:en:Bézout's theorem]]||19700|| || || ||18 |- |[[:en:Manjul Bhargava]]||24300|| || || ||36 |- |[[:en:Bhāskara II]]||30000|| || || ||56 |- |[[:en:Bianchi classification]]||48000|| || || ||5 |- |[[:en:Biarc]]||10000|| || || ||3 |- |[[:en:Bias of an estimator]]||33000|| || || ||12 |- |[[:en:Biased graph]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Bicircular matroid]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:Bicomplex number]]||11000|| || || ||13 |- |[[:en:Bidomain model]]||24500|| || || ||3 |- |[[:en:Michel Bierlaire]]||22500|| || || ||2 |- |[[:en:Giuseppina Masotti Biggiogero]]||12000|| || || ||3 |- |[[:en:Biham–Middleton–Levine traffic model]]||14800|| || || ||5 |- |[[:en:Biharmonic map]]||15300|| || || ||1 |- |[[:en:Bijection]]||18500||[[Փոխմիարժեք համապատասխանություն]]||1400|| ||55 |- |[[:en:Heinz Billing]]||11900|| || || ||10 |- |[[:en:Bimetric gravity]]||24900|| || || ||4 |- |[[:en:Binomial coefficient]]||67700|| || || ||48 |- |[[:en:Binomial theorem]]||35100||[[Նյուտոնի երկանդամ]]||7100|| ||72 |- |[[:en:Biordered set]]||12700|| || || ||1 |- |[[:en:Biorthogonal nearly coiflet basis]]||7600|| || || ||1 |- |[[:en:Jean-Baptiste Biot]]||18100||[[Ժան Բատիստ Բիո]]||4100|| ||63 |- |[[:en:Bipartite dimension]]||14600|| || || ||8 |- |[[:en:Bipolar orientation]]||15100|| || || ||2 |- |[[:en:Biracks and biquandles]]||4500|| || || ||1 |- |[[:en:Birational geometry]]||20100|| || || ||12 |- |[[:en:Birch and Swinnerton-Dyer conjecture]]||19700|| || || ||22 |- |[[:en:Joan Birman]]||18200|| || || ||15 |- |[[:en:Birth process]]||7700|| || || ||1 |- |[[:en:Bitwise operation]]||31400|| || || ||28 |- |[[:en:Gertrude Blanch]]||14400|| || || ||13 |- |[[:en:Blanuša snarks]]||4400|| || || ||4 |- |[[:en:Blaschke–Lebesgue theorem]]||10400|| || || ||4 |- |[[:en:Blind deconvolution]]||10100|| || || ||4 |- |[[:en:Block graph]]||8400|| || || ||5 |- |[[:en:Blossom algorithm]]||17100|| || || ||7 |- |[[:en:Blow-up lemma]]||18100|| || || ||1 |- |[[:en:Blowing up]]||22200|| || || ||9 |- |[[:en:Maxime Bôcher]]||7900|| || || ||13 |- |[[:en:Fedor Bogomolov]]||8100|| || || ||8 |- |[[:en:Georg Bohlmann]]||7800|| || || ||6 |- |[[:en:Béla Bollobás]]||16000|| || || ||15 |- |[[:en:Boltzmann distribution]]||19200|| || || ||26 |- |[[:en:Oskar Bolza]]||13100|| || || ||12 |- |[[:en:Bernard Bolzano]]||38500||[[Բեռնարդ Բոլցանո]]||21600|| ||56 |- |[[:en:Boolean network]]||24300|| || || ||6 |- |[[:en:Boolean satisfiability problem]]||52600|| || || ||24 |- |[[:en:Bootstrapping (statistics)]]||55800|| || || ||21 |- |[[:en:Richard Borcherds]]||9400|| || || ||31 |- |[[:en:Borel functional calculus]]||9800|| || || ||2 |- |[[:en:Borel measure]]||8700|| || || ||11 |- |[[:en:Borel set]]||12600|| || || ||16 |- |[[:en:Borel–de Siebenthal theory]]||23500|| || || ||1 |- |[[:en:Borel–Weil–Bott theorem]]||13500|| || || ||2 |- |[[:en:Émile Borel]]||13400|| || || ||56 |- |[[:en:Bornological space]]||26200|| || || ||4 |- |[[:en:Borsuk–Ulam theorem]]||13000|| || || ||19 |- |[[:en:Liouba Bortniker]]||6100|| || || ||2 |- |[[:en:Borůvka's algorithm]]||11000|| || || ||17 |- |[[:en:Raoul Bott]]||14200||[[Ռաուլ Բոտ]]||4400|| ||25 |- |[[:en:Boundary value problem]]||9100|| || || ||21 |- |[[:en:Bounding volume]]||14700|| || || ||8 |- |[[:en:Brian Bowditch]]||17800|| || || ||6 |- |[[:en:Box plot]]||19800|| || || ||28 |- |[[:en:George E. P. Box]]||10900|| || || ||19 |- |[[:en:Boy or Girl paradox]]||31200|| || || ||11 |- |[[:en:Peter Braam]]||16900|| || || ||1 |- |[[:en:Brachistochrone curve]]||37100|| || || ||34 |- |[[:en:Braess's paradox]]||23600|| || || ||24 |- |[[:en:Brahmagupta]]||45300||[[Բրահմագուպտա]]||35900|| ||105 |- |[[:en:Braid theory]]||200|| || || ||12 |- |[[:en:Joseph Brain (academic)]]||10600|| || || ||2 |- |[[:en:Brascamp–Lieb inequality]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Thomas Brattle]]||16100|| || || ||1 |- |[[:en:Joel Lee Brenner]]||18400|| || || ||4 |- |[[:en:Henry Briggs (mathematician)]]||12700|| || || ||34 |- |[[:en:Henri Brocard]]||14000|| || || ||21 |- |[[:en:Bronshtein and Semendyayev]]||104900|| || || ||5 |- |[[:en:Robert W. Brooks]]||4100|| || || ||5 |- |[[:en:L. E. J. Brouwer]]||18500|| || || ||37 |- |[[:en:Brownian excursion]]||12200|| || || ||3 |- |[[:en:Broyden–Fletcher–Goldfarb–Shanno algorithm]]||16800|| || || ||8 |- |[[:en:Bruun Rule]]||24700|| || || ||1 |- |[[:en:Robert Bryant (mathematician)]]||16500|| || || ||6 |- |[[:en:Johannes Buchmann]]||12000|| || || ||6 |- |[[:en:Building (mathematics)]]||25200|| || || ||5 |- |[[:en:Bunyakovsky conjecture]]||12100|| || || ||11 |- |[[:en:Burali-Forti paradox]]||6500|| || || ||18 |- |[[:en:Bures metric]]||13200|| || || ||1 |- |[[:en:Dan Burghelea]]||16800|| || || ||1 |- |[[:en:Burnside problem]]||15800|| || || ||12 |- |[[:en:Busemann function]]||92300|| || || ||3 |- |[[:en:Abu al-Wafa' Buzjani]]||12700|| || || ||48 |- |[[:en:Luis Caffarelli]]||7600|| || || ||19 |- |[[:en:Russel E. Caflisch]]||5200|| || || ||4 |- |[[:en:Calculator input methods]]||29300|| || || ||2 |- |[[:en:Calculus]]||72400|| || || ||105 |- |[[:en:Erika Tatiana Camacho]]||8400|| || || ||4 |- |[[:en:Jessie Forbes Cameron]]||7000|| || || ||5 |- |[[:en:Campanus of Novara]]||8600|| || || ||18 |- |[[:en:Maria Antònia Canals]]||11300|| || || ||7 |- |[[:en:Canonical bundle]]||12200|| || || ||5 |- |[[:en:Canonical form]]||19000|| || || ||17 |- |[[:en:Canonical Huffman code]]||9200|| || || ||5 |- |[[:en:Canonical normal form]]||25300|| || || ||12 |- |[[:en:Cantellated 5-cubes]]||8900|| || || ||1 |- |[[:en:Cantellated 5-orthoplexes]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Cantellated 7-orthoplexes]]||7900|| || || ||1 |- |[[:en:Cantic 5-cube]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Cantor space]]||5300|| || || ||7 |- |[[:en:Cantor's isomorphism theorem]]||14600|| || || ||1 |- |[[:en:Capelli's identity]]||36400|| || || ||5 |- |[[:en:Olivia Caramello]]||9900|| || || ||2 |- |[[:en:Caratheodory-π solution]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:Gerolamo Cardano]]||41600||[[Ջերոլամո Կարդանո]]||3100|| ||73 |- |[[:en:Cardinality]]||21800||[[Բազմության հզորություն]]||2400|| ||54 |- |[[:en:Cardioid]]||25400||[[Սրտարդ]]||1100|| ||43 |- |[[:en:Carl B. Allendoerfer Award]]||8300|| || || ||2 |- |[[:en:Torsten Carleman]]||17700|| || || ||14 |- |[[:en:Carlson symmetric form]]||13800|| || || ||2 |- |[[:en:Carmichael function]]||18500|| || || ||15 |- |[[:en:Carmichael number]]||25100|| || || ||24 |- |[[:en:Carmichael's totient function conjecture]]||8000|| || || ||4 |- |[[:en:Lazare Carnot]]||27100||[[Լազար Նիկոլա Կառնո]]||3400|| ||58 |- |[[:en:Lewis Carroll]]||79800||[[Լուիս Քերոլ]]||10800|| ||144 |- |[[:en:Carrying capacity]]||35800|| || || ||34 |- |[[:en:Cartan–Ambrose–Hicks theorem]]||6500|| || || ||2 |- |[[:en:Cartan–Hadamard conjecture]]||6700|| || || ||1 |- |[[:en:Anna Cartan]]||4800|| || || ||3 |- |[[:en:Élie Cartan]]||28200||[[Էլի Ժոզեֆ Կարտան]]||2900|| ||42 |- |[[:en:Henri Cartan]]||32400||[[Անրի Պոլ Կարտան]]||2000|| ||41 |- |[[:en:Cartesian closed category]]||17200|| || || ||9 |- |[[:en:Cartesian product]]||20400|| || || ||67 |- |[[:en:Cartogram]]||40900|| || || ||22 |- |[[:en:Mary Cartwright]]||13700|| || || ||32 |- |[[:en:Case–control study]]||15900|| || || ||20 |- |[[:en:Giovanni Domenico Cassini]]||23400|| || || ||72 |- |[[:en:Carlos Castillo-Chavez]]||24400|| || || ||5 |- |[[:en:Catastrophe theory]]||19400|| || || ||20 |- |[[:en:Catastrophic cancellation]]||11500|| || || ||3 |- |[[:en:Categorical logic]]||8000|| || || ||4 |- |[[:en:Caterpillar tree]]||9700|| || || ||6 |- |[[:en:Cauchy–Binet formula]]||18100|| || || ||14 |- |[[:en:Cauchy–Euler equation]]||9000|| || || ||19 |- |[[:en:Cauchy–Kovalevskaya theorem]]||100|| || || ||9 |- |[[:en:Cauchy–Riemann equations]]||31000|| || || ||33 |- |[[:en:Cauchy's integral theorem]]||10100|| || || ||26 |- |[[:en:Catherine Cavagnaro]]||9100|| || || ||1 |- |[[:en:Cavalieri's principle]]||12000|| || || ||23 |- |[[:en:Cayley's theorem]]||13000|| || || ||21 |- |[[:en:CC system]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Ceiling effect (statistics)]]||16700|| || || ||7 |- |[[:en:Celestial mechanics]]||17100||[[Երկնային մեխանիկա]]||11400|| ||58 |- |[[:en:Cellular algebra]]||15500|| || || ||1 |- |[[:en:Center for Undergraduate Research in Mathematics]]||7900|| || || ||1 |- |[[:en:Centroid]]||25600|| || || ||29 |- |[[:en:Cereceda's conjecture]]||10200|| || || ||1 |- |[[:en:Ceyuan haijing]]||31400|| || || ||2 |- |[[:en:Chain complex]]||13600|| || || ||18 |- |[[:en:Chain rule]]||35500||[[Բարդ ֆունկցիայի դիֆերենցում]]||8800|| ||41 |- |[[:en:Chaitin's constant]]||17100|| || || ||13 |- |[[:en:Subrahmanyan Chandrasekhar]]||57500||[[Սուբռահմանյան Չանդրասեկհար]]||4300|| ||84 |- |[[:en:Sun-Yung Alice Chang]]||11900|| || || ||16 |- |[[:en:Change of variables]]||11500|| || || ||16 |- |[[:en:Chaotic mixing]]||24600|| || || ||3 |- |[[:en:Sydney Chapman (mathematician)]]||16200|| || || ||27 |- |[[:en:William Chapple (surveyor)]]||7600|| || || ||2 |- |[[:en:Character theory]]||24300|| || || ||14 |- |[[:en:Characteristic class]]||10200|| || || ||11 |- |[[:en:Characteristic equation (calculus)]]||13400|| || || ||9 |- |[[:en:Characterization (mathematics)]]||6100|| || || ||6 |- |[[:en:Chases and Escapes]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:Chasles' theorem (kinematics)]]||8600|| || || ||5 |- |[[:en:Chebyshev center]]||8700|| || || ||1 |- |[[:en:Cheeger constant (graph theory)]]||5900|| || || ||4 |- |[[:en:Eugenia Cheng]]||17100|| || || ||7 |- |[[:en:Chennai Mathematical Institute]]||23100|| || || ||9 |- |[[:en:Chi-squared distribution]]||41000|| || || ||39 |- |[[:en:Chi-squared test]]||21200|| || || ||38 |- |[[:en:Chinese mathematics]]||62900||[[Մաթեմատիկան Հին Չինաստանում]]||11300|| ||16 |- |[[:en:Chinese numerals]]||63600|| || || ||32 |- |[[:en:Chinese remainder theorem]]||42500||[[Մնացորդների մասին չինական թեորեմ]]||29600|| ||41 |- |[[:en:Chirp]]||14100|| || || ||14 |- |[[:en:Chirp Z-transform]]||10700|| || || ||6 |- |[[:en:Chirplet transform]]||10100|| || || ||4 |- |[[:en:Choi's theorem on completely positive maps]]||7800|| || || ||2 |- |[[:en:Cholesky decomposition]]||45900|| || || ||20 |- |[[:en:Zu Chongzhi]]||13400|| || || ||34 |- |[[:en:Gustav S. Christensen]]||32600|| || || ||2 |- |[[:en:Christofides algorithm]]||9800|| || || ||16 |- |[[:en:Igor Chueshov]]||8900|| || || ||4 |- |[[:en:Chung Kai-lai]]||9400|| || || ||6 |- |[[:en:Church–Turing thesis]]||56500|| || || ||35 |- |[[:en:Alonzo Church]]||21700||[[Ալոնզո Չըրչ]]||19600|| ||50 |- |[[:en:Chvátal–Sankoff constants]]||13000|| || || ||1 |- |[[:en:Circle]]||42500||[[Շրջանագիծ]]||22000|| ||151 |- |[[:en:Circle graph]]||14000|| || || ||5 |- |[[:en:Circle Limit III]]||9900|| || || ||4 |- |[[:en:Circle packing]]||10600|| || || ||8 |- |[[:en:Circle packing theorem]]||30100|| || || ||4 |- |[[:en:Circuit complexity]]||20400|| || || ||6 |- |[[:en:Circulant matrix]]||14800|| || || ||12 |- |[[:en:Circular layout]]||15400|| || || ||3 |- |[[:en:Circumscription (logic)]]||20300|| || || ||1 |- |[[:en:Alexis Clairaut]]||16300|| || || ||51 |- |[[:en:James A. Clarkson]]||9900|| || || ||4 |- |[[:en:Class field theory]]||16400|| || || ||21 |- |[[:en:Classical group]]||48800|| || || ||9 |- |[[:en:Classical mechanics]]||47300||[[Դասական մեխանիկա]]||9400||այո||117 |- |[[:en:Christopher Clavius]]||16300|| || || ||40 |- |[[:en:Clenshaw–Curtis quadrature]]||24400|| || || ||3 |- |[[:en:Clifford analysis]]||22300|| || || ||1 |- |[[:en:William Kingdon Clifford]]||36200|| || || ||38 |- |[[:en:Clifford's theorem on special divisors]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Clique (graph theory)]]||20300|| || || ||22 |- |[[:en:Clique cover]]||8100|| || || ||9 |- |[[:en:Clock angle problem]]||5300|| || || ||9 |- |[[:en:Clopen set]]||5500|| || || ||16 |- |[[:en:Closed graph theorem]]||9200|| || || ||18 |- |[[:en:Closed-form expression]]||13100|| || || ||15 |- |[[:en:Closure (mathematics)]]||12500|| || || ||30 |- |[[:en:Closure (topology)]]||25600|| || || ||24 |- |[[:en:Closure operator]]||17100|| || || ||6 |- |[[:en:CLs method (particle physics)]]||15800|| || || ||1 |- |[[:en:Cluster algebra]]||13600|| || || ||3 |- |[[:en:Coalgebra]]||20600|| || || ||10 |- |[[:en:Coastline paradox]]||16100||[[Ջրափնյա գծի պարադոքս]]||1700|| ||25 |- |[[:en:Anne Cobbe]]||8300|| || || ||5 |- |[[:en:Cobham's theorem]]||17600|| || || ||2 |- |[[:en:Cobordism]]||34100|| || || ||14 |- |[[:en:Cocoloring]]||3700|| || || ||3 |- |[[:en:Code of the Quipu]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Coding theory]]||27700|| || || ||31 |- |[[:en:Coefficient of variation]]||28500|| || || ||30 |- |[[:en:Coffman–Graham algorithm]]||14200|| || || ||2 |- |[[:en:Paul Cohen]]||13600|| || || ||37 |- |[[:en:Coherent states in mathematical physics]]||34800|| || || ||1 |- |[[:en:Coherent topology]]||9000|| || || ||3 |- |[[:en:Cohomology]]||44100|| || || ||16 |- |[[:en:Michiel Coignet]]||12200|| || || ||8 |- |[[:en:Caroline Colijn]]||8200|| || || ||3 |- |[[:en:Collineation]]||14300|| || || ||5 |- |[[:en:Edward Collingwood]]||7000|| || || ||8 |- |[[:en:Coralie Colmez]]||12400|| || || ||5 |- |[[:en:Color-coding]]||13800|| || || ||3 |- |[[:en:Combinatorial optimization]]||18700|| || || ||15 |- |[[:en:Combinatorics on words]]||19700|| || || ||3 |- |[[:en:Commitment scheme]]||46500|| || || ||10 |- |[[:en:Common logarithm]]||14700||[[Տասնորդական լոգարիթմներ]]||10200|| ||33 |- |[[:en:Communication theory]]||34400|| || || ||22 |- |[[:en:Commutative diagram]]||8900|| || || ||24 |- |[[:en:Commutator subspace]]||14500|| || || ||1 |- |[[:en:Compact group]]||30300|| || || ||9 |- |[[:en:Compact operator]]||16500|| || || ||18 |- |[[:en:Comparability]]||5200|| || || ||2 |- |[[:en:Comparison of electoral systems]]||107700|| || || ||2 |- |[[:en:The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing]]||16100|| || || ||23 |- |[[:en:Complement graph]]||9500|| || || ||24 |- |[[:en:Complementary sequences]]||9500|| || || ||2 |- |[[:en:Complete category]]||5500|| || || ||7 |- |[[:en:Complete homogeneous symmetric polynomial]]||13800|| || || ||1 |- |[[:en:Complete metric space]]||17700||[[Լրիվ մետրիկական տարածություն]]||1500|| ||29 |- |[[:en:Complete topological vector space]]||90400|| || || ||1 |- |[[:en:Completeness (logic)]]||6500||[[Լրիվություն]]||3300|| ||12 |- |[[:en:Completeness of the real numbers]]||10200|| || || ||14 |- |[[:en:Completing the square]]||15400|| || || ||28 |- |[[:en:Complex analysis]]||18000|| || || ||60 |- |[[:en:Complex differential form]]||8300|| || || ||5 |- |[[:en:Complex number]]||103500||[[Կոմպլեքս թիվ]]||11600|| ||133 |- |[[:en:Complex polytope]]||157400|| || || ||4 |- |[[:en:Complex projective space]]||26200|| || || ||4 |- |[[:en:Complexities: Women in Mathematics]]||7300|| || || ||2 |- |[[:en:Complexity and Real Computation]]||6600|| || || ||1 |- |[[:en:Complexity class]]||75000|| || || ||24 |- |[[:en:Composition algebra]]||10400|| || || ||7 |- |[[:en:Compositional data]]||12400|| || || ||3 |- |[[:en:Compound of three octahedra]]||10500|| || || ||4 |- |[[:en:Compressed sensing]]||46800|| || || ||11 |- |[[:en:Computable topology]]||20200|| || || ||1 |- |[[:en:Computational complexity]]||20100|| || || ||15 |- |[[:en:Computational science]]||33200|| || || ||26 |- |[[:en:Computing the permanent]]||28500|| || || ||1 |- |[[:en:Concave function]]||8100|| || || ||26 |- |[[:en:Concyclic points]]||10600|| || || ||14 |- |[[:en:Conditional expectation]]||29300|| || || ||18 |- |[[:en:Conditional probability]]||34200|| || || ||36 |- |[[:en:Conditioning (probability)]]||36100|| || || ||1 |- |[[:en:Cone (category theory)]]||6400|| || || ||4 |- |[[:en:Confidence interval]]||34400||[[Վստահության միջակայք]]||14800|| ||44 |- |[[:en:Configuration (geometry)]]||15200|| || || ||6 |- |[[:en:Conformal geometric algebra]]||26300|| || || ||2 |- |[[:en:Conformal group]]||8500|| || || ||5 |- |[[:en:Confounding]]||28400|| || || ||20 |- |[[:en:Congruence (geometry)]]||17500|| || || ||57 |- |[[:en:Congruum]]||8100|| || || ||3 |- |[[:en:Conic section]]||70500||[[Կոնական հատույթ]]||2800|| ||78 |- |[[:en:Conjugate gradient method]]||40100|| || || ||14 |- |[[:en:Connected dominating set]]||9900|| || || ||2 |- |[[:en:Connected Mathematics]]||17300|| || || ||2 |- |[[:en:Connection (vector bundle)]]||46000|| || || ||6 |- |[[:en:Connection form]]||27200|| || || ||5 |- |[[:en:Connectivity (graph theory)]]||17200|| || || ||4 |- |[[:en:Alain Connes]]||8100|| || || ||35 |- |[[:en:Conservation form]]||3000|| || || ||1 |- |[[:en:Conservation law]]||18700||[[Պահպանման օրենքներ]]||8400|| ||52 |- |[[:en:Conservative force]]||11200|| || || ||38 |- |[[:en:Conservative vector field]]||23000||[[Պոտենցիալ դաշտ]]||2400|| ||16 |- |[[:en:Constant (mathematics)]]||8100|| || || ||59 |- |[[:en:Constraint satisfaction problem]]||20800|| || || ||14 |- |[[:en:Construction of the real numbers]]||28100|| || || ||10 |- |[[:en:Constructions in hyperbolic geometry]]||13800|| || || ||1 |- |[[:en:Constructivism (philosophy of mathematics)]]||19400||[[Կոնստրուկտիվ մաթեմատիկա]]||4000|| ||21 |- |[[:en:Container method]]||23100|| || || ||1 |- |[[:en:Continued fraction]]||68200||[[Շղթայական կոտորակ]]||3000|| ||42 |- |[[:en:Continuous Bernoulli distribution]]||6400|| || || ||2 |- |[[:en:Continuous linear operator]]||27600|| || || ||8 |- |[[:en:Continuous-time Markov chain]]||24000|| || || ||7 |- |[[:en:Contorsion tensor]]||9800|| || || ||1 |- |[[:en:Contour integration]]||45900|| || || ||11 |- |[[:en:Contourlet]]||14800|| || || ||1 |- |[[:en:Contraction (operator theory)]]||17600|| || || ||1 |- |[[:en:Contraharmonic mean]]||9900|| || || ||1 |- |[[:en:Contraposition]]||18900|| || || ||24 |- |[[:en:Contributions of Leonhard Euler to mathematics]]||17600|| || || ||2 |- |[[:en:Control chart]]||30400|| || || ||21 |- |[[:en:Convection–diffusion equation]]||24900|| || || ||15 |- |[[:en:Convergent series]]||11200|| || || ||25 |- |[[:en:Converse relation]]||11700|| || || ||13 |- |[[:en:Convex analysis]]||16700|| || || ||12 |- |[[:en:Convex cap]]||9200|| || || ||1 |- |[[:en:Convex conjugate]]||16400|| || || ||8 |- |[[:en:Convex function]]||33900|| || || ||37 |- |[[:en:Convex hull algorithms]]||16500|| || || ||8 |- |[[:en:Convex optimization]]||27100|| || || ||12 |- |[[:en:Convex polytope]]||20800|| || || ||13 |- |[[:en:Convex Polytopes]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Convex set]]||24900||[[Ուռուցիկ բազմություն]]||7500|| ||44 |- |[[:en:Convexity (algebraic geometry)]]||8800|| || || ||1 |- |[[:en:Convolution]]||60900|| || || ||41 |- |[[:en:Conway chained arrow notation]]||15600|| || || ||13 |- |[[:en:Conway criterion]]||7000|| || || ||4 |- |[[:en:Stephen Cook]]||15000||[[Սթիվեն Արթուր Կուկ]]||7400|| ||33 |- |[[:en:Cooley–Tukey FFT algorithm]]||37100|| || || ||7 |- |[[:en:Coordinate system]]||18900||[[Կոորդինատային համակարգ]]||39400|| ||91 |- |[[:en:Coprime integers]]||15000||[[Փոխադարձ պարզ թվեր]]||900|| ||55 |- |[[:en:Coproduct]]||11900|| || || ||15 |- |[[:en:Correlation (projective geometry)]]||5200|| || || ||2 |- |[[:en:Coset]]||27500|| || || ||26 |- |[[:en:Cotangent complex]]||23000|| || || ||1 |- |[[:en:Countable set]]||28400|| || || ||53 |- |[[:en:Covariance]]||27900|| || || ||40 |- |[[:en:Covariance mapping]]||100|| || || ||23 |- |[[:en:Covariant formulation of classical electromagnetism]]||24300|| || || ||9 |- |[[:en:Cox's theorem]]||13200|| || || ||7 |- |[[:en:Harold Scott MacDonald Coxeter]]||14800||[[Հարոլդ Քոքսեթեր]]||15500|| ||26 |- |[[:en:Cramer's rule]]||28800||[[Կրամերի մեթոդ]]||7100|| ||41 |- |[[:en:Crank–Nicolson method]]||21400|| || || ||9 |- |[[:en:Criss-cross algorithm]]||24400|| || || ||2 |- |[[:en:Critical mathematics pedagogy]]||22500|| || || ||1 |- |[[:en:Critical point (mathematics)]]||20000|| || || ||23 |- |[[:en:Nancy Crooker]]||12400|| || || ||2 |- |[[:en:Cross-correlation]]||27900|| || || ||19 |- |[[:en:Cross-ratio]]||26100||[[Կրկնակի հարաբերություն]]||2100|| ||24 |- |[[:en:Cross-validation (statistics)]]||41400|| || || ||25 |- |[[:en:Crossing number inequality]]||10900|| || || ||4 |- |[[:en:Cryptography]]||92000||[[Գաղտնագրություն]]||13800||այո||103 |- |[[:en:Crystal system]]||29700|| || || ||39 |- |[[:en:Cube]]||17100||[[Խորանարդ]]||2000|| ||101 |- |[[:en:Cube root]]||13300||[[Խորանարդ աստիճանի արմատ]]||6000|| ||47 |- |[[:en:Cubic crystal system]]||56200||[[Խորանարդային համակարգ]]||1600|| ||42 |- |[[:en:Cubic field]]||15700|| || || ||2 |- |[[:en:Cubic function]]||12000||[[Խորանարդ ֆունկցիա]]||3900|| ||33 |- |[[:en:Cubic Hermite spline]]||17400|| || || ||10 |- |[[:en:Cuboctahedron]]||20300|| || || ||28 |- |[[:en:Marc Culler]]||6300|| || || ||4 |- |[[:en:Cumulant]]||43300|| || || ||16 |- |[[:en:Cumulative distribution function]]||24600|| || || ||39 |- |[[:en:Susan Jane Cunningham]]||8500|| || || ||7 |- |[[:en:Curry–Howard correspondence]]||58100|| || || ||14 |- |[[:en:Curry's paradox]]||23600|| || || ||16 |- |[[:en:Currying]]||31100|| || || ||16 |- |[[:en:Curse of dimensionality]]||30600|| || || ||14 |- |[[:en:Carina Curto]]||12200|| || || ||2 |- |[[:en:Curvature]]||43500|| || || ||44 |- |[[:en:Curvature of Riemannian manifolds]]||12300|| || || ||4 |- |[[:en:Curve]]||25400||[[Կոր]]||7300|| ||74 |- |[[:en:Curve fitting]]||18100|| || || ||23 |- |[[:en:Curvilinear coordinates]]||53500|| || || ||16 |- |[[:en:CW complex]]||23700|| || || ||16 |- |[[:en:Cycle basis]]||25700|| || || ||3 |- |[[:en:Cycle index]]||26800|| || || ||6 |- |[[:en:Cyclic number]]||15600|| || || ||19 |- |[[:en:Cyclic order]]||53800|| || || ||7 |- |[[:en:Cyclic quadrilateral]]||30300||[[Ներգծյալ քառանկյուն]]||10300|| ||36 |- |[[:en:Cycloid]]||25000|| || || ||48 |- |[[:en:Cyclotomic polynomial]]||27300|| || || ||15 |- |[[:en:Cylinder]]||22400||[[Գլան]]||4900|| ||96 |- |[[:en:Cylindrical coordinate system]]||17400|| || || ||35 |- |[[:en:D-module]]||17300|| || || ||4 |- |[[:en:Damping]]||17400||[[Մարող տատանումներ]]||6100|| ||28 |- |[[:en:Germinal Pierre Dandelin]]||2300|| || || ||17 |- |[[:en:Data and information visualization]]||75100||[[Տվյալների վիզուալիզացիա]]||14900|| ||32 |- |[[:en:Data model]]||42000|| || || ||24 |- |[[:en:Data structure]]||13800|| || || ||74 |- |[[:en:Data-driven control system]]||16200|| || || ||1 |- |[[:en:Davenport–Schinzel sequence]]||13400|| || || ||4 |- |[[:en:Clive Selwyn Davis]]||9000|| || || ||1 |- |[[:en:De Branges's theorem]]||16400|| || || ||12 |- |[[:en:De Bruijn sequence]]||31600|| || || ||13 |- |[[:en:De Bruijn's theorem]]||8200|| || || ||2 |- |[[:en:De Moivre–Laplace theorem]]||11800|| || || ||11 |- |[[:en:De Moivre's formula]]||12800||[[Մուավրի բանաձև]]||15100|| ||45 |- |[[:en:De Morgan's laws]]||20100||[[Դե Մորգանի բանաձևեր]]||3300|| ||47 |- |[[:en:De Rham cohomology]]||19100|| || || ||14 |- |[[:en:Decidability (logic)]]||16200|| || || ||16 |- |[[:en:Decimal separator]]||53200|| || || ||34 |- |[[:en:Decision EXpert]]||9300|| || || ||1 |- |[[:en:Decision theory]]||28900||[[Որոշումների տեսություն]]||39000|| ||41 |- |[[:en:Dedekind cut]]||12200|| || || ||29 |- |[[:en:Dedekind domain]]||23900|| || || ||18 |- |[[:en:Dedekind eta function]]||16700|| || || ||13 |- |[[:en:Dedekind number]]||14100|| || || ||7 |- |[[:en:Dedekind zeta function]]||11400|| || || ||14 |- |[[:en:Dedekind-infinite set]]||12300|| || || ||6 |- |[[:en:Dedekind–Hasse norm]]||2500|| || || ||2 |- |[[:en:Richard Dedekind]]||15700||[[Ռիխարդ Դեդեկինդ]]||1700|| ||67 |- |[[:en:Definable real number]]||10700|| || || ||4 |- |[[:en:Definite matrix]]||47000|| || || ||5 |- |[[:en:Definition]]||31100||[[Սահմանում]]||5700|| ||86 |- |[[:en:Definitions of mathematics]]||16100|| || || ||1 |- |[[:en:Degeneracy (graph theory)]]||29000|| || || ||7 |- |[[:en:Degree (angle)]]||15000||[[Աստիճան (երկրաչափություն)]]||8200|| ||75 |- |[[:en:Degrees of freedom (statistics)]]||30100|| || || ||25 |- |[[:en:Italo Jose Dejter]]||40700|| || || ||4 |- |[[:en:Del]]||18000||[[Նաբլա օպերատոր]]||13200|| ||38 |- |[[:en:Delaunay triangulation]]||28200|| || || ||25 |- |[[:en:Pierre Deligne]]||21300|| || || ||36 |- |[[:en:Jean-Pierre Demailly]]||13300|| || || ||5 |- |[[:en:Density estimation]]||12500|| || || ||4 |- |[[:en:Density matrix]]||34700||[[Խառը վիճակ]]||8800|| ||27 |- |[[:en:Depth-first search]]||19600||[[Փնտրում դեպի խորություն]]||3300||այո||42 |- |[[:en:Derangement]]||27800|| || || ||22 |- |[[:en:Derived set (mathematics)]]||8900|| || || ||9 |- |[[:en:Derrick's theorem]]||7400|| || || ||2 |- |[[:en:Desargues's theorem]]||15900|| || || ||27 |- |[[:en:René Descartes]]||119500||[[Ռենե Դեկարտ]]||41700|| ||226 |- |[[:en:Descendant tree (group theory)]]||48900|| || || ||1 |- |[[:en:Descriptive complexity theory]]||18400|| || || ||4 |- |[[:en:Descriptive set theory]]||10000|| || || ||13 |- |[[:en:Design of experiments]]||41200|| || || ||24 |- |[[:en:Determinacy]]||29700|| || || ||8 |- |[[:en:Deterministic rendezvous problem]]||9400|| || || ||1 |- |[[:en:Developable roller]]||7500|| || || ||1 |- |[[:en:Jean Dieudonné]]||12400||[[Ժան Դյոդոնե]]||3000|| ||29 |- |[[:en:Diffeology]]||17800|| || || ||3 |- |[[:en:Diffeomorphism]]||25600|| || || ||22 |- |[[:en:Difference quotient]]||21100|| || || ||9 |- |[[:en:Differentiable curve]]||22600|| || || ||9 |- |[[:en:Differentiable vector–valued functions from Euclidean space]]||21100|| || || ||1 |- |[[:en:Differential (infinitesimal)]]||100|| || || ||6 |- |[[:en:Differential algebra]]||9900|| || || ||12 |- |[[:en:Differential entropy]]||22500|| || || ||8 |- |[[:en:Differential form]]||67500|| || || ||22 |- |[[:en:Differential forms on a Riemann surface]]||79600|| || || ||1 |- |[[:en:Differential operator]]||16200|| || || ||24 |- |[[:en:Thomas Digges]]||11100|| || || ||22 |- |[[:en:Dihedral angle]]||18400||[[Երկնիստ անկյուն]]||5600|| ||34 |- |[[:en:Dihedral group]]||27200|| || || ||29 |- |[[:en:Dijkstra's algorithm]]||47900||[[Դեքստրայի ալգորիթմ]]||3600||այո||51 |- |[[:en:Dimension (vector space)]]||9300|| || || ||27 |- |[[:en:Diophantine approximation]]||30000|| || || ||20 |- |[[:en:Dirac measure]]||5700|| || || ||13 |- |[[:en:Direct product]]||16600|| || || ||16 |- |[[:en:Direct product of groups]]||26200|| || || ||7 |- |[[:en:Directed graph]]||15700|| || || ||29 |- |[[:en:Directional-change intrinsic time]]||5700|| || || ||1 |- |[[:en:Dirichlet character]]||49300|| || || ||17 |- |[[:en:Dirichlet L-function]]||10400|| || || ||17 |- |[[:en:Dirichlet problem]]||13600|| || || ||14 |- |[[:en:Dirichlet process]]||33900|| || || ||3 |- |[[:en:Dirichlet series]]||25100|| || || ||25 |- |[[:en:Peter Gustav Lejeune Dirichlet]]||30400||[[Պետեր Գուստավ Լըժյոն Դիրիխլե]]||2400|| ||62 |- |[[:en:Dirichlet's unit theorem]]||13400|| || || ||13 |- |[[:en:Discrete choice]]||45100|| || || ||7 |- |[[:en:Discrete element method]]||23100|| || || ||9 |- |[[:en:Discrete geometry]]||15600|| || || ||22 |- |[[:en:Discrete group]]||6600|| || || ||13 |- |[[:en:Discrete logarithm]]||14800|| || || ||24 |- |[[:en:Discrete measure]]||4000||[[Դիսկրետ չափ]]||3000|| ||4 |- |[[:en:Discrete-time Markov chain]]||24300|| || || ||1 |- |[[:en:Discriminant]]||34400||[[Դիսկրիմինանտ]]||1000|| ||44 |- |[[:en:Disjoint sets]]||9600|| || || ||40 |- |[[:en:Disquisitiones Arithmeticae]]||9600|| || || ||22 |- |[[:en:Distance]]||25700||[[Հեռավորություն (երկրաչափություն)]]||43000|| ||104 |- |[[:en:Distance from a point to a line]]||15500|| || || ||15 |- |[[:en:Distance geometry]]||19400|| || || ||6 |- |[[:en:Distinguishing coloring]]||11400|| || || ||2 |- |[[:en:Distributed constraint optimization]]||30300|| || || ||2 |- |[[:en:Distribution (differential geometry)]]||24000|| || || ||4 |- |[[:en:Distributive property]]||19800||[[Բաշխականություն]]||1300|| ||55 |- |[[:en:Divergence]]||31500||[[Տարամիտություն]]||8300|| ||51 |- |[[:en:Divergence theorem]]||42000||[[Գաուս-Օստոգրադսկու թեորեմ]]||5400|| ||34 |- |[[:en:Divided differences]]||13800|| || || ||12 |- |[[:en:Divina proportione]]||11300|| || || ||14 |- |[[:en:DiVincenzo's criteria]]||14400|| || || ||2 |- |[[:en:Divisibility rule]]||69600||[[Բաժանելիության հայտանիշներ]]||29100|| ||33 |- |[[:en:Division (mathematics)]]||24900||[[Բաժանում (մաթեմատիկա)]]||11200|| ||120 |- |[[:en:Division algorithm]]||34100|| || || ||5 |- |[[:en:Divisor]]||10800||[[Բաժանելիություն]]||13900|| ||63 |- |[[:en:Dixon elliptic functions]]||20600|| || || ||1 |- |[[:en:Dodecahedron]]||28600||[[Դոդեկաեդր]]||10200|| ||55 |- |[[:en:Yvonne Dold-Samplonius]]||8900|| || || ||10 |- |[[:en:Domain (mathematical analysis)]]||16500|| || || ||8 |- |[[:en:Domain coloring]]||14300|| || || ||13 |- |[[:en:Dominance order]]||8600|| || || ||2 |- |[[:en:Dominance-based rough set approach]]||23400|| || || ||1 |- |[[:en:Simon Donaldson]]||21500|| || || ||33 |- |[[:en:Doomsday argument]]||43200|| || || ||14 |- |[[:en:DOT (graph description language)]]||11700|| || || ||14 |- |[[:en:Dot product]]||26600||[[Սկալյար արտադրյալ]]||9600|| ||70 |- |[[:en:Double exponential function]]||9100|| || || ||8 |- |[[:en:Doubling time]]||13600|| || || ||8 |- |[[:en:Dragon curve]]||12200|| || || ||19 |- |[[:en:Vladimir Drinfeld]]||8000|| || || ||29 |- |[[:en:Dual basis]]||9400|| || || ||9 |- |[[:en:Dual lattice]]||13000|| || || ||1 |- |[[:en:Dual polyhedron]]||19300|| || || ||24 |- |[[:en:Dual-phase evolution]]||16100|| || || ||1 |- |[[:en:Duality (mathematics)]]||50800|| || || ||14 |- |[[:en:Duality (optimization)]]||23800|| || || ||12 |- |[[:en:Duality (projective geometry)]]||47500|| || || ||11 |- |[[:en:Dummy variable (statistics)]]||31400|| || || ||10 |- |[[:en:Olive Jean Dunn]]||8300|| || || ||9 |- |[[:en:Samuel Dunn (mathematician)]]||16700|| || || ||5 |- |[[:en:Duopyramid]]||8200|| || || ||3 |- |[[:en:Dynamic discrete choice]]||18400|| || || ||1 |- |[[:en:Dynamic time warping]]||27600|| || || ||13 |- |[[:en:Eugene Dynkin]]||12200|| || || ||19 |- |[[:en:E8 (mathematics)]]||33900|| || || ||14 |- |[[:en:E8 lattice]]||21800|| || || ||4 |- |[[:en:Earnshaw's theorem]]||18800|| || || ||19 |- |[[:en:Peter Eccles (mathematician)]]||12400|| || || ||2 |- |[[:en:Econometrics]]||21300||[[Էկոնոմետրիկա]]||24800|| ||71 |- |[[:en:Effect size]]||56800|| || || ||18 |- |[[:en:Efficient cake-cutting]]||12300|| || || ||2 |- |[[:en:Hettie Belle Ege]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Egyptian geometry]]||12400|| || || ||4 |- |[[:en:Ehrenfeucht–Fraïssé game]]||9800|| || || ||7 |- |[[:en:Eigenvalue perturbation]]||15600|| || || ||1 |- |[[:en:Eilenberg–Moore spectral sequence]]||9000|| || || ||1 |- |[[:en:Eilenberg–Steenrod axioms]]||5100|| || || ||7 |- |[[:en:Eisenbud–Levine–Khimshiashvili signature formula]]||13300|| || || ||1 |- |[[:en:Ivar Ekeland]]||27100|| || || ||8 |- |[[:en:Elastic pendulum]]||7100|| || || ||2 |- |[[:en:Electoral system]]||44400|| || || ||62 |- |[[:en:ÉLECTRE]]||4400|| || || ||4 |- |[[:en:Elementary arithmetic]]||38600|| || || ||30 |- |[[:en:Elementary mathematics]]||21400||[[Տարրական մաթեմատիկա]]||3800|| ||29 |- |[[:en:Elementary Number Theory, Group Theory and Ramanujan Graphs]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Ellipse]]||83900||[[Էլիպս]]||4800|| ||99 |- |[[:en:Ellipsoid]]||35000||[[Էլիպսոիդ]]||4100|| ||54 |- |[[:en:Elliptic boundary value problem]]||18900|| || || ||1 |- |[[:en:Elliptic curve point multiplication]]||17300|| || || ||3 |- |[[:en:Elliptic function]]||16200|| || || ||26 |- |[[:en:Elliptic operator]]||10400|| || || ||11 |- |[[:en:Elliptic rational functions]]||11800|| || || ||3 |- |[[:en:Elliptic-curve cryptography]]||40100|| || || ||22 |- |[[:en:ELSV formula]]||14300|| || || ||1 |- |[[:en:Embedding]]||18400|| || || ||20 |- |[[:en:Empirical measure]]||6000|| || || ||2 |- |[[:en:Empty set]]||14600||[[Դատարկ բազմություն]]||4000|| ||71 |- |[[:en:Endomorphism]]||5500|| || || ||20 |- |[[:en:Per Enflo]]||41800|| || || ||9 |- |[[:en:Engel expansion]]||10800|| || || ||12 |- |[[:en:Enneadecagon]]||100||[[Բազմանկյուն]]||4600|| ||107 |- |[[:en:Enriched category]]||14700|| || || ||7 |- |[[:en:Ensemble (mathematical physics)]]||24500|| || || ||20 |- |[[:en:Ensemble forecasting]]||27200|| || || ||7 |- |[[:en:Entire function]]||17000|| || || ||26 |- |[[:en:Entropy in thermodynamics and information theory]]||28300|| || || ||2 |- |[[:en:Entscheidungsproblem]]||11100|| || || ||20 |- |[[:en:Envelope (category theory)]]||17600|| || || ||1 |- |[[:en:Envelope theorem]]||25400|| || || ||7 |- |[[:en:Equality (mathematics)]]||14200|| || || ||43 |- |[[:en:Equation solving]]||16800||[[Հավասարման լուծում]]||91700|| ||31 |- |[[:en:Equichordal point problem]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:Equicontinuity]]||25500|| || || ||16 |- |[[:en:Equilateral triangle]]||25100||[[Կանոնավոր եռանկյուն]]||5700|| ||75 |- |[[:en:Equivalence class]]||17900|| || || ||23 |- |[[:en:Erdős–Borwein constant]]||3500|| || || ||17 |- |[[:en:Erdős–Gallai theorem]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:Erdős–Rényi model]]||14800||[[Էռդոշ-Ռենյի մոդել]]||11300|| ||10 |- |[[:en:Erdős–Turán conjecture on additive bases]]||10200|| || || ||3 |- |[[:en:Ergodic theory]]||26000|| || || ||17 |- |[[:en:Ergodicity]]||49700|| || || ||16 |- |[[:en:Error analysis (mathematics)]]||7400||[[Սխալների տեսություն]]||1600|| ||7 |- |[[:en:Error function]]||43300||[[Սխալների ֆունկցիա]]||19800|| ||30 |- |[[:en:Errors and residuals]]||16100|| || || ||18 |- |[[:en:Esscher transform]]||2800|| || || ||1 |- |[[:en:Estimation of covariance matrices]]||25600|| || || ||1 |- |[[:en:Estimator]]||22000||[[Վիճակագրական գնահատական]]||800|| ||30 |- |[[:en:Alison Etheridge]]||13800|| || || ||5 |- |[[:en:Christina Eubanks-Turner]]||10900|| || || ||1 |- |[[:en:Euclid's Optics]]||7100|| || || ||4 |- |[[:en:Euclid's theorem]]||20700|| || || ||24 |- |[[:en:Euclidean domain]]||19000|| || || ||24 |- |[[:en:Euclidean group]]||16100|| || || ||10 |- |[[:en:Euclidean minimum spanning tree]]||54700|| || || ||6 |- |[[:en:Euler brick]]||15700|| || || ||13 |- |[[:en:Euler diagram]]||33600|| || || ||28 |- |[[:en:Euler spiral]]||18900|| || || ||27 |- |[[:en:Euler's rotation theorem]]||29300|| || || ||12 |- |[[:en:Eulerian path]]||22900|| || || ||29 |- |[[:en:European Working Group on Multiple Criteria Decision Aiding]]||5200|| || || ||1 |- |[[:en:Even and odd functions]]||15600||[[Զույգ և կենտ ֆունկցիաներ]]||1300|| ||47 |- |[[:en:Event (probability theory)]]||7600|| || || ||43 |- |[[:en:Evidential reasoning approach]]||4300|| || || ||2 |- |[[:en:Evolutionary multimodal optimization]]||12100|| || || ||2 |- |[[:en:Ex-tangential quadrilateral]]||10000|| || || ||7 |- |[[:en:Exclusive or]]||23100|| || || ||31 |- |[[:en:Exercise (mathematics)]]||15900|| || || ||3 |- |[[:en:Expander graph]]||33600|| || || ||10 |- |[[:en:Expected value]]||51500||[[Մաթեմատիկական սպասում]]||2000|| ||54 |- |[[:en:Experimental mathematics]]||15500|| || || ||14 |- |[[:en:Exponential decay]]||17500|| || || ||30 |- |[[:en:Exponential family]]||81800|| || || ||10 |- |[[:en:Exponential integral]]||17800|| || || ||19 |- |[[:en:Exponential map (Lie theory)]]||13500|| || || ||6 |- |[[:en:Exponential map (Riemannian geometry)]]||9500|| || || ||4 |- |[[:en:Exponential response formula]]||20800|| || || ||1 |- |[[:en:Exponential smoothing]]||25400|| || || ||11 |- |[[:en:Exponential sum]]||7300|| || || ||7 |- |[[:en:Exponentiation]]||103000||[[Աստիճան (հանրահաշիվ)]]||140800|| ||89 |- |[[:en:Extended Euclidean algorithm]]||28200|| || || ||18 |- |[[:en:Extended real number line]]||13600||[[Ընդլայնված թվային ուղիղ]]||7600|| ||18 |- |[[:en:Extended side]]||3000||[[Ընդլայնված կողմ]]||7000|| ||4 |- |[[:en:Exterior calculus identities]]||29600|| || || ||1 |- |[[:en:Exterior derivative]]||21300|| || || ||12 |- |[[:en:Extremal graph theory]]||9900|| || || ||8 |- |[[:en:Extremal length]]||19400|| || || ||2 |- |[[:en:Extreme value theorem]]||22600|| || || ||27 |- |[[:en:F-divergence]]||22600|| || || ||2 |- |[[:en:F-test]]||11800|| || || ||20 |- |[[:en:Faà di Bruno's formula]]||20400|| || || ||10 |- |[[:en:Face (geometry)]]||10200|| || || ||32 |- |[[:en:Factor-critical graph]]||15800|| || || ||3 |- |[[:en:Factorial number system]]||18000|| || || ||10 |- |[[:en:Factorization of polynomials]]||24600|| || || ||12 |- |[[:en:Faddeev–LeVerrier algorithm]]||12400|| || || ||3 |- |[[:en:Vera Faddeeva]]||9100|| || || ||10 |- |[[:en:Fair cake-cutting]]||26600|| || || ||5 |- |[[:en:Fair division]]||17600|| || || ||12 |- |[[:en:Falconer's conjecture]]||7500|| || || ||1 |- |[[:en:Falling and rising factorials]]||17800|| || || ||10 |- |[[:en:Gerd Faltings]]||7200|| || || ||34 |- |[[:en:Fang Kaitai]]||17800|| || || ||2 |- |[[:en:Fat object (geometry)]]||28900|| || || ||1 |- |[[:en:Faulhaber's formula]]||19600|| || || ||13 |- |[[:en:Philippa Fawcett]]||11600|| || || ||14 |- |[[:en:Feedback vertex set]]||14800|| || || ||8 |- |[[:en:Charles Fefferman]]||15800|| || || ||32 |- |[[:en:Feigenbaum constants]]||12100|| || || ||20 |- |[[:en:Feit–Thompson theorem]]||21100|| || || ||9 |- |[[:en:William Feller]]||10700|| || || ||20 |- |[[:en:Feller's coin-tossing constants]]||2600|| || || ||2 |- |[[:en:Female education in STEM]]||21100|| || || ||9 |- |[[:en:Fence (mathematics)]]||7600|| || || ||1 |- |[[:en:Pierre de Fermat]]||21400||[[Պիեռ դը Ֆերմա]]||5800|| ||112 |- |[[:en:Fermat's Last Tango]]||17100|| || || ||1 |- |[[:en:Fermat's theorem (stationary points)]]||16000|| || || ||17 |- |[[:en:Feuerbach hyperbola]]||5900|| || || ||1 |- |[[:en:Feuerbach point]]||8700|| || || ||7 |- |[[:en:Fiber product of schemes]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Fibonacci]]||20400||[[Ֆիբոնաչի]]||3400|| ||117 |- |[[:en:Fibonacci polynomials]]||8200|| || || ||11 |- |[[:en:Fibonacci word fractal]]||8800|| || || ||4 |- |[[:en:Gaetano Fichera]]||106400|| || || ||10 |- |[[:en:Field extension]]||18900|| || || ||26 |- |[[:en:Alessio Figalli]]||11100|| || || ||23 |- |[[:en:Figure-eight knot (mathematics)]]||9100|| || || ||10 |- |[[:en:Damir Filipović]]||23100|| || || ||1 |- |[[:en:Filter (mathematics)]]||26700|| || || ||21 |- |[[:en:Filters in topology]]||215000|| || || ||1 |- |[[:en:Filtration (mathematics)]]||13300||[[Զտիչ (պատահական գործընթացներ)]]||2200|| ||11 |- |[[:en:Caroline Finch]]||25800|| || || ||1 |- |[[:en:Finger binary]]||11900|| || || ||8 |- |[[:en:Finger-counting]]||16900|| || || ||15 |- |[[:en:Finitary relation]]||17700|| || || ||49 |- |[[:en:Finite element method]]||50700|| || || ||40 |- |[[:en:Finite geometry]]||22400|| || || ||15 |- |[[:en:Finite group]]||15800|| || || ||22 |- |[[:en:Finite lattice representation problem]]||4400|| || || ||1 |- |[[:en:Finite ring]]||10900|| || || ||6 |- |[[:en:Finite set]]||21500|| || || ||46 |- |[[:en:Finitely generated abelian group]]||12400|| || || ||13 |- |[[:en:Finsler's lemma]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:Sebastian Finsterwalder]]||18900|| || || ||9 |- |[[:en:Fixed-point combinator]]||34100|| || || ||8 |- |[[:en:Fixed-point theorems]]||11300|| || || ||14 |- |[[:en:Flag algebra]]||20200|| || || ||1 |- |[[:en:Flexagon]]||19900|| || || ||12 |- |[[:en:Flip graph]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:Fluid queue]]||23700|| || || ||1 |- |[[:en:FO (complexity)]]||100|| || || ||4 |- |[[:en:Emanuele Foà]]||25600|| || || ||2 |- |[[:en:Focused proof]]||8500|| || || ||1 |- |[[:en:Fokas method]]||35300|| || || ||1 |- |[[:en:Fokker–Planck equation]]||33400|| || || ||18 |- |[[:en:Foliation]]||71800|| || || ||11 |- |[[:en:François Folie]]||6400|| || || ||7 |- |[[:en:Force-directed graph drawing]]||17700|| || || ||7 |- |[[:en:Form factor (electronics)]]||9600|| || || ||7 |- |[[:en:Formal power series]]||51200|| || || ||19 |- |[[:en:Formal proof]]||5200|| || || ||10 |- |[[:en:Jeffrey Yi-Lin Forrest]]||17400|| || || ||3 |- |[[:en:Foundations of geometry]]||77700|| || || ||6 |- |[[:en:Four-dimensional space]]||35200||[[Քառաչափ տարածություն]]||27000|| ||39 |- |[[:en:Joseph Fourier]]||22800||[[Ժոզեֆ Ֆուրիե]]||5000|| ||127 |- |[[:en:Girolamo Fracastoro]]||13900||[[Ջիրոլամո Ֆրակաստորո]]||2600|| ||43 |- |[[:en:Fractal-generating software]]||24700|| || || ||5 |- |[[:en:Fraction]]||65500||[[Կոտորակ (մաթեմատիկա)]]||16400|| ||100 |- |[[:en:Fractional Brownian motion]]||13300|| || || ||5 |- |[[:en:Fractional calculus]]||61300|| || || ||15 |- |[[:en:Abraham Fraenkel]]||13500|| || || ||27 |- |[[:en:Fraïssé limit]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Frank–Wolfe algorithm]]||8400|| || || ||6 |- |[[:en:Fréchet derivative]]||23100|| || || ||10 |- |[[:en:Fréchet inception distance]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Fréchet inequalities]]||16500|| || || ||1 |- |[[:en:Fréchet space]]||30000|| || || ||13 |- |[[:en:Maurice René Fréchet]]||12700|| || || ||30 |- |[[:en:Free group]]||17500|| || || ||19 |- |[[:en:Free lattice]]||5500|| || || ||2 |- |[[:en:Michael Freedman]]||8700|| || || ||35 |- |[[:en:Frequency]]||20900||[[Հաճախություն]]||9000|| ||119 |- |[[:en:Frequency (statistics)]]||13100|| || || ||25 |- |[[:en:Frequency distribution]]||100|| || || ||25 |- |[[:en:Fresnel integral]]||19900|| || || ||25 |- |[[:en:Kurt Otto Friedrichs]]||8800|| || || ||10 |- |[[:en:David Friesenhausen]]||8500|| || || ||6 |- |[[:en:Frobenius group]]||9000|| || || ||6 |- |[[:en:Frobenius matrix]]||3100|| || || ||8 |- |[[:en:Frobenius method]]||9600|| || || ||15 |- |[[:en:Frobenius normal form]]||16300|| || || ||9 |- |[[:en:Frobenius theorem (differential topology)]]||20600|| || || ||7 |- |[[:en:Ferdinand Georg Frobenius]]||14100|| || || ||33 |- |[[:en:Frucht's theorem]]||8600|| || || ||5 |- |[[:en:Frustum]]||10900|| || || ||24 |- |[[:en:Fubini's theorem]]||23600|| || || ||19 |- |[[:en:Fuchsian group]]||10800|| || || ||8 |- |[[:en:Fully polynomial-time approximation scheme]]||34600|| || || ||1 |- |[[:en:Function (mathematics)]]||74300||[[Ֆունկցիա (մաթեմատիկա)]]||43300|| ||120 |- |[[:en:Function of a real variable]]||21700|| || || ||8 |- |[[:en:Function of several real variables]]||47800|| || || ||4 |- |[[:en:Functional (mathematics)]]||9700||[[Ֆունկցիոնալ]]||1400|| ||32 |- |[[:en:Functional determinant]]||15400|| || || ||3 |- |[[:en:Functional differential equation]]||14000|| || || ||1 |- |[[:en:Functional regression]]||18200|| || || ||1 |- |[[:en:Fundamental lemma (Langlands program)]]||14400|| || || ||2 |- |[[:en:Fundamental solution]]||7600|| || || ||9 |- |[[:en:Fundamental theorem of Galois theory]]||15400|| || || ||11 |- |[[:en:Fundamental theorem of Riemannian geometry]]||13900|| || || ||7 |- |[[:en:Fundamental theorem of tessarine algebra]]|| || || || ||13 |- |[[:en:Howard G. Funkhouser]]||11400|| || || ||3 |- |[[:en:Future of mathematics]]||16600|| || || ||3 |- |[[:en:Fuzzy logic]]||54900||[[Ոչ հստակ տրամաբանություն]]||17100|| ||50 |- |[[:en:Fuzzy mathematics]]||7200|| || || ||3 |- |[[:en:G-module]]||5100|| || || ||4 |- |[[:en:G-network]]||9200|| || || ||1 |- |[[:en:G-structure on a manifold]]||20100|| || || ||3 |- |[[:en:Gale–Ryser theorem]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Galerkin method]]||17500|| || || ||12 |- |[[:en:Zvi Galil]]||17000|| || || ||6 |- |[[:en:Galileo Galilei]]||132500||[[Գալիլեո Գալիլեյ]]||64800|| ||243 |- |[[:en:Galois extension]]||7600|| || || ||19 |- |[[:en:Galois group]]||18000||[[Գալուայի խումբ]]||12400|| ||23 |- |[[:en:Gambling and information theory]]||12100|| || || ||1 |- |[[:en:Game theory]]||128300||[[Խաղերի տեսություն]]||10300|| ||91 |- |[[:en:Gan–Gross–Prasad conjecture]]||14000|| || || ||1 |- |[[:en:Annie Marie Watkins Garraway]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:Gateaux derivative]]||15300|| || || ||9 |- |[[:en:Gauss circle problem]]||10900|| || || ||10 |- |[[:en:Gauss curvature flow]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Gauss–Bonnet theorem]]||12200|| || || ||18 |- |[[:en:Gauss–Markov theorem]]||25800|| || || ||18 |- |[[:en:Gauss–Seidel method]]||22700||[[Գաուս-Զեյդելի մեթոդ]]||11400|| ||25 |- |[[:en:Carl Friedrich Gauss]]||72200||[[Կառլ Գաուս]]||69500|| ||178 |- |[[:en:Gauss's continued fraction]]||15600|| || || ||4 |- |[[:en:Gaussian correlation inequality]]||5000|| || || ||2 |- |[[:en:Gaussian integer]]||35000|| || || ||30 |- |[[:en:Gaussian isoperimetric inequality]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Gaussian quadrature]]||39400|| || || ||19 |- |[[:en:Gekko (optimization software)]]||17000|| || || ||1 |- |[[:en:Gelfand pair]]||30300|| || || ||1 |- |[[:en:Israel Gelfand]]||23700|| || || ||38 |- |[[:en:Genaille–Lucas rulers]]||3600|| || || ||5 |- |[[:en:General linear group]]||22400|| || || ||20 |- |[[:en:Generalizations of Pauli matrices]]||15900|| || || ||1 |- |[[:en:Generalized Clifford algebra]]||13600|| || || ||1 |- |[[:en:Generalized complex structure]]||20800|| || || ||3 |- |[[:en:Generalized flag variety]]||16900|| || || ||4 |- |[[:en:Generalized function]]||17300|| || || ||5 |- |[[:en:Generalized method of moments]]||23300|| || || ||9 |- |[[:en:Generalized minimal residual method]]||18000|| || || ||5 |- |[[:en:Generalized Riemann hypothesis]]||9500|| || || ||14 |- |[[:en:Generalized structure tensor]]||11800|| || || ||1 |- |[[:en:Generating function]]||83500|| || || ||26 |- |[[:en:Generating function transformation]]||63600|| || || ||1 |- |[[:en:Generating set of a group]]||9700|| || || ||15 |- |[[:en:Generator (mathematics)]]||5400|| || || ||9 |- |[[:en:Christian Genest]]||12700|| || || ||6 |- |[[:en:Genus (mathematics)]]||8900|| || || ||26 |- |[[:en:Geometric algebra]]||81200|| || || ||8 |- |[[:en:Geometric calculus]]||14900|| || || ||2 |- |[[:en:Geometric function theory]]||12800|| || || ||1 |- |[[:en:Geometric invariant theory]]||16500|| || || ||3 |- |[[:en:Geometric lattice]]||7700|| || || ||1 |- |[[:en:Geometric mean]]||30900||[[Միջին երկրաչափական]]||7900|| ||56 |- |[[:en:Geometric mean theorem]]||8300|| || || ||16 |- |[[:en:Geometric morphometrics in anthropology]]||35100|| || || ||1 |- |[[:en:Geometric progression]]||17600||[[Երկրաչափական պրոգրեսիա]]||4300||այո||62 |- |[[:en:Geometric rigidity]]||36400|| || || ||1 |- |[[:en:Geometric series]]||63000|| || || ||33 |- |[[:en:Geometric topology]]||13300|| || || ||14 |- |[[:en:Geometry]]||82700||[[Երկրաչափություն]]||70300|| ||199 |- |[[:en:Geometry From Africa]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:The Geometry of Musical Rhythm]]||7800|| || || ||1 |- |[[:en:Geometry of numbers]]||8900|| || || ||11 |- |[[:en:Geostatistics]]||15100|| || || ||24 |- |[[:en:Germ (mathematics)]]||16500|| || || ||11 |- |[[:en:German tank problem]]||37000|| || || ||12 |- |[[:en:Edgar Gilbert]]||16100|| || || ||4 |- |[[:en:Gini coefficient]]||85500||[[Ջինիի գործակից]]||4400|| ||77 |- |[[:en:Annibale Giordano]]||10000|| || || ||4 |- |[[:en:Global field]]||7000|| || || ||12 |- |[[:en:Global optimization]]||21500|| || || ||3 |- |[[:en:Giovanni Camillo Glorioso]]||6200|| || || ||6 |- |[[:en:GNU Octave]]||29700|| || || ||49 |- |[[:en:God's algorithm]]||12300|| || || ||10 |- |[[:en:Gödel numbering]]||10300|| || || ||18 |- |[[:en:Goldbach's conjecture]]||24600||[[Գոլդբախի խնդիր]]||14600|| ||58 |- |[[:en:Goldberg–Coxeter construction]]||21500|| || || ||1 |- |[[:en:Goldfeld–Quandt test]]||8800|| || || ||5 |- |[[:en:Shafi Goldwasser]]||17900|| || || ||37 |- |[[:en:Gomory–Hu tree]]||17700|| || || ||3 |- |[[:en:Goodstein's theorem]]||21400|| || || ||13 |- |[[:en:Googolplex]]||7600|| || || ||50 |- |[[:en:Gorenstein ring]]||11600|| || || ||9 |- |[[:en:Gould's sequence]]||8700|| || || ||2 |- |[[:en:Timothy Gowers]]||23000|| || || ||34 |- |[[:en:Grade (slope)]]||29000|| || || ||31 |- |[[:en:Gradient]]||33600||[[Գրադիենտ]]||6000|| ||64 |- |[[:en:Gradient descent]]||34800|| || || ||25 |- |[[:en:Graham–Pollak theorem]]||10300|| || || ||2 |- |[[:en:Graham's number]]||23200|| || || ||36 |- |[[:en:Gram–Schmidt process]]||24500|| || || ||35 |- |[[:en:Grandi's series]]||13800|| || || ||26 |- |[[:en:Grandi's series in education]]|| || || || ||26 |- |[[:en:Evelyn Boyd Granville]]||19600|| || || ||19 |- |[[:en:Graph (abstract data type)]]||13500|| || || ||25 |- |[[:en:Graph cut optimization]]||26600|| || || ||2 |- |[[:en:Graph Fourier transform]]||12700|| || || ||1 |- |[[:en:Graph of a function]]||7400||[[Ֆունկցիայի գրաֆիկ]]||2800|| ||56 |- |[[:en:Graph partition]]||30500|| || || ||9 |- |[[:en:Graphing calculator]]||22200|| || || ||13 |- |[[:en:Graphon]]||33800|| || || ||4 |- |[[:en:Orazio Grassi]]||13000|| || || ||9 |- |[[:en:Grassmann number]]||22200|| || || ||12 |- |[[:en:Grassmannian]]||35300|| || || ||13 |- |[[:en:Graver basis]]||14000|| || || ||2 |- |[[:en:Greater-than sign]]||9900|| || || ||9 |- |[[:en:Greatest common divisor]]||35100||[[Ամենամեծ ընդհանուր բաժանարար]]||1700||այո||78 |- |[[:en:Greedy algorithm]]||15300|| || || ||33 |- |[[:en:Greedy algorithm for Egyptian fractions]]||15800|| || || ||4 |- |[[:en:Greek numerals]]||29400||[[Հունական թվային համակարգ]]||4200|| ||49 |- |[[:en:George Green (mathematician)]]||23000||[[Ջորջ Գրին]]||1700|| ||36 |- |[[:en:Green's identities]]||18000|| || || ||13 |- |[[:en:Green's relations]]||16100|| || || ||7 |- |[[:en:Green's theorem]]||23100||[[Գրինի բանաձևեր]]||1300|| ||39 |- |[[:en:James Gregory (mathematician)]]||19600||[[Ջեյմս Գրեգորի (մաթեմատիկոս)]]||16400|| ||42 |- |[[:en:Grey box model]]||13500|| || || ||5 |- |[[:en:Grid bracing]]||10600|| || || ||1 |- |[[:en:Grid method multiplication]]||12500|| || || ||1 |- |[[:en:Lois Wilfred Griffiths]]||10800|| || || ||7 |- |[[:en:Gröbner basis]]||52300|| || || ||14 |- |[[:en:Gromov–Hausdorff convergence]]||7500|| || || ||6 |- |[[:en:Mikhael Gromov (mathematician)]]||48600||[[Միխայիլ Գրոմով]]||25200|| ||37 |- |[[:en:Grönwall's inequality]]||17800|| || || ||14 |- |[[:en:Grothendieck group]]||23800|| || || ||12 |- |[[:en:Groundwater flow equation]]||13300|| || || ||3 |- |[[:en:Group cohomology]]||51400|| || || ||8 |- |[[:en:Group homomorphism]]||9600|| || || ||29 |- |[[:en:Group with operators]]||4900|| || || ||7 |- |[[:en:Groupoid]]||39300|| || || ||16 |- |[[:en:Growth curve (statistics)]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Grünbaum–Rigby configuration]]||8300|| || || ||1 |- |[[:en:Gudermannian function]]||35200|| || || ||21 |- |[[:en:Guillotine partition]]||10700|| || || ||1 |- |[[:en:Alice Guionnet]]||11700|| || || ||12 |- |[[:en:Edmund Gunter]]||9900|| || || ||21 |- |[[:en:Richard K. Guy]]||30200|| || || ||19 |- |[[:en:Gyrovector space]]||30100|| || || ||3 |- |[[:en:H tree]]||8600|| || || ||7 |- |[[:en:Uffe Haagerup]]||9400|| || || ||7 |- |[[:en:Violet B. Haas]]||10300|| || || ||1 |- |[[:en:Hadamard code]]||24000|| || || ||7 |- |[[:en:Hadamard matrix]]||22500|| || || ||20 |- |[[:en:Hadamard product (matrices)]]||18400|| || || ||15 |- |[[:en:Hadwiger number]]||11400|| || || ||4 |- |[[:en:Hahn–Banach theorem]]||61300|| || || ||22 |- |[[:en:Martin Hairer]]||19700|| || || ||24 |- |[[:en:Hajós construction]]||12600|| || || ||2 |- |[[:en:Wolfgang Haken]]||4700|| || || ||14 |- |[[:en:Hall word]]||15800|| || || ||1 |- |[[:en:Hall's marriage theorem]]||23200|| || || ||18 |- |[[:en:Edmond Halley]]||47200||[[Էդմունդ Հալլեյ]]||2500|| ||92 |- |[[:en:Halley's method]]||6600|| || || ||5 |- |[[:en:Paul Halmos]]||16200|| || || ||32 |- |[[:en:Hamilton–Jacobi–Bellman equation]]||14300|| || || ||7 |- |[[:en:Hugh Hamilton (bishop)]]||12700|| || || ||2 |- |[[:en:Hamiltonian (control theory)]]||21600|| || || ||6 |- |[[:en:Hamiltonian mechanics]]||40700|| || || ||40 |- |[[:en:Hamiltonian path]]||18400|| || || ||33 |- |[[:en:Hamming weight]]||32600|| || || ||8 |- |[[:en:Hamming(7,4)]]||26800|| || || ||9 |- |[[:en:Hanner polytope]]||11400|| || || ||3 |- |[[:en:G. H. Hardy]]||29000||[[Գոդֆրի Հարոլդ Հարդի]]||2500|| ||77 |- |[[:en:Harmonic Maass form]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Harmonic mean]]||35700||[[Միջին հարմոնիկ]]||6900|| ||47 |- |[[:en:Harmonic measure]]||11500|| || || ||3 |- |[[:en:Harmonic number]]||39200|| || || ||20 |- |[[:en:Harmonious set]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Charles Haros]]||7600|| || || ||1 |- |[[:en:Pamela E. Harris]]||11300|| || || ||5 |- |[[:en:Jenny Harrison]]||7700|| || || ||8 |- |[[:en:Hartley transform]]||9400|| || || ||8 |- |[[:en:Hartman–Grobman theorem]]||9200|| || || ||10 |- |[[:en:Douglas Hartree]]||21500|| || || ||24 |- |[[:en:Hasse principle]]||10000|| || || ||7 |- |[[:en:Hasse–Minkowski theorem]]||4700|| || || ||5 |- |[[:en:Hatch mark]]||4900|| || || ||1 |- |[[:en:Haversine formula]]||17300|| || || ||12 |- |[[:en:Hedetniemi's conjecture]]||15200|| || || ||3 |- |[[:en:Hedgehog (geometry)]]||11600|| || || ||1 |- |[[:en:Height]]||7800|| || || ||69 |- |[[:en:Height function]]||16900|| || || ||1 |- |[[:en:Eduard Heine]]||5600|| || || ||30 |- |[[:en:Heisenberg group]]||32500|| || || ||13 |- |[[:en:Held–Karp algorithm]]||13100|| || || ||2 |- |[[:en:Sigurður Helgason (mathematician)]]||9000|| || || ||5 |- |[[:en:Charles Hellaby]]||7100|| || || ||2 |- |[[:en:Ernst Hellinger]]||4500|| || || ||7 |- |[[:en:Hemipolyhedron]]||14000|| || || ||5 |- |[[:en:Hensel's lemma]]||43000|| || || ||10 |- |[[:en:Henstock–Kurzweil integral]]||17100|| || || ||13 |- |[[:en:Heptagon]]||12800|| || || ||64 |- |[[:en:Hermite polynomials]]||53800|| || || ||29 |- |[[:en:Charles Hermite]]||13600||[[Շառլ Հերմիտ]]||6400|| ||48 |- |[[:en:Hermitian symmetric space]]||52800|| || || ||2 |- |[[:en:Norma Hernández]]||10200|| || || ||2 |- |[[:en:Hero of Alexandria]]||22000||[[Հերոն Ալեքսանդրիացի]]||3400|| ||74 |- |[[:en:Heronian triangle]]||31100|| || || ||19 |- |[[:en:Maximilian Herzberger]]||8200|| || || ||7 |- |[[:en:Heterogeneous relation]]||100|| || || ||41 |- |[[:en:Heteroscedasticity]]||100|| || || ||22 |- |[[:en:Heteroskedasticity-consistent standard errors]]||15900|| || || ||2 |- |[[:en:Hewlett-Packard Voyager series]]||14000|| || || ||5 |- |[[:en:Hexagon]]||30900||[[Վեցանկյուն]]||8000|| ||83 |- |[[:en:Hexagonal crystal family]]||18400|| || || ||33 |- |[[:en:Hexagonal fast Fourier transform]]||8500|| || || ||1 |- |[[:en:Hexagonal sampling]]||14400|| || || ||1 |- |[[:en:Hierarchy]]||57900||[[Հիերարխիա]]||1700|| ||70 |- |[[:en:Higher local field]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Hilbert class field]]||6800|| || || ||5 |- |[[:en:Hilbert–Huang transform]]||36900||[[Հիլբերտ-Հուանգի ձևափոխություն]]||3100|| ||5 |- |[[:en:David Hilbert]]||53900||[[Դավիթ Հիլբերտ]]||48900|| ||142 |- |[[:en:Stephen Hilbert]]||5700|| || || ||2 |- |[[:en:Hilbert's axioms]]||16500||[[Հիլբերտի աքսիոմատիկա]]||11600|| ||24 |- |[[:en:Hilbert's basis theorem]]||7900|| || || ||15 |- |[[:en:Hilbert's fourth problem]]||22700|| || || ||7 |- |[[:en:Hilbert's Nullstellensatz]]||16300|| || || ||18 |- |[[:en:Hilbert's paradox of the Grand Hotel]]||16700|| || || ||29 |- |[[:en:Hilbert's second problem]]||13000|| || || ||7 |- |[[:en:Hilbert's third problem]]||11000|| || || ||11 |- |[[:en:Hill climbing]]||12100|| || || ||17 |- |[[:en:Mike Hill (mathematician)]]||3800|| || || ||3 |- |[[:en:Hippasus]]||12000|| || || ||44 |- |[[:en:History of combinatorics]]||19300||[[Կոմբինատորիկայի պատմություն]]||14800|| ||6 |- |[[:en:History of group theory]]||27500|| || || ||7 |- |[[:en:A History of Mathematical Notations]]||9400|| || || ||2 |- |[[:en:History of mathematics]]||124100||[[Մաթեմատիկայի պատմություն]]||19800||այո||65 |- |[[:en:History of Maxwell's equations]]||29600|| || || ||2 |- |[[:en:History of quaternions]]||18900|| || || ||1 |- |[[:en:History of statistics]]||63200|| || || ||13 |- |[[:en:History of the Hindu–Arabic numeral system]]||22700|| || || ||3 |- |[[:en:Catherine Hobbs]]||12200|| || || ||2 |- |[[:en:Hodge theory]]||26900|| || || ||12 |- |[[:en:Hoffman's packing puzzle]]||14400|| || || ||3 |- |[[:en:Hofstadter points]]||6000|| || || ||2 |- |[[:en:Hölder's inequality]]||39000|| || || ||24 |- |[[:en:Alexander Holevo]]||6300|| || || ||7 |- |[[:en:Holonomic function]]||13200|| || || ||1 |- |[[:en:Betty W. Holz]]||9800|| || || ||1 |- |[[:en:Homogeneous coordinates]]||27800|| || || ||20 |- |[[:en:Homogeneous relation]]||22400|| || || ||1 |- |[[:en:Homogeneous space]]||14000|| || || ||13 |- |[[:en:Homology (mathematics)]]||44400|| || || ||28 |- |[[:en:Homomorphic encryption]]||36500|| || || ||17 |- |[[:en:Homomorphism]]||33900||[[Հոմոմորֆիզմ]]||2000|| ||42 |- |[[:en:Homomorphism density]]||12800|| || || ||2 |- |[[:en:Homoscedasticity and heteroscedasticity]]||25400|| || || ||22 |- |[[:en:Homotopy]]||23800|| || || ||33 |- |[[:en:Homotopy category]]||12900|| || || ||4 |- |[[:en:Homotopy group]]||19900|| || || ||14 |- |[[:en:Homotopy type theory]]||39000|| || || ||8 |- |[[:en:Hook length formula]]||27200|| || || ||2 |- |[[:en:Hooke's atom]]||11600|| || || ||3 |- |[[:en:Ivy Hooks]]||9600|| || || ||2 |- |[[:en:Reinhold Hoppe]]||7800|| || || ||4 |- |[[:en:Horizontal line test]]||3200|| || || ||7 |- |[[:en:Lars Hörmander]]||16300|| || || ||34 |- |[[:en:Rudy Horne]]||12200|| || || ||2 |- |[[:en:How to Solve It]]||11800|| || || ||10 |- |[[:en:HP 20b]]||9700|| || || ||2 |- |[[:en:HP 48 series]]||24000|| || || ||9 |- |[[:en:HP 49/50 series]]||31300|| || || ||6 |- |[[:en:HP-35]]||11700|| || || ||13 |- |[[:en:HP-41C]]||38400|| || || ||8 |- |[[:en:HP-65]]||8000|| || || ||16 |- |[[:en:Leetsch C. Hsu]]||7000|| || || ||4 |- |[[:en:Hua Luogeng]]||15100|| || || ||16 |- |[[:en:Verena Huber-Dyson]]||17200|| || || ||6 |- |[[:en:Huffman coding]]||35300|| || || ||36 |- |[[:en:Hungarian algorithm]]||28000||[[Հունգարական ալգորիթմ]]||900||այո||19 |- |[[:en:Louise Stokes Hunter]]||8100|| || || ||2 |- |[[:en:Ted Hurley]]||9000|| || || ||1 |- |[[:en:Hurst exponent]]||21800|| || || ||4 |- |[[:en:Hurwitz's automorphisms theorem]]||17800|| || || ||4 |- |[[:en:Hurwitz's theorem (composition algebras)]]||28700|| || || ||8 |- |[[:en:Joan Hutchinson]]||11100|| || || ||3 |- |[[:en:Charles Hutton]]||12000|| || || ||18 |- |[[:en:Huzita–Hatori axioms]]||16300|| || || ||8 |- |[[:en:Hyperbolastic functions]]||41800|| || || ||1 |- |[[:en:Hyperbolic functions]]||28900||[[Հիպերբոլական ֆունկցիաներ]]||19200|| ||61 |- |[[:en:Hyperbolic geometry]]||56200|| || || ||44 |- |[[:en:Hyperbolic law of cosines]]||11000|| || || ||1 |- |[[:en:Hyperbolic quaternion]]||14500|| || || ||5 |- |[[:en:Hyperboloid]]||18700||[[Հիպերբոլոիդ]]||2000|| ||46 |- |[[:en:Hyperconnected space]]||11000|| || || ||9 |- |[[:en:Hypercube]]||25400||[[Հիպերխորանարդ]]||5500|| ||39 |- |[[:en:Hypergeometric function]]||38400|| || || ||14 |- |[[:en:Hypergraph]]||43000||[[Հիպերգրաֆ]]||3600|| ||28 |- |[[:en:Hyperharmonic number]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:HyperLogLog]]||13200|| || || ||2 |- |[[:en:Hyperoperation]]||43000|| || || ||18 |- |[[:en:Hyperplane separation theorem]]||14100|| || || ||5 |- |[[:en:Hypocycloid]]||10000|| || || ||36 |- |[[:en:Icositrigon]]||5600|| || || ||6 |- |[[:en:Ideal (ring theory)]]||37300|| || || ||40 |- |[[:en:Ideal triangle]]||5500|| || || ||8 |- |[[:en:Idempotence]]||20000|| || || ||31 |- |[[:en:Idempotent (ring theory)]]||15700|| || || ||7 |- |[[:en:Identity (mathematics)]]||12400||[[Նույնություն (մաթեմատիկա)]]||3500||այո||38 |- |[[:en:Identity component]]||7300|| || || ||3 |- |[[:en:Identity function]]||6200|| || || ||41 |- |[[:en:Iitaka dimension]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:Illegal number]]||14900|| || || ||12 |- |[[:en:IM 67118]]||24300|| || || ||1 |- |[[:en:Image (mathematics)]]||17700|| || || ||31 |- |[[:en:Imaginary number]]||12500||[[Բացարձակ կեղծ թիվ]]||16500|| ||63 |- |[[:en:Implicit curve]]||17700|| || || ||7 |- |[[:en:Implicit function]]||17400|| || || ||26 |- |[[:en:Implicit function theorem]]||22700|| || || ||21 |- |[[:en:Implicit surface]]||11400|| || || ||4 |- |[[:en:Imprecise probability]]||19600|| || || ||1 |- |[[:en:Improper integral]]||20500|| || || ||36 |- |[[:en:In Pursuit of the Traveling Salesman]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Incenter]]||15200||[[Ներգծյալ շրջանագծի կենտրոն]]||3400|| ||18 |- |[[:en:Incidence coloring]]||28300|| || || ||1 |- |[[:en:Incidence geometry]]||27200|| || || ||10 |- |[[:en:Incidence structure]]||19600|| || || ||6 |- |[[:en:Inclusion–exclusion principle]]||38700|| || || ||29 |- |[[:en:Independence (probability theory)]]||26000|| || || ||37 |- |[[:en:Index of dispersion]]||10700|| || || ||6 |- |[[:en:Indexed family]]||9100|| || || ||23 |- |[[:en:Indicator function]]||16300||[[Վեկտորի ինդիկատոր]]||3200|| ||33 |- |[[:en:Induced path]]||12900|| || || ||5 |- |[[:en:Inequality (mathematics)]]||26600||[[Անհավասարություն (մաթեմատիկա)]]||3900|| ||70 |- |[[:en:Inequality of arithmetic and geometric means]]||36500|| || || ||24 |- |[[:en:Infinite compositions of analytic functions]]||25400|| || || ||1 |- |[[:en:Infinite continued fraction]]|| ||[[Շղթայական կոտորակ]]||3000|| ||42 |- |[[:en:Infinitesimal]]||37300||[[Անվերջ փոքր]]||1000||այո||40 |- |[[:en:Infinity]]||55800||[[Անվերջություն (մաթեմատիկա)]]||10000|| ||125 |- |[[:en:Inflection point]]||10200|| || || ||40 |- |[[:en:Information]]||36100||[[Ինֆորմացիա]]||40400|| ||145 |- |[[:en:Information bottleneck method]]||21300|| || || ||3 |- |[[:en:Information field theory]]||31900|| || || ||1 |- |[[:en:Information geometry]]||7100|| || || ||8 |- |[[:en:Ingleton's inequality]]||13400|| || || ||1 |- |[[:en:Injective function]]||15600|| || || ||55 |- |[[:en:Injective tensor product]]||46100|| || || ||2 |- |[[:en:Inner automorphism]]||9400|| || || ||13 |- |[[:en:Inner product space]]||56600|| || || ||30 |- |[[:en:Inscribed square problem]]||14000|| || || ||15 |- |[[:en:Institut des Hautes Études Scientifiques]]||8100|| || || ||19 |- |[[:en:Institute for Advanced Study]]||46100||[[Հեռանկարային հետազոտությունների ինստիտուտ]]||4700|| ||34 |- |[[:en:Instrumental variables estimation]]||40300|| || || ||16 |- |[[:en:Integer programming]]||26400|| || || ||19 |- |[[:en:Integrable system]]||28800|| || || ||10 |- |[[:en:Integral domain]]||19400|| || || ||33 |- |[[:en:Integral element]]||32400|| || || ||13 |- |[[:en:Integral equation]]||9400||[[Ինտեգրալ հավասարումներ]]||3100|| ||36 |- |[[:en:Integral of inverse functions]]||8600|| || || ||5 |- |[[:en:Integral of secant cubed]]||7400|| || || ||4 |- |[[:en:Integral polytope]]||6800|| || || ||1 |- |[[:en:Integral test for convergence]]||9400|| || || ||18 |- |[[:en:Integrally closed domain]]||12200|| || || ||8 |- |[[:en:Integration by parts]]||34200||[[Մասերով ինտեգրում]]||1300||այո||42 |- |[[:en:Integration by substitution]]||18700|| || || ||31 |- |[[:en:Integration using Euler's formula]]||5100|| || || ||5 |- |[[:en:Inter-rater reliability]]||18100|| || || ||9 |- |[[:en:International Association for Mathematical Geosciences]]||8800|| || || ||1 |- |[[:en:International Congress of Mathematicians]]||20900|| || || ||31 |- |[[:en:International Mathematical Union]]||19500||[[Միջազգային մաթեմատիկական միություն]]||8000|| ||37 |- |[[:en:Intersection (Euclidean geometry)]]||16600|| || || ||13 |- |[[:en:Intersection (set theory)]]||11300|| || || ||58 |- |[[:en:Intersection graph]]||8900|| || || ||8 |- |[[:en:Intersection homology]]||15600|| || || ||1 |- |[[:en:Intersection Non-Emptiness Problem]]||4400|| || || ||1 |- |[[:en:Intersection number]]||18200|| || || ||6 |- |[[:en:Interval edge coloring]]||11700||[[Գրաֆների միջակայքային կողային ներկումներ]]||600|| ||2 |- |[[:en:Interval graph]]||20700|| || || ||13 |- |[[:en:Interval predictor model]]||11500|| || || ||1 |- |[[:en:Introductio in analysin infinitorum]]||6700|| || || ||10 |- |[[:en:Introduction to 3-Manifolds]]||6100|| || || ||1 |- |[[:en:Introduction to the mathematics of general relativity]]||27100|| || || ||5 |- |[[:en:Intuitionism]]||20200||[[Ինտուիցիոնիզմ]]||3600|| ||35 |- |[[:en:Intuitionistic logic]]||32500||[[Կոնստրուկտիվ տրամաբանություն]]||2800|| ||22 |- |[[:en:Invariant (mathematics)]]||22200||[[Ինվարիանտ (մաթեմատիկա)]]||3100|| ||30 |- |[[:en:Invariant subspace problem]]||16800|| || || ||3 |- |[[:en:Invariant theory]]||19500|| || || ||12 |- |[[:en:Inverse function]]||43600||[[Հակադարձ ֆունկցիա]]||1900|| ||58 |- |[[:en:Inverse function theorem]]||37900|| || || ||21 |- |[[:en:Inverse limit]]||15300|| || || ||10 |- |[[:en:Inverse mean curvature flow]]||7900|| || || ||1 |- |[[:en:Inversion (discrete mathematics)]]||14700|| || || ||10 |- |[[:en:Inversive geometry]]||28600|| || || ||6 |- |[[:en:Irreducible ring]]||3700|| || || ||1 |- |[[:en:Ishango bone]]||13600|| || || ||30 |- |[[:en:Isometry]]||16600|| || || ||35 |- |[[:en:Isomorphism theorems]]||24400|| || || ||17 |- |[[:en:Isospectral]]||9800|| || || ||2 |- |[[:en:Isothermal coordinates]]||13200|| || || ||5 |- |[[:en:Iterated function]]||40000|| || || ||11 |- |[[:en:Iterated function system]]||12400|| || || ||18 |- |[[:en:Itô calculus]]||30400|| || || ||12 |- |[[:en:Itô diffusion]]||30200|| || || ||4 |- |[[:en:Kiyosi Itô]]||10700|| || || ||27 |- |[[:en:ITP method]]||12400|| || || ||2 |- |[[:en:Alexey Ivakhnenko]]||20900|| || || ||6 |- |[[:en:Iverson bracket]]||9200|| || || ||12 |- |[[:en:Iwasawa theory]]||10000|| || || ||16 |- |[[:en:Jacobi elliptic functions]]||66200|| || || ||16 |- |[[:en:Jacobi method]]||12600||[[Յակոբիի մեթոդ]]||7300|| ||21 |- |[[:en:Jacobian matrix and determinant]]||24300|| || || ||31 |- |[[:en:Jacobson density theorem]]||8800|| || || ||4 |- |[[:en:Jade Mirror of the Four Unknowns]]||12900|| || || ||5 |- |[[:en:Karel Janeček]]||12400|| || || ||5 |- |[[:en:Janko group J1]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Janko group J2]]||9100|| || || ||2 |- |[[:en:Janko group J4]]||6300|| || || ||1 |- |[[:en:Japanese numerals]]||28200|| || || ||30 |- |[[:en:Ralph Lent Jeffery]]||2000|| || || ||2 |- |[[:en:Johnson's algorithm]]||7400|| || || ||16 |- |[[:en:Join and meet]]||13500|| || || ||7 |- |[[:en:Vaughan Jones]]||15600|| || || ||32 |- |[[:en:Jordan operator algebra]]||19700|| || || ||1 |- |[[:en:Joukowsky transform]]||11300|| || || ||9 |- |[[:en:K-epsilon turbulence model]]||8200|| || || ||3 |- |[[:en:K-means clustering]]||53200||[[K-միջիններով կլաստերինգ]]||21600|| ||29 |- |[[:en:K-minimum spanning tree]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:K-stability]]||47500|| || || ||1 |- |[[:en:K-stability of Fano varieties]]||56000|| || || ||1 |- |[[:en:K-theory]]||26800|| || || ||12 |- |[[:en:K-trivial set]]||11400|| || || ||2 |- |[[:en:K3 surface]]||34900|| || || ||8 |- |[[:en:Kähler–Einstein metric]]||29000|| || || ||4 |- |[[:en:Margarethe Kahn]]||12800|| || || ||11 |- |[[:en:Kakutani fixed-point theorem]]||24200|| || || ||14 |- |[[:en:Kaleidocycle]]||5100|| || || ||6 |- |[[:en:Kaplan–Meier estimator]]||25700|| || || ||12 |- |[[:en:Wilfred Kaplan]]||19100|| || || ||3 |- |[[:en:Karatsuba algorithm]]||13600|| || || ||19 |- |[[:en:Richard M. Karp]]||12100||[[Ռիչարդ Կարպ]]||9900|| ||35 |- |[[:en:Karush–Kuhn–Tucker conditions]]||26500|| || || ||18 |- |[[:en:Amalie Kass]]||9100|| || || ||1 |- |[[:en:Kelly criterion]]||29000|| || || ||12 |- |[[:en:Kelmans–Seymour conjecture]]||6400|| || || ||2 |- |[[:en:Kempner function]]||6100|| || || ||5 |- |[[:en:Patrick Brendan Kennedy]]||13800|| || || ||2 |- |[[:en:Kepler's laws of planetary motion]]||56400||[[Կեպլերի օրենքներ]]||5600|| ||81 |- |[[:en:Kernel perceptron]]||9400|| || || ||1 |- |[[:en:Killing vector field]]||25300|| || || ||15 |- |[[:en:Ki-Hang Kim]]||12100|| || || ||1 |- |[[:en:Minhyong Kim]]||6600|| || || ||4 |- |[[:en:Kirchberger's theorem]]||8000|| || || ||2 |- |[[:en:Thomas Kirkman]]||11500|| || || ||13 |- |[[:en:Kite (geometry)]]||15300|| || || ||59 |- |[[:en:Kleene's recursion theorem]]||19300|| || || ||9 |- |[[:en:Kleiber's law]]||23100|| || || ||10 |- |[[:en:Klein polyhedron]]||13600|| || || ||2 |- |[[:en:Klein–Gordon equation]]||35500||[[Կլայն-Գորդոնի հավասարում]]||22100|| ||29 |- |[[:en:Kleinian group]]||18600|| || || ||7 |- |[[:en:Kleisli category]]||6600|| || || ||4 |- |[[:en:Stanisław Knapowski]]||11000|| || || ||2 |- |[[:en:Knaster–Kuratowski–Mazurkiewicz lemma]]||14900|| || || ||4 |- |[[:en:Knaster–Tarski theorem]]||11800|| || || ||11 |- |[[:en:Alfred Kneschke]]||6300|| || || ||2 |- |[[:en:Knizhnik–Zamolodchikov equations]]||16400|| || || ||3 |- |[[:en:Knowledge space]]||8900|| || || ||2 |- |[[:en:Knuth–Bendix completion algorithm]]||21700|| || || ||3 |- |[[:en:Kobayashi–Hitchin correspondence]]||30500|| || || ||2 |- |[[:en:Koch snowflake]]||19900|| || || ||35 |- |[[:en:Kodaira dimension]]||20300|| || || ||5 |- |[[:en:Kunihiko Kodaira]]||10100|| || || ||34 |- |[[:en:Kolmogorov–Smirnov test]]||31600|| || || ||23 |- |[[:en:Andrey Kolmogorov]]||27700||[[Անդրեյ Կոլմոգորով]]||6800|| ||71 |- |[[:en:Kőnig's theorem (graph theory)]]||22300|| || || ||10 |- |[[:en:Koopman–von Neumann classical mechanics]]||34400|| || || ||3 |- |[[:en:Nancy Kopell]]||18700|| || || ||9 |- |[[:en:Kostant polynomial]]||12600|| || || ||1 |- |[[:en:Gottfried Köthe]]||6000|| || || ||8 |- |[[:en:Anton Kotzig]]||7800|| || || ||5 |- |[[:en:Donald Kreider]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:Krein–Milman theorem]]||18800|| || || ||10 |- |[[:en:Krein's condition]]||2900|| || || ||2 |- |[[:en:Jakub Kresa]]||9100|| || || ||8 |- |[[:en:Kripke semantics]]||34300|| || || ||10 |- |[[:en:Kronecker delta]]||21600||[[Կրոնեկերի սիմվոլ]]||4300|| ||47 |- |[[:en:Leopold Kronecker]]||14700||[[Լեոպոլդ Կրոնեկեր]]||7500|| ||58 |- |[[:en:Anand Kumar]]||35400|| || || ||11 |- |[[:en:Kummer surface]]||9300|| || || ||4 |- |[[:en:Ernst Kummer]]||7100||[[Էռնստ Էդուարդ Կումմեր]]||2300|| ||42 |- |[[:en:Künneth theorem]]||10100|| || || ||6 |- |[[:en:Kuratowski's theorem]]||8900|| || || ||13 |- |[[:en:Đuro Kurepa]]||9800||[[Դուրո Կուրեպա]]||7000|| ||21 |- |[[:en:Thomas G. Kurtz]]||9600|| || || ||1 |- |[[:en:Kuṭṭaka]]||21200|| || || ||2 |- |[[:en:L-function]]||8100|| || || ||17 |- |[[:en:L-theory]]||6600|| || || ||3 |- |[[:en:L'Hôpital's rule]]||35800||[[Լոպիտալի կանոն]]||4600|| ||53 |- |[[:en:L1-norm principal component analysis]]||19000||[[L1-նորմ հիմնական բաղադրիչների վերլուծություն]]||16800|| ||2 |- |[[:en:Charles Marie de La Condamine]]||13900||[[Շառլ Մարի դե լա Քոնդամին]]||5700|| ||36 |- |[[:en:Lacunarity]]||18700|| || || ||6 |- |[[:en:Lagrange's identity]]||19400|| || || ||11 |- |[[:en:Laguerre formula]]||2900|| || || ||2 |- |[[:en:Laguerre polynomials]]||28100|| || || ||22 |- |[[:en:Laguerre transformations]]||20200|| || || ||2 |- |[[:en:Horace Lamb]]||15600|| || || ||23 |- |[[:en:Lambda calculus definition]]||29800|| || || ||1 |- |[[:en:Lanchester's laws]]||12000|| || || ||15 |- |[[:en:Lanczos algorithm]]||43500|| || || ||8 |- |[[:en:Edmund Landau]]||7300||[[Էդմունդ Լանդաու]]||11500|| ||33 |- |[[:en:Eric Lander]]||39800|| || || ||23 |- |[[:en:Langevin equation]]||29300|| || || ||13 |- |[[:en:Langlands program]]||24300|| || || ||18 |- |[[:en:Langlands–Deligne local constant]]||6200|| || || ||1 |- |[[:en:Robert Langlands]]||20300||[[Ռոբերտ Լենգլենդս]]||11200|| ||33 |- |[[:en:Laplace expansion]]||12500|| || || ||20 |- |[[:en:Laplace operator]]||27500||[[Լապլասի օպերատոր]]||8100||այո||44 |- |[[:en:Laplace's method]]||32100|| || || ||10 |- |[[:en:Laplacian of the indicator]]||30300|| || || ||1 |- |[[:en:Large cardinal]]||10300|| || || ||16 |- |[[:en:Large deviations theory]]||14500|| || || ||4 |- |[[:en:Lasso (statistics)]]||45700|| || || ||6 |- |[[:en:Latin rectangle]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Latin square]]||29900|| || || ||32 |- |[[:en:Lattice (discrete subgroup)]]||31000|| || || ||4 |- |[[:en:Lattice (group)]]||17000|| || || ||21 |- |[[:en:Lattice multiplication]]||10400|| || || ||5 |- |[[:en:Laurent polynomial]]||4000|| || || ||9 |- |[[:en:Laurent series]]||16000||[[Լորանի շարք]]||1600|| ||33 |- |[[:en:Laves graph]]||14200|| || || ||1 |- |[[:en:Law of cosines]]||31600||[[Կոսինուսների թեորեմ]]||3900||այո||66 |- |[[:en:Law of large numbers]]||36900||[[Մեծ թվերի օրենք]]||5400|| ||48 |- |[[:en:Law of sines]]||23500||[[Սինուսների թեորեմ]]||1700||այո||66 |- |[[:en:Law of total expectation]]||10700|| || || ||10 |- |[[:en:Law of total probability]]||6700|| || || ||20 |- |[[:en:Ruth Lawrence]]||7100||[[Ռութ Լոուրենս]]||7100|| ||14 |- |[[:en:Laws of Form]]||61100|| || || ||6 |- |[[:en:Lax–Friedrichs method]]||6200|| || || ||4 |- |[[:en:Peter Lax]]||16400||[[Փիթեր Լաքս]]||6800|| ||35 |- |[[:en:Layered graph drawing]]||19900|| || || ||3 |- |[[:en:LCF notation]]||10700|| || || ||6 |- |[[:en:Jacques Alexandre Le Tenneur]]||8100|| || || ||5 |- |[[:en:Lê Vũ Anh]]||9300|| || || ||2 |- |[[:en:Leaf power]]||10900|| || || ||2 |- |[[:en:Leapfrog integration]]||8000|| || || ||9 |- |[[:en:Least common multiple]]||20300||[[Ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկ]]||1700||այո||71 |- |[[:en:Least-upper-bound property]]||12700|| || || ||5 |- |[[:en:Leaving Certificate Mathematics]]||9900|| || || ||1 |- |[[:en:Lebesgue differentiation theorem]]||11300|| || || ||10 |- |[[:en:Alice Lee (mathematician)]]||10800|| || || ||7 |- |[[:en:Leech lattice]]||28000|| || || ||8 |- |[[:en:Lefschetz fixed-point theorem]]||8900|| || || ||9 |- |[[:en:Solomon Lefschetz]]||14200|| || || ||27 |- |[[:en:Left and right derivative]]||100|| || || ||2 |- |[[:en:Legendre transformation]]||36500|| || || ||23 |- |[[:en:Adrien-Marie Legendre]]||17000||[[Ադրիեն-Մարի Լեժանդր]]||10100|| ||54 |- |[[:en:Lehmer code]]||13400|| || || ||3 |- |[[:en:Lehmer's conjecture]]||13100|| || || ||2 |- |[[:en:Leibniz formula for π]]||8200||[[Լայբնիցի շարք]]||8500|| ||17 |- |[[:en:Leibniz integral rule]]||52600|| || || ||16 |- |[[:en:Gottfried Wilhelm Leibniz]]||150000||[[Գոթֆրիդ Լայբնից]]||257000|| ||191 |- |[[:en:Leibniz's notation]]||22000|| || || ||16 |- |[[:en:Lemniscate]]||8700|| || || ||26 |- |[[:en:Lemniscate elliptic functions]]||76800|| || || ||6 |- |[[:en:John Lennox]]||21800|| || || ||24 |- |[[:en:Oswald Leroy]]||9200|| || || ||3 |- |[[:en:Less-than sign]]||6200|| || || ||8 |- |[[:en:Levenberg–Marquardt algorithm]]||22400|| || || ||13 |- |[[:en:Levi-Civita symbol]]||29800|| || || ||29 |- |[[:en:Sophia Levy]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:Leximin order]]||18700|| || || ||1 |- |[[:en:Wilhelm Lexis]]||14800|| || || ||19 |- |[[:en:Guillaume de l'Hôpital]]||11500||[[Գիյոմ Ֆրանսուա Լոպիտալ]]||4600|| ||48 |- |[[:en:Liar paradox]]||31800||[[Ստախոսի պարադոքս]]||13700|| ||33 |- |[[:en:Liberal arts education]]||50000||[[Ազատ արվեստներ]]||5200|| ||56 |- |[[:en:Paulette Libermann]]||8400|| || || ||7 |- |[[:en:André Lichnerowicz]]||26100|| || || ||15 |- |[[:en:Lie algebra]]||46200|| || || ||30 |- |[[:en:Lie bialgebroid]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:Lie bracket of vector fields]]||9900|| || || ||6 |- |[[:en:Lie group–Lie algebra correspondence]]||25600|| || || ||4 |- |[[:en:Lie point symmetry]]||19500|| || || ||1 |- |[[:en:Lie superalgebra]]||14300|| || || ||7 |- |[[:en:Sophus Lie]]||17000||[[Սոֆուս Լի]]||7000|| ||50 |- |[[:en:Lie's theorem]]||14000|| || || ||6 |- |[[:en:James Lighthill]]||13900|| || || ||18 |- |[[:en:Likelihood function]]||62800|| || || ||22 |- |[[:en:Likelihood-ratio test]]||17000|| || || ||15 |- |[[:en:Limit of a function]]||42400|| || || ||45 |- |[[:en:Limit of a sequence]]||18100|| || || ||46 |- |[[:en:Limit ordinal]]||7700|| || || ||11 |- |[[:en:Limiting absorption principle]]||9100|| || || ||2 |- |[[:en:Liñán's equation]]||6300|| || || ||1 |- |[[:en:Line (geometry)]]||27800||[[Ուղիղ]]||7200|| ||110 |- |[[:en:Line element]]||10400|| || || ||5 |- |[[:en:Line integral]]||20000||[[Կորագիծ ինտեգրալ]]||3500|| ||36 |- |[[:en:Line integral convolution]]||12400|| || || ||3 |- |[[:en:Linear approximation]]||9300|| || || ||19 |- |[[:en:Linear combination]]||18300|| || || ||36 |- |[[:en:Linear continuum]]||9400|| || || ||8 |- |[[:en:Linear differential equation]]||30100|| || || ||24 |- |[[:en:Linear extension]]||9800|| || || ||2 |- |[[:en:Linear function]]||5000|| || || ||7 |- |[[:en:Linear function (calculus)]]||12300||[[Գծային ֆունկցիա]]||7300|| ||53 |- |[[:en:Linear interpolation]]||10200|| || || ||20 |- |[[:en:Linear logic]]||33200|| || || ||9 |- |[[:en:Linear multistep method]]||22800|| || || ||10 |- |[[:en:Linear programming relaxation]]||17200|| || || ||6 |- |[[:en:Linear recurrence with constant coefficients]]||24200|| || || ||4 |- |[[:en:Linear relation]]||13800|| || || ||2 |- |[[:en:Linear subspace]]||35200|| || || ||27 |- |[[:en:Linear time-invariant system]]||36700|| || || ||21 |- |[[:en:Linearity]]||13100|| || || ||21 |- |[[:en:Link prediction]]||20000|| || || ||1 |- |[[:en:Jacques-Louis Lions]]||9800|| || || ||15 |- |[[:en:Liouville's theorem (complex analysis)]]||11800|| || || ||25 |- |[[:en:List of integrals of rational functions]]||27200||[[Ռացիոնալ ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||6000|| ||34 |- |[[:en:Littlewood–Richardson rule]]||28900|| || || ||2 |- |[[:en:John Edensor Littlewood]]||14700|| || || ||30 |- |[[:en:Nikolai Lobachevsky]]||19000||[[Նիկոլայ Լոբաչևսկի]]||2700|| ||89 |- |[[:en:Lobb number]]||3100|| || || ||1 |- |[[:en:Local class field theory]]||9100|| || || ||2 |- |[[:en:Local regression]]||18900|| || || ||5 |- |[[:en:Localization (commutative algebra)]]||29700|| || || ||11 |- |[[:en:Localization of a category]]||8900|| || || ||4 |- |[[:en:Locally compact space]]||14600|| || || ||19 |- |[[:en:James Lockhart (banker)]]||13700|| || || ||1 |- |[[:en:Locus (mathematics)]]||10700|| || || ||42 |- |[[:en:Loewy decomposition]]||34400|| || || ||1 |- |[[:en:Log-polar coordinates]]||10700|| || || ||3 |- |[[:en:Logarithm of a matrix]]||13400|| || || ||10 |- |[[:en:Logarithmic mean]]||7700|| || || ||11 |- |[[:en:Logarithmic scale]]||12700|| || || ||31 |- |[[:en:Logarithmic spiral]]||16900|| || || ||39 |- |[[:en:Logical conjunction]]||17000||[[Կոնյունկցիա]]||1600|| ||46 |- |[[:en:Logistic distribution]]||12100|| || || ||18 |- |[[:en:Logistic function]]||43600|| || || ||27 |- |[[:en:Longest path problem]]||22200||[[Ամենաերկար ճանապարհի խնդիր]]||11300|| ||13 |- |[[:en:Look-and-say sequence]]||11100|| || || ||16 |- |[[:en:Lorenz system]]||27500|| || || ||30 |- |[[:en:Edward Norton Lorenz]]||23800||[[Էդվարդ Նորթոն Լորենց]]||10600|| ||41 |- |[[:en:Loss function]]||20100|| || || ||20 |- |[[:en:Loss functions for classification]]||23500|| || || ||4 |- |[[:en:Lossless compression]]||34800|| || || ||30 |- |[[:en:Low-dimensional topology]]||19000|| || || ||10 |- |[[:en:Low-discrepancy sequence]]||25100|| || || ||4 |- |[[:en:Low-rank approximation]]||22500|| || || ||1 |- |[[:en:Low-rank matrix approximations]]||14700|| || || ||1 |- |[[:en:LU decomposition]]||32900||[[LU-մասնատում]]||9800|| ||27 |- |[[:en:Lu Jiaxi (mathematician)]]||23700|| || || ||2 |- |[[:en:Lucas number]]||13500|| || || ||26 |- |[[:en:Luhn algorithm]]||6800||[[Լունայի ալգորիթմ]]||7000||այո||29 |- |[[:en:Łukasiewicz–Moisil algebra]]||8900|| || || ||2 |- |[[:en:Lyapunov exponent]]||25300|| || || ||11 |- |[[:en:Lyapunov–Schmidt reduction]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Lyndon word]]||21200|| || || ||5 |- |[[:en:M/M/c queue]]||15100|| || || ||4 |- |[[:en:Saunders Mac Lane]]||16300||[[Սաունդերս Մակլեյն]]||9400|| ||27 |- |[[:en:Mac Lane's planarity criterion]]||9400|| || || ||4 |- |[[:en:Macbeath region]]||6700|| || || ||1 |- |[[:en:Angus MacFarlane-Grieve]]||9700|| || || ||2 |- |[[:en:Colin Maclaurin]]||16300||[[Քոլին ՄաքԼորին]]||2400|| ||44 |- |[[:en:MacMahon Master theorem]]||8500|| || || ||2 |- |[[:en:Isabel Maddison]]||8800|| || || ||8 |- |[[:en:Odo Van Maelcote]]||6000|| || || ||6 |- |[[:en:Michael Maestlin]]||37600|| || || ||27 |- |[[:en:Magnitude (mathematics)]]||7800|| || || ||24 |- |[[:en:Andrew Majda]]||7200|| || || ||8 |- |[[:en:Malgrange preparation theorem]]||6100|| || || ||2 |- |[[:en:Rogemar Mamon]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:Manifold]]||68700||[[Բազմաձևություն]]||2800||այո||50 |- |[[:en:Manin matrix]]||27800|| || || ||1 |- |[[:en:Map (mathematics)]]||6300|| || || ||24 |- |[[:en:Map folding]]||12900|| || || ||2 |- |[[:en:Map projection of the triaxial ellipsoid]]||3300|| || || ||1 |- |[[:en:Grigory Margulis]]||13100||[[Գրիգորի Մարգուլիս]]||5500|| ||34 |- |[[:en:Markov Chains and Mixing Times]]||8900|| || || ||1 |- |[[:en:Markov chains on a measurable state space]]||4900|| || || ||1 |- |[[:en:Markov number]]||9800|| || || ||15 |- |[[:en:Markov property]]||8100|| || || ||22 |- |[[:en:Andrey Markov]]||10500||[[Անդրեյ Մարկով]]||3100|| ||52 |- |[[:en:Markov's principle]]||7300|| || || ||5 |- |[[:en:Per Martin-Löf]]||27000|| || || ||11 |- |[[:en:Martin's axiom]]||5700|| || || ||10 |- |[[:en:Carlo Masi]]||27400|| || || ||10 |- |[[:en:David Masser]]||5000|| || || ||11 |- |[[:en:Massey product]]||12300|| || || ||2 |- |[[:en:Matching polytope]]||10200|| || || ||1 |- |[[:en:Matchstick graph]]||13300|| || || ||8 |- |[[:en:Math Prize for Girls]]||6400|| || || ||2 |- |[[:en:Mathcounts]]||30200|| || || ||6 |- |[[:en:Mathematical and theoretical biology]]||42800|| || || ||42 |- |[[:en:Mathematical anxiety]]||49300|| || || ||11 |- |[[:en:Mathematical Association of America]]||18400|| || || ||14 |- |[[:en:Mathematical coincidence]]||28400|| || || ||9 |- |[[:en:Mathematical constant]]||45100||[[Մաթեմատիկական հաստատուն]]||9400|| ||67 |- |[[:en:Mathematical joke]]||22300||[[Մաթեմատիկական կատակ]]||11300|| ||11 |- |[[:en:Mathematical manuscripts of Karl Marx]]||11000|| || || ||9 |- |[[:en:Mathematical Methods of Classical Mechanics]]||6100|| || || ||1 |- |[[:en:Mathematical model]]||33200||[[Մաթեմատիկական մոդել]]||4800||այո||54 |- |[[:en:Mathematical modelling of infectious disease]]||29300||[[Վարակիչ հիվանդությունների մաթեմատիկական մոդել]]||11700|| ||10 |- |[[:en:Mathematical Models (Cundy and Rollett)]]||7000|| || || ||1 |- |[[:en:Mathematical sociology]]||46600|| || || ||11 |- |[[:en:Mathematical statistics]]||15400||[[Մաթեմատիկական վիճակագրություն]]||13300|| ||38 |- |[[:en:Mathematical table]]||11700|| || || ||17 |- |[[:en:Mathematics]]||86400||[[Մաթեմատիկա]]||80600|| ||305 |- |[[:en:Mathematics and the Imagination]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:Mathematics in India (book)]]||15900|| || || ||1 |- |[[:en:Mathematics in medieval Islam]]||29300|| || || ||26 |- |[[:en:Mathematics of general relativity]]||43400|| || || ||15 |- |[[:en:Mathematics of paper folding]]||37300|| || || ||18 |- |[[:en:Mathematics of the Incas]]||17400|| || || ||6 |- |[[:en:Mathematics: The Loss of Certainty]]||14100|| || || ||3 |- |[[:en:Mathieu function]]||42700|| || || ||11 |- |[[:en:Mathieu group]]||21600|| || || ||11 |- |[[:en:Mathieu group M12]]||13500|| || || ||1 |- |[[:en:Mathieu group M23]]||10500|| || || ||1 |- |[[:en:Alexander Mathis]]||12000|| || || ||1 |- |[[:en:Matrix addition]]||7300||[[Մատրիցների գումարում]]||9200|| ||22 |- |[[:en:Matrix decomposition]]||26200|| || || ||18 |- |[[:en:Matrix product state]]||9400|| || || ||2 |- |[[:en:Matrix regularization]]||14800|| || || ||1 |- |[[:en:Matrix representation of conic sections]]||19100|| || || ||3 |- |[[:en:Matroid minor]]||16300|| || || ||2 |- |[[:en:Matroid oracle]]||34000|| || || ||1 |- |[[:en:Matroid partitioning]]||12800|| || || ||1 |- |[[:en:Maurer–Cartan form]]||13100|| || || ||9 |- |[[:en:Maxima and minima]]||16900||[[Ֆունկցիայի էքստրեմում]]||5000|| ||53 |- |[[:en:Maximal entropy random walk]]||17800|| || || ||2 |- |[[:en:Maximum flow problem]]||40600|| || || ||15 |- |[[:en:Maximum theorem]]||18000|| || || ||1 |- |[[:en:Maximum-entropy random graph model]]||11000|| || || ||1 |- |[[:en:Maxwell–Boltzmann distribution]]||35000||[[Մաքսվելի բաշխում]]||3500|| ||40 |- |[[:en:Marie McCormick]]||16400|| || || ||1 |- |[[:en:McDiarmid's inequality]]||17500|| || || ||1 |- |[[:en:Dusa McDuff]]||17900|| || || ||20 |- |[[:en:Camille McKayle]]||18000|| || || ||3 |- |[[:en:McMullen problem]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:Paul McNicholas (statistician)]]||7000|| || || ||2 |- |[[:en:Mean curvature]]||10500|| || || ||12 |- |[[:en:Mean value analysis]]||12000|| || || ||1 |- |[[:en:Mean value theorem]]||35200|| || || ||55 |- |[[:en:Measurable function]]||9000|| || || ||19 |- |[[:en:Medcouple]]||25200|| || || ||1 |- |[[:en:Mehrotra predictor–corrector method]]||8700|| || || ||1 |- |[[:en:Meijer G-function]]||49400|| || || ||5 |- |[[:en:Ioan Mire Melik]]||21900|| || || ||5 |- |[[:en:Mersenne prime]]||71300||[[Մերսենի թիվ]]||6000|| ||55 |- |[[:en:Marin Mersenne]]||22500|| || || ||58 |- |[[:en:Meshulam's game]]||7900|| || || ||1 |- |[[:en:Meta-optimization]]||9100|| || || ||2 |- |[[:en:Metamath]]||20100|| || || ||6 |- |[[:en:Metamathematics]]||13500||[[Մետամաթեմատիկա]]||2800|| ||21 |- |[[:en:Method of steepest descent]]||31600|| || || ||4 |- |[[:en:Metric (mathematics)]]||30300|| || || ||30 |- |[[:en:Metric interval temporal logic]]||8600|| || || ||1 |- |[[:en:Metric tensor]]||57100|| || || ||27 |- |[[:en:Midpoint]]||10600||[[Միջնակետ]]||8600|| ||28 |- |[[:en:Midsphere]]||11300||[[Միջնագծած գնդային մակերևույթ]]||11100|| ||11 |- |[[:en:Midy's theorem]]||7900|| || || ||7 |- |[[:en:Azat Miftakhov]]||13500|| || || ||4 |- |[[:en:Millennium Prize Problems]]||23400||[[Հազարամյակի մրցանակային խնդիրներ]]||8300|| ||41 |- |[[:en:Milnor number]]||10800|| || || ||2 |- |[[:en:John Milnor]]||21600|| || || ||40 |- |[[:en:Minakshisundaram–Pleijel zeta function]]||6300|| || || ||2 |- |[[:en:George Minchin]]||19600|| || || ||1 |- |[[:en:Minimal polynomial of 2cos(2pi/n)]]||9800|| || || ||1 |- |[[:en:Minimal surface of revolution]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Minimum bottleneck spanning tree]]||15300|| || || ||2 |- |[[:en:Minimum spanning tree]]||44200||[[Նվազագույն ակնթարթային ծառ]]||22200|| ||29 |- |[[:en:Minimum-distance estimation]]||6100|| || || ||2 |- |[[:en:Minkowski addition]]||21800||[[Մինկովսկու գումար]]||6500|| ||15 |- |[[:en:Hermann Minkowski]]||20600||[[Հերման Մինկովսկի]]||2400|| ||69 |- |[[:en:Minkowski's theorem]]||19200|| || || ||13 |- |[[:en:Mirifici Logarithmorum Canonis Descriptio]]||26500|| || || ||2 |- |[[:en:Mirror symmetry conjecture]]||23200|| || || ||2 |- |[[:en:Mirsky's theorem]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Missing data]]||24300|| || || ||10 |- |[[:en:Missing square puzzle]]||6700||[[Կորած քառակուսու հանելուկ]]||4400||այո||24 |- |[[:en:Mixing (mathematics)]]||22600|| || || ||4 |- |[[:en:Mizar system]]||12500|| || || ||7 |- |[[:en:Mnemonics in trigonometry]]||10200|| || || ||3 |- |[[:en:Möbius configuration]]||11800|| || || ||4 |- |[[:en:Möbius function]]||20400||[[Մյոբիուսի ֆունկցիա]]||8600|| ||32 |- |[[:en:Möbius–Kantor configuration]]||8700|| || || ||3 |- |[[:en:Modern elementary mathematics]]||18300|| || || ||2 |- |[[:en:Modes of variation]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Modular elliptic curve]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Modular group]]||25300|| || || ||13 |- |[[:en:Modular lattice]]||18000|| || || ||8 |- |[[:en:Modularity theorem]]||18800|| || || ||22 |- |[[:en:Moduli space]]||28800|| || || ||9 |- |[[:en:Mohr–Mascheroni theorem]]||21900|| || || ||15 |- |[[:en:Abraham de Moivre]]||42400||[[Աբրահամ դը Մուավր]]||6400|| ||57 |- |[[:en:Victor Moll]]||11200|| || || ||3 |- |[[:en:Mollifier]]||16800|| || || ||8 |- |[[:en:Moment (mathematics)]]||22200|| || || ||31 |- |[[:en:Monad (category theory)]]||24400|| || || ||11 |- |[[:en:Monge–Ampère equation]]||5900|| || || ||7 |- |[[:en:Gaspard Monge]]||18500||[[Գասպար Մոնժ]]||3400|| ||55 |- |[[:en:Monodromy]]||11100|| || || ||12 |- |[[:en:Monoidal t-norm logic]]||23200|| || || ||1 |- |[[:en:Monotonic function]]||18600||[[Մոնոտոն ֆունկցիա]]||2000|| ||43 |- |[[:en:Monster group]]||28500|| || || ||16 |- |[[:en:Monstrous moonshine]]||31900|| || || ||9 |- |[[:en:Monte Carlo integration]]||17200|| || || ||12 |- |[[:en:Montgomery modular multiplication]]||28100|| || || ||5 |- |[[:en:Montgomery's pair correlation conjecture]]||7200|| || || ||4 |- |[[:en:Ramon E. Moore]]||7900|| || || ||4 |- |[[:en:Cathleen Synge Morawetz]]||16300|| || || ||21 |- |[[:en:Frank Vigor Morley]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:Morphism]]||11700|| || || ||22 |- |[[:en:Rosa M. Morris]]||26200|| || || ||1 |- |[[:en:Morse homology]]||10500|| || || ||3 |- |[[:en:Morse theory]]||21700|| || || ||12 |- |[[:en:Moser–de Bruijn sequence]]||17700|| || || ||1 |- |[[:en:Most-perfect magic square]]||5800|| || || ||6 |- |[[:en:Motion (geometry)]]||10400|| || || ||6 |- |[[:en:Motive (algebraic geometry)]]||33300|| || || ||7 |- |[[:en:Rajeev Motwani]]||12600|| || || ||11 |- |[[:en:Hervé Moulin]]||15300|| || || ||5 |- |[[:en:Moy–Prasad filtration]]||21700|| || || ||1 |- |[[:en:Multi-armed bandit]]||67900|| || || ||6 |- |[[:en:Multicanonical ensemble]]||17100|| || || ||2 |- |[[:en:Multicomplex number]]||2500|| || || ||5 |- |[[:en:Multicriteria classification]]||14100|| || || ||1 |- |[[:en:Multidimensional scaling]]||19700|| || || ||13 |- |[[:en:Multidimensional transform]]||24800|| || || ||2 |- |[[:en:Multilateration]]||76600|| || || ||11 |- |[[:en:Multilinear form]]||22300|| || || ||8 |- |[[:en:Multiple integral]]||44200|| || || ||36 |- |[[:en:Multiple kernel learning]]||16300|| || || ||1 |- |[[:en:Multiple-criteria decision analysis]]||48700|| || || ||9 |- |[[:en:Multiplication]]||41900||[[Բազմապատկում]]||45000|| ||117 |- |[[:en:Multiplication algorithm]]||39500|| || || ||12 |- |[[:en:Multiplication sign]]||10700||[[Բազմապատկման նշան]]||3800|| ||24 |- |[[:en:Multiplication theorem]]||9700|| || || ||5 |- |[[:en:Multiplicative group]]||3700|| || || ||4 |- |[[:en:Multiplicative group of integers modulo n]]||26100|| || || ||8 |- |[[:en:Multiplicative inverse]]||15100|| || || ||52 |- |[[:en:Multipole expansion]]||29600|| || || ||15 |- |[[:en:Multiscale Green's function]]||20700|| || || ||1 |- |[[:en:Multiset]]||34100|| || || ||25 |- |[[:en:Multisymplectic integrator]]||8300|| || || ||1 |- |[[:en:Multivariable calculus]]||10900|| || || ||24 |- |[[:en:Mumford–Shah functional]]||7200|| || || ||3 |- |[[:en:David Mumford]]||20000|| || || ||37 |- |[[:en:Randall Munroe]]||31500|| || || ||27 |- |[[:en:Music and mathematics]]||27000|| || || ||9 |- |[[:en:Nikoloz Muskhelishvili]]||20200||[[Նիկոլայ Մուսխելիշվիլի]]||4600|| ||17 |- |[[:en:Mutual information]]||54400|| || || ||20 |- |[[:en:Mutually orthogonal Latin squares]]||44700|| || || ||13 |- |[[:en:Myriad]]||11900|| || || ||26 |- |[[:en:N-dimensional sequential move puzzle]]||28100|| || || ||3 |- |[[:en:N-sphere]]||43600|| || || ||22 |- |[[:en:Nachbin's theorem]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Mitio Nagumo]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Naive set theory]]||35000|| || || ||30 |- |[[:en:Names of large numbers]]||31900|| || || ||23 |- |[[:en:John Napier]]||27600||[[Ջոն Նեփյեր]]||2400|| ||79 |- |[[:en:Napier's bones]]||35300|| || || ||21 |- |[[:en:Napoleon points]]||13900|| || || ||7 |- |[[:en:M. S. Narasimhan]]||13400|| || || ||14 |- |[[:en:Narrow escape problem]]||19200|| || || ||1 |- |[[:en:John Forbes Nash Jr.]]||44900||[[Ջոն Նեշ]]||11500|| ||100 |- |[[:en:Nastran]]||14100|| || || ||11 |- |[[:en:Melvyn B. Nathanson]]||13700|| || || ||5 |- |[[:en:National Math and Science Initiative]]||15200|| || || ||1 |- |[[:en:Natural deduction]]||55800|| || || ||16 |- |[[:en:Natural density]]||10300|| || || ||13 |- |[[:en:Natural logarithm]]||35800||[[Բնական լոգարիթմ]]||21800|| ||60 |- |[[:en:Natural numbers object]]||6800|| || || ||1 |- |[[:en:Natural transformation]]||34400|| || || ||18 |- |[[:en:Navier–Stokes existence and smoothness]]||17000|| || || ||9 |- |[[:en:Nearly completely decomposable Markov chain]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:Negation]]||17900||[[Ժխտում (տրամաբանություն)]]||2000|| ||50 |- |[[:en:Negative base]]||27700|| || || ||11 |- |[[:en:Neighbourhood (mathematics)]]||9200|| || || ||40 |- |[[:en:John Nelder]]||8900|| || || ||7 |- |[[:en:Néron model]]||5600|| || || ||2 |- |[[:en:Nets within Nets]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Network theory]]||28600|| || || ||20 |- |[[:en:Hanna Neumann]]||11500|| || || ||19 |- |[[:en:Peter M. Neumann]]||7700|| || || ||12 |- |[[:en:Neural network Gaussian process]]||20700|| || || ||3 |- |[[:en:Nevanlinna theory]]||17100|| || || ||4 |- |[[:en:Nevanlinna's criterion]]||6300|| || || ||2 |- |[[:en:New Math]]||17300|| || || ||12 |- |[[:en:Virginia Newell]]||10000|| || || ||1 |- |[[:en:Newman's conjecture]]||6400|| || || ||1 |- |[[:en:Mary Frances Winston Newson]]||9900|| || || ||8 |- |[[:en:Newton polynomial]]||23600|| || || ||12 |- |[[:en:Newton–Cotes formulas]]||9200|| || || ||18 |- |[[:en:Newton–Gauss line]]||12800|| || || ||1 |- |[[:en:Newton's laws of motion]]||114600||[[Նյուտոնի օրենքներ]]||4200|| ||113 |- |[[:en:Ngô Bảo Châu]]||14000|| || || ||39 |- |[[:en:Aoibhinn Ní Shúilleabháin]]||15400|| || || ||3 |- |[[:en:Jean François Niceron]]||8600|| || || ||9 |- |[[:en:George E. Nicholson Jr.]]||5100|| || || ||1 |- |[[:en:Nicolas Bourbaki]]||101500||[[Նիկոլա Բուրբակի]]||2300|| ||46 |- |[[:en:Nielsen–Schreier theorem]]||12600|| || || ||5 |- |[[:en:Stanisława Nikodym]]||8500|| || || ||2 |- |[[:en:Nilmanifold]]||11400|| || || ||4 |- |[[:en:Nilpotent group]]||15100|| || || ||17 |- |[[:en:Nim]]||30500|| || || ||27 |- |[[:en:Nimber]]||11600|| || || ||7 |- |[[:en:Nine-point center]]||7000|| || || ||10 |- |[[:en:Nine-point circle]]||16500||[[Ինը կետերի շրջանագիծ]]||8500|| ||40 |- |[[:en:Nine-point conic]]||3400|| || || ||4 |- |[[:en:NIST Post-Quantum Cryptography Standardization]]||23300|| || || ||3 |- |[[:en:Nodal decomposition]]||8700|| || || ||1 |- |[[:en:Noether's theorem]]||64200||[[Նյոթերի թեորեմ]]||25400|| ||35 |- |[[:en:Nomogram]]||18000||[[Նոմոգրաֆիա]]||2800|| ||32 |- |[[:en:Non-convexity (economics)]]||41700|| || || ||4 |- |[[:en:Non-measurable set]]||7400|| || || ||10 |- |[[:en:Non-negative matrix factorization]]||66900|| || || ||6 |- |[[:en:Non-surveyable proof]]||6400|| || || ||1 |- |[[:en:Nonblocker]]||4900|| || || ||1 |- |[[:en:Noncommutative geometry]]||18700|| || || ||14 |- |[[:en:Noncommutative ring]]||20000|| || || ||5 |- |[[:en:Noncommutative signal-flow graph]]||11900|| || || ||1 |- |[[:en:Nondeterministic Turing machine]]||12300|| || || ||20 |- |[[:en:Nonlinear partial differential equation]]||8600|| || || ||2 |- |[[:en:Nonlinear programming]]||9500||[[Ոչ գծային ծրագրավորում]]||5500||այո||26 |- |[[:en:Nonlinear system]]||20700|| || || ||37 |- |[[:en:Nonlinear tides]]||41200|| || || ||1 |- |[[:en:Nonparametric regression]]||6300|| || || ||3 |- |[[:en:Nonstandard analysis]]||32200|| || || ||18 |- |[[:en:Norm (mathematics)]]||32000|| || || ||42 |- |[[:en:Normal (geometry)]]||15100||[[Նորմալ]]||2200|| ||40 |- |[[:en:Normal operator]]||10100|| || || ||13 |- |[[:en:Normal subgroup]]||16300|| || || ||31 |- |[[:en:Normed vector space]]||17700|| || || ||33 |- |[[:en:Nowhere-zero flow]]||10800|| || || ||4 |- |[[:en:NP (complexity)]]||19300|| || || ||30 |- |[[:en:NP-completeness]]||30100|| || || ||31 |- |[[:en:NP-hardness]]||8900|| || || ||24 |- |[[:en:Null hypothesis]]||40600|| || || ||34 |- |[[:en:Number]]||62000||[[Թիվ]]||80600|| ||199 |- |[[:en:Number line]]||10700||[[Թվային առանցք]]||2100|| ||52 |- |[[:en:Numbers (TV series)]]||52900|| || || ||32 |- |[[:en:Numbers: The Universal Language]]||8400|| || || ||3 |- |[[:en:Numeral prefix]]||43300|| || || ||21 |- |[[:en:Numerical differentiation]]||17000|| || || ||13 |- |[[:en:Numerical linear algebra]]||18800|| || || ||17 |- |[[:en:Numerical methods for partial differential equations]]||16900|| || || ||6 |- |[[:en:Numerical methods in fluid mechanics]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Numerical solution of the convection–diffusion equation]]||7400|| || || ||1 |- |[[:en:Numerical stability]]||8000|| || || ||19 |- |[[:en:Numerical weather prediction]]||67900|| || || ||24 |- |[[:en:John Nunn]]||15000|| || || ||23 |- |[[:en:Obelus]]||10100||[[Օբելիուս]]||4000|| ||22 |- |[[:en:Oberwolfach problem]]||11600|| || || ||3 |- |[[:en:Octal]]||39800||[[Հաշվարկման ութական համակարգ]]||3000|| ||63 |- |[[:en:Octant projection]]||11400|| || || ||5 |- |[[:en:Odd–even rationing]]||11500|| || || ||2 |- |[[:en:Odds ratio]]||38100|| || || ||22 |- |[[:en:Ogee]]||14400|| || || ||17 |- |[[:en:Oh Yong-Geun]]||12100|| || || ||1 |- |[[:en:Théodore Olivier]]||5300|| || || ||10 |- |[[:en:Kathleen Ollerenshaw]]||12300|| || || ||18 |- |[[:en:One-relator group]]||27900|| || || ||1 |- |[[:en:Shmuel Onn]]||16100|| || || ||2 |- |[[:en:Melih Onuş]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:Open and closed maps]]||31000|| || || ||12 |- |[[:en:Open set]]||28800|| || || ||44 |- |[[:en:Operad]]||34000|| || || ||7 |- |[[:en:Operand]]||8500|| || || ||42 |- |[[:en:Operational calculus]]||12200|| || || ||7 |- |[[:en:Operations research]]||48200||[[Գործողությունների հետազոտում]]||16900|| ||48 |- |[[:en:Operator (mathematics)]]||11100||[[Օպերատոր (մաթեմատիկա)]]||2300|| ||36 |- |[[:en:Operator norm]]||13700|| || || ||16 |- |[[:en:Operator theory]]||11800|| || || ||15 |- |[[:en:Optic equation]]||8700|| || || ||1 |- |[[:en:Optical heterodyne detection]]||27800|| || || ||2 |- |[[:en:Optimal control]]||32100||[[Օպտիմալ կառավարում]]||3000|| ||17 |- |[[:en:Optimal design]]||45100|| || || ||4 |- |[[:en:Optimal stopping]]||15500|| || || ||3 |- |[[:en:Oracle machine]]||12100|| || || ||17 |- |[[:en:Orbit method]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Order of integration (calculus)]]||13400|| || || ||6 |- |[[:en:Order of magnitude]]||15800|| || || ||36 |- |[[:en:Order of operations]]||34200|| || || ||41 |- |[[:en:Order polytope]]||9600|| || || ||1 |- |[[:en:Order-4 octagonal tiling]]||6100|| || || ||3 |- |[[:en:Order-5 octahedral honeycomb]]||11000|| || || ||1 |- |[[:en:Order-8 triangular tiling]]||7200|| || || ||4 |- |[[:en:Ordered pair]]||23900|| || || ||48 |- |[[:en:Ordered ring]]||4300|| || || ||8 |- |[[:en:Ordinal collapsing function]]||68400|| || || ||2 |- |[[:en:Orientability]]||25600|| || || ||17 |- |[[:en:Orientation (geometry)]]||14500|| || || ||14 |- |[[:en:Orientation (vector space)]]||14400|| || || ||6 |- |[[:en:Oriented matroid]]||30000|| || || ||3 |- |[[:en:Ornstein–Uhlenbeck operator]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Orthogonal convex hull]]||12900|| || || ||2 |- |[[:en:Orthogonal coordinates]]||28100|| || || ||12 |- |[[:en:Orthonormal basis]]||14000|| || || ||22 |- |[[:en:Orthonormality]]||9000|| || || ||15 |- |[[:en:Oscillator representation]]||108200|| || || ||1 |- |[[:en:William Oughtred]]||27700|| || || ||39 |- |[[:en:Oum Sang-il]]||9500|| || || ||1 |- |[[:en:Outerplanar graph]]||18500|| || || ||5 |- |[[:en:Overlapping circles grid]]||26200|| || || ||3 |- |[[:en:P (complexity)]]||12800|| || || ||27 |- |[[:en:P-adic analysis]]||10900|| || || ||7 |- |[[:en:P-group]]||21200|| || || ||19 |- |[[:en:Luca Pacioli]]||18300||[[Լուկա Պաչոլի]]||15700|| ||64 |- |[[:en:Packing problems]]||22100|| || || ||6 |- |[[:en:Harriet Padberg]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Padé approximant]]||15700|| || || ||19 |- |[[:en:Padovan sequence]]||11900|| || || ||10 |- |[[:en:Paley graph]]||12600|| || || ||9 |- |[[:en:Pancake sorting]]||22000||[[Նրբաբլիթային տեսակավորում]]||9000|| ||16 |- |[[:en:Pancyclic graph]]||13400|| || || ||5 |- |[[:en:Paolo Dagomari di Prato]]||4900|| || || ||7 |- |[[:en:Pappus's hexagon theorem]]||17500|| || || ||20 |- |[[:en:Parabola]]||80400||[[Պարաբոլ]]||6100||այո||85 |- |[[:en:Parabolic coordinates]]||7400|| || || ||9 |- |[[:en:Paracompact space]]||21900|| || || ||16 |- |[[:en:Parallel (geometry)]]||22700||[[Զուգահեռ ուղիղներ]]||1600|| ||53 |- |[[:en:Parallel all-pairs shortest path algorithm]]||17900|| || || ||2 |- |[[:en:Parallel postulate]]||25700|| || || ||41 |- |[[:en:Parallel projection]]||17700|| || || ||11 |- |[[:en:Parallelogram]]||15400||[[Զուգահեռագիծ]]||6100|| ||96 |- |[[:en:Parametric equation]]||17700|| || || ||32 |- |[[:en:Parity (mathematics)]]||21500||[[Զույգ և կենտ թվեր]]||3600|| ||66 |- |[[:en:Parity of a permutation]]||18600|| || || ||17 |- |[[:en:Karen Parshall]]||11400|| || || ||7 |- |[[:en:Partial cube]]||14700|| || || ||3 |- |[[:en:Partial derivative]]||22500|| || || ||51 |- |[[:en:Partial differential equation]]||47700||[[Մասնակի ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||3900|| ||52 |- |[[:en:Partial fraction decomposition]]||34700|| || || ||24 |- |[[:en:Partially ordered set]]||36700|| || || ||32 |- |[[:en:Particular values of the gamma function]]||16700|| || || ||3 |- |[[:en:Partition (number theory)]]||28600|| || || ||21 |- |[[:en:Partition function (mathematics)]]||19900|| || || ||3 |- |[[:en:Partition matroid]]||7000|| || || ||1 |- |[[:en:Partition of a set]]||12800|| || || ||37 |- |[[:en:Partition of an interval]]||5900|| || || ||12 |- |[[:en:Partition problem]]||18900|| || || ||13 |- |[[:en:Pascal's triangle]]||54300||[[Պասկալի եռանկյուն]]||4100|| ||66 |- |[[:en:Path integrals in polymer science]]||38800|| || || ||2 |- |[[:en:Barbara Paulson]]||10300|| || || ||8 |- |[[:en:Paving matroid]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:PCP theorem]]||12400|| || || ||7 |- |[[:en:George Peacock]]||23400|| || || ||19 |- |[[:en:Peakon]]||9000|| || || ||1 |- |[[:en:Giuseppe Peano]]||15600||[[Ջուզեպե Պեանո]]||1800|| ||61 |- |[[:en:Pearson correlation coefficient]]||56300|| || || ||24 |- |[[:en:Pearson distribution]]||23900|| || || ||5 |- |[[:en:Peaucellier–Lipkin linkage]]||12000|| || || ||10 |- |[[:en:Pedal curve]]||13800|| || || ||18 |- |[[:en:John Pell (mathematician)]]||15600||[[Ջոն Փել]]||8800|| ||26 |- |[[:en:Pencil (geometry)]]||18700|| || || ||8 |- |[[:en:Pendulum (mechanics)]]||35600||[[Մաթեմատիկական ճոճանակ]]||4800|| ||30 |- |[[:en:Penny graph]]||18000|| || || ||3 |- |[[:en:Roger Penrose]]||89100||[[Ռոջեր Փենռոուզ]]||41600|| ||78 |- |[[:en:Pentagonal number theorem]]||14000|| || || ||10 |- |[[:en:Pentagonal tiling]]||37200|| || || ||11 |- |[[:en:Pentagram map]]||41500|| || || ||1 |- |[[:en:Pentic 6-cubes]]||15800|| || || ||1 |- |[[:en:Pentomino]]||16500|| || || ||27 |- |[[:en:Grigori Perelman]]||68400||[[Գրիգորի Պերելման]]||3600|| ||74 |- |[[:en:Vicumpriya Perera]]||13200|| || || ||1 |- |[[:en:Perfect graph]]||17200|| || || ||16 |- |[[:en:Perfect graph theorem]]||12900|| || || ||4 |- |[[:en:Perfect matching in high-degree hypergraphs]]||12800|| || || ||1 |- |[[:en:Perfectly orderable graph]]||10300|| || || ||3 |- |[[:en:Henry Perigal]]||7500|| || || ||5 |- |[[:en:Perimeter]]||10800||[[Պարագիծ]]||2900||այո||79 |- |[[:en:Periodic function]]||11800||[[Պարբերական ֆունկցիա]]||5600|| ||57 |- |[[:en:Periodic graph (crystallography)]]||22600|| || || ||3 |- |[[:en:Periodic graph (geometry)]]||18200|| || || ||1 |- |[[:en:Teri Perl]]||9100|| || || ||1 |- |[[:en:Permanent (mathematics)]]||26300|| || || ||13 |- |[[:en:Permutation graph]]||8300|| || || ||5 |- |[[:en:Permutation group]]||24000|| || || ||18 |- |[[:en:Permutational analysis of variance]]||3900|| || || ||1 |- |[[:en:Perrin number]]||9800|| || || ||16 |- |[[:en:Perron–Frobenius theorem]]||59000|| || || ||14 |- |[[:en:Perspectiva corporum regularium]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Rózsa Péter]]||8100|| || || ||17 |- |[[:en:Petersen graph]]||22800|| || || ||24 |- |[[:en:Petersen's theorem]]||13000|| || || ||4 |- |[[:en:Petr–Douglas–Neumann theorem]]||13000|| || || ||3 |- |[[:en:Pfaffian]]||19200|| || || ||12 |- |[[:en:Phase retrieval]]||17000|| || || ||2 |- |[[:en:Phase space]]||16400|| || || ||28 |- |[[:en:Phase-space formulation]]||27000|| || || ||8 |- |[[:en:Phase-type distribution]]||18400|| || || ||3 |- |[[:en:Robert Phelps]]||12200|| || || ||7 |- |[[:en:Philosophy of mathematics]]||81500|| || || ||54 |- |[[:en:Phragmén–Lindelöf principle]]||11700|| || || ||6 |- |[[:en:Physics]]||86000||[[Ֆիզիկա]]||32400|| ||285 |- |[[:en:Pi Day]]||16500||[[Պի թվի օր]]||18500|| ||71 |- |[[:en:Pi-system]]||15900|| || || ||6 |- |[[:en:Picard group]]||8200|| || || ||5 |- |[[:en:Picard–Lindelöf theorem]]||15500|| || || ||19 |- |[[:en:Ramon Picarte Mujica]]||16300|| || || ||3 |- |[[:en:Lisa Piccirillo]]||9100|| || || ||6 |- |[[:en:Jonathan Pila]]||7700|| || || ||5 |- |[[:en:Alberto Pinto (mathematician)]]||15300|| || || ||3 |- |[[:en:Pioneering Women in American Mathematics]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:Piphilology]]||39100|| || || ||8 |- |[[:en:Elena Cornaro Piscopia]]||22200||[[Ելենա Կոռնարո Պիսկոպիա]]||15100|| ||45 |- |[[:en:Pitteway triangulation]]||5100|| || || ||2 |- |[[:en:Pizza theorem]]||9800|| || || ||12 |- |[[:en:Planar Riemann surface]]||38200|| || || ||1 |- |[[:en:Plancherel theorem for spherical functions]]||68600|| || || ||2 |- |[[:en:Plimpton 322]]||44600|| || || ||22 |- |[[:en:Poincaré duality]]||16900|| || || ||12 |- |[[:en:Poincaré–Birkhoff–Witt theorem]]||14400|| || || ||7 |- |[[:en:Louis Poinsot]]||7800|| || || ||31 |- |[[:en:Point (geometry)]]||10000||[[Կետ]]||1900|| ||104 |- |[[:en:Point groups in three dimensions]]||58300|| || || ||7 |- |[[:en:Point process]]||29500|| || || ||6 |- |[[:en:Point-set topology]]|| || || || ||29 |- |[[:en:Poisson bracket]]||19500|| || || ||19 |- |[[:en:Polar coordinate system]]||46800|| || || ||68 |- |[[:en:Polar decomposition]]||23200|| || || ||14 |- |[[:en:Polarization (Lie algebra)]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Polygon]]||37500||[[Բազմանկյուն]]||4600|| ||107 |- |[[:en:Polyhedral combinatorics]]||18100|| || || ||5 |- |[[:en:Polyhedral group]]||8100|| || || ||6 |- |[[:en:Polynomial greatest common divisor]]||49800|| || || ||3 |- |[[:en:Polynomial long division]]||13300||[[Բազմանդամների սյունակով բաժանում]]||5000|| ||24 |- |[[:en:Polynomial regression]]||13100|| || || ||10 |- |[[:en:Polynomial remainder theorem]]||4100||[[Բեզուի թեորեմ]]||3000|| ||27 |- |[[:en:Polynomial ring]]||52300|| || || ||23 |- |[[:en:Polyominoes: Puzzles, Patterns, Problems, and Packings]]||7000|| || || ||1 |- |[[:en:Polytope]]||25100|| || || ||32 |- |[[:en:Poncelet–Steiner theorem]]||40900|| || || ||10 |- |[[:en:Pontryagin duality]]||39700|| || || ||17 |- |[[:en:Lev Pontryagin]]||9700||[[Լև Պոնտրյագին]]||3200|| ||32 |- |[[:en:Pontryagin's maximum principle]]||11000|| || || ||8 |- |[[:en:Porism]]||10400|| || || ||3 |- |[[:en:Poset game]]||5500|| || || ||2 |- |[[:en:Position and momentum spaces]]||16000|| || || ||8 |- |[[:en:Positional notation]]||51200|| || || ||36 |- |[[:en:Positive and negative predictive values]]||13700|| || || ||9 |- |[[:en:Positive real numbers]]||8800|| || || ||33 |- |[[:en:Positive-definite kernel]]||23100|| || || ||2 |- |[[:en:Potentially all pairwise rankings of all possible alternatives]]||77000|| || || ||1 |- |[[:en:Marian Pour-El]]||14600|| || || ||2 |- |[[:en:Power set]]||18000|| || || ||47 |- |[[:en:Practical number]]||23200|| || || ||17 |- |[[:en:Pre-abelian category]]||9900|| || || ||3 |- |[[:en:Preconditioner]]||22200|| || || ||6 |- |[[:en:Presheaf with transfers]]||14000|| || || ||1 |- |[[:en:Prim's algorithm]]||18400|| || || ||33 |- |[[:en:Prime element]]||4800|| || || ||14 |- |[[:en:Prime factor]]||100||[[Պարզ թիվ]]||3300|| ||138 |- |[[:en:Prime ideal]]||18800|| || || ||25 |- |[[:en:Prime-counting function]]||30000|| || || ||32 |- |[[:en:Primitive part and content]]||11700|| || || ||6 |- |[[:en:Primitive root modulo n]]||28700|| || || ||21 |- |[[:en:Princeton Lectures in Analysis]]||11500|| || || ||1 |- |[[:en:Principal component analysis]]||106800|| || || ||37 |- |[[:en:Principia Mathematica]]||69100|| || || ||34 |- |[[:en:Principle of permanence]]||5700|| || || ||4 |- |[[:en:Prisoner's dilemma]]||78900|| || || ||57 |- |[[:en:Probability bounds analysis]]||24000|| || || ||1 |- |[[:en:Probability box]]||34200|| || || ||1 |- |[[:en:Problem of points]]||9600|| || || ||11 |- |[[:en:Problem Solving Through Recreational Mathematics]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Product (category theory)]]||14200|| || || ||16 |- |[[:en:Project Jupyter]]||19300|| || || ||13 |- |[[:en:Projection (linear algebra)]]||32100|| || || ||21 |- |[[:en:Projection matrix]]||13100|| || || ||2 |- |[[:en:Projective plane]]||50900|| || || ||20 |- |[[:en:Projective range]]||2800|| || || ||1 |- |[[:en:Projective tensor product]]||51000|| || || ||2 |- |[[:en:Projective variety]]||45800|| || || ||6 |- |[[:en:Projectively extended real line]]||18600|| || || ||5 |- |[[:en:Promise problem]]||3800|| || || ||3 |- |[[:en:Proof by infinite descent]]||14900|| || || ||17 |- |[[:en:Proof sketch for Gödel's first incompleteness theorem]]||22800|| || || ||2 |- |[[:en:Proof that e is irrational]]||10700|| || || ||14 |- |[[:en:Proofs of trigonometric identities]]||25400|| || || ||4 |- |[[:en:Proper forcing axiom]]||6000|| || || ||3 |- |[[:en:Proportional cake-cutting]]||24600|| || || ||2 |- |[[:en:Proth prime]]||14400|| || || ||1 |- |[[:en:Prüfer sequence]]||7100|| || || ||19 |- |[[:en:Pseudo-differential operator]]||10000|| || || ||8 |- |[[:en:Pseudo-Euclidean space]]||19500|| || || ||8 |- |[[:en:Pseudo-R-squared]]||6400|| || || ||2 |- |[[:en:Pseudo-reductive group]]||8000|| || || ||2 |- |[[:en:Pseudovector]]||30600|| || || ||20 |- |[[:en:Ptolemy]]||61300||[[Կլավդիոս Պտղոմեոս]]||2600|| ||129 |- |[[:en:Ptolemy's theorem]]||27300||[[Պտղոմեոսի թեորեմ]]||3200|| ||34 |- |[[:en:Pumping lemma for regular languages]]||15200|| || || ||17 |- |[[:en:Puppe sequence]]||8000|| || || ||5 |- |[[:en:Purity (algebraic geometry)]]||2900|| || || ||1 |- |[[:en:Push–relabel maximum flow algorithm]]||35600|| || || ||9 |- |[[:en:Pyramid (geometry)]]||14800||[[Բուրգ (երկրաչափություն)]]||18400|| ||78 |- |[[:en:Pythagorean comma]]||12700|| || || ||18 |- |[[:en:Pythagorean trigonometric identity]]||13400|| || || ||14 |- |[[:en:Q.E.D.]]||13700||[[Q.E.D.]]||3100|| ||46 |- |[[:en:QR algorithm]]||16100|| || || ||10 |- |[[:en:Quadratic form]]||30400|| || || ||29 |- |[[:en:Quadratic function]]||16900|| || || ||24 |- |[[:en:Quadratic pseudo-Boolean optimization]]||12700|| || || ||2 |- |[[:en:Quadratic residue]]||54800|| || || ||25 |- |[[:en:Quadrilateral]]||47400||[[Քառանկյուն]]||8900|| ||100 |- |[[:en:Quadrisecant]]||17400|| || || ||1 |- |[[:en:Quantification]]||300|| || || ||5 |- |[[:en:Quantifier (logic)]]||31300||[[Քվանտորներ]]||9400|| ||36 |- |[[:en:Quantized state systems method]]||8400|| || || ||2 |- |[[:en:Quantum algorithm for linear systems of equations]]||29800|| || || ||2 |- |[[:en:Quantum annealing]]||29400|| || || ||8 |- |[[:en:Quantum chromodynamics]]||45300|| || || ||50 |- |[[:en:Quantum finite automaton]]||22400|| || || ||7 |- |[[:en:Quantum logic]]||38800||[[Քվանտային տրամաբանություն]]||4500|| ||18 |- |[[:en:Quantum neural network]]||18100|| || || ||8 |- |[[:en:Quantum phase estimation algorithm]]||11100|| || || ||5 |- |[[:en:Quantum stochastic calculus]]||19200|| || || ||1 |- |[[:en:Quantum Trajectory Theory]]||12500|| || || ||2 |- |[[:en:Quartic function]]||45700|| || || ||16 |- |[[:en:Quartic plane curve]]||8100|| || || ||12 |- |[[:en:Quasi-Newton method]]||17700|| || || ||7 |- |[[:en:Quasi-quotation]]||9000|| || || ||1 |- |[[:en:Quasicircle]]||16200|| || || ||2 |- |[[:en:Quasiprobability distribution]]||20300|| || || ||1 |- |[[:en:Quasirandom group]]||10900|| || || ||1 |- |[[:en:Quasitoric manifold]]||15300|| || || ||1 |- |[[:en:Quaternion]]||95000||[[Քվատերնիոններ]]||6100||այո||62 |- |[[:en:Quaternion Society]]||12000|| || || ||2 |- |[[:en:Quaternions and spatial rotation]]||61100|| || || ||9 |- |[[:en:Queen's graph]]||12100|| || || ||2 |- |[[:en:Queue area]]||13500|| || || ||24 |- |[[:en:Queueing theory]]||35400|| || || ||27 |- |[[:en:Quillen metric]]||12700|| || || ||1 |- |[[:en:Daniel Quillen]]||10900|| || || ||29 |- |[[:en:Quincunx]]||15400|| || || ||21 |- |[[:en:Quintic function]]||25300|| || || ||7 |- |[[:en:Quotient]]||4800|| || || ||40 |- |[[:en:Quotient rule]]||4600|| || || ||26 |- |[[:en:Radar chart]]||30900|| || || ||16 |- |[[:en:Radial basis function network]]||30300|| || || ||8 |- |[[:en:Radian]]||37400||[[Ռադիան]]||17400|| ||84 |- |[[:en:Radical axis]]||22000|| || || ||19 |- |[[:en:Radical symbol]]||9000|| || || ||16 |- |[[:en:Radius]]||9700||[[Շառավիղ]]||1500||այո||101 |- |[[:en:Radon measure]]||18900|| || || ||14 |- |[[:en:Radon–Nikodym theorem]]||23400|| || || ||14 |- |[[:en:Hans Rådström]]||15300|| || || ||4 |- |[[:en:Virginia Ragsdale]]||8000|| || || ||8 |- |[[:en:Rainbow coloring]]||8200|| || || ||1 |- |[[:en:Raising and lowering indices]]||16500|| || || ||7 |- |[[:en:Ramanujan–Petersson conjecture]]||19900|| || || ||9 |- |[[:en:Ramanujan–Sato series]]||35400|| || || ||4 |- |[[:en:Ramification (mathematics)]]||7900|| || || ||7 |- |[[:en:Ramiro Rampinelli]]||7900|| || || ||3 |- |[[:en:Random element]]||13500|| || || ||6 |- |[[:en:Random graph]]||15200|| || || ||17 |- |[[:en:Random matrix]]||31600|| || || ||14 |- |[[:en:Random walk]]||51600|| || || ||30 |- |[[:en:Randomized algorithm]]||26800|| || || ||21 |- |[[:en:S. R. Ranganathan]]||16700|| || || ||33 |- |[[:en:Range of a function]]||5100||[[Ֆունկցիայի արժեքների տիրույթ]]||3900|| ||26 |- |[[:en:Rank (linear algebra)]]||29300||[[Մատրիցի ռանգ]]||9100||այո||40 |- |[[:en:Rank 3 permutation group]]||10600|| || || ||2 |- |[[:en:Rank–nullity theorem]]||16400|| || || ||16 |- |[[:en:Rate of convergence]]||17000|| || || ||13 |- |[[:en:Rate–distortion theory]]||13400|| || || ||6 |- |[[:en:Ratio]]||23300||[[Հարաբերություններ (մաթեմատիկա)]]||1800||այո||60 |- |[[:en:Rational function]]||15100||[[Ռացիոնալ ֆունկցիա]]||7700|| ||42 |- |[[:en:Rational number]]||25600||[[Ռացիոնալ թիվ]]||1900||այո||115 |- |[[:en:Rayleigh–Ritz method]]||15500|| || || ||6 |- |[[:en:Reachability]]||16100|| || || ||6 |- |[[:en:Real coordinate space]]||29700|| || || ||3 |- |[[:en:Real line]]||9100|| || || ||15 |- |[[:en:Real projective plane]]||18600|| || || ||12 |- |[[:en:Real projective space]]||11600|| || || ||4 |- |[[:en:Rectangle]]||18400||[[Ուղղանկյուն]]||2800|| ||116 |- |[[:en:Rectified 5-cubes]]||4200|| || || ||1 |- |[[:en:Recursion]]||27300||[[Ռեկուրսիա]]||39200|| ||64 |- |[[:en:Recursion (computer science)]]||59000||[[Ռեկուրսիա (ինֆորմատիկա)]]||8200|| ||29 |- |[[:en:Recursive largest first algorithm]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:Redheffer star product]]||19200|| || || ||1 |- |[[:en:Reduced ring]]||4900|| || || ||8 |- |[[:en:Reductive group]]||55900|| || || ||9 |- |[[:en:Ree group]]||17200|| || || ||3 |- |[[:en:Reed–Muller code]]||22900|| || || ||6 |- |[[:en:Reed–Muller expansion]]||11300|| || || ||1 |- |[[:en:Refinable function]]||12100|| || || ||2 |- |[[:en:Regenerative process]]||5200|| || || ||3 |- |[[:en:Regiomontanus]]||18900|| || || ||51 |- |[[:en:Regression analysis]]||36800|| || || ||49 |- |[[:en:Regression toward the mean]]||40600|| || || ||19 |- |[[:en:Regula falsi]]||34400|| || || ||22 |- |[[:en:Regular category]]||8600|| || || ||3 |- |[[:en:Regular complex polygon]]||37800|| || || ||1 |- |[[:en:Regular continued fraction]]|| ||[[Շղթայական կոտորակ]]||3000|| ||42 |- |[[:en:Regular dodecahedron]]||30800||[[Կանոնավոր դոդեկաեդր]]||13300|| ||19 |- |[[:en:Regular icosahedron]]||41800||[[Կանոնավոր իկոսաեդր]]||11400|| ||22 |- |[[:en:Regular language]]||27900|| || || ||26 |- |[[:en:Regular numerical predicate]]||12200|| || || ||1 |- |[[:en:Regular polygon]]||30500||[[Կանոնավոր բազմանկյուն]]||1400|| ||48 |- |[[:en:Regular Polytopes (book)]]||10600|| || || ||3 |- |[[:en:Regularized least squares]]||23400|| || || ||1 |- |[[:en:Karl Reinhardt (mathematician)]]||7700|| || || ||6 |- |[[:en:Relation (mathematics)]]||40300|| || || ||1 |- |[[:en:Relational algebra]]||49900|| || || ||29 |- |[[:en:Remainder]]||10400|| || || ||34 |- |[[:en:Renewal theory]]||21500|| || || ||6 |- |[[:en:Repeated measures design]]||20300|| || || ||3 |- |[[:en:Representation theory of semisimple Lie algebras]]||27300|| || || ||1 |- |[[:en:Representation up to homotopy]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:Representations of classical Lie groups]]||14100|| || || ||1 |- |[[:en:Reproducing kernel Hilbert space]]||31600|| || || ||4 |- |[[:en:Repunit]]||53200|| || || ||19 |- |[[:en:Reshetikhin–Turaev invariant]]||9600|| || || ||1 |- |[[:en:Residual intersection]]||14900|| || || ||1 |- |[[:en:Residue field]]||4500|| || || ||7 |- |[[:en:Residue number system]]||13700|| || || ||7 |- |[[:en:Resolution of singularities]]||41200|| || || ||4 |- |[[:en:Resolvent cubic]]||21200|| || || ||2 |- |[[:en:Restriction (mathematics)]]||11700|| || || ||18 |- |[[:en:Resultant]]||45600|| || || ||21 |- |[[:en:Reuleaux polygon]]||6600|| || || ||3 |- |[[:en:Reverse Polish notation]]||57800|| || || ||34 |- |[[:en:Revised simplex method]]||11400|| || || ||1 |- |[[:en:Rewriting]]||31900|| || || ||14 |- |[[:en:Rhind Mathematical Papyrus]]||85200||[[Մաթեմատիկական պապիրուսներ]]||4100|| ||42 |- |[[:en:Rhombitetrahexagonal tiling]]||4700|| || || ||2 |- |[[:en:Rhombitetraoctagonal tiling]]||3800|| || || ||2 |- |[[:en:Rhombus]]||15600||[[Շեղանկյուն]]||4600||այո||101 |- |[[:en:Ricci curvature]]||44100|| || || ||19 |- |[[:en:Marjorie Rice]]||19300|| || || ||11 |- |[[:en:Rice's theorem]]||20600|| || || ||13 |- |[[:en:Riemann curvature tensor]]||19100|| || || ||23 |- |[[:en:Riemann sum]]||18700|| || || ||20 |- |[[:en:Riemann–Roch theorem]]||32000|| || || ||11 |- |[[:en:Riemann–Stieltjes integral]]||16100||[[Ստիլտյեսի ինտեգրալ]]||1400|| ||19 |- |[[:en:Bernhard Riemann]]||24600||[[Բեռնարդ Ռիման]]||12800|| ||105 |- |[[:en:Riemannian manifold]]||31900|| || || ||26 |- |[[:en:Right angle]]||7700||[[Ուղիղ անկյուն]]||1800|| ||66 |- |[[:en:Right triangle]]||17100||[[Ուղղանկյուն եռանկյուն]]||11500|| ||73 |- |[[:en:Ring homomorphism]]||12800|| || || ||18 |- |[[:en:Ring learning with errors]]||19900|| || || ||1 |- |[[:en:Ring lemma]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Ring of modular forms]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:Risch algorithm]]||13700|| || || ||12 |- |[[:en:Robust principal component analysis]]||14600|| || || ||2 |- |[[:en:Margaret Rock]]||7200|| || || ||5 |- |[[:en:R. Tyrrell Rockafellar]]||20900|| || || ||6 |- |[[:en:Rolle's theorem]]||16100||[[Ռոլլի թեորեմ]]||3300|| ||45 |- |[[:en:Roman abacus]]||14900|| || || ||5 |- |[[:en:Roman numerals]]||70600||[[Հռոմեական թվեր]]||2600||այո||103 |- |[[:en:Romberg's method]]||12800|| || || ||13 |- |[[:en:Thomas Gerald Room]]||13100|| || || ||5 |- |[[:en:Root-finding algorithms]]||27200|| || || ||17 |- |[[:en:Rope-burning puzzle]]||10900|| || || ||2 |- |[[:en:Rota's basis conjecture]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:Rota's conjecture]]||9800|| || || ||1 |- |[[:en:Rotation]]||22100|| || || ||69 |- |[[:en:Rotation (mathematics)]]||24800||[[Պտույտ]]||5000|| ||29 |- |[[:en:Rotation formalisms in three dimensions]]||69100|| || || ||5 |- |[[:en:Rotation operator (quantum mechanics)]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Rotation system]]||8800|| || || ||1 |- |[[:en:Rotations in 4-dimensional Euclidean space]]||37700|| || || ||8 |- |[[:en:Roth's theorem on arithmetic progressions]]||25500|| || || ||2 |- |[[:en:Rouché's theorem]]||9700|| || || ||15 |- |[[:en:Route inspection problem]]||9700|| || || ||21 |- |[[:en:Routhian mechanics]]||40400|| || || ||4 |- |[[:en:Row and column spaces]]||25200|| || || ||12 |- |[[:en:Thomas Royen]]||10000|| || || ||3 |- |[[:en:Rubik's Cube group]]||13800|| || || ||8 |- |[[:en:Daniel Rudolph]]||16900|| || || ||4 |- |[[:en:Rule of product]]||3800|| || || ||18 |- |[[:en:Rule of twelfths]]||7400|| || || ||3 |- |[[:en:Runcic 5-cubes]]||5800|| || || ||1 |- |[[:en:Runcinated 5-cubes]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Runge–Kutta methods]]||40700||[[Ռունգե-Կուտտայի մեթոդ]]||29700|| ||33 |- |[[:en:Iris Runge]]||7500|| || || ||7 |- |[[:en:Runge's phenomenon]]||13600|| || || ||18 |- |[[:en:John Daniel Runkle]]||5200|| || || ||3 |- |[[:en:Mary Beth Ruskai]]||5700|| || || ||3 |- |[[:en:Vyacheslav Rychkov]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:S-matrix theory]]||6900|| || || ||6 |- |[[:en:Donald G. Saari]]||29500|| || || ||9 |- |[[:en:Sacred Mathematics]]||7000|| || || ||1 |- |[[:en:Eduardo Sáenz de Cabezón]]||7300|| || || ||3 |- |[[:en:Safe and Sophie Germain primes]]||20600|| || || ||1 |- |[[:en:Giovanni Francesco Sagredo]]||14600|| || || ||9 |- |[[:en:Victor Săhleanu]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:George Salmon]]||18900|| || || ||24 |- |[[:en:Giovanni Salvemini]]||8800|| || || ||9 |- |[[:en:Sample (statistics)]]||100|| || || ||32 |- |[[:en:Sample size determination]]||23100|| || || ||10 |- |[[:en:Sampling frame]]||9000|| || || ||3 |- |[[:en:Edward Sang]]||52000|| || || ||2 |- |[[:en:Donald Sarason]]||10000|| || || ||7 |- |[[:en:Satisfaction equilibrium]]||24700|| || || ||1 |- |[[:en:Nicholas Saunderson]]||13100|| || || ||13 |- |[[:en:Savitzky–Golay filter]]||53000|| || || ||6 |- |[[:en:Scalar (mathematics)]]||8700|| || || ||57 |- |[[:en:Scalar multiplication]]||8100|| || || ||24 |- |[[:en:Scale analysis (mathematics)]]||10800|| || || ||4 |- |[[:en:Scale-free network]]||50500|| || || ||16 |- |[[:en:Scaled inverse chi-squared distribution]]||12700|| || || ||1 |- |[[:en:Schanuel's conjecture]]||10500|| || || ||6 |- |[[:en:Scheme (mathematics)]]||32500|| || || ||19 |- |[[:en:Schläfli graph]]||7000|| || || ||5 |- |[[:en:Schläfli symbol]]||37200|| || || ||26 |- |[[:en:Ludwig Schläfli]]||13800|| || || ||16 |- |[[:en:Eckehard Schöll]]||9000|| || || ||4 |- |[[:en:Schottky group]]||10500|| || || ||2 |- |[[:en:Julius Anatolyevich Schrader]]||5500|| || || ||5 |- |[[:en:Schramm–Loewner evolution]]||21500|| || || ||7 |- |[[:en:Oded Schramm]]||15300|| || || ||11 |- |[[:en:Alexander Schrijver]]||9500|| || || ||8 |- |[[:en:Schröder–Bernstein theorem]]||18000|| || || ||21 |- |[[:en:Ernst Schröder (mathematician)]]||12400|| || || ||28 |- |[[:en:Schur orthogonality relations]]||13900|| || || ||5 |- |[[:en:Schur polynomial]]||20600|| || || ||5 |- |[[:en:Schur–Horn theorem]]||11500|| || || ||5 |- |[[:en:Schur–Zassenhaus theorem]]||10000|| || || ||4 |- |[[:en:Schwarz lemma]]||7800|| || || ||13 |- |[[:en:Schwarz triangle]]||10500|| || || ||8 |- |[[:en:Schwarz triangle tessellation]]||95500|| || || ||1 |- |[[:en:Schwarzschild geodesics]]||62400|| || || ||2 |- |[[:en:Julian Schwinger]]||23400||[[Յուլիան Շվինգեր]]||3100|| ||68 |- |[[:en:Science, technology, engineering, and mathematics]]||82600||[[STEM]]||40900|| ||44 |- |[[:en:Scientific law]]||56800|| || || ||48 |- |[[:en:Charlotte Scott]]||14200|| || || ||13 |- |[[:en:Seasonality]]||20900|| || || ||7 |- |[[:en:Secant method]]||8500|| || || ||25 |- |[[:en:Second partial derivative test]]||7500|| || || ||3 |- |[[:en:Secretary problem]]||39900||[[Ընտրող հարսնացուի առաջադրանք]]||5000|| ||14 |- |[[:en:Secular variation]]||9900|| || || ||9 |- |[[:en:Segal–Bargmann space]]||13200|| || || ||1 |- |[[:en:Segal's conjecture]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:Segre's theorem]]||10000|| || || ||2 |- |[[:en:Seiberg–Witten invariants]]||16100|| || || ||6 |- |[[:en:Seki Takakazu]]||16600|| || || ||32 |- |[[:en:Selberg class]]||10900|| || || ||6 |- |[[:en:Atle Selberg]]||11700||[[Ալթե Սելբերգ]]||7800|| ||40 |- |[[:en:Self-avoiding walk]]||10700|| || || ||7 |- |[[:en:Konstantin Adolfovic Semendyayev]]||8400|| || || ||6 |- |[[:en:Semi-reflexive space]]||12100|| || || ||2 |- |[[:en:Semi-simplicity]]||13600|| || || ||1 |- |[[:en:Semi-Thue system]]||14000|| || || ||6 |- |[[:en:Semiconductor luminescence equations]]||24700|| || || ||1 |- |[[:en:Semicubical parabola]]||8400|| || || ||12 |- |[[:en:Semigroup]]||38000||[[Կիսախումբ]]||3500||այո||44 |- |[[:en:Semilattice]]||17400|| || || ||8 |- |[[:en:Semilinear map]]||12600|| || || ||4 |- |[[:en:Semiorder]]||17500|| || || ||1 |- |[[:en:Semiprime]]||5900|| || || ||30 |- |[[:en:Semiring]]||33400|| || || ||18 |- |[[:en:Semisimple representation]]||23100|| || || ||2 |- |[[:en:Separable algebra]]||10700|| || || ||4 |- |[[:en:Separable extension]]||20800|| || || ||13 |- |[[:en:Separation of variables]]||21500|| || || ||20 |- |[[:en:Sequence]]||38900||[[Հաջորդականություն (մաթեմատիկա)]]||26300||այո||75 |- |[[:en:Serial concatenated convolutional codes]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Serial relation]]||5200|| || || ||2 |- |[[:en:Caroline Series]]||10000|| || || ||14 |- |[[:en:Series-parallel partial order]]||18100|| || || ||3 |- |[[:en:Series–parallel graph]]||8600|| || || ||6 |- |[[:en:Serre's modularity conjecture]]||7900|| || || ||5 |- |[[:en:Set-builder notation]]||16800|| || || ||7 |- |[[:en:Set-theoretic topology]]||11800|| || || ||3 |- |[[:en:Sexagesimal]]||28300||[[Հաշվարկման վաթսունական համակարգ]]||13500|| ||44 |- |[[:en:Joseph Sgro]]||28400|| || || ||2 |- |[[:en:Shannon capacity of a graph]]||12100|| || || ||2 |- |[[:en:Shannon wavelet]]||2400|| || || ||3 |- |[[:en:Shape]]||17800||[[Ուրվապատկեր]]||1600|| ||61 |- |[[:en:Shape optimization]]||11600|| || || ||2 |- |[[:en:Shapiro's lemma]]||4800|| || || ||3 |- |[[:en:Sheaf cohomology]]||36300|| || || ||7 |- |[[:en:Sheaf of modules]]||17600|| || || ||7 |- |[[:en:Sherman function]]||12200|| || || ||2 |- |[[:en:Shift matrix]]||6600|| || || ||5 |- |[[:en:Sally Shlaer]]||5600|| || || ||5 |- |[[:en:Short division]]||6800|| || || ||4 |- |[[:en:Short-time Fourier transform]]||22000|| || || ||17 |- |[[:en:Shortest Path Faster Algorithm]]||9100|| || || ||4 |- |[[:en:Shortest path problem]]||40100|| || || ||23 |- |[[:en:Francesco Siacci]]||5700|| || || ||10 |- |[[:en:M. Vali Siadat]]||13000|| || || ||1 |- |[[:en:Siegel domain]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:Sierpiński space]]||12300|| || || ||14 |- |[[:en:Sierpiński triangle]]||24000||[[Սիերպինսկիի գրաֆ]]||4300|| ||36 |- |[[:en:Wacław Sierpiński]]||12500|| || || ||37 |- |[[:en:Sieve of Eratosthenes]]||24800||[[Էրատոսթենեսի մաղ]]||11400|| ||59 |- |[[:en:Sieve of Sundaram]]||9500|| || || ||11 |- |[[:en:Sign (mathematics)]]||28400||[[Նշան (մաթեմատիկա)]]||26400|| ||34 |- |[[:en:Sign function]]||10200||[[Sgn]]||6600|| ||41 |- |[[:en:Signal processing]]||17500|| || || ||51 |- |[[:en:Signed graph]]||23500|| || || ||3 |- |[[:en:Significant figures]]||36100||[[Իմաստալից թվանշաններ]]||700|| ||37 |- |[[:en:Signorini problem]]||26500|| || || ||2 |- |[[:en:Silver ratio]]||8500|| || || ||19 |- |[[:en:Similarity (geometry)]]||28100|| || || ||55 |- |[[:en:Similarity system of triangles]]||6600|| || || ||1 |- |[[:en:Similitude]]||14500|| || || ||9 |- |[[:en:Simmons–Su protocols]]||14600|| || || ||2 |- |[[:en:Lao Genevra Simons]]||8700|| || || ||3 |- |[[:en:Simple group]]||14700|| || || ||25 |- |[[:en:Simple linear regression]]||26600|| || || ||11 |- |[[:en:Simplex algorithm]]||42300||[[Սիմպլեքս մեթոդ]]||6900|| ||36 |- |[[:en:Simplicial homology]]||15600|| || || ||6 |- |[[:en:Simplicial set]]||23500|| || || ||8 |- |[[:en:Simply typed lambda calculus]]||26200|| || || ||6 |- |[[:en:Simpson's rule]]||21300|| || || ||30 |- |[[:en:SimRank]]||15900|| || || ||2 |- |[[:en:Sinc function]]||19800|| || || ||27 |- |[[:en:Isadore Singer]]||16100|| || || ||30 |- |[[:en:Singular homology]]||19200|| || || ||13 |- |[[:en:Singular integral]]||11900|| || || ||4 |- |[[:en:Singular integral operators of convolution type]]||71300|| || || ||1 |- |[[:en:Singular trace]]||28100|| || || ||1 |- |[[:en:Siteswap]]||28800|| || || ||14 |- |[[:en:Situation calculus]]||20200|| || || ||4 |- |[[:en:Skew and direct sums of permutations]]||5100|| || || ||2 |- |[[:en:Skew partition]]||15100|| || || ||2 |- |[[:en:Skewes's number]]||17300|| || || ||26 |- |[[:en:Skewness]]||27400|| || || ||37 |- |[[:en:SKI combinator calculus]]||15700|| || || ||5 |- |[[:en:Skinny triangle]]||12300|| || || ||1 |- |[[:en:Sleeping Beauty problem]]||13200|| || || ||13 |- |[[:en:David Slepian]]||7200|| || || ||6 |- |[[:en:Slicing the Truth]]||6500|| || || ||1 |- |[[:en:Slim lattice]]||1700|| || || ||1 |- |[[:en:Stephen Smale]]||14400|| || || ||35 |- |[[:en:Small Latin squares and quasigroups]]||26100|| || || ||2 |- |[[:en:Small-bias sample space]]||14900|| || || ||1 |- |[[:en:Small-world network]]||36300|| || || ||14 |- |[[:en:Smallest-circle problem]]||20100|| || || ||8 |- |[[:en:Stanislav Smirnov]]||6500|| || || ||29 |- |[[:en:Adelaide Smith]]||12300|| || || ||1 |- |[[:en:Henry John Stephen Smith]]||16800|| || || ||18 |- |[[:en:Karen E. Smith]]||9500|| || || ||13 |- |[[:en:Smooth maximum]]||4500|| || || ||3 |- |[[:en:Smoothness]]||25500|| || || ||21 |- |[[:en:Snark (graph theory)]]||22600|| || || ||9 |- |[[:en:Maria Adelaide Sneider]]||15600|| || || ||3 |- |[[:en:Snellius–Pothenot problem]]||10300|| || || ||4 |- |[[:en:Snub 24-cell honeycomb]]||6100|| || || ||1 |- |[[:en:Snub disphenoid]]||14100|| || || ||14 |- |[[:en:Snub polyhedron]]||13700|| || || ||4 |- |[[:en:SO (complexity)]]||100|| || || ||4 |- |[[:en:Ilya M. Sobol]]||10300|| || || ||3 |- |[[:en:Sobolev inequality]]||19600|| || || ||4 |- |[[:en:Sobolev spaces for planar domains]]||59200|| || || ||1 |- |[[:en:Society for Industrial and Applied Mathematics]]||24400|| || || ||11 |- |[[:en:Frederick Soddy]]||23400||[[Ֆրեդերիկ Սոդդի]]||4200|| ||79 |- |[[:en:Softmax function]]||30400|| || || ||13 |- |[[:en:Alan Sokal]]||9700|| || || ||30 |- |[[:en:Solid angle]]||26600||[[Մարմնային անկյուն]]||1000|| ||45 |- |[[:en:Solid harmonics]]||15300|| || || ||3 |- |[[:en:Solution of triangles]]||23500||[[Եռանկյունների լուծում]]||61900|| ||14 |- |[[:en:Solvable group]]||16300|| || || ||21 |- |[[:en:Space (mathematics)]]||70600||[[Տարածություն (մաթեմատիկա)]]||1700|| ||33 |- |[[:en:Spaghetti plot]]||9200|| || || ||8 |- |[[:en:Spatial Mathematics: Theory and Practice through Mapping]]||5800|| || || ||1 |- |[[:en:Spearman's rank correlation coefficient]]||28300|| || || ||29 |- |[[:en:Spectral density]]||33600|| || || ||20 |- |[[:en:Spectral graph theory]]||14900|| || || ||13 |- |[[:en:Spectral radius]]||15400|| || || ||12 |- |[[:en:Spectral theory of ordinary differential equations]]||57000|| || || ||1 |- |[[:en:Spectrum (functional analysis)]]||28400|| || || ||19 |- |[[:en:Sphere theorem]]||3700|| || || ||5 |- |[[:en:Spherical multipole moments]]||11300|| || || ||2 |- |[[:en:Spherical trigonometry]]||37300||[[Ոլորտային եռանկյունաչափություն]]||4400|| ||35 |- |[[:en:Spheroid]]||13800|| || || ||45 |- |[[:en:Spieker circle]]||6700|| || || ||5 |- |[[:en:Spin group]]||23300|| || || ||12 |- |[[:en:Spin structure]]||29900|| || || ||5 |- |[[:en:Spin-weighted spherical harmonics]]||13200|| || || ||1 |- |[[:en:Spinors in three dimensions]]||16400|| || || ||2 |- |[[:en:Spiral]]||31900|| || || ||51 |- |[[:en:Spiral similarity]]||8600|| || || ||2 |- |[[:en:Spline interpolation]]||14200|| || || ||13 |- |[[:en:Spline wavelet]]||33400|| || || ||1 |- |[[:en:Split Lie algebra]]||5300|| || || ||2 |- |[[:en:Splitting circle method]]||11400|| || || ||3 |- |[[:en:SPQR tree]]||13500|| || || ||5 |- |[[:en:Sprague–Grundy theorem]]||20000|| || || ||11 |- |[[:en:Spray (mathematics)]]||12600|| || || ||1 |- |[[:en:Square]]||18200||[[Քառակուսի]]||4000|| ||140 |- |[[:en:Square (algebra)]]||17700||[[Թվի քառակուսի]]||6000|| ||53 |- |[[:en:Square matrix]]||15600||[[Քառակուսի մատրից]]||4600||այո||37 |- |[[:en:Square root of 3]]||7100|| || || ||26 |- |[[:en:Square root of 5]]||18500|| || || ||18 |- |[[:en:Squared triangular number]]||13900|| || || ||10 |- |[[:en:Sivaguru S. Sritharan]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:Stability spectrum]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Stabilizer code]]||16300|| || || ||2 |- |[[:en:Stable theory]]||14700|| || || ||1 |- |[[:en:Stack (mathematics)]]||34900|| || || ||4 |- |[[:en:Stack-sortable permutation]]||11800|| || || ||1 |- |[[:en:Gigliola Staffilani]]||10200|| || || ||4 |- |[[:en:Guido Stampacchia]]||10200|| || || ||10 |- |[[:en:Simon von Stampfer]]||10200|| || || ||18 |- |[[:en:Standard conjectures on algebraic cycles]]||11400|| || || ||2 |- |[[:en:Standard error]]||18800|| || || ||36 |- |[[:en:Standard part function]]||6600|| || || ||6 |- |[[:en:Zvezdelina Stankova]]||10900|| || || ||9 |- |[[:en:Star polygon]]||15300|| || || ||28 |- |[[:en:Stars and bars (combinatorics)]]||12300|| || || ||9 |- |[[:en:Statistical inference]]||45400|| || || ||32 |- |[[:en:Statistical learning theory]]||9700|| || || ||7 |- |[[:en:Statistical mechanics]]||37300||[[Վիճակագրական մեխանիկա]]||4100|| ||63 |- |[[:en:Statistical significance]]||38400|| || || ||34 |- |[[:en:Statistical significance (estimation statistics)]]|| || || || ||34 |- |[[:en:Statistics education]]||62100|| || || ||2 |- |[[:en:Karl Georg Christian von Staudt]]||12400|| || || ||20 |- |[[:en:Stefan problem]]||21300|| || || ||6 |- |[[:en:Stein–Strömberg theorem]]||2500|| || || ||2 |- |[[:en:Elias M. Stein]]||12200|| || || ||22 |- |[[:en:Stein's method]]||20900|| || || ||3 |- |[[:en:Steiner ellipse]]||9900|| || || ||7 |- |[[:en:Steiner system]]||27700|| || || ||8 |- |[[:en:Steiner's conic problem]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Stereotype space]]||100|| || || ||12 |- |[[:en:Steric 5-cubes]]||9800|| || || ||1 |- |[[:en:Stericated 7-orthoplexes]]||15900|| || || ||1 |- |[[:en:Stern–Brocot tree]]||15600|| || || ||12 |- |[[:en:Shlomo Sternberg]]||20000|| || || ||8 |- |[[:en:Stirling numbers of the first kind]]||44700|| || || ||5 |- |[[:en:Stirling numbers of the second kind]]||22500|| || || ||7 |- |[[:en:Stirling's approximation]]||23800|| || || ||37 |- |[[:en:Stochastic block model]]||16700|| || || ||3 |- |[[:en:Stochastic differential equation]]||21200|| || || ||17 |- |[[:en:Stochastic simulation]]||27400|| || || ||4 |- |[[:en:Stochastic tunneling]]||4700|| || || ||2 |- |[[:en:Ruth Stokes]]||7400|| || || ||1 |- |[[:en:Stone–von Neumann theorem]]||27100|| || || ||1 |- |[[:en:Alicia Boole Stott]]||8700||[[Ալիշա Բուլ Սթոթ]]||4400|| ||19 |- |[[:en:Pauls Stradiņš Jr]]||2900|| || || ||1 |- |[[:en:Strassen algorithm]]||23400|| || || ||20 |- |[[:en:Volker Strassen]]||7400|| || || ||18 |- |[[:en:Streamline upwind Petrov–Galerkin pressure-stabilizing Petrov–Galerkin formulation for incompressible Navier–Stokes equations]]||37100|| || || ||1 |- |[[:en:Anne Penfold Street]]||10400|| || || ||4 |- |[[:en:String graph]]||9900|| || || ||3 |- |[[:en:Strip packing problem]]||48900|| || || ||1 |- |[[:en:Stromquist moving-knives procedure]]||4300|| || || ||2 |- |[[:en:Cornelia Strong]]||10600|| || || ||2 |- |[[:en:Strong perfect graph theorem]]||15600|| || || ||4 |- |[[:en:Theodore Strong]]||9100|| || || ||5 |- |[[:en:Strongly chordal graph]]||11000|| || || ||2 |- |[[:en:Strongly connected component]]||12900||[[Ամուր կապակցված բաղադրիչներ]]||13500||այո||18 |- |[[:en:Structural complexity theory]]||6000|| || || ||3 |- |[[:en:Structural Ramsey theory]]||15500|| || || ||1 |- |[[:en:Structural rigidity]]||9600|| || || ||5 |- |[[:en:Structure constants]]||16700|| || || ||7 |- |[[:en:Eduard Study]]||16100|| || || ||10 |- |[[:en:Subbase]]||17800|| || || ||9 |- |[[:en:Subcategory]]||5800|| || || ||9 |- |[[:en:Subfactor]]||9600|| || || ||1 |- |[[:en:Subset]]||10100||[[Ենթաբազմություն]]||8600|| ||67 |- |[[:en:Substructure (mathematics)]]||6100|| || || ||5 |- |[[:en:Successive over-relaxation]]||20100||[[Ռելակսացիայի մեթոդ]]||6400|| ||10 |- |[[:en:Bogdan Suceavă]]||19400|| || || ||2 |- |[[:en:Dennis Sullivan]]||23800|| || || ||30 |- |[[:en:Summation]]||23700||[[Գումար (մաթեմատիկա)]]||9400|| ||51 |- |[[:en:Summation of Grandi's series]]||11700|| || || ||4 |- |[[:en:Super vector space]]||11000|| || || ||1 |- |[[:en:Superformula]]||6000|| || || ||9 |- |[[:en:Superior highly composite number]]||7900|| || || ||7 |- |[[:en:Superparabola]]||10100|| || || ||1 |- |[[:en:Supersingular K3 surface]]||11500|| || || ||1 |- |[[:en:Superstring theory]]||25400|| || || ||32 |- |[[:en:Supersymmetric theory of stochastic dynamics]]||61600|| || || ||1 |- |[[:en:Support function]]||7500||[[Հենման ֆունկցիա]]||5300|| ||6 |- |[[:en:Surface]]||7600|| || || ||1 |- |[[:en:Surface (mathematics)]]||21800|| || || ||6 |- |[[:en:Surface area]]||12700||[[Մակերևույթի մակերես]]||18000|| ||22 |- |[[:en:Surface integral]]||15300||[[Մակերևութային ինտեգրալ]]||2100|| ||33 |- |[[:en:Surface of revolution]]||8900|| || || ||27 |- |[[:en:Surgery exact sequence]]||16800|| || || ||1 |- |[[:en:Surgery obstruction]]||5700|| || || ||1 |- |[[:en:Surjunctive group]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Thyrsa Frazier Svager]]||12100|| || || ||7 |- |[[:en:Swendsen–Wang algorithm]]||13500|| || || ||4 |- |[[:en:Sylvester's criterion]]||16600|| || || ||10 |- |[[:en:Symbolic regression]]||16800|| || || ||4 |- |[[:en:Symmetric algebra]]||13100|| || || ||8 |- |[[:en:Symmetric fair cake-cutting]]||13400|| || || ||2 |- |[[:en:Symmetric space]]||43800|| || || ||7 |- |[[:en:Symmetric tensor]]||11300|| || || ||8 |- |[[:en:Symmetrization methods]]||8100|| || || ||3 |- |[[:en:Symmetry]]||38900||[[Համաչափություն]]||51200|| ||94 |- |[[:en:Symmetry group]]||17800|| || || ||25 |- |[[:en:Symmetry of second derivatives]]||34800|| || || ||15 |- |[[:en:Symplectic integrator]]||20500|| || || ||4 |- |[[:en:Synthetic division]]||21600|| || || ||6 |- |[[:en:System of imprimitivity]]||18000|| || || ||1 |- |[[:en:System of polynomial equations]]||33600|| || || ||3 |- |[[:en:System size expansion]]||14600|| || || ||2 |- |[[:en:Szemerédi–Trotter theorem]]||16700|| || || ||7 |- |[[:en:Endre Szemerédi]]||13300|| || || ||24 |- |[[:en:Zofia Szmydt]]||7600|| || || ||2 |- |[[:en:T-norm fuzzy logics]]||22000|| || || ||2 |- |[[:en:Tamagawa number]]||6300|| || || ||1 |- |[[:en:Tamil numerals]]||27000|| || || ||5 |- |[[:en:Tan Eng Chye]]||13800|| || || ||3 |- |[[:en:Tangent]]||24800||[[Շոշափող]]||6200|| ||64 |- |[[:en:Tangent circles]]||3400|| || || ||5 |- |[[:en:Tangential trapezoid]]||6800|| || || ||10 |- |[[:en:Terence Tao]]||77700|| || || ||46 |- |[[:en:Tape correction (surveying)]]||13400|| || || ||1 |- |[[:en:Tarjan's strongly connected components algorithm]]||12500|| || || ||12 |- |[[:en:Tate module]]||7500|| || || ||1 |- |[[:en:John Tate (mathematician)]]||18400|| || || ||29 |- |[[:en:Tau function (integrable systems)]]||31600|| || || ||1 |- |[[:en:Tautology (logic)]]||21700|| || || ||39 |- |[[:en:G. I. Taylor]]||15400|| || || ||31 |- |[[:en:Harold Taylor (polymath)]]||8400|| || || ||1 |- |[[:en:Tensor]]||67500||[[Տենզոր]]||72800|| ||58 |- |[[:en:Tensor algebra]]||23200|| || || ||15 |- |[[:en:Tensor operator]]||40500|| || || ||1 |- |[[:en:Tensor product]]||47700|| || || ||25 |- |[[:en:Tensor product of representations]]||15800|| || || ||1 |- |[[:en:Tensor sketch]]||27000|| || || ||3 |- |[[:en:Ternary numeral system]]||17900|| || || ||34 |- |[[:en:Ternary plot]]||13400|| || || ||10 |- |[[:en:Tetrahexagonal tiling]]||4000|| || || ||2 |- |[[:en:Thales of Miletus]]||84000||[[Թալես Միլեթացի]]||10000|| ||148 |- |[[:en:Thales's theorem]]||13900|| || || ||46 |- |[[:en:The Fifty-Nine Icosahedra]]||25900|| || || ||4 |- |[[:en:The Geometry of an Art]]||7800|| || || ||1 |- |[[:en:The History of Mathematics: A Very Short Introduction]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:The Man Who Loved Only Numbers]]||6000|| || || ||3 |- |[[:en:The monkey and the coconuts]]||40900|| || || ||2 |- |[[:en:The Nine Chapters on the Mathematical Art]]||17500|| || || ||26 |- |[[:en:The Sand Reckoner]]||16700|| || || ||14 |- |[[:en:Theorem of the three geodesics]]||11200|| || || ||3 |- |[[:en:Theoretical physics]]||25800||[[Տեսական ֆիզիկա]]||9200|| ||80 |- |[[:en:Theory of computation]]||18300|| || || ||37 |- |[[:en:René Thom]]||15500|| || || ||42 |- |[[:en:Llewellyn Thomas]]||9800|| || || ||11 |- |[[:en:Valerie Thomas]]||11300|| || || ||13 |- |[[:en:Abigail Thompson]]||12700|| || || ||12 |- |[[:en:Gerald L. Thompson]]||8800|| || || ||2 |- |[[:en:Jack Thorne (mathematician)]]||8600|| || || ||5 |- |[[:en:Three-body problem]]||34000|| || || ||38 |- |[[:en:Three-dimensional space]]||23600||[[Եռաչափ տարածություն]]||5000|| ||67 |- |[[:en:Threshold graph]]||7100|| || || ||6 |- |[[:en:Thue–Morse sequence]]||29700|| || || ||15 |- |[[:en:Thue's lemma]]||5200|| || || ||6 |- |[[:en:William Thurston]]||20700|| || || ||36 |- |[[:en:TI-89 series]]||20700|| || || ||14 |- |[[:en:TI-92 series]]||11900|| || || ||8 |- |[[:en:Tightness of measures]]||6400|| || || ||6 |- |[[:en:Tilting theory]]||14500|| || || ||2 |- |[[:en:Time]]||102600||[[Ժամանակ]]||101300|| ||228 |- |[[:en:Time derivative]]||8700|| || || ||14 |- |[[:en:Time hierarchy theorem]]||14600|| || || ||5 |- |[[:en:Time series]]||38400|| || || ||45 |- |[[:en:Time–frequency analysis]]||17200|| || || ||5 |- |[[:en:Toads and Frogs]]||6500|| || || ||2 |- |[[:en:Toeplitz matrix]]||15300|| || || ||27 |- |[[:en:Otto Toeplitz]]||8000|| || || ||21 |- |[[:en:Mark Tomforde]]||9900|| || || ||1 |- |[[:en:Tomita–Takesaki theory]]||15200|| || || ||3 |- |[[:en:Topological data analysis]]||83400|| || || ||6 |- |[[:en:Topological group]]||51800||[[Անընդհատ խումբ]]||1800|| ||23 |- |[[:en:Topological K-theory]]||8600|| || || ||8 |- |[[:en:Topological manifold]]||17300|| || || ||16 |- |[[:en:Topological property]]||16800|| || || ||11 |- |[[:en:Topological recursion]]||18700|| || || ||1 |- |[[:en:Topological vector space]]||102300|| || || ||23 |- |[[:en:Topos]]||32300|| || || ||16 |- |[[:en:Toric code]]||29000|| || || ||2 |- |[[:en:Toroid]]||2500|| || || ||20 |- |[[:en:Evangelista Torricelli]]||26800||[[Էվանջելիստա Տորիչելլի]]||10700|| ||88 |- |[[:en:Torsion of a curve]]||4700|| || || ||15 |- |[[:en:Barnaba Tortolini]]||11000|| || || ||6 |- |[[:en:Total operating characteristic]]||23900|| || || ||1 |- |[[:en:Totally bounded space]]||13400|| || || ||12 |- |[[:en:László Fejes Tóth]]||26700|| || || ||13 |- |[[:en:Tower of Hanoi]]||50200||[[Հանոյի աշտարակ]]||17400|| ||45 |- |[[:en:Trace (linear algebra)]]||36600|| || || ||37 |- |[[:en:Trace inequality]]||24400|| || || ||2 |- |[[:en:Tractatus Logico-Philosophicus]]||56000||[[Տրամաբանական-փիլիսոփայական տրակտատ]]||4400|| ||42 |- |[[:en:Tracy–Widom distribution]]||16500|| || || ||3 |- |[[:en:Transcendental number theory]]||29000|| || || ||9 |- |[[:en:Transfer principle]]||18700|| || || ||1 |- |[[:en:Transfinite induction]]||8500|| || || ||21 |- |[[:en:Transformation matrix]]||24300|| || || ||20 |- |[[:en:Transitive closure]]||16400|| || || ||15 |- |[[:en:Transitive reduction]]||12300|| || || ||5 |- |[[:en:Translation surface]]||27300|| || || ||2 |- |[[:en:Translation surface (differential geometry)]]||9700|| || || ||3 |- |[[:en:Transpose]]||19700||[[Շրջված մատրից]]||4800|| ||39 |- |[[:en:Transseries]]||30500|| || || ||1 |- |[[:en:Transversal (geometry)]]||10900|| || || ||15 |- |[[:en:Trapezoid]]||24500||[[Սեղան (երկրաչափություն)]]||6600||այո||97 |- |[[:en:Trapezoid graph]]||10400|| || || ||3 |- |[[:en:Tree (graph theory)]]||24700|| || || ||38 |- |[[:en:Triangle]]||71500||[[Եռանկյուն]]||16200|| ||162 |- |[[:en:Triangle center]]||34600||[[Եռանկյան նշանավոր կետեր]]||6300|| ||21 |- |[[:en:Triangle-free graph]]||18400|| || || ||8 |- |[[:en:Triangular distribution]]||10700|| || || ||14 |- |[[:en:Triangular matrix]]||20000|| || || ||36 |- |[[:en:Triangular number]]||20100|| || || ||46 |- |[[:en:Tridecagon]]||6700|| || || ||38 |- |[[:en:Tridiagonal matrix algorithm]]||17500|| || || ||11 |- |[[:en:Trigonometric constants expressed in real radicals]]|| || || || ||7 |- |[[:en:Trigonometric tables]]||11300|| || || ||8 |- |[[:en:Trivially perfect graph]]||10900|| || || ||4 |- |[[:en:Johannes Tropfke]]||5900|| || || ||7 |- |[[:en:Tropical semiring]]||4700|| || || ||2 |- |[[:en:True arithmetic]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:Truncated 5-orthoplexes]]||6000|| || || ||1 |- |[[:en:Truncated cuboctahedron]]||13900|| || || ||23 |- |[[:en:Truncated infinite-order square tiling]]||4900|| || || ||2 |- |[[:en:Truncated infinite-order triangular tiling]]||2500|| || || ||2 |- |[[:en:Truncated octahedron]]||16900|| || || ||26 |- |[[:en:Truncated order-4 apeirogonal tiling]]||7100|| || || ||2 |- |[[:en:Truncated order-6 octagonal tiling]]||3600|| || || ||3 |- |[[:en:Truncated order-7 triangular tiling]]||3800|| || || ||4 |- |[[:en:Truncated order-8 octagonal tiling]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:Truncated rhombicuboctahedron]]||6400|| || || ||1 |- |[[:en:Truncated tetrahexagonal tiling]]||9400|| || || ||2 |- |[[:en:Truncated trihexagonal tiling]]||10100|| || || ||6 |- |[[:en:Mary Tsingou]]||8300|| || || ||12 |- |[[:en:Olga Tsuberbiller]]||15700|| || || ||5 |- |[[:en:Tube lemma]]||6600|| || || ||5 |- |[[:en:Tuple]]||18400|| || || ||41 |- |[[:en:Turing completeness]]||26900|| || || ||29 |- |[[:en:Turing machine examples]]||18900|| || || ||2 |- |[[:en:Turkish Mathematical Society]]||5000|| || || ||2 |- |[[:en:Tutte embedding]]||14800|| || || ||2 |- |[[:en:W. T. Tutte]]||42600|| || || ||19 |- |[[:en:Alexander Tuzhilin]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Twin prime]]||18900||[[Երկվորյակներ (մաթեմատիկա)]]||4900|| ||43 |- |[[:en:Tychonoff's theorem]]||14800|| || || ||18 |- |[[:en:Type theory]]||58100|| || || ||24 |- |[[:en:Ulam number]]||12600|| || || ||12 |- |[[:en:Ultrafilter (set theory)]]||47400|| || || ||1 |- |[[:en:Ultraparallel theorem]]||6400|| || || ||2 |- |[[:en:Ultraproduct]]||10000|| || || ||11 |- |[[:en:Umbilical point]]||10800|| || || ||4 |- |[[:en:Kristin Umland]]||8000|| || || ||2 |- |[[:en:Unbounded operator]]||32800|| || || ||5 |- |[[:en:Ungula]]||12900|| || || ||2 |- |[[:en:Unification (computer science)]]||70100|| || || ||17 |- |[[:en:Uniform 10-polytope]]||23300|| || || ||1 |- |[[:en:Uniform convergence]]||28500|| || || ||20 |- |[[:en:Uniform integrability]]||12300|| || || ||6 |- |[[:en:Uniform matroid]]||6500|| || || ||2 |- |[[:en:Uniformly bounded representation]]||21300|| || || ||1 |- |[[:en:Unimodality]]||15400|| || || ||4 |- |[[:en:Unit disk graph]]||10400|| || || ||6 |- |[[:en:Unit distance graph]]||14700|| || || ||9 |- |[[:en:Unit fraction]]||9600|| || || ||25 |- |[[:en:Unit hyperbola]]||9500|| || || ||6 |- |[[:en:Unit vector]]||17300|| || || ||48 |- |[[:en:Unitary group]]||21100|| || || ||15 |- |[[:en:Unitary transformation (quantum mechanics)]]||13500|| || || ||1 |- |[[:en:Universal algebra]]||24000|| || || ||33 |- |[[:en:Universal hashing]]||29800|| || || ||7 |- |[[:en:Universal property]]||22800|| || || ||12 |- |[[:en:Universal set]]||8300|| || || ||13 |- |[[:en:Up-and-Down Designs]]||26700|| || || ||1 |- |[[:en:Upward planar drawing]]||19600|| || || ||2 |- |[[:en:Urelement]]||8100|| || || ||9 |- |[[:en:Fritz Ursell]]||6100|| || || ||8 |- |[[:en:Utilitarian cake-cutting]]||15600|| || || ||2 |- |[[:en:Utility functions on indivisible goods]]||12500|| || || ||2 |- |[[:en:Valuation (geometry)]]||34700|| || || ||1 |- |[[:en:Valuation ring]]||23700|| || || ||9 |- |[[:en:Vandermonde matrix]]||17200|| || || ||24 |- |[[:en:S. R. Srinivasa Varadhan]]||13900|| || || ||29 |- |[[:en:Variation of parameters]]||22000|| || || ||15 |- |[[:en:Variational inequality]]||18900|| || || ||4 |- |[[:en:Variational multiscale method]]||30300|| || || ||1 |- |[[:en:Dorothy Vaughan]]||16000||[[Դորոթի Վոն]]||3900|| ||31 |- |[[:en:Vector (mathematics and physics)]]||8900||[[Վեկտոր]]||15100|| ||21 |- |[[:en:Vector field]]||26000||[[Վեկտորական դաշտ]]||8800|| ||51 |- |[[:en:Vector notation]]||22800|| || || ||3 |- |[[:en:Vector optimization]]||3200|| || || ||1 |- |[[:en:Vector spherical harmonics]]||25600|| || || ||4 |- |[[:en:Vector-valued differential form]]||13000|| || || ||4 |- |[[:en:Velocity]]||17500||[[Արագություն]]||3600|| ||131 |- |[[:en:John Venn]]||18400|| || || ||53 |- |[[:en:Verbal arithmetic]]||10400||[[Թվային ռեբուս]]||5100|| ||15 |- |[[:en:Verhoeff algorithm]]||14700|| || || ||4 |- |[[:en:Verlet integration]]||28200|| || || ||11 |- |[[:en:Versor]]||16000|| || || ||7 |- |[[:en:Vertex (geometry)]]||9100|| || || ||48 |- |[[:en:Vertex configuration]]||15700|| || || ||11 |- |[[:en:Vertical bar]]||25600||[[Կանգնակ]]||3700|| ||31 |- |[[:en:Maryna Viazovska]]||21100||[[Մարինա Վյազովսկայա]]||10900|| ||43 |- |[[:en:Vieta's formulas]]||7900||[[Վիետի թեորեմ]]||2500|| ||36 |- |[[:en:François Viète]]||48500||[[Ֆրանսուա Վիետ]]||7200|| ||64 |- |[[:en:Vigesimal]]||43800|| || || ||39 |- |[[:en:VIKOR method]]||7900|| || || ||1 |- |[[:en:Villarceau circles]]||10800|| || || ||10 |- |[[:en:Vincent's theorem]]||62500|| || || ||2 |- |[[:en:Virasoro conformal block]]||32400|| || || ||1 |- |[[:en:Nina Virchenko]]||10300|| || || ||2 |- |[[:en:Viscosity solution]]||16700|| || || ||4 |- |[[:en:Visual Turing Test]]||25100|| || || ||1 |- |[[:en:Vitali covering lemma]]||21200|| || || ||9 |- |[[:en:Vitali set]]||6500|| || || ||19 |- |[[:en:Vizing's theorem]]||20700|| || || ||10 |- |[[:en:Voigt profile]]||15400|| || || ||10 |- |[[:en:Voltage graph]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:Volume element]]||9000|| || || ||3 |- |[[:en:Volume form]]||14500|| || || ||10 |- |[[:en:Von Neumann universe]]||18200|| || || ||10 |- |[[:en:Von Neumann–Bernays–Gödel set theory]]||99100|| || || ||14 |- |[[:en:Voronoi diagram]]||43700||[[Վորոնեի դիագրամ]]||38100|| ||30 |- |[[:en:Wald test]]||17100|| || || ||8 |- |[[:en:Walk-on-spheres method]]||14700|| || || ||1 |- |[[:en:Erica N. Walker]]||9100|| || || ||2 |- |[[:en:C. T. C. Wall]]||7200|| || || ||10 |- |[[:en:Wallis product]]||9000||[[Վալլիսի բանաձև]]||3700|| ||22 |- |[[:en:John Wallis]]||33100||[[Ջոն Վալլիս]]||11900|| ||49 |- |[[:en:Wallpaper group]]||76200|| || || ||15 |- |[[:en:Léon Walras]]||25300||[[Լեոն Վալրաս]]||9400|| ||49 |- |[[:en:Marion Walter]]||19900|| || || ||6 |- |[[:en:Waring's problem]]||20400|| || || ||28 |- |[[:en:Talitha Washington]]||11000|| || || ||3 |- |[[:en:Wasserstein metric]]||27700|| || || ||5 |- |[[:en:Watt's curve]]||6800|| || || ||8 |- |[[:en:Wave equation]]||59400||[[Ալիքային հավասարում]]||1800|| ||50 |- |[[:en:Wave interference]]||34500||[[Ալիքների ինտերֆերենցիա]]||4600|| ||72 |- |[[:en:Wavelet for multidimensional signals analysis]]||13700|| || || ||1 |- |[[:en:Wavelet transform]]||26100|| || || ||13 |- |[[:en:Weaire–Phelan structure]]||15400|| || || ||11 |- |[[:en:Weak equivalence (homotopy theory)]]||6700|| || || ||3 |- |[[:en:Weak ordering]]||30400|| || || ||6 |- |[[:en:Johanna Weber]]||12500|| || || ||9 |- |[[:en:Werner Weber (mathematician)]]||10500|| || || ||4 |- |[[:en:Webster/Sainte-Laguë method]]||19300|| || || ||24 |- |[[:en:Weil conjectures]]||40400|| || || ||13 |- |[[:en:Weil–Brezin Map]]||12700|| || || ||1 |- |[[:en:Weil's conjecture on Tamagawa numbers]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:Roland Weitzenböck]]||6200|| || || ||6 |- |[[:en:Well-quasi-ordering]]||13300|| || || ||3 |- |[[:en:Roger J-B Wets]]||10900|| || || ||4 |- |[[:en:Weyl algebra]]||11000|| || || ||7 |- |[[:en:Weyl character formula]]||19900|| || || ||5 |- |[[:en:Weyl metrics]]||21000|| || || ||2 |- |[[:en:Sarah Whatmore (geographer)]]||9900|| || || ||2 |- |[[:en:J. H. C. Whitehead]]||9000|| || || ||17 |- |[[:en:Whitening transformation]]||4700|| || || ||3 |- |[[:en:Whitney topologies]]||4600|| || || ||1 |- |[[:en:Whittaker–Shannon interpolation formula]]||6000|| || || ||7 |- |[[:en:Peter Whittle (mathematician)]]||19700|| || || ||10 |- |[[:en:Wiener process]]||32600|| || || ||19 |- |[[:en:Wiener–Khinchin theorem]]||13000|| || || ||10 |- |[[:en:Wigner semicircle distribution]]||15000|| || || ||7 |- |[[:en:Raymond Louis Wilder]]||10700|| || || ||10 |- |[[:en:Andrew Wiles]]||24700|| || || ||64 |- |[[:en:Wiles's proof of Fermat's Last Theorem]]||55900|| || || ||3 |- |[[:en:Amie Wilkinson]]||10500|| || || ||12 |- |[[:en:Emily Willbanks]]||9200|| || || ||1 |- |[[:en:Jan Camiel Willems]]||6100|| || || ||3 |- |[[:en:Margaret Willerding]]||11600|| || || ||1 |- |[[:en:William Lowell Putnam Mathematical Competition]]||51200|| || || ||9 |- |[[:en:Patrick Wilson (astronomer)]]||8400|| || || ||2 |- |[[:en:Ulrica Wilson]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Windmill graph]]||5400|| || || ||5 |- |[[:en:Window function]]||15900|| || || ||17 |- |[[:en:Winograd schema challenge]]||16600|| || || ||4 |- |[[:en:Witten conjecture]]||7700|| || || ||2 |- |[[:en:Edward Witten]]||31400|| || || ||52 |- |[[:en:Wold's decomposition]]||7500|| || || ||2 |- |[[:en:Wolfram's 2-state 3-symbol Turing machine]]||15100|| || || ||2 |- |[[:en:Wolstenholme prime]]||11200|| || || ||8 |- |[[:en:Nancy Farley Wood]]||14200|| || || ||1 |- |[[:en:Robert Woodhouse]]||11100|| || || ||13 |- |[[:en:Writing of Principia Mathematica]]||11400|| || || ||2 |- |[[:en:Wythoff symbol]]||11900|| || || ||9 |- |[[:en:Sergey Yablonsky]]||8300|| || || ||5 |- |[[:en:Akiva Yaglom]]||9500|| || || ||10 |- |[[:en:Yang–Mills existence and mass gap]]||12800|| || || ||9 |- |[[:en:Shing-Tung Yau]]||115400|| || || ||37 |- |[[:en:Youden's J statistic]]||7400|| || || ||4 |- |[[:en:Young tableau]]||21400|| || || ||15 |- |[[:en:Young's inequality]]||400|| || || ||2 |- |[[:en:Adriaan Cornelis Zaanen]]||8100|| || || ||4 |- |[[:en:Zarankiewicz problem]]||26500|| || || ||3 |- |[[:en:Zariski topology]]||18200|| || || ||16 |- |[[:en:Oscar Zariski]]||15400|| || || ||30 |- |[[:en:Zariski's main theorem]]||11500|| || || ||1 |- |[[:en:Zeckendorf's theorem]]||11200|| || || ||16 |- |[[:en:Christopher Zeeman]]||16500|| || || ||16 |- |[[:en:Eberhard Zeidler (mathematician)]]||14700|| || || ||3 |- |[[:en:Zermelo–Fraenkel set theory]]||42500|| || || ||31 |- |[[:en:Ernst Zermelo]]||11500|| || || ||40 |- |[[:en:Zermelo's navigation problem]]||9700|| || || ||1 |- |[[:en:Zero element]]||7300|| || || ||10 |- |[[:en:Zero-based numbering]]||22600|| || || ||5 |- |[[:en:Zero-symmetric graph]]||5200|| || || ||3 |- |[[:en:Zeros and poles]]||9400|| || || ||28 |- |[[:en:Zeta function regularization]]||13700|| || || ||6 |- |[[:en:Zhang Luping]]||8000|| || || ||1 |- |[[:en:Shou-Wu Zhang]]||17200|| || || ||6 |- |[[:en:Zig-zag lemma]]||4000|| || || ||5 |- |[[:en:Zilber-Pink conjecture]]||7400|| || || ||1 |- |[[:en:Zonal spherical function]]||49900|| || || ||1 |- |[[:en:Zorn's lemma]]||22600|| || || ||35 |- |[[:en:Enrique Zuazua]]||14400|| || || ||8 |- |[[:en:Antoni Zygmund]]||8300|| || || ||14 |- |[[:en:Σ-algebra]]||26800|| || || ||36 |- |[[:en:Χ-bounded]]||11000|| || || ||1 |} eb0c8vzys6cn0rjy6xyfex3kl4bai2f 102 1009881 8476073 8475574 2022-07-27T18:33:13Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:List-Class mathematics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:300,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:400,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:500,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:600,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:700,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:800,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:900,000]]||100|| || || ||35 |- |[[:en:Alfréd Rényi Prize]]||3500|| || || ||5 |- |[[:en:Algorithms and Combinatorics]]||4500|| || || ||2 |- |[[:en:Apeirotope]]||3900|| || || ||3 |- |[[:en:Areas of mathematics]]||100||[[Մաթեմատիկա]]||80600|| ||305 |- |[[:en:Askey scheme]]||7700|| || || ||4 |- |[[:en:Bibliography of E. T. Whittaker]]||149700|| || || ||1 |- |[[:en:Center (algebra)]]||2300|| || || ||14 |- |[[:en:Comparison of linear algebra libraries]]||10200|| || || ||2 |- |[[:en:Comparison test]]||300|| || || ||2 |- |[[:en:Compound of cubes]]||400|| || || ||1 |- |[[:en:Compound of octahedra]]||600|| || || ||1 |- |[[:en:Compound of tetrahedra]]||400|| || || ||1 |- |[[:en:Correspondence (mathematics)]]||100|| || || ||16 |- |[[:en:Coxeter notation]]||176300|| || || ||4 |- |[[:en:Cyclic (mathematics)]]||1600|| || || ||3 |- |[[:en:Dannie Heineman Prize for Mathematical Physics]]||4100|| || || ||17 |- |[[:en:Del in cylindrical and spherical coordinates]]||29100|| || || ||13 |- |[[:en:Enumerations of specific permutation classes]]||25000|| || || ||1 |- |[[:en:Gauss Lectureship]]||5300|| || || ||5 |- |[[:en:George Pólya Award]]||8700|| || || ||3 |- |[[:en:Glossary of algebraic geometry]]||74700|| || || ||4 |- |[[:en:Glossary of algebraic topology]]||44700|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of areas of mathematics]]||73300|| || || ||2 |- |[[:en:Glossary of arithmetic and diophantine geometry]]||37500|| || || ||2 |- |[[:en:Glossary of calculus]]||88400|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of classical algebraic geometry]]||82900|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of differential geometry and topology]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of field theory]]||15600|| || || ||3 |- |[[:en:Glossary of functional analysis]]||17200|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of graph theory]]||106000|| || || ||19 |- |[[:en:Glossary of invariant theory]]||39800|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of Lie groups and Lie algebras]]||23300|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of linear algebra]]||7700|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of mathematical symbols]]||73300||[[Մաթեմատիկական նշաններ]]||28800|| ||59 |- |[[:en:Glossary of mathematics]]||3800|| || || ||5 |- |[[:en:Glossary of order theory]]||29300|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of Principia Mathematica]]||20700|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of representation theory]]||34800|| || || ||1 |- |[[:en:Glossary of set theory]]||68500|| || || ||1 |- |[[:en:Gödel Lecture]]||4900|| || || ||1 |- |[[:en:Graduate Studies in Mathematics]]||27700|| || || ||5 |- |[[:en:Graduate Texts in Mathematics]]||34800|| || || ||10 |- |[[:en:List of Greek mathematicians]]||10700|| || || ||7 |- |[[:en:ICTP Ramanujan Prize]]||8800|| || || ||7 |- |[[:en:International Mathematical Olympiad selection process]]||39200|| || || ||1 |- |[[:en:List of Iranian mathematicians]]||6900|| || || ||2 |- |[[:en:ISO 31-11]]||17600|| || || ||6 |- |[[:en:List of Jewish mathematicians]]||182800|| || || ||2 |- |[[:en:Krieger–Nelson Prize]]||3100|| || || ||7 |- |[[:en:List of abstract algebra topics]]||12100|| || || ||4 |- |[[:en:List of actuaries]]||6800|| || || ||1 |- |[[:en:List of algebraic constructions]]||1400|| || || ||1 |- |[[:en:List of algebraic geometry topics]]||6700|| || || ||2 |- |[[:en:List of algebraic number theory topics]]||2100|| || || ||4 |- |[[:en:List of algebraic topology topics]]||3800|| || || ||2 |- |[[:en:List of aperiodic sets of tiles]]||35000|| || || ||3 |- |[[:en:List of axioms]]||2700|| || || ||4 |- |[[:en:List of Banach spaces]]||2400|| || || ||2 |- |[[:en:List of books about polyhedra]]||57000|| || || ||1 |- |[[:en:List of books in computational geometry]]||18900|| || || ||3 |- |[[:en:List of Boolean algebra topics]]||5900|| || || ||4 |- |[[:en:List of calculus topics]]||4400|| || || ||5 |- |[[:en:List of centroids]]||11700|| || || ||10 |- |[[:en:List of circle topics]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:List of combinatorial computational geometry topics]]||3800|| || || ||1 |- |[[:en:List of commutative algebra topics]]||3800|| || || ||1 |- |[[:en:List of complex analysis topics]]||4400|| || || ||3 |- |[[:en:List of complex and algebraic surfaces]]||7300|| || || ||2 |- |[[:en:List of complexity classes]]||8100|| || || ||11 |- |[[:en:List of computability and complexity topics]]||5200|| || || ||1 |- |[[:en:List of computer algebra systems]]||31100|| || || ||4 |- |[[:en:List of conjectures]]||28100|| || || ||5 |- |[[:en:List of conjectures by Paul Erdős]]||11100|| || || ||7 |- |[[:en:List of continuity-related mathematical topics]]||1800|| || || ||1 |- |[[:en:List of contributors to general relativity]]||20300|| || || ||3 |- |[[:en:List of convex regular-faced polyhedra]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:List of convexity topics]]||8100|| || || ||1 |- |[[:en:List of curves]]||7100|| || || ||7 |- |[[:en:List of curves topics]]||3400|| || || ||3 |- |[[:en:List of definite integrals]]||13700|| || || ||10 |- |[[:en:List of differential geometry topics]]||8700|| || || ||4 |- |[[:en:List of dimensionless quantities]]||39400|| || || ||1 |- |[[:en:List of disproved mathematical ideas]]||4200|| || || ||2 |- |[[:en:List of examples of lengths]]||35300|| || || ||1 |- |[[:en:List of exceptional set concepts]]||1300|| || || ||1 |- |[[:en:List of exponential topics]]||6100|| || || ||4 |- |[[:en:List of fellows of the American Statistical Association]]||69600|| || || ||1 |- |[[:en:List of Fields medalists affiliated with the Institute for Advanced Study]]||4500|| || || ||2 |- |[[:en:List of fields of application of statistics]]||5400|| || || ||5 |- |[[:en:List of films about mathematicians]]||12700|| || || ||4 |- |[[:en:List of finite simple groups]]||46700|| || || ||6 |- |[[:en:List of finite spherical symmetry groups]]||15400|| || || ||5 |- |[[:en:List of forcing notions]]||16600|| || || ||1 |- |[[:en:List of formal systems]]||1700|| || || ||1 |- |[[:en:List of formulae involving π]]||30900|| || || ||7 |- |[[:en:List of formulas in Riemannian geometry]]||19800|| || || ||1 |- |[[:en:List of Fourier analysis topics]]||3100|| || || ||3 |- |[[:en:List of Fourier transforms]]||100|| || || ||64 |- |[[:en:List of Fourier-related transforms]]||7000|| || || ||5 |- |[[:en:List of functional analysis topics]]||5500|| || || ||3 |- |[[:en:List of general topology topics]]||5000|| || || ||2 |- |[[:en:List of geodesic polyhedra and Goldberg polyhedra]]||31100|| || || ||1 |- |[[:en:List of geometers]]||14700|| || || ||8 |- |[[:en:List of geometric topology topics]]||3300|| || || ||2 |- |[[:en:List of geometry topics]]||9900|| || || ||2 |- |[[:en:List of Graph Theory Problems]]||5300|| || || ||1 |- |[[:en:List of graph theory topics]]||7600|| || || ||2 |- |[[:en:List of graphs by edges and vertices]]||7300|| || || ||2 |- |[[:en:List of group theory topics]]||10200|| || || ||10 |- |[[:en:List of harmonic analysis topics]]||2600|| || || ||1 |- |[[:en:List of Hilbert systems]]||17900|| || || ||3 |- |[[:en:List of Hungarian mathematicians]]||5400|| || || ||4 |- |[[:en:List of important publications in mathematics]]||96600|| || || ||3 |- |[[:en:List of impossible puzzles]]||1600|| || || ||3 |- |[[:en:List of Indian mathematicians]]||6800|| || || ||10 |- |[[:en:List of inequalities]]||8900|| || || ||7 |- |[[:en:List of integer sequences]]||27800|| || || ||4 |- |[[:en:List of integrals of Gaussian functions]]||6300|| || || ||8 |- |[[:en:List of integrals of hyperbolic functions]]||5800||[[Հիպերբոլական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||7800|| ||31 |- |[[:en:List of integrals of inverse trigonometric functions]]||5800||[[Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||7200|| ||30 |- |[[:en:List of integrals of irrational functions]]||13700|| || || ||32 |- |[[:en:List of integrals of trigonometric functions]]||17400||[[Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||15500|| ||37 |- |[[:en:List of irreducible Tits indices]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:List of isotoxal polyhedra and tilings]]||15100|| || || ||2 |- |[[:en:List of Italian mathematicians]]||19600|| || || ||5 |- |[[:en:List of Johnson solids]]||60000|| || || ||3 |- |[[:en:List of k-uniform tilings]]||72200|| || || ||1 |- |[[:en:List of knapsack problems]]||11100|| || || ||4 |- |[[:en:List of knot theory topics]]||7400|| || || ||1 |- |[[:en:List of Laplace transforms]]||9700|| || || ||2 |- |[[:en:List of large cardinal properties]]||5800|| || || ||2 |- |[[:en:List of largest known primes and probable primes]]||26200|| || || ||1 |- |[[:en:List of lemmas]]||8300|| || || ||3 |- |[[:en:List of Lie groups topics]]||4100|| || || ||2 |- |[[:en:List of logarithmic identities]]||29700|| || || ||21 |- |[[:en:List of logic symbols]]||22300|| || || ||18 |- |[[:en:List of manifolds]]||3700|| || || ||3 |- |[[:en:List of Martin Gardner Mathematical Games columns]]||32300|| || || ||3 |- |[[:en:List of mathematical abbreviations]]||18200|| || || ||6 |- |[[:en:List of mathematical artists]]||25800|| || || ||1 |- |[[:en:List of mathematical constants]]||81000|| || || ||10 |- |[[:en:List of mathematical functions]]||9900|| || || ||21 |- |[[:en:List of mathematical jargon]]||37700|| || || ||2 |- |[[:en:List of mathematical knots and links]]||3400|| || || ||2 |- |[[:en:List of mathematical logic topics]]||14000|| || || ||3 |- |[[:en:List of mathematical proofs]]||6000|| || || ||2 |- |[[:en:List of mathematical properties of points]]||3300|| || || ||1 |- |[[:en:List of mathematical series]]||17300|| || || ||12 |- |[[:en:List of mathematical shapes]]||46800|| || || ||5 |- |[[:en:List of mathematical societies]]||3900|| || || ||4 |- |[[:en:List of mathematical symbols by subject]]||141700|| || || ||2 |- |[[:en:List of mathematical theories]]||2100|| || || ||2 |- |[[:en:List of mathematical topics in quantum theory]]||4400|| || || ||3 |- |[[:en:List of mathematical uses of Latin letters]]||32800|| || || ||1 |- |[[:en:List of mathematics competitions]]||8700||[[Մաթեմատիկական օլիմպիադա]]||3400||այո||14 |- |[[:en:List of mathematics history topics]]||1500|| || || ||2 |- |[[:en:List of mathematics journals]]||14100|| || || ||3 |- |[[:en:List of multivariable calculus topics]]||1900|| || || ||1 |- |[[:en:List of named differential equations]]||15400|| || || ||1 |- |[[:en:List of nonlinear ordinary differential equations]]||7000|| || || ||1 |- |[[:en:List of nonlinear partial differential equations]]||22400|| || || ||2 |- |[[:en:List of NP-complete problems]]||28600|| || || ||3 |- |[[:en:List of number fields with class number one]]||15400|| || || ||1 |- |[[:en:List of numeral systems]]||34900|| || || ||4 |- |[[:en:List of numerical analysis topics]]||71800|| || || ||4 |- |[[:en:List of open-source software for mathematics]]||12900|| || || ||1 |- |[[:en:List of order structures in mathematics]]||1600|| || || ||8 |- |[[:en:List of order theory topics]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:List of Polish mathematicians]]||5100|| || || ||2 |- |[[:en:List of polygons]]||18600|| || || ||3 |- |[[:en:List of polygons, polyhedra and polytopes]]||29600|| || || ||2 |- |[[:en:List of PPAD-complete problems]]||2000|| || || ||1 |- |[[:en:List of prime knots]]||26200|| || || ||3 |- |[[:en:List of prime numbers]]||116300||[[Պարզ թվերի ցանկ]]||22300|| ||35 |- |[[:en:List of properties of sets of reals]]||1500|| || || ||1 |- |[[:en:List of PSPACE-complete problems]]||18500|| || || ||1 |- |[[:en:List of q-analogs]]||2100|| || || ||1 |- |[[:en:List of real analysis topics]]||14300|| || || ||2 |- |[[:en:List of regular polytopes and compounds]]||118800|| || || ||7 |- |[[:en:List of representation theory topics]]||2600|| || || ||1 |- |[[:en:List of representations of e]]||8200|| || || ||5 |- |[[:en:List of Runge–Kutta methods]]||26600|| || || ||6 |- |[[:en:List of self-intersecting polygons]]||1100|| || || ||2 |- |[[:en:List of set theory topics]]||9100|| || || ||3 |- |[[:en:List of small groups]]||29800|| || || ||15 |- |[[:en:List of small polyhedra by vertex count]]||8600|| || || ||2 |- |[[:en:List of solids derived from the sphere]]||900|| || || ||1 |- |[[:en:List of spirals]]||7900|| || || ||3 |- |[[:en:List of statements independent of ZFC]]||17800|| || || ||4 |- |[[:en:List of statisticians]]||39800|| || || ||7 |- |[[:en:List of surfaces]]||1600|| || || ||3 |- |[[:en:List of tessellations]]||15000|| || || ||1 |- |[[:en:List of textbooks in electromagnetism]]||46000|| || || ||1 |- |[[:en:List of textbooks in thermodynamics and statistical mechanics]]||47800|| || || ||2 |- |[[:en:List of textbooks on classical mechanics and quantum mechanics]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:List of theorems called fundamental]]||4500|| || || ||8 |- |[[:en:List of things named after Adrien-Marie Legendre]]||1500|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Alan Turing]]||3400|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Alexander Grothendieck]]||2600|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Alfred Tarski]]||1800|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after André Weil]]||1300|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Archimedes]]||2200|| || || ||3 |- |[[:en:List of things named after Arthur Cayley]]||1200|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Bernhard Riemann]]||3600|| || || ||4 |- |[[:en:List of things named after Carl Friedrich Gauss]]||11200|| || || ||8 |- |[[:en:List of things named after Carl Gustav Jacob Jacobi]]||2500|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Charles Hermite]]||3900|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Eduard Heine]]||600|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Élie Cartan]]||2400|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Emil Artin]]||1100|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Erich Hecke]]||700|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Ernst Witt]]||800|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Euclid]]||1800|| || || ||3 |- |[[:en:List of things named after Felix Klein]]||1600|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Ferdinand Georg Frobenius]]||1500|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Gottfried Leibniz]]||3800|| || || ||7 |- |[[:en:List of things named after Henri Poincaré]]||7900|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Hermann Weyl]]||2800|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Isaac Newton]]||3900|| || || ||4 |- |[[:en:List of things named after Jacques Hadamard]]||2500|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after James Joseph Sylvester]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Jean-Pierre Serre]]||1600|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Johannes Kepler]]||1700|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after John Horton Conway]]||5900|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Joseph-Louis Lagrange]]||2800|| || || ||4 |- |[[:en:List of things named after Karl Weierstrass]]||1600|| || || ||3 |- |[[:en:List of things named after Leonhard Euler]]||13900||[[Լեոնարդ Էյլերի պատվին անվանված օբյեկտների ցանկ]]||5700|| ||15 |- |[[:en:List of things named after Niels Henrik Abel]]||2100|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Paul Erdős]]||2400|| || || ||6 |- |[[:en:List of things named after Peter Gustav Lejeune Dirichlet]]||2700|| || || ||3 |- |[[:en:List of things named after Pierre Deligne]]|| || || || ||36 |- |[[:en:List of things named after Pythagoras]]||3100|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after Richard Dedekind]]||1200|| || || ||1 |- |[[:en:List of things named after Srinivasa Ramanujan]]||2500|| || || ||3 |- |[[:en:List of things named after Thomas Bayes]]||4400|| || || ||2 |- |[[:en:List of things named after W. V. D. Hodge]]||700|| || || ||1 |- |[[:en:List of topics related to π]]||3300|| || || ||2 |- |[[:en:List of topologies on the category of schemes]]||1900|| || || ||1 |- |[[:en:List of transforms]]||3100|| || || ||7 |- |[[:en:List of transitive finite linear groups]]||6700|| || || ||1 |- |[[:en:List of triangle inequalities]]||45200|| || || ||2 |- |[[:en:List of triangle topics]]||11700|| || || ||4 |- |[[:en:List of trigonometric identities]]||75700||[[Եռանկյունաչափական նույնություններ]]||19900|| ||37 |- |[[:en:List of two-dimensional geometric shapes]]||4900|| || || ||2 |- |[[:en:List of undecidable problems]]||12200|| || || ||3 |- |[[:en:List of uniform polyhedra by Schwarz triangle]]||65200|| || || ||2 |- |[[:en:List of unsolved problems in fair division]]||25700|| || || ||1 |- |[[:en:List of unsolved problems in information theory]]||5200|| || || ||2 |- |[[:en:List of unsolved problems in mathematics]]||172300|| || || ||28 |- |[[:en:List of variational topics]]||1000|| || || ||1 |- |[[:en:List of vector spaces in mathematics]]||700|| || || ||2 |- |[[:en:List of wavelet-related transforms]]||1600|| || || ||1 |- |[[:en:List of winners of the Mathcounts competition]]|| || || || ||6 |- |[[:en:List of works by Petr Vaníček]]||92500|| || || ||1 |- |[[:en:List of zeta functions]]||3000|| || || ||4 |- |[[:en:Lists of integrals]]||29000|| || || ||46 |- |[[:en:Lists of mathematics topics]]||21700||[[Մաթեմատիկայի մասին հոդվածների ցանկեր]]||14700||այո||16 |- |[[:en:Lists of shapes]]||1100|| || || ||8 |- |[[:en:Lists of uniform tilings on the sphere, plane, and hyperbolic plane]]||55800|| || || ||1 |- |[[:en:Lists of unsolved problems in mathematics]]||100|| || || ||28 |- |[[:en:Louise Hay Award]]||6700|| || || ||4 |- |[[:en:MAA Certificate of Merit]]||1200|| || || ||1 |- |[[:en:Manifold decomposition]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Map of lattices]]||3200|| || || ||1 |- |[[:en:Martin Gardner bibliography]]||32300|| || || ||2 |- |[[:en:Mathematical Alphanumeric Symbols]]||108800|| || || ||9 |- |[[:en:Mathematical operators and symbols in Unicode]]||13300|| || || ||3 |- |[[:en:Mathematical software]]||5500|| || || ||11 |- |[[:en:List of mathematician-politicians]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Lists of mathematicians]]||2600|| || || ||2 |- |[[:en:List of Chinese mathematicians]]||2500|| || || ||6 |- |[[:en:Mathematics education in the United Kingdom]]||15400|| || || ||1 |- |[[:en:Max Noether's theorem]]||900|| || || ||2 |- |[[:en:List of members of the National Academy of Sciences (Applied mathematical sciences)]]||4100|| || || ||2 |- |[[:en:Miscellaneous Mathematical Symbols-B]]||11000|| || || ||8 |- |[[:en:Morgan Prize]]||12300|| || || ||6 |- |[[:en:Names of small numbers]]||4900|| || || ||4 |- |[[:en:Noether Lecture]]||7600|| || || ||5 |- |[[:en:Emmy Noether bibliography]]||27100|| || || ||2 |- |[[:en:Noise (spectral phenomenon)]]||4700|| || || ||1 |- |[[:en:List of numbers]]||56400|| || || ||40 |- |[[:en:Order (mathematics)]]||3900|| || || ||9 |- |[[:en:Ordered set operators]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Orders of magnitude (numbers)]]||88100|| || || ||12 |- |[[:en:Outline of actuarial science]]||4200|| || || ||1 |- |[[:en:Outline of algebra]]||8000|| || || ||2 |- |[[:en:Outline of discrete mathematics]]||8400|| || || ||2 |- |[[:en:Outline of linear algebra]]||4500|| || || ||3 |- |[[:en:Outline of logic]]||22600|| || || ||1 |- |[[:en:Outline of mathematics]]||14900|| || || ||7 |- |[[:en:Outline of probability]]||7800|| || || ||1 |- |[[:en:Outline of trigonometry]]||8600|| || || ||2 |- |[[:en:Paracompact uniform honeycombs]]||258900|| || || ||1 |- |[[:en:Paul Erdős Prize]]||2100|| || || ||6 |- |[[:en:Polytope families]]||8300|| || || ||5 |- |[[:en:Poncelet Prize]]||8900|| || || ||8 |- |[[:en:Popular mathematics]]||9100|| || || ||6 |- |[[:en:Regular skew apeirohedron]]||16600|| || || ||4 |- |[[:en:Regular skew polyhedron]]||14000|| || || ||3 |- |[[:en:Rouse Ball Professor of Mathematics]]||3300|| || || ||2 |- |[[:en:Séminaire Nicolas Bourbaki (1960–1969)]]||10800|| || || ||2 |- |[[:en:Senior Wrangler]]||70500|| || || ||2 |- |[[:en:Snedecor Award]]||1300|| || || ||2 |- |[[:en:Special classes of semigroups]]||36000|| || || ||1 |- |[[:en:Srinivasa Ramanujan Medal]]||1200|| || || ||3 |- |[[:en:Sums of powers]]||5500|| || || ||3 |- |[[:en:Table of bases]]||43000||[[Հիմքերի աղյուսակ]]||90800||այո||10 |- |[[:en:Table of Clebsch–Gordan coefficients]]||42100|| || || ||4 |- |[[:en:Table of divisors]]||94200||[[Բաժանարարների աղյուսակ]]||115900||այո||18 |- |[[:en:Table of Lie groups]]||13800|| || || ||4 |- |[[:en:Table of prime factors]]||49700|| || || ||16 |- |[[:en:Tarski Lectures]]||3600|| || || ||4 |- |[[:en:List of things named after Joseph Fourier]]||2400|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of abelian varieties]]||9700|| || || ||1 |- |[[:en:Timeline of algebra]]||27500|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of algorithms]]||17600|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of ancient Greek mathematicians]]||24600|| || || ||4 |- |[[:en:Timeline of information theory]]||8800|| || || ||3 |- |[[:en:Timeline of women in mathematics]]||44300|| || || ||4 |- |[[:en:Timeline of women in mathematics in the United States]]||15700|| || || ||3 |- |[[:en:Undergraduate Texts in Mathematics]]||35100|| || || ||6 |- |[[:en:Uniform honeycombs in hyperbolic space]]||85800|| || || ||2 |- |[[:en:Uniform polyhedron compound]]||23700|| || || ||6 |- |[[:en:Uniform tiling symmetry mutations]]||4700|| || || ||1 |- |[[:en:Vector algebra relations]]||10200|| || || ||4 |- |[[:en:Vector calculus identities]]||27000||[[Վեկտորական անալիզի բանաձևեր]]||5700|| ||11 |- |[[:en:Whitehead Prize]]||7500|| || || ||12 |- |[[:en:Wolf Prize in Mathematics]]||16100|| || || ||27 |- |[[:en:Ε-net]]||300|| || || ||2 |- |[[:en:Ξ function]]||300|| || || ||1 |} 0sewypqo1fh4ss22up9uqyefr7fb3j4 102 1009885 8476074 8475576 2022-07-27T18:35:02Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:ru:Category:Статьи проекта Математика высокой важности]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:ru:Абсолютная величина]]||9900||[[Բացարձակ արժեք]]||1200|| ||79 |- |[[:ru:Алгебра Ли]]||15200|| || || ||30 |- |[[:ru:Алгоритм Евклида]]||50800||[[Էվկլիդեսի ալգորիթմ]]||10200|| ||62 |- |[[:ru:Алгоритм Ленстры — Ленстры — Ловаса]]||38800|| || || ||7 |- |[[:ru:Аносов, Дмитрий Викторович]]||14500|| || || ||17 |- |[[:ru:Апории Зенона]]||101300|| || || ||47 |- |[[:ru:Арнольд, Владимир Игоревич]]||49600|| || || ||56 |- |[[:ru:Архимед]]||145800||[[Արքիմեդես]]||92100|| ||220 |- |[[:ru:Асимптотический анализ]]||15000|| || || ||16 |- |[[:ru:Аффинная система координат]]||2200|| || || ||8 |- |[[:ru:Базис]]||31500|| || || ||48 |- |[[:ru:Бахвалов, Николай Сергеевич]]||18600|| || || ||9 |- |[[:ru:Бельтрами, Эудженио]]||27100|| || || ||32 |- |[[:ru:Билинейная форма]]||11800||[[Երկգծային ձև]]||9400|| ||25 |- |[[:ru:Бинарное отношение]]||22400|| || || ||41 |- |[[:ru:Бином Ньютона]]||12800||[[Նյուտոնի երկանդամ]]||7100|| ||72 |- |[[:ru:Бицадзе, Андрей Васильевич]]||16800|| || || ||5 |- |[[:ru:Борн, Макс]]||142400||[[Մաքս Բոռն]]||48400|| ||108 |- |[[:ru:Брушлинский, Константин Владимирович]]||22100|| || || ||3 |- |[[:ru:Булева алгебра]]||18600|| || || ||16 |- |[[:ru:Булинский, Александр Вадимович]]||8300|| || || ||3 |- |[[:ru:Бухштабер, Виктор Матвеевич]]||8100|| || || ||7 |- |[[:ru:Вейерштрасс, Карл]]||24700||[[Կառլ Վայերշտրաս]]||4800|| ||72 |- |[[:ru:Вектор (геометрия)]]||35500|| || || ||91 |- |[[:ru:Вектор (математика)]]||23100||[[Վեկտոր]]||15100|| ||21 |- |[[:ru:Векторное поле]]||37800||[[Վեկտորական դաշտ]]||8800|| ||51 |- |[[:ru:Векторное произведение]]||41200||[[Վեկտորական արտադրյալ]]||12800|| ||66 |- |[[:ru:Векуа, Илья Несторович]]||22100||[[Իլյա Վեկուա]]||3800|| ||23 |- |[[:ru:Вещественное число]]||80500||[[Իրական թվեր]]||4300|| ||115 |- |[[:ru:Вишик, Марко Иосифович]]||10500|| || || ||6 |- |[[:ru:Возведение в степень]]||43300||[[Աստիճան (հանրահաշիվ)]]||140800|| ||89 |- |[[:ru:Воронин, Сергей Михайлович]]||7300|| || || ||2 |- |[[:ru:Временная сложность алгоритма]]||68900|| || || ||23 |- |[[:ru:Вычитание]]||48000||[[Հանում]]||40800|| ||112 |- |[[:ru:Гауссов интеграл]]||11500|| || || ||24 |- |[[:ru:Гауссовы целые числа]]||62100|| || || ||30 |- |[[:ru:Гёдель, Курт]]||36900||[[Կուրտ Գյոդել]]||4300|| ||104 |- |[[:ru:Геометрия (Декарт)]]||55800||[[Երկրաչափություն (Դեկարտ)]]||31300|| ||17 |- |[[:ru:Гернет, Надежда Николаевна]]||8000|| || || ||8 |- |[[:ru:Гипербола (математика)]]||38000||[[Հիպերբոլ]]||3700||այո||74 |- |[[:ru:Гладкое многообразие]]||16100|| || || ||21 |- |[[:ru:Голубев, Владимир Васильевич]]||21800|| || || ||7 |- |[[:ru:Градиент]]||21400||[[Գրադիենտ]]||6000|| ||64 |- |[[:ru:Граф (математика)]]||33000||[[Գրաֆներ]]||5600||այո||67 |- |[[:ru:Деление (математика)]]||55400||[[Բաժանում (մաթեմատիկա)]]||11200|| ||120 |- |[[:ru:Деление на ноль]]||10300||[[Բաժանում զրոյի վրա]]||9200|| ||38 |- |[[:ru:Деление с остатком]]||24100||[[Մնացորդով բաժանում]]||17500|| ||30 |- |[[:ru:Дельта-функция]]||36100|| || || ||47 |- |[[:ru:Демидович, Борис Павлович]]||15700|| || || ||10 |- |[[:ru:Дерево (теория графов)]]||15800|| || || ||38 |- |[[:ru:Десятичная дробь]]||37200|| || || ||21 |- |[[:ru:Динамическая система]]||23700|| || || ||50 |- |[[:ru:Дискретная математика]]||5300||[[Դիսկրետ մաթեմատիկա]]||7500||այո||78 |- |[[:ru:Дисперсионный анализ]]||23300||[[Դիսպերս վերլուծություն]]||5900|| ||47 |- |[[:ru:Дифференциальная геометрия поверхностей]]||20600|| || || ||8 |- |[[:ru:Дифференциальная приватность]]||27900|| || || ||10 |- |[[:ru:Дифференциальное исчисление]]||15400||[[Դիֆերենցիալ հաշիվ]]||18700|| ||72 |- |[[:ru:Дифференциальное уравнение в частных производных]]||34700||[[Մասնակի ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||3900|| ||52 |- |[[:ru:Длина кривой]]||11900|| || || ||35 |- |[[:ru:Дородницын, Анатолий Алексеевич]]||61700||[[Անատոլի Դորոդնիցին]]||2600|| ||9 |- |[[:ru:Дьяченко, Владимир Федотович]]||7200|| || || ||2 |- |[[:ru:Евклидова геометрия]]||8700||[[Էվկլիդեսյան երկրաչափություն]]||2200|| ||80 |- |[[:ru:Евклидова метрика]]||2600|| || || ||34 |- |[[:ru:Жидков, Николай Петрович]]||15000|| || || ||2 |- |[[:ru:Задача о рюкзаке]]||52600||[[Ուսապարկի խնդիր]]||4400|| ||31 |- |[[:ru:Знак плюс-минус]]||8000|| || || ||28 |- |[[:ru:Золотое сечение]]||41800||[[Ոսկե հատում]]||5100|| ||94 |- |[[:ru:Зубков, Андрей Михайлович]]||8500|| || || ||2 |- |[[:ru:Ильин, Владимир Александрович (математик)]]||25500|| || || ||5 |- |[[:ru:Инвариант (математика)]]||5900||[[Ինվարիանտ (մաթեմատիկա)]]||3100|| ||30 |- |[[:ru:Инвариантное подпространство]]||4600|| || || ||11 |- |[[:ru:Институт математики имени С. Л. Соболева СО РАН]]||7400|| || || ||4 |- |[[:ru:Интеграл]]||23400||[[Ինտեգրալ]]||1000|| ||93 |- |[[:ru:Интеграл Римана]]||51500||[[Ռիմանի ինտեգրալ]]||13300|| ||39 |- |[[:ru:Иррациональное число]]||34700||[[Իռացիոնալ թիվ]]||29200|| ||89 |- |[[:ru:История логарифмов]]||34500|| || || ||8 |- |[[:ru:История математических обозначений]]||248100||[[Մաթեմատիկական նշանակումների պատմություն]]||14900|| ||8 |- |[[:ru:История теории вероятностей]]||122400||[[Հավանականությունների տեսության պատմություն]]||123600|| ||16 |- |[[:ru:История тригонометрии]]||118700||[[Եռանկյունաչափության պատմություն]]||118400|| ||17 |- |[[:ru:Кажихов, Александр Васильевич]]||7900|| || || ||1 |- |[[:ru:Казанское физико-математическое общество]]||7000|| || || ||2 |- |[[:ru:Камынин, Леонид Иванович (математик)]]||10900|| || || ||1 |- |[[:ru:Касим-Заде, Октай Мурадович]]||6000|| || || ||2 |- |[[:ru:Квадратный корень из 2]]||17600||[[Քառակուսի արմատ երկուսից]]||15400|| ||43 |- |[[:ru:Квантор]]||9500||[[Քվանտորներ]]||9400|| ||36 |- |[[:ru:Келдыш, Мстислав Всеволодович]]||76600||[[Մստիսլավ Կելդիշ]]||9600|| ||34 |- |[[:ru:Класс Co-NP-complete]]||4000|| || || ||10 |- |[[:ru:Классическая логика]]||6800|| || || ||20 |- |[[:ru:Клейн, Феликс]]||33900||[[Ֆելիքս Կլայն]]||7500|| ||68 |- |[[:ru:Ковалевская, Софья Васильевна]]||57300||[[Սոֆյա Կովալևսկայա]]||3800|| ||82 |- |[[:ru:Код Хэмминга]]||32700|| || || ||31 |- |[[:ru:Козлов, Валерий Васильевич]]||32100|| || || ||7 |- |[[:ru:Комбинаторика]]||62100||[[Կոմբինատորիկա]]||9400|| ||83 |- |[[:ru:Коммутативная алгебра]]||3900|| || || ||34 |- |[[:ru:Коммутативное кольцо]]||15100|| || || ||35 |- |[[:ru:Комплексная плоскость]]||21200||[[Կոմպլեքս հարթություն]]||1900|| ||45 |- |[[:ru:Конечная группа]]||26900|| || || ||22 |- |[[:ru:Конечное поле]]||48300||[[Վերջավոր դաշտ]]||44300|| ||35 |- |[[:ru:Континуум-гипотеза]]||10400||[[Կոնտինուումի վարկած]]||3600||այո||39 |- |[[:ru:Контроль ошибок]]||18300|| || || ||36 |- |[[:ru:Конформное отображение]]||12000||[[Կոնֆորմ արտապատկերում]]||4200|| ||28 |- |[[:ru:Корень (математика)]]||62400||[[Արմատ (մաթեմատիկա)]]||41700|| ||72 |- |[[:ru:Костомаров, Дмитрий Павлович]]||14100|| || || ||5 |- |[[:ru:Кривая]]||20800||[[Կոր]]||7300|| ||74 |- |[[:ru:Криптографическая хеш-функция]]||66900|| || || ||31 |- |[[:ru:Кудрявцев, Валерий Борисович]]||9800|| || || ||5 |- |[[:ru:Лаврентьев, Михаил Алексеевич]]||45500|| || || ||22 |- |[[:ru:Лаврентьев, Михаил Михайлович (старший)]]||12100|| || || ||4 |- |[[:ru:Лагранж, Жозеф Луи]]||27400||[[Ժոզեֆ Լուի Լագրանժ]]||4000|| ||99 |- |[[:ru:Лаплас, Пьер-Симон]]||45900||[[Պիեռ Սիմոն Լապլաս]]||11400|| ||118 |- |[[:ru:Лахтин, Леонид Кузьмич]]||24400|| || || ||4 |- |[[:ru:Лебег, Анри Леон]]||21100||[[Անրի Լեբեգ]]||5100|| ||45 |- |[[:ru:Лемма о малом искажении]]||17100|| || || ||8 |- |[[:ru:Лемма Шварца — Зиппеля]]||17700|| || || ||4 |- |[[:ru:Лемма Шепли — Фолкмана]]||103800|| || || ||7 |- |[[:ru:Лидов, Михаил Львович]]||29800|| || || ||4 |- |[[:ru:Линейное уравнение]]||20800||[[Գծային հավասարում]]||2500|| ||77 |- |[[:ru:Лиувилль, Жозеф]]||7300||[[Ժոզեֆ Լուիվիլ]]||2800|| ||45 |- |[[:ru:Логика первого порядка]]||18600||[[Պրեդիկատների տրամաբանություն]]||3700|| ||33 |- |[[:ru:Локуциевский, Олег Вячеславович]]||6800|| || || ||1 |- |[[:ru:Любимов, Николай Алексеевич]]||21700|| || || ||3 |- |[[:ru:Математика в девяти книгах]]||14400|| || || ||26 |- |[[:ru:Математическая биология]]||16300|| || || ||42 |- |[[:ru:Математическая константа]]||13800||[[Մաթեմատիկական հաստատուն]]||9400|| ||67 |- |[[:ru:Математические основы квантовой механики]]||20100|| || || ||28 |- |[[:ru:Математический институт имени В. А. Стеклова РАН]]||10800||[[ՌԳԱ Վ.Ա.Ստեկլովի անվան մաթեմատիկական ինստիտուտ]]||9300|| ||18 |- |[[:ru:Математический объект]]||4800|| || || ||31 |- |[[:ru:Метод Монте-Карло]]||32600||[[Մոնտե-Կարլոյի մեթոդ]]||2800|| ||52 |- |[[:ru:Метод Ньютона]]||55400|| || || ||44 |- |[[:ru:Метрический тензор]]||24100|| || || ||27 |- |[[:ru:Метрическое пространство]]||39600||[[Մետրիկական տարածություն]]||2200||այո||58 |- |[[:ru:Механико-математический факультет МГУ]]||73400|| || || ||6 |- |[[:ru:Мнимая единица]]||16600||[[Կեղծ միավոր]]||9400|| ||62 |- |[[:ru:Многогранник]]||8000||[[Բազմանիստ]]||7200|| ||72 |- |[[:ru:Моисеев, Никита Николаевич]]||62600|| || || ||8 |- |[[:ru:Молин, Фёдор Эдуардович]]||19600|| || || ||8 |- |[[:ru:Монин, Андрей Сергеевич]]||22200|| || || ||9 |- |[[:ru:Монотонная последовательность]]||9500|| || || ||3 |- |[[:ru:Мощность множества]]||34600||[[Բազմության հզորություն]]||2400|| ||54 |- |[[:ru:Мышкис, Анатолий Дмитриевич]]||16900|| || || ||2 |- |[[:ru:Наименьшее общее кратное]]||6700||[[Ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկ]]||1700||այո||71 |- |[[:ru:Натуральный логарифм]]||44700||[[Բնական լոգարիթմ]]||21800|| ||60 |- |[[:ru:Непрерывная дробь]]||39700||[[Շղթայական կոտորակ]]||3000|| ||42 |- |[[:ru:Неравенство]]||22300||[[Անհավասարություն (մաթեմատիկա)]]||3900|| ||70 |- |[[:ru:Никишин, Евгений Михайлович]]||8300|| || || ||6 |- |[[:ru:Норма (математика)]]||15500|| || || ||42 |- |[[:ru:Нормальное распределение]]||43600||[[Նորմալ բաշխում]]||18500|| ||71 |- |[[:ru:Нормированное пространство]]||15700|| || || ||33 |- |[[:ru:Обратная функция]]||9500||[[Հակադարձ ֆունկցիա]]||1900|| ||58 |- |[[:ru:Обратные тригонометрические функции]]||37800||[[Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||29500|| ||50 |- |[[:ru:Олейник, Ольга Арсеньевна]]||41100|| || || ||14 |- |[[:ru:Оператор (математика)]]||19800||[[Օպերատոր (մաթեմատիկա)]]||2300|| ||36 |- |[[:ru:Ортогональные многочлены]]||38600|| || || ||22 |- |[[:ru:Ортогональный базис]]||8400|| || || ||6 |- |[[:ru:Осипов, Юрий Сергеевич]]||38400|| || || ||19 |- |[[:ru:Основная теорема арифметики]]||37600||[[Թվաբանության հիմնական թեորեմ]]||18100|| ||68 |- |[[:ru:Остроградский, Михаил Васильевич]]||45300||[[Միխայիլ Օստրոգրադսկի]]||14700|| ||40 |- |[[:ru:Открытые математические проблемы]]||130900|| || || ||28 |- |[[:ru:Отношение (теория множеств)]]||12200|| || || ||49 |- |[[:ru:Отрицательное число]]||17200||[[Բացասական թիվ]]||8200|| ||63 |- |[[:ru:Пальцев, Борис Васильевич]]||11200|| || || ||2 |- |[[:ru:Парабола]]||21100||[[Պարաբոլ]]||6100||այո||85 |- |[[:ru:Парадокс дней рождения]]||40000||[[Ծննդյան օրերի պարադոքս]]||35500|| ||40 |- |[[:ru:Пархоменко, Алексей Серапионович]]||8700|| || || ||3 |- |[[:ru:Паршин, Алексей Николаевич]]||18200|| || || ||7 |- |[[:ru:Паскаль, Блез]]||62200||[[Բլեզ Պասկալ]]||5400|| ||185 |- |[[:ru:Первообразная]]||15500||[[Ֆունկցիայի նախնական]]||2100||այո||51 |- |[[:ru:Переменная величина]]||15800||[[Փոփոխական մեծություն]]||2600|| ||80 |- |[[:ru:Планиметрия]]||5300||[[Հարթաչափություն]]||900|| ||31 |- |[[:ru:Планковская длина]]||34000||[[Պլանկի երկարություն]]||5100||այո||52 |- |[[:ru:Поверхностные интегралы]]||10800||[[Մակերևութային ինտեգրալ]]||2100|| ||33 |- |[[:ru:Поверхность]]||44800||[[Մակերևույթ]]||22700|| ||70 |- |[[:ru:Полная теория]]||8800|| || || ||6 |- |[[:ru:Полный перебор]]||77700|| || || ||21 |- |[[:ru:Полянин, Андрей Дмитриевич]]||11800|| || || ||6 |- |[[:ru:Понтрягин, Лев Семёнович]]||86400||[[Լև Պոնտրյագին]]||3200|| ||32 |- |[[:ru:Попов, Александр Фёдорович (математик)]]||8600|| || || ||2 |- |[[:ru:Поспелов, Игорь Гермогенович]]||50300|| || || ||1 |- |[[:ru:Правило Лопиталя]]||11300||[[Լոպիտալի կանոն]]||4600|| ||53 |- |[[:ru:Признак сходимости]]||21600|| || || ||28 |- |[[:ru:Принцип двойственности (проективная геометрия)]]||100|| || || ||11 |- |[[:ru:Программа Ленглендса]]||30200|| || || ||18 |- |[[:ru:Проективное пространство]]||11200|| || || ||24 |- |[[:ru:Пространство (математика)]]||4400||[[Տարածություն (մաթեմատիկա)]]||1700|| ||33 |- |[[:ru:Псевдоевклидово пространство]]||19100|| || || ||8 |- |[[:ru:Пуанкаре, Анри]]||129600||[[Անրի Պուանկարե]]||6400|| ||119 |- |[[:ru:Пфейффер, Георгий Васильевич]]||6200|| || || ||7 |- |[[:ru:Рабин, Михаэль]]||11400|| || || ||30 |- |[[:ru:Равномощность]]||11800|| || || ||22 |- |[[:ru:Радиус]]||2600||[[Շառավիղ]]||1500||այո||101 |- |[[:ru:Рациональная функция]]||24200||[[Ռացիոնալ ֆունկցիա]]||7700|| ||42 |- |[[:ru:Рациональное число]]||34100||[[Ռացիոնալ թիվ]]||1900||այո||115 |- |[[:ru:Решение треугольников]]||63400||[[Եռանկյունների լուծում]]||61900|| ||14 |- |[[:ru:Решето Эратосфена]]||53200||[[Էրատոսթենեսի մաղ]]||11400|| ||59 |- |[[:ru:Риккати, Винченцо де]]||6700|| || || ||15 |- |[[:ru:Риккати, Якопо Франческо]]||4100|| || || ||29 |- |[[:ru:Роберваль, Жиль]]||12800|| || || ||28 |- |[[:ru:Родриг, Олинд]]||24800|| || || ||10 |- |[[:ru:Рождественский, Борис Леонидович]]||14600|| || || ||1 |- |[[:ru:Романов, Владимир Гаврилович]]||7600|| || || ||2 |- |[[:ru:Рыбников, Константин Алексеевич]]||18500|| || || ||4 |- |[[:ru:Сабит ибн Курра]]||8900|| || || ||43 |- |[[:ru:Садовничий, Виктор Антонович]]||118200|| || || ||19 |- |[[:ru:Семендяев, Константин Адольфович]]||9800|| || || ||6 |- |[[:ru:Сергеев, Армен Глебович]]||5800|| || || ||1 |- |[[:ru:Симметрия]]||53200||[[Համաչափություն]]||51200|| ||94 |- |[[:ru:Система Цермело — Френкеля]]||52600|| || || ||31 |- |[[:ru:Системы записи чисел]]||9500|| || || ||1 |- |[[:ru:Скалярное произведение]]||29900||[[Սկալյար արտադրյալ]]||9600|| ||70 |- |[[:ru:Снеддон, Иан]]||8600|| || || ||5 |- |[[:ru:Совершенное число]]||18000||[[Կատարյալ թիվ]]||5000|| ||63 |- |[[:ru:Сомов, Осип Иванович]]||12800|| || || ||7 |- |[[:ru:Сомов, Павел Иосифович]]||9000|| || || ||2 |- |[[:ru:Соотношение]]||22600||[[Հարաբերություններ (մաթեմատիկա)]]||1800||այո||60 |- |[[:ru:Сото, Доминго де]]||14000|| || || ||18 |- |[[:ru:Сравнение по модулю]]||46700|| || || ||22 |- |[[:ru:Среднее значение]]||11000||[[Միջին մեծություններ]]||1600|| ||40 |- |[[:ru:Стевин, Симон]]||12600||[[Սիմոն Սթևին]]||10200|| ||50 |- |[[:ru:Стеклов, Владимир Андреевич]]||19400||[[Վլադիմիր Ստեկլով]]||3300|| ||24 |- |[[:ru:Стечкин, Сергей Борисович]]||15100|| || || ||9 |- |[[:ru:Стокс, Джордж Габриель]]||22200||[[Ջորջ Գաբրիել Ստոքս]]||2900|| ||53 |- |[[:ru:Стретт, Джон Уильям (лорд Рэлей)]]||22500||[[Ջոն Ուիլյամ Ռելեյ]]||5900|| ||88 |- |[[:ru:Суайнсхед, Ричард]]||9400|| || || ||9 |- |[[:ru:Суворов, Георгий Дмитриевич]]||17400|| || || ||3 |- |[[:ru:Суслин, Михаил Яковлевич]]||15900|| || || ||14 |- |[[:ru:Существование и гладкость решений уравнений Навье — Стокса]]||14100|| || || ||9 |- |[[:ru:Тензорный скетч]]||10500|| || || ||3 |- |[[:ru:Теорема Атьи — Зингера об индексе]]||12900|| || || ||20 |- |[[:ru:Теорема Банаха о неподвижной точке]]||7800|| || || ||25 |- |[[:ru:Теорема Гёделя о неполноте]]||39100|| || || ||55 |- |[[:ru:Теорема Гёделя о полноте]]||3500|| || || ||18 |- |[[:ru:Теорема Ньютона — Лейбница]]||23900|| || || ||58 |- |[[:ru:Теорема о бесконечных обезьянах]]||39400|| || || ||45 |- |[[:ru:Теорема существования]]||7200|| || || ||9 |- |[[:ru:Теория вероятностей]]||23500||[[Հավանականությունների տեսություն]]||14600|| ||87 |- |[[:ru:Теория игр]]||52400||[[Խաղերի տեսություն]]||10300|| ||91 |- |[[:ru:Тессеракт]]||26100|| || || ||34 |- |[[:ru:Тихонов, Андрей Николаевич]]||30300|| || || ||26 |- |[[:ru:Точка (геометрия)]]||17100||[[Կետ]]||1900|| ||104 |- |[[:ru:Трёхмерное пространство]]||6000||[[Եռաչափ տարածություն]]||5000|| ||67 |- |[[:ru:Тьюринг, Алан]]||87200||[[Ալան Թյուրինգ]]||111800|| ||169 |- |[[:ru:Уизем, Джеральд]]||3400|| || || ||10 |- |[[:ru:Умножение матриц]]||30300||[[Մատրիցների արտադրյալ]]||19100|| ||33 |- |[[:ru:Унитарное пространство]]||6300|| || || ||2 |- |[[:ru:Уравнения Навье — Стокса]]||19000||[[Նավիե-Ստոքսի հավասարում]]||2600|| ||45 |- |[[:ru:Философия математики]]||8300|| || || ||54 |- |[[:ru:Фиников, Сергей Павлович]]||15000|| || || ||4 |- |[[:ru:Флёров, Юрий Арсениевич]]||22900|| || || ||1 |- |[[:ru:Функционал]]||9100||[[Ֆունկցիոնալ]]||1400|| ||32 |- |[[:ru:Функция распределения]]||11300|| || || ||39 |- |[[:ru:Фурсиков, Андрей Владимирович]]||6900|| || || ||2 |- |[[:ru:Хеш-функция]]||46600||[[Հեշ ֆունկցիա]]||8800||այո||55 |- |[[:ru:Хинчин, Александр Яковлевич]]||20000|| || || ||22 |- |[[:ru:Чавчанидзе, Владимир Валерьянович]]||4400|| || || ||2 |- |[[:ru:Частная производная]]||9600|| || || ||51 |- |[[:ru:Чебышёв, Пафнутий Львович]]||134700||[[Պաֆնուտի Չեբիշև]]||4500|| ||47 |- |[[:ru:Ченцов, Николай Николаевич]]||15900|| || || ||3 |- |[[:ru:Чётность нуля]]||28200||[[Զրոյի զույգություն]]||34800|| ||32 |- |[[:ru:Числа Фибоначчи]]||43900||[[Ֆիբոնաչիի թվեր]]||10700|| ||69 |- |[[:ru:Шабат, Борис Владимирович]]||10300|| || || ||2 |- |[[:ru:Шидловский, Андрей Борисович]]||9700|| || || ||5 |- |[[:ru:Шнайер, Брюс]]||30400|| || || ||31 |- |[[:ru:Шпилькин, Сергей Александрович]]||24100|| || || ||3 |- |[[:ru:Шуршалов, Лев Владимирович]]||8600|| || || ||1 |- |[[:ru:Эпсилон-окрестность]]||2500|| || || ||3 |- |[[:ru:Эффект бабочки]]||9600||[[Թիթեռի էֆեկտ]]||3300|| ||59 |- |[[:ru:E (число)]]||28800||[[E (թիվ)]]||21700|| ||90 |- |[[:ru:K-теория]]||31100|| || || ||12 |- |[[:ru:Principia Mathematica]]||21900|| || || ||34 |} hlyn388wco4wb10090cluj635fz0xva 102 1009886 8476075 8475577 2022-07-27T18:37:16Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:ru:Category:Статьи проекта Математика средней важности]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:ru:«O» большое и «o» малое]]||20400|| || || ||38 |- |[[:ru:0,(9)]]||29700||[[0,(9)]]||12800|| ||61 |- |[[:ru:Абелев интеграл]]||3000||[[Աբելի ինտեգրալ]]||1500|| ||14 |- |[[:ru:Абстракция отождествления]]||3400|| || || ||1 |- |[[:ru:Аддитивность]]||1500|| || || ||15 |- |[[:ru:Аксиальный вектор]]||13500|| || || ||20 |- |[[:ru:Алгебра Жегалкина]]||3000|| || || ||2 |- |[[:ru:Алгебраическая группа]]||6700|| || || ||16 |- |[[:ru:Алгебраическая функция]]||5200||[[Հանրահաշվական ֆունկցիա]]||1000|| ||32 |- |[[:ru:Алгебраическое число]]||15100||[[Հանրահաշվական թիվ]]||1000|| ||62 |- |[[:ru:Алгоритм Беллмана — Форда]]||10000|| || || ||30 |- |[[:ru:Алгоритм Бернштейна — Вазирани]]||18700|| || || ||5 |- |[[:ru:Алгоритм Бурникеля — Циглера]]||4100|| || || ||2 |- |[[:ru:Алгоритм Дейкстры]]||25200||[[Դեքստրայի ալգորիթմ]]||3600||այո||51 |- |[[:ru:Алгоритм Флойда — Уоршелла]]||28200|| || || ||24 |- |[[:ru:Алгоритм Форда — Фалкерсона]]||13500||[[Ֆորդ-ֆալկերսոնի ալգորիթմ]]||12800|| ||21 |- |[[:ru:Алгоритм Харви — ван дер Хувена]]||7200|| || || ||1 |- |[[:ru:Алгоритм Шрайера — Симса]]||46600|| || || ||3 |- |[[:ru:Амортизационный анализ]]||9400|| || || ||15 |- |[[:ru:Амплитуда рассеяния]]||5800|| || || ||13 |- |[[:ru:Анализ данных]]||4200|| || || ||37 |- |[[:ru:Аналитическая теория чисел]]||8100|| || || ||35 |- |[[:ru:Аналитическая функция]]||1500||[[Անալիտիկ ֆունկցիա]]||4600|| ||37 |- |[[:ru:Аналитическое продолжение]]||20700||[[Անալիտիկ շարունակություն]]||4400|| ||26 |- |[[:ru:Апостериорная вероятность]]||2200|| || || ||17 |- |[[:ru:Арифметическая прогрессия]]||18600||[[Թվաբանական պրոգրեսիա]]||4000|| ||67 |- |[[:ru:Асимптота]]||10500||[[Ասիմպտոտ]]||1700|| ||58 |- |[[:ru:Асимптотическое разложение]]||6400|| || || ||15 |- |[[:ru:Атлас (топология)]]||3500|| || || ||15 |- |[[:ru:Аффинная геометрия]]||3200|| || || ||35 |- |[[:ru:Аффинное преобразование]]||9600||[[Աֆինական ձևափոխություն]]||3400|| ||34 |- |[[:ru:Аффинное пространство]]||11100|| || || ||27 |- |[[:ru:Банахова алгебра]]||17500|| || || ||17 |- |[[:ru:Бану Муса]]||4400|| || || ||28 |- |[[:ru:Бент-функция]]||9100|| || || ||3 |- |[[:ru:Бесконечно малая и бесконечно большая]]||24300||[[Անվերջ փոքր]]||1000||այո||40 |- |[[:ru:Бета-распределение]]||7900|| || || ||28 |- |[[:ru:Бета-функция Дирихле]]||8900|| || || ||15 |- |[[:ru:Биекция]]||5900||[[Փոխմիարժեք համապատասխանություն]]||1400|| ||55 |- |[[:ru:Бикватернион]]||12100|| || || ||11 |- |[[:ru:Билинейное отображение]]||3100|| || || ||17 |- |[[:ru:Биметрические теории гравитации]]||11500|| || || ||4 |- |[[:ru:Бинарная циклическая группа]]||2500|| || || ||2 |- |[[:ru:Бином]]||1100||[[Երկանդամ]]||1300|| ||44 |- |[[:ru:Биномиальная теорема Абеля]]||2600|| || || ||10 |- |[[:ru:Биссектриса]]||23600||[[Կիսորդ]]||4600|| ||41 |- |[[:ru:Бицентрическая система координат]]||3400|| || || ||5 |- |[[:ru:Блюменталь, Отто]]||11900|| || || ||13 |- |[[:ru:Бомбелли, Рафаэль]]||14400|| || || ||30 |- |[[:ru:Булева функция]]||47200||[[Բուլյան ֆունկցիա]]||43700|| ||23 |- |[[:ru:Бута]]||14100|| || || ||8 |- |[[:ru:Вариация функции]]||12100|| || || ||9 |- |[[:ru:Вектор-функция]]||10000|| || || ||21 |- |[[:ru:Векторный оператор Лапласа]]||9000|| || || ||8 |- |[[:ru:Вероятностная рекурсия]]||2300|| || || ||1 |- |[[:ru:Вероятность]]||85500||[[Հավանականություն]]||49200|| ||123 |- |[[:ru:Вершина (теория графов)]]||9600|| || || ||32 |- |[[:ru:Весовая матрица]]||4900|| || || ||4 |- |[[:ru:Взаимнокорреляционная функция]]||4400|| || || ||19 |- |[[:ru:Вневписанная окружность]]||15100|| || || ||11 |- |[[:ru:Вписанная окружность]]||20800||[[Ներգծյալ շրջանագիծ]]||4000||այո||32 |- |[[:ru:Врис, Густав де]]||4500|| || || ||14 |- |[[:ru:Вронскиан]]||8100|| || || ||23 |- |[[:ru:Вторая теорема о среднем]]||2400|| || || ||3 |- |[[:ru:Вулих, Борис Захарович]]||10900|| || || ||3 |- |[[:ru:Выпуклый многоугольник]]||3300|| || || ||34 |- |[[:ru:Вырождение (математика)]]||6400|| || || ||21 |- |[[:ru:Гамильтон, Уильям Роуэн]]||103900||[[Ուիլյամ Համիլտոն]]||84900|| ||78 |- |[[:ru:Гамильтонов граф]]||22500|| || || ||13 |- |[[:ru:Гамильтонова механика]]||23000|| || || ||40 |- |[[:ru:Гамма-распределение]]||12600|| || || ||30 |- |[[:ru:Геометрическая прогрессия]]||11200||[[Երկրաչափական պրոգրեսիա]]||4300||այո||62 |- |[[:ru:Геометрические закономерности в природе]]||107100||[[Բնության օրինաչափություններ]]||66100|| ||16 |- |[[:ru:Геометрическое место точек]]||4900|| || || ||42 |- |[[:ru:Гиперболические уравнения]]||7800|| || || ||14 |- |[[:ru:Гиперболоид]]||9200||[[Հիպերբոլոիդ]]||2000|| ||46 |- |[[:ru:Гиперкомплексное число]]||3600||[[Հիպերկոմպլեքս թվեր]]||2800|| ||33 |- |[[:ru:Гиперкуб]]||6000||[[Հիպերխորանարդ]]||5500|| ||39 |- |[[:ru:Гиперплоскость]]||2700|| || || ||32 |- |[[:ru:Гиперэкспоненциальное распределение]]||4500|| || || ||5 |- |[[:ru:Гипотеза ван дер Вардена]]||4300|| || || ||3 |- |[[:ru:Гипотеза Хадвигера (теория графов)]]||6200|| || || ||6 |- |[[:ru:Гипотеза H]]||3800|| || || ||6 |- |[[:ru:Гипоэллиптический оператор]]||6500|| || || ||7 |- |[[:ru:Гладкая функция]]||5900|| || || ||7 |- |[[:ru:Гладкое расслоение]]||4100|| || || ||2 |- |[[:ru:Гомологическая зеркальная симметрия]]||11100|| || || ||5 |- |[[:ru:Группа Ли]]||17000|| || || ||34 |- |[[:ru:Дарвин, Джордж Говард]]||61200||[[Ջորջ Դարվին]]||2900|| ||37 |- |[[:ru:Дважды стохастическая матрица]]||4600|| || || ||9 |- |[[:ru:Двенадцатигранники]]||4000||[[Դոդեկաեդր]]||10200|| ||55 |- |[[:ru:Двойная точка]]||2800|| || || ||2 |- |[[:ru:Двойное векторное произведение]]||6100|| || || ||3 |- |[[:ru:Двойственный симплекс-метод]]||100||[[Սիմպլեքս մեթոդ]]||6900|| ||36 |- |[[:ru:Двудольный граф]]||5900|| || || ||32 |- |[[:ru:Двумерное пространство]]||7700||[[Երկչափ տարածություն]]||7100|| ||46 |- |[[:ru:Дедекиндово сечение]]||13000|| || || ||29 |- |[[:ru:Декартов лист]]||14600|| || || ||29 |- |[[:ru:Деление многочленов]]||20300||[[Բազմանդամների սյունակով բաժանում]]||5000|| ||24 |- |[[:ru:Делимость]]||14000||[[Բաժանելիություն]]||13900|| ||63 |- |[[:ru:Дерево палиндромов]]||26900|| || || ||3 |- |[[:ru:Дзета-функция Римана]]||29400||[[Ռիմանի զետա ֆունկցիա]]||6700|| ||53 |- |[[:ru:Диагональное преобладание]]||2500|| || || ||14 |- |[[:ru:Диаметр]]||18400||[[Տրամագիծ]]||1600|| ||101 |- |[[:ru:Дискретная теорема Грина]]||10900|| || || ||3 |- |[[:ru:Дискриминантный анализ]]||3600|| || || ||14 |- |[[:ru:Дисперсия случайной величины]]||15600||[[Դիսպերսիա (վիճակագրություն)]]||16300|| ||63 |- |[[:ru:Дифференциалы высших порядков]]||8800|| || || ||1 |- |[[:ru:Дифференциальная форма]]||18700|| || || ||22 |- |[[:ru:Дифференциальные уравнения Лагранжа и Клеро]]||11000|| || || ||18 |- |[[:ru:Дифференцирование сложной функции]]||6700||[[Բարդ ֆունկցիայի դիֆերենցում]]||8800|| ||41 |- |[[:ru:Домики и колодцы]]||11600||[[Ջուր, գազ և էլեկտրականություն]]||3300|| ||17 |- |[[:ru:Дополнение Шура]]||3000|| || || ||13 |- |[[:ru:Дюйм]]||33400||[[Դյույմ]]||900|| ||94 |- |[[:ru:Евдокс Книдский]]||33300||[[Եվդոքս]]||1600|| ||63 |- |[[:ru:Евклидово поле]]||2300|| || || ||6 |- |[[:ru:Единичная матрица]]||4200|| || || ||48 |- |[[:ru:Единичная окружность]]||6400||[[Միավոր շրջանագիծ]]||1100||այո||58 |- |[[:ru:Единичный вектор]]||2200|| || || ||48 |- |[[:ru:Единичный круг]]||5000|| || || ||17 |- |[[:ru:Задача Дирихле]]||6600|| || || ||14 |- |[[:ru:Задача Неймана]]||8200||[[Նեյմանի խնդիր]]||2000|| ||15 |- |[[:ru:Задача Нелсона — Эрдёша — Хадвигера]]||9800|| || || ||11 |- |[[:ru:Задача о семи кёнигсбергских мостах]]||38500||[[Քյոնիգսբերգի յոթ կամուրջները]]||6600||այո||57 |- |[[:ru:Задача Фаньяно]]||2400|| || || ||8 |- |[[:ru:Задача Штурма — Лиувилля]]||24500|| || || ||17 |- |[[:ru:Задачи тысячелетия]]||10100||[[Հազարամյակի մրցանակային խնդիրներ]]||8300|| ||41 |- |[[:ru:Законы де Моргана]]||5700||[[Դե Մորգանի բանաձևեր]]||3300|| ||47 |- |[[:ru:Замкнутое множество]]||3800|| || || ||32 |- |[[:ru:Заряд (теория меры)]]||5300|| || || ||12 |- |[[:ru:Зоммерфельд, Арнольд]]||147300||[[Առնոլդ Զոմմերֆելդ]]||3400|| ||69 |- |[[:ru:Идеал (алгебра)]]||25600|| || || ||40 |- |[[:ru:Идеальный тепловой контакт]]||2200|| || || ||4 |- |[[:ru:Изоморфизм]]||17300||[[Իզոմորֆություն (մաթեմատիկա)]]||5400|| ||59 |- |[[:ru:Изотропный вектор]]||10100|| || || ||6 |- |[[:ru:Инвариантная производная по времени]]||6700|| || || ||1 |- |[[:ru:Интеграл Лебега]]||15300||[[Լեբեգի ինտեգրալ]]||4300|| ||30 |- |[[:ru:Интеграл Римана — Стилтьеса]]||3200||[[Ստիլտյեսի ինտեգրալ]]||1400|| ||19 |- |[[:ru:Интегральная показательная функция]]||9700|| || || ||19 |- |[[:ru:Интегральная теорема Коши]]||4600|| || || ||26 |- |[[:ru:Интегральная формула Коши]]||14800||[[Կոշիի ինտեգրալ]]||1800|| ||37 |- |[[:ru:Интегральное уравнение Вольтерры]]||4500|| || || ||12 |- |[[:ru:Интегральный признак Коши — Маклорена]]||6200|| || || ||18 |- |[[:ru:Интерполяционные формулы]]||8300|| || || ||3 |- |[[:ru:Интерполяционный многочлен Лагранжа]]||15400|| || || ||23 |- |[[:ru:История арифметики]]||121500|| || || ||6 |- |[[:ru:История криптографии]]||195200||[[Կրիպտոգրաֆիայի պատմություն]]||35200|| ||21 |- |[[:ru:История математики в Армении]]||96000||[[Մաթեմատիկայի պատմությունը Հայաստանում]]||88500|| ||3 |- |[[:ru:Каноническая форма Вейра]]||10000|| || || ||2 |- |[[:ru:Канторово множество]]||9200|| || || ||35 |- |[[:ru:Капелли, Альфредо]]||5700|| || || ||14 |- |[[:ru:Кари, Яркко]]||5700|| || || ||4 |- |[[:ru:Карно, Лазар]]||23400||[[Լազար Նիկոլա Կառնո]]||3400|| ||58 |- |[[:ru:Квадрат (алгебра)]]||6400||[[Թվի քառակուսի]]||6000|| ||53 |- |[[:ru:Квадратичная функция одной переменной]]||46500||[[Մեկ փոփոխականի քառակուսային ֆունկցիա]]||12500|| ||36 |- |[[:ru:Квадратное пирамидальное число]]||8200|| || || ||19 |- |[[:ru:Квадратура круга]]||18600||[[Շրջանի քառակուսացում]]||2300|| ||49 |- |[[:ru:Квадратурная формула Гаусса — Лагерра]]||2100|| || || ||3 |- |[[:ru:Квантиль]]||9700|| || || ||28 |- |[[:ru:Квантовая группа]]||6000|| || || ||13 |- |[[:ru:Класс (математика)]]||3400||[[Դաս (բազմությունների տեսություն)]]||2300|| ||28 |- |[[:ru:Клейн, Виллем]]||4900|| || || ||10 |- |[[:ru:Когомологии де Рама]]||12100|| || || ||14 |- |[[:ru:Коллинеарность]]||5400|| || || ||30 |- |[[:ru:Компланарность]]||4000|| || || ||21 |- |[[:ru:Конвей, Джон Хортон]]||102500|| || || ||47 |- |[[:ru:Кониашвили, Михаил Григорьевич]]||4800|| || || ||1 |- |[[:ru:Коническое сечение]]||34100||[[Կոնական հատույթ]]||2800|| ||78 |- |[[:ru:Константа Миллса]]||5800|| || || ||12 |- |[[:ru:Континуум (теория множеств)]]||13400|| || || ||17 |- |[[:ru:Кортевег, Дидерик]]||5700|| || || ||16 |- |[[:ru:Коэффициент]]||5400||[[Գործակիցներ]]||2100|| ||57 |- |[[:ru:Красота математики]]||32000|| || || ||26 |- |[[:ru:Кратность критической точки]]||12700|| || || ||1 |- |[[:ru:Кривая Безье]]||24700|| || || ||46 |- |[[:ru:Кривая Урысона]]||9700|| || || ||2 |- |[[:ru:Кривизна]]||16800|| || || ||44 |- |[[:ru:Криволинейный интеграл]]||16600||[[Կորագիծ ինտեգրալ]]||3500|| ||36 |- |[[:ru:Круг]]||8500||[[Շրջան (երկրաչափություն)]]||4300|| ||62 |- |[[:ru:Круг сходимости]]||3500|| || || ||17 |- |[[:ru:Куб (алгебра)]]||13600|| || || ||42 |- |[[:ru:Левитин, Карл Ефимович]]||54200|| || || ||1 |- |[[:ru:Лемма Адамара]]||6800|| || || ||4 |- |[[:ru:Лемма Морса]]||7500|| || || ||4 |- |[[:ru:Линейная независимость]]||5800|| || || ||39 |- |[[:ru:Линейное приближение]]||3600|| || || ||19 |- |[[:ru:Линейный непрерывный оператор]]||9500|| || || ||8 |- |[[:ru:Логарифмическая производная]]||3200|| || || ||15 |- |[[:ru:Логарифмическая система счисления]]||10300|| || || ||3 |- |[[:ru:Логарифмический признак сходимости]]||2100|| || || ||2 |- |[[:ru:Логнормальное распределение]]||8200|| || || ||25 |- |[[:ru:Локально связное пространство]]||2400|| || || ||10 |- |[[:ru:Лоэв, Мишель]]||4700|| || || ||10 |- |[[:ru:Лямбда-матрица]]||8900|| || || ||8 |- |[[:ru:Малая теорема Ферма]]||34400|| || || ||52 |- |[[:ru:Математическая абстракция]]||3700|| || || ||17 |- |[[:ru:Математическое ожидание]]||21400||[[Մաթեմատիկական սպասում]]||2000|| ||54 |- |[[:ru:Матрица Лемера]]||2700|| || || ||3 |- |[[:ru:Матрица мер конвергенции]]||9800|| || || ||5 |- |[[:ru:Матрица Паскаля]]||16100|| || || ||7 |- |[[:ru:Матрица перехода]]||7800|| || || ||20 |- |[[:ru:Матрица расстояний]]||8800|| || || ||11 |- |[[:ru:Матрица сдвига]]||7400|| || || ||5 |- |[[:ru:Матричный метод]]||6600|| || || ||2 |- |[[:ru:Метод бисопряжённых градиентов]]||5500|| || || ||4 |- |[[:ru:Метод Галёркина]]||12700|| || || ||12 |- |[[:ru:Метод Гаусса (численное интегрирование)]]||5600|| || || ||19 |- |[[:ru:Метод граничного элемента]]||11900|| || || ||10 |- |[[:ru:Метод итерации]]||7000|| || || ||1 |- |[[:ru:Метод конечных объёмов]]||5700|| || || ||13 |- |[[:ru:Метод конечных разностей]]||11600|| || || ||23 |- |[[:ru:Метод конечных элементов]]||21500|| || || ||40 |- |[[:ru:Метод Лобачевского — Греффе]]||13300|| || || ||6 |- |[[:ru:Метод неделимых]]||22900|| || || ||23 |- |[[:ru:Метод перевала]]||5500|| || || ||4 |- |[[:ru:Метод прогонки]]||15200|| || || ||11 |- |[[:ru:Метод прямоугольников]]||7300|| || || ||10 |- |[[:ru:Метод разделения переменных]]||16300|| || || ||20 |- |[[:ru:Метод релаксации]]||2400||[[Ռելակսացիայի մեթոդ]]||6400|| ||10 |- |[[:ru:Метод решёточных уравнений Больцмана]]||3700|| || || ||10 |- |[[:ru:Метод Рунге — Кутты]]||32200||[[Ռունգե-Կուտտայի մեթոդ]]||29700|| ||33 |- |[[:ru:Метод сопряжённых градиентов]]||10900|| || || ||3 |- |[[:ru:Метод сопряжённых градиентов (для решения СЛАУ)]]||7000|| || || ||14 |- |[[:ru:Метод стрельбы]]||4400|| || || ||9 |- |[[:ru:Метод характеристик]]||9500|| || || ||10 |- |[[:ru:Метод Якоби для собственных значений]]||4700|| || || ||9 |- |[[:ru:Минимальная форма автомата]]||8800|| || || ||2 |- |[[:ru:Минимальный многочлен матрицы]]||3100|| || || ||18 |- |[[:ru:Минимизация ДКА]]||3500|| || || ||10 |- |[[:ru:Минуции (математика)]]||6400|| || || ||1 |- |[[:ru:Многомасштабный метод конечных элементов]]||7500|| || || ||1 |- |[[:ru:Многочлены Лагерра]]||4900|| || || ||22 |- |[[:ru:Многочлены Полачека]]||2000|| || || ||1 |- |[[:ru:Множество Мандельброта]]||31700|| || || ||50 |- |[[:ru:Мухаммад ибн Муса ибн Шакир]]||6500|| || || ||1 |- |[[:ru:Наибольшее известное простое число]]||11000||[[Մեծագույն հայտնի պարզ թիվը]]||19800|| ||22 |- |[[:ru:Недоопределённая система]]||1600|| || || ||5 |- |[[:ru:Нейман, Карл Готфрид]]||5500|| || || ||22 |- |[[:ru:Необходимое условие сходимости рядов]]||2400|| || || ||18 |- |[[:ru:Непер, Джон]]||28800||[[Ջոն Նեփյեր]]||2400|| ||79 |- |[[:ru:Неравенство о среднем арифметическом, геометрическом и гармоническом]]||11500|| || || ||24 |- |[[:ru:Неравенство Птолемея]]||7600||[[Պտղոմեոսի թեորեմ]]||3200|| ||34 |- |[[:ru:Неравенство Сильвестра]]||1700|| || || ||1 |- |[[:ru:Норма (теория полей)]]||5400|| || || ||11 |- |[[:ru:Нормаль]]||14100||[[Նորմալ]]||2200|| ||40 |- |[[:ru:Нормальная форма дифференциальных уравнений]]||8900|| || || ||1 |- |[[:ru:Нормальная форма Смита]]||3600|| || || ||6 |- |[[:ru:Нулевой вектор]]||2600|| || || ||29 |- |[[:ru:Нуль функции]]||8500||[[Ֆունկցիայի զրո]]||4800|| ||46 |- |[[:ru:Область целостности]]||10000|| || || ||33 |- |[[:ru:Обобщённое гиперболическое распределение]]||4000|| || || ||5 |- |[[:ru:Обратная матрица]]||16700|| || || ||18 |- |[[:ru:Обратная параболическая интерполяция]]||4700|| || || ||5 |- |[[:ru:Обратное число]]||13800|| || || ||52 |- |[[:ru:Общая тауберова теорема Винера]]||2600|| || || ||3 |- |[[:ru:Объём]]||10200||[[Ծավալ]]||8900|| ||112 |- |[[:ru:Однородное дифференциальное уравнение]]||2900|| || || ||12 |- |[[:ru:Однородный многочлен]]||2500||[[Ձևեր (մաթեմատիկա)]]||4000|| ||19 |- |[[:ru:Одноугольник]]||2000|| || || ||24 |- |[[:ru:Ортогональные функции]]||3500||[[Օրթոգոնալ ֆունկցիաներ]]||2000|| ||10 |- |[[:ru:Особое решение]]||7000||[[Հատուկ լուծում]]||1800|| ||5 |- |[[:ru:Отелбаев, Мухтарбай Отелбаевич]]||11000|| || || ||5 |- |[[:ru:Отражающая функция Мироненко]]||4700|| || || ||5 |- |[[:ru:Оценка сложности песен]]||8700|| || || ||3 |- |[[:ru:Панин, Иван Александрович (математик)]]||10800|| || || ||3 |- |[[:ru:Параболическое уравнение]]||7300||[[Պարաբոլիկ հավասարումներ]]||7200|| ||14 |- |[[:ru:Парадокс Рассела]]||60100||[[Ռասելի պարադոքս]]||55400|| ||48 |- |[[:ru:Пентикяйнен, Тейво]]||9100|| || || ||3 |- |[[:ru:Перечислительная комбинаторика]]||2800|| || || ||11 |- |[[:ru:Перцептрон]]||96100|| || || ||30 |- |[[:ru:Поверхность второго порядка]]||17500|| || || ||4 |- |[[:ru:Поверхность Дарбу]]||4500|| || || ||1 |- |[[:ru:Поворот Гивенса]]||7000|| || || ||11 |- |[[:ru:Показатели центра распределения]]||4800|| || || ||45 |- |[[:ru:Поле направлений]]||1800|| || || ||8 |- |[[:ru:Полный граф]]||3700|| || || ||36 |- |[[:ru:Полукруговой закон Вигнера]]||3300|| || || ||7 |- |[[:ru:Полупростая алгебра Ли]]||17400|| || || ||13 |- |[[:ru:Полярный треугольник]]||5700|| || || ||1 |- |[[:ru:Порядковая статистика]]||5700|| || || ||13 |- |[[:ru:Порядок элемента]]||9900|| || || ||2 |- |[[:ru:Послание монаха Роджера Бэкона]]||96800|| || || ||3 |- |[[:ru:Постоянная Хинчина]]||19600|| || || ||11 |- |[[:ru:Поток векторного поля]]||7300||[[Վեկտորական դաշտի հոսք]]||2000|| ||41 |- |[[:ru:Правильные многомерные многогранники]]||8900|| || || ||17 |- |[[:ru:Правильный многогранник]]||26200||[[Կանոնավոր բազմանիստ]]||53600|| ||61 |- |[[:ru:Предельные теоремы Сегё]]||3800|| || || ||2 |- |[[:ru:Предобуславливание]]||10200|| || || ||6 |- |[[:ru:Премия Веблена по геометрии]]||4700|| || || ||14 |- |[[:ru:Преобразование Вигнера — Вилла]]||11400|| || || ||1 |- |[[:ru:Преобразование Лагерра]]||2000|| || || ||1 |- |[[:ru:Признак Гаусса]]||1700|| || || ||3 |- |[[:ru:Признак д’Аламбера]]||9100||[[Դ'Ալամբերի հայտանիշ]]||3500|| ||29 |- |[[:ru:Признак Куммера]]||5400|| || || ||4 |- |[[:ru:Признак Раабе]]||3700|| || || ||8 |- |[[:ru:Признак сравнения]]||6500|| || || ||18 |- |[[:ru:Признаки подобия треугольников]]||19300|| || || ||9 |- |[[:ru:Пример Адамара]]||2100|| || || ||2 |- |[[:ru:Примитивные уравнения]]||1900|| || || ||10 |- |[[:ru:Принцип Гарнака]]||5200|| || || ||12 |- |[[:ru:Приращение функции]]||1900|| || || ||2 |- |[[:ru:Проекционные методы решения СЛАУ]]||14600|| || || ||1 |- |[[:ru:Произведение Кронекера]]||14400||[[Կրոնեկերյան արտադրյալ]]||8800|| ||23 |- |[[:ru:Производная Дини]]||3800|| || || ||8 |- |[[:ru:Производная обратной функции]]||3700|| || || ||10 |- |[[:ru:Производная Пинкерле]]||5700|| || || ||5 |- |[[:ru:Пространство Браунера]]||7100|| || || ||3 |- |[[:ru:Пространство Минковского]]||16100||[[Մինկովսկու տարածություն]]||10600|| ||45 |- |[[:ru:Пространство Смит]]||4500|| || || ||3 |- |[[:ru:Пространство Соболева]]||19100|| || || ||19 |- |[[:ru:Пространство столбцов]]||22500|| || || ||12 |- |[[:ru:Пространство циклов]]||24000|| || || ||4 |- |[[:ru:Процедура Кэли — Диксона]]||15000|| || || ||15 |- |[[:ru:Пятиугольное число]]||6400|| || || ||25 |- |[[:ru:Радикальный признак Коши]]||8400|| || || ||24 |- |[[:ru:Радиус-вектор]]||4600||[[Շառավիղ-վեկտոր]]||2800||այո||46 |- |[[:ru:Разложение Холецкого]]||9500|| || || ||20 |- |[[:ru:Разрывный метод Галёркина]]||21300|| || || ||3 |- |[[:ru:Распределение Вейбулла]]||25500|| || || ||26 |- |[[:ru:Распределение Дирихле]]||8200|| || || ||15 |- |[[:ru:Распределение Коши]]||8900|| || || ||28 |- |[[:ru:Распределение Лапласа]]||12300|| || || ||15 |- |[[:ru:Распределение Максвелла]]||30000||[[Մաքսվելի բաշխում]]||3500|| ||40 |- |[[:ru:Распределение Парето]]||8100|| || || ||28 |- |[[:ru:Распределение Пуассона]]||15300||[[Պուասոնի բաշխում]]||2400|| ||50 |- |[[:ru:Распределение Райса]]||5000|| || || ||9 |- |[[:ru:Распределение Рэлея]]||5400|| || || ||20 |- |[[:ru:Распределение хи-квадрат]]||20600|| || || ||39 |- |[[:ru:Распределение variance-gamma]]||3200|| || || ||3 |- |[[:ru:Расстояние Махаланобиса]]||10900|| || || ||19 |- |[[:ru:Расстояние Минковского]]||3200|| || || ||11 |- |[[:ru:Расстояние Чебышёва]]||3400|| || || ||20 |- |[[:ru:Регулярное семейство распределений]]||2700|| || || ||2 |- |[[:ru:Редко используемые тригонометрические функции]]||12300|| || || ||3 |- |[[:ru:Решение задачи с конца]]||3600|| || || ||2 |- |[[:ru:Римские цифры]]||52000||[[Հռոմեական թվեր]]||2600||այո||103 |- |[[:ru:Ряд Гаусса]]||3900|| || || ||6 |- |[[:ru:Ряд из натуральных чисел]]||30400|| || || ||27 |- |[[:ru:Ряд обратных квадратов]]||40600|| || || ||32 |- |[[:ru:Саломаа, Арто]]||13900|| || || ||10 |- |[[:ru:Свойство замкнутости регулярных языков]]||1700|| || || ||1 |- |[[:ru:Сглаживающий сплайн]]||11100|| || || ||3 |- |[[:ru:Сектор круга]]||1300||[[Սեկտոր (երկրաչափություն)]]||1700||այո||47 |- |[[:ru:Семейство (математика)]]||7500|| || || ||23 |- |[[:ru:Сепарабельное пространство]]||7100|| || || ||23 |- |[[:ru:Сертификат простоты]]||13000|| || || ||4 |- |[[:ru:Сжимающее отображение]]||3200|| || || ||17 |- |[[:ru:Сигнатура (линейная алгебра)]]||3400|| || || ||11 |- |[[:ru:Символ Якоби]]||15300|| || || ||25 |- |[[:ru:Скользящая средняя]]||30500|| || || ||27 |- |[[:ru:Слабая производная]]||7300|| || || ||15 |- |[[:ru:Сложение]]||153500||[[Գումարում]]||38600|| ||123 |- |[[:ru:Смешанное произведение]]||7700||[[Խառն արտադրյալ]]||1900|| ||28 |- |[[:ru:Собственный вектор]]||32200|| || || ||48 |- |[[:ru:Соотношение Безу]]||20500|| || || ||34 |- |[[:ru:Сопряжённый корень]]||2600|| || || ||1 |- |[[:ru:Спектральная теорема]]||26300|| || || ||16 |- |[[:ru:Спектральная теория]]||8600|| || || ||13 |- |[[:ru:Список интегралов от гиперболических функций]]||6500||[[Հիպերբոլական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||7800|| ||31 |- |[[:ru:Список интегралов от иррациональных функций]]||9100|| || || ||32 |- |[[:ru:Список интегралов от логарифмических функций]]||2400||[[Լոգարիթմական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||4500|| ||32 |- |[[:ru:Список интегралов от обратных тригонометрических функций]]||4500||[[Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||7200|| ||30 |- |[[:ru:Список интегралов от рациональных функций]]||4700||[[Ռացիոնալ ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||6000|| ||34 |- |[[:ru:Список интегралов от тригонометрических функций]]||13900||[[Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||15500|| ||37 |- |[[:ru:Список интегралов от экспоненциальных функций]]||4500||[[Էքսպոնենցիալ ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||7400|| ||33 |- |[[:ru:Список интегралов элементарных функций]]||13000|| || || ||46 |- |[[:ru:Список квадратурных формул]]||36900||[[Քառակուսացման բանաձևերի ցանկ]]||29100|| ||2 |- |[[:ru:Список матриц]]||28100|| || || ||9 |- |[[:ru:Список объектов, названных в честь Исаака Ньютона]]||4900|| || || ||4 |- |[[:ru:Список объектов, названных в честь Леонарда Эйлера]]||22400||[[Լեոնարդ Էյլերի պատվին անվանված օբյեկտների ցանկ]]||5700|| ||15 |- |[[:ru:Спор о струне]]||35300|| || || ||3 |- |[[:ru:Стабилизированный метод бисопряжённых градиентов]]||4300|| || || ||4 |- |[[:ru:Статистическая оценка]]||5800||[[Վիճակագրական գնահատական]]||800|| ||30 |- |[[:ru:Стилтьес, Томас Иоаннес]]||16300||[[Թոմաս Ստիլտյես]]||1500|| ||24 |- |[[:ru:Стохастический интеграл]]||9800|| || || ||18 |- |[[:ru:Ступенчатый вид матрицы]]||2900|| || || ||17 |- |[[:ru:Суперпростое число]]||1800|| || || ||8 |- |[[:ru:Суперсимметрия]]||32500||[[Սուպերսիմետրիա]]||10800|| ||51 |- |[[:ru:Суслин, Андрей Александрович]]||14000|| || || ||9 |- |[[:ru:Суффиксный автомат]]||80500|| || || ||5 |- |[[:ru:Сфеническое число]]||5000|| || || ||21 |- |[[:ru:Сферическая теорема синусов]]||5000|| || || ||2 |- |[[:ru:Сферические теоремы косинусов]]||13600|| || || ||8 |- |[[:ru:Схема Эйткена]]||5800|| || || ||3 |- |[[:ru:Счастливое число (lucky number)]]||9300|| || || ||22 |- |[[:ru:Телескопический ряд]]||5000|| || || ||21 |- |[[:ru:Тело (алгебра)]]||3000|| || || ||29 |- |[[:ru:Тензор Дарбу]]||3400|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Абеля]]||3700|| || || ||25 |- |[[:ru:Теорема Абеля о неразрешимости уравнений в радикалах]]||8500|| || || ||22 |- |[[:ru:Теорема Адамара о лакунах]]||1800|| || || ||5 |- |[[:ru:Теорема Адамара о степенном ряде]]||7200||[[Կոշի-Ադամարի թեորեմ]]||7300|| ||18 |- |[[:ru:Теорема Александера о предбазе]]||8600|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Александрова о выпуклой функции]]||1600|| || || ||6 |- |[[:ru:Теорема Александрова о развёртке]]||6100|| || || ||4 |- |[[:ru:Теорема Аполлония]]||3500||[[Ապոլոնիուսի թեորեմ]]||3200|| ||25 |- |[[:ru:Теорема Ауманна о согласии]]||4500|| || || ||4 |- |[[:ru:Теорема Больцано — Вейерштрасса]]||23100|| || || ||35 |- |[[:ru:Теорема Бондаревой — Шепли]]||3300|| || || ||5 |- |[[:ru:Теорема Брахмагупты]]||7600|| || || ||20 |- |[[:ru:Теорема Ван-Обеля о четырёхугольнике]]||2900|| || || ||17 |- |[[:ru:Теорема Вариньона (геометрия)]]||5300||[[Վարինյոնի թեորեմ (երկրաչափություն)]]||5400||այո||16 |- |[[:ru:Теорема Вейерштрасса о функции на компакте]]||8000|| || || ||27 |- |[[:ru:Теорема Вивиани]]||4600||[[Վիվիանիի թեորեմ]]||2500|| ||27 |- |[[:ru:Теорема Виртингера]]||2000|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема Витта]]||2900|| || || ||3 |- |[[:ru:Теорема Волда]]||3100|| || || ||5 |- |[[:ru:Теорема вращения Эйлера]]||3300|| || || ||12 |- |[[:ru:Теорема Гаусса — Маркова]]||12500|| || || ||18 |- |[[:ru:Теорема Гильберта — Шмидта]]||4900|| || || ||4 |- |[[:ru:Теорема Грина]]||13200||[[Գրինի բանաձևեր]]||1300|| ||39 |- |[[:ru:Теорема де Гуа]]||8500||[[Դե Գուայի թեորեմ]]||3300|| ||17 |- |[[:ru:Теорема Егорова]]||4500|| || || ||13 |- |[[:ru:Теорема Жордана]]||9300||[[Ժորդանյան կոր]]||2400|| ||25 |- |[[:ru:Теорема Клини о неподвижной точке]]||2700|| || || ||7 |- |[[:ru:Теорема Колмогорова]]||3500|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема косинусов]]||18000||[[Կոսինուսների թեորեմ]]||3900||այո||66 |- |[[:ru:Теорема котангенсов]]||3600||[[Կոտանգենսների թեորեմ]]||2900|| ||18 |- |[[:ru:Теорема Коши — Ковалевской]]||6400|| || || ||9 |- |[[:ru:Теорема Коши — Пуанкаре]]||2700|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Коши о многогранниках]]||4600|| || || ||10 |- |[[:ru:Теорема Крейна — Мильмана]]||3800|| || || ||10 |- |[[:ru:Теорема Кронекера — Капелли]]||4900|| || || ||22 |- |[[:ru:Теорема Лапласа]]||14700|| || || ||20 |- |[[:ru:Теорема Лебега о мажорируемой сходимости]]||4500|| || || ||17 |- |[[:ru:Теорема Лебега о разложении меры]]||3500|| || || ||6 |- |[[:ru:Теорема Лежандра (сферическая тригонометрия)]]||4700|| || || ||7 |- |[[:ru:Теорема Лейбница (геометрия)]]||3200|| || || ||3 |- |[[:ru:Теорема Лейбница о сходимости знакочередующихся рядов]]||400|| || || ||27 |- |[[:ru:Теорема Линделёфа о многограннике]]||3800|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Лузина]]||4200|| || || ||12 |- |[[:ru:Теорема Ляпунова]]||100|| || || ||40 |- |[[:ru:Теорема Мазура — Улама]]||3300|| || || ||6 |- |[[:ru:Теорема Мансиона]]||100|| || || ||9 |- |[[:ru:Теорема Мардена]]||3300|| || || ||9 |- |[[:ru:Теорема Менелая]]||9300|| || || ||38 |- |[[:ru:Теорема Меньшова]]||3100|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Минковского о выпуклом теле]]||5100|| || || ||13 |- |[[:ru:Теорема Минковского о многогранниках]]||6600|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Монжа]]||6700||[[Մոնժի թեորեմ]]||2200||այո||13 |- |[[:ru:Теорема Морли о трисектрисах]]||4400|| || || ||24 |- |[[:ru:Теорема Нагумо]]||12800|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Наполеона]]||6900||[[Նապոլեոնի թեորեմ]]||2800||այո||26 |- |[[:ru:Теорема Ньютона (планиметрия)]]||2200|| || || ||10 |- |[[:ru:Теорема Нэша — Кёйпера]]||4900|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема Нэша о регулярных вложениях]]||6000|| || || ||10 |- |[[:ru:Теорема о бабочке]]||5800|| || || ||20 |- |[[:ru:Теорема о биссектрисе]]||8300|| || || ||19 |- |[[:ru:Теорема о замкнутом графике]]||2500|| || || ||18 |- |[[:ru:Теорема о неявной функции]]||9100|| || || ||21 |- |[[:ru:Теорема о перестановке ряда]]||2200|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема о промежуточном значении]]||6800|| || || ||43 |- |[[:ru:Теорема о равномерной непрерывности]]||5600|| || || ||19 |- |[[:ru:Теорема о секущих]]||100|| || || ||25 |- |[[:ru:Теорема о сумме углов многоугольника]]||2500|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема о сумме углов треугольника]]||8900||[[Եռանկյան անկյունների գումար]]||5300|| ||12 |- |[[:ru:Теорема о трёх перпендикулярах]]||5400|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема об ограниченности интегрируемой функции]]||2400|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема об открытом отображении]]||2700|| || || ||20 |- |[[:ru:Теорема отсчётов в частотной области]]||2500|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Польке ― Шварца]]||1800|| || || ||7 |- |[[:ru:Теорема Радемахера]]||1100|| || || ||11 |- |[[:ru:Теорема Радона — Никодима]]||6000|| || || ||14 |- |[[:ru:Теорема разложения Гельмгольца]]||30800|| || || ||16 |- |[[:ru:Теорема Риса — Фишера]]||5400|| || || ||8 |- |[[:ru:Теорема Сазонова]]||2600|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема Сальмона]]||1700|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Сарда]]||12200|| || || ||10 |- |[[:ru:Теорема Сильвестра]]||7100|| || || ||14 |- |[[:ru:Теорема синусов]]||8900||[[Սինուսների թեորեմ]]||1700||այո||66 |- |[[:ru:Теорема Стеклова]]||3200|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Степанова]]||1400|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Стилтьеса]]||3100|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Стоуна о группах унитарных операторов в гильбертовом пространстве]]||3400|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема Стюарта]]||8500||[[Ստյուարտի թեորեմ]]||3100|| ||31 |- |[[:ru:Теорема Таубера]]||4200|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Тебо]]||4000|| || || ||9 |- |[[:ru:Теорема Тонелли — Фубини]]||7100|| || || ||19 |- |[[:ru:Теорема Фалеса о пропорциональных отрезках]]||10000||[[Հատման թեորեմ]]||4800|| ||31 |- |[[:ru:Теорема Фейербаха]]||8300|| || || ||5 |- |[[:ru:Теорема Фихтенгольца]]||2500|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Хадвигера]]||3700|| || || ||7 |- |[[:ru:Теорема Хана — Банаха]]||8500|| || || ||22 |- |[[:ru:Теорема Харди — Литтлвуда]]||1600|| || || ||5 |- |[[:ru:Теорема Хеллингера — Тёплица]]||2500|| || || ||7 |- |[[:ru:Теорема Хольмгрена]]||2100|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема Шаудера — Тихонова]]||1200|| || || ||9 |- |[[:ru:Теорема Шварца о второй производной]]||3200|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Штейнера — Лемуса]]||4500|| || || ||16 |- |[[:ru:Теорема Штейнера (планиметрия)]]||2600|| || || ||1 |- |[[:ru:Теорема Штольца]]||7800|| || || ||19 |- |[[:ru:Теорема Шура о постоянной кривизне]]||1900|| || || ||2 |- |[[:ru:Теорема Эйлера для многогранников]]||5000|| || || ||14 |- |[[:ru:Теорема Эйлера о треугольнике]]||9400|| || || ||22 |- |[[:ru:Теоремы Паппа — Гульдина]]||9100|| || || ||23 |- |[[:ru:Теория массового обслуживания]]||15100|| || || ||27 |- |[[:ru:Теория потенциала]]||15400||[[Պոտենցիալի տեսություն]]||4400|| ||18 |- |[[:ru:Теория Ходжа]]||10000|| || || ||12 |- |[[:ru:Тест Агравала — Каяла — Саксены]]||24000|| || || ||20 |- |[[:ru:Тождество Эйлера (комплексный анализ)]]||17600||[[Էյլերի նույնություն]]||19200|| ||53 |- |[[:ru:Томография]]||41000||[[Տոմոգրաֆիա]]||1400|| ||40 |- |[[:ru:Топология Зарисского]]||21600|| || || ||16 |- |[[:ru:Точка Микеля]]||9500|| || || ||1 |- |[[:ru:Точная верхняя и нижняя границы]]||16900|| || || ||21 |- |[[:ru:Трансверсальность]]||2700|| || || ||10 |- |[[:ru:Транспонированная матрица]]||4400||[[Շրջված մատրից]]||4800|| ||39 |- |[[:ru:Третья краевая задача]]||6000|| || || ||9 |- |[[:ru:Треугольник Рёло]]||102500||[[Ռյոլոյի եռանկյուն]]||48600|| ||34 |- |[[:ru:Ультраметрическое пространство]]||4900|| || || ||15 |- |[[:ru:Универсальная тригонометрическая подстановка]]||11100|| || || ||10 |- |[[:ru:Универсум фон Неймана]]||19500|| || || ||10 |- |[[:ru:Уравнение Лакса]]||2400|| || || ||7 |- |[[:ru:Уравнение переноса]]||2200|| || || ||15 |- |[[:ru:Уравнение Риккати]]||10700||[[Ռիկատիի հավասարում]]||8900|| ||22 |- |[[:ru:Устранимая особая точка]]||2100|| || || ||14 |- |[[:ru:Фигурные числа]]||111800|| || || ||25 |- |[[:ru:Фильтр Чебышёва]]||34900|| || || ||17 |- |[[:ru:Форма Бовиля — Богомолова]]||3500|| || || ||2 |- |[[:ru:Формула Бернулли]]||5000|| || || ||5 |- |[[:ru:Формула Герона]]||13100||[[Հերոնի բանաձև]]||2000||այո||65 |- |[[:ru:Формула Карно]]||4900||[[Կառնոյի թեորեմ]]||2100||այո||22 |- |[[:ru:Формула конечных приращений]]||12300|| || || ||55 |- |[[:ru:Формула Муавра]]||3100||[[Մուավրի բանաձև]]||15100|| ||45 |- |[[:ru:Формула Якоби]]||2000|| || || ||5 |- |[[:ru:Фрактальная размерность]]||63900|| || || ||23 |- |[[:ru:Французская железнодорожная метрика]]||9300|| || || ||4 |- |[[:ru:Фундаментальная последовательность]]||3500|| || || ||45 |- |[[:ru:Функционал Минковского]]||5400|| || || ||10 |- |[[:ru:Функция Гомпертца]]||4500|| || || ||10 |- |[[:ru:Функция Дирихле]]||5600|| || || ||28 |- |[[:ru:Хадвигер, Гуго]]||8100|| || || ||8 |- |[[:ru:Центр вписанной окружности]]||9700||[[Ներգծյալ շրջանագծի կենտրոն]]||3400|| ||18 |- |[[:ru:Цингер, Василий Яковлевич]]||83400|| || || ||10 |- |[[:ru:Численное интегрирование]]||28500|| || || ||34 |- |[[:ru:Численные методы]]||50900||[[Թվային մեթոդներ]]||38400|| ||97 |- |[[:ru:Шапиро, Зоря Яковлевна]]||14900|| || || ||3 |- |[[:ru:Шур, Исай]]||6000|| || || ||29 |- |[[:ru:Экзотические тригонометрические функции]]||100|| || || ||3 |- |[[:ru:Эконометрика]]||76600||[[Էկոնոմետրիկա]]||24800|| ||71 |- |[[:ru:Экспонента]]||12000||[[Էքսպոնենտ]]||6800|| ||44 |- |[[:ru:Экспоненциальное распределение]]||9600|| || || ||37 |- |[[:ru:Экспоненциальный рост]]||4400|| || || ||39 |- |[[:ru:Экстремаль]]||2500|| || || ||1 |- |[[:ru:Экстремально несвязное пространство]]||3500|| || || ||6 |- |[[:ru:Эллиптические функции Якоби]]||18500|| || || ||16 |- |[[:ru:Эллиптический оператор]]||4200|| || || ||11 |- |[[:ru:Эллиптическое уравнение]]||5700|| || || ||11 |- |[[:ru:Эргодическая теорема Биркгофа — Хинчина]]||5000|| || || ||2 |- |[[:ru:Эрмитова нормальная форма]]||14000|| || || ||5 |- |[[:ru:Эрмитова форма]]||3900|| || || ||8 |- |[[:ru:Эрмитово-сопряжённая матрица]]||6700|| || || ||29 |- |[[:ru:Эшер, Мауриц Корнелис]]||97200||[[Մաուրից Կոռնելիս Էշեր]]||99400|| ||84 |- |[[:ru:Якобиан]]||10400|| || || ||4 |- |[[:ru:D с чертой-преобразование]]||4700|| || || ||1 |- |[[:ru:H-кобордизм]]||3700|| || || ||5 |- |[[:ru:IDEA]]||71900|| || || ||26 |- |[[:ru:SAFER]]||81200|| || || ||9 |- |[[:ru:Sgn]]||7100||[[Sgn]]||6600|| ||41 |} ce3hq8bv61ixkgo37srzvrft9iczz51 102 1009893 8476077 8475580 2022-07-27T18:39:19Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:ru:Category:Статьи проекта Математика II уровня]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:ru:0,(9)]]||29700||[[0,(9)]]||12800|| ||61 |- |[[:ru:Алгебраическая геометрия]]||41900||[[Հանրահաշվական երկրաչափություն]]||3600|| ||61 |- |[[:ru:Алгоритм Дейкстры]]||25200||[[Դեքստրայի ալգորիթմ]]||3600||այո||51 |- |[[:ru:Алгоритм Диница]]||14800|| || || ||13 |- |[[:ru:Алгоритм Форда — Фалкерсона]]||13500||[[Ֆորդ-ֆալկերսոնի ալգորիթմ]]||12800|| ||21 |- |[[:ru:Алгоритм Эдмондса — Карпа]]||17500|| || || ||17 |- |[[:ru:Амортизационный анализ]]||9400|| || || ||15 |- |[[:ru:Аносов, Дмитрий Викторович]]||14500|| || || ||17 |- |[[:ru:Арнольд, Владимир Игоревич]]||49600|| || || ||56 |- |[[:ru:Асимптотический анализ]]||15000|| || || ||16 |- |[[:ru:Базис]]||31500|| || || ||48 |- |[[:ru:Бесконечность]]||108200||[[Անվերջություն (մաթեմատիկա)]]||10000|| ||125 |- |[[:ru:Вектор (математика)]]||23100||[[Վեկտոր]]||15100|| ||21 |- |[[:ru:Векторное поле]]||37800||[[Վեկտորական դաշտ]]||8800|| ||51 |- |[[:ru:Векторное произведение]]||41200||[[Վեկտորական արտադրյալ]]||12800|| ||66 |- |[[:ru:Великая теорема Ферма]]||41700||[[Ֆերմայի մեծ թեորեմ]]||6500|| ||80 |- |[[:ru:Вещественное число]]||80500||[[Իրական թվեր]]||4300|| ||115 |- |[[:ru:Виртингер, Вильгельм]]||8800|| || || ||14 |- |[[:ru:Волков, Александр Александрович (математик)]]||8800|| || || ||1 |- |[[:ru:Воронин, Сергей Михайлович]]||7300|| || || ||2 |- |[[:ru:Вулих, Борис Захарович]]||10900|| || || ||3 |- |[[:ru:Галуа, Эварист]]||21200||[[Էվարիստ Գալուա]]||2400|| ||94 |- |[[:ru:Гаусс, Карл Фридрих]]||63600||[[Կառլ Գաուս]]||69500|| ||178 |- |[[:ru:Гауссов интеграл]]||11500|| || || ||24 |- |[[:ru:Геометрия]]||43100||[[Երկրաչափություն]]||70300|| ||199 |- |[[:ru:Гильберт, Давид]]||52900||[[Դավիթ Հիլբերտ]]||48900|| ||142 |- |[[:ru:Гипербола (математика)]]||38000||[[Հիպերբոլ]]||3700||այո||74 |- |[[:ru:Градиент]]||21400||[[Գրադիենտ]]||6000|| ||64 |- |[[:ru:Граф (математика)]]||33000||[[Գրաֆներ]]||5600||այո||67 |- |[[:ru:Двоичная куча]]||13900|| || || ||21 |- |[[:ru:Деление (математика)]]||55400||[[Բաժանում (մաթեմատիկա)]]||11200|| ||120 |- |[[:ru:Делимость]]||14000||[[Բաժանելիություն]]||13900|| ||63 |- |[[:ru:Дельта-функция]]||36100|| || || ||47 |- |[[:ru:Десятичная дробь]]||37200|| || || ||21 |- |[[:ru:Дисперсионный анализ]]||23300||[[Դիսպերս վերլուծություն]]||5900|| ||47 |- |[[:ru:Дифференциальная геометрия поверхностей]]||20600|| || || ||8 |- |[[:ru:Дифференциальное уравнение]]||42000||[[Դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||26900|| ||98 |- |[[:ru:Длина кривой]]||11900|| || || ||35 |- |[[:ru:Дюжина]]||4800|| || || ||44 |- |[[:ru:Дюйм]]||33400||[[Դյույմ]]||900|| ||94 |- |[[:ru:Золотое сечение]]||41800||[[Ոսկե հատում]]||5100|| ||94 |- |[[:ru:Идеал (алгебра)]]||25600|| || || ||40 |- |[[:ru:Иррациональное число]]||34700||[[Իռացիոնալ թիվ]]||29200|| ||89 |- |[[:ru:Карно, Лазар]]||23400||[[Լազար Նիկոլա Կառնո]]||3400|| ||58 |- |[[:ru:Квадратный корень из 2]]||17600||[[Քառակուսի արմատ երկուսից]]||15400|| ||43 |- |[[:ru:Квадратура (математика)]]||12900|| || || ||17 |- |[[:ru:Келдыш, Мстислав Всеволодович]]||76600||[[Մստիսլավ Կելդիշ]]||9600|| ||34 |- |[[:ru:Клейн, Феликс]]||33900||[[Ֆելիքս Կլայն]]||7500|| ||68 |- |[[:ru:Код Хэмминга]]||32700|| || || ||31 |- |[[:ru:Колмогоров, Андрей Николаевич]]||118400||[[Անդրեյ Կոլմոգորով]]||6800|| ||71 |- |[[:ru:Конечное поле]]||48300||[[Վերջավոր դաշտ]]||44300|| ||35 |- |[[:ru:Контроль ошибок]]||18300|| || || ||36 |- |[[:ru:Кривая второго порядка]]||28100|| || || ||6 |- |[[:ru:Кривая Урысона]]||9700|| || || ||2 |- |[[:ru:Криптографическая хеш-функция]]||66900|| || || ||31 |- |[[:ru:Кудрявцев, Лев Дмитриевич]]||18700|| || || ||5 |- |[[:ru:Лаврентьев, Михаил Алексеевич]]||45500|| || || ||22 |- |[[:ru:Левитин, Карл Ефимович]]||54200|| || || ||1 |- |[[:ru:Лемма Адамара]]||6800|| || || ||4 |- |[[:ru:Лемма Шварца — Зиппеля]]||17700|| || || ||4 |- |[[:ru:Лидов, Михаил Львович]]||29800|| || || ||4 |- |[[:ru:Манин, Юрий Иванович]]||27600|| || || ||20 |- |[[:ru:Математическое ожидание]]||21400||[[Մաթեմատիկական սպասում]]||2000|| ||54 |- |[[:ru:Метод Годунова]]||17700|| || || ||3 |- |[[:ru:Метод Монте-Карло]]||32600||[[Մոնտե-Կարլոյի մեթոդ]]||2800|| ||52 |- |[[:ru:Метод потенциалов (амортизационный анализ)]]||8700|| || || ||5 |- |[[:ru:Метод регуляризации Тихонова]]||8900|| || || ||11 |- |[[:ru:Метод Рунге — Кутты]]||32200||[[Ռունգե-Կուտտայի մեթոդ]]||29700|| ||33 |- |[[:ru:Методы интегрирования]]||15400|| || || ||5 |- |[[:ru:Механико-математический факультет МГУ]]||73400|| || || ||6 |- |[[:ru:Мнимая единица]]||16600||[[Կեղծ միավոր]]||9400|| ||62 |- |[[:ru:Моисеев, Никита Николаевич]]||62600|| || || ||8 |- |[[:ru:Моррис, Джеймс Хирам]]||10700|| || || ||7 |- |[[:ru:Натуральный логарифм]]||44700||[[Բնական լոգարիթմ]]||21800|| ||60 |- |[[:ru:Негэнтропия]]||17800|| || || ||17 |- |[[:ru:Непрерывная дробь]]||39700||[[Շղթայական կոտորակ]]||3000|| ||42 |- |[[:ru:Область целостности]]||10000|| || || ||33 |- |[[:ru:Обратные тригонометрические функции]]||37800||[[Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||29500|| ||50 |- |[[:ru:Окружность]]||51000||[[Շրջանագիծ]]||22000|| ||151 |- |[[:ru:Оператор (математика)]]||19800||[[Օպերատոր (մաթեմատիկա)]]||2300|| ||36 |- |[[:ru:Паскаль, Блез]]||62200||[[Բլեզ Պասկալ]]||5400|| ||185 |- |[[:ru:Первообразная]]||15500||[[Ֆունկցիայի նախնական]]||2100||այո||51 |- |[[:ru:Планковская длина]]||34000||[[Պլանկի երկարություն]]||5100||այո||52 |- |[[:ru:Площадь]]||41900||[[Մակերես]]||9700||այո||162 |- |[[:ru:Поверхность]]||44800||[[Մակերևույթ]]||22700|| ||70 |- |[[:ru:Поверхность второго порядка]]||17500|| || || ||4 |- |[[:ru:Подпись на основе обучения с ошибками в кольце]]||42900|| || || ||2 |- |[[:ru:Полный перебор]]||77700|| || || ||21 |- |[[:ru:Понтрягин, Лев Семёнович]]||86400||[[Լև Պոնտրյագին]]||3200|| ||32 |- |[[:ru:Преобразование Фурье]]||44400|| || || ||64 |- |[[:ru:Признаки подобия треугольников]]||19300|| || || ||9 |- |[[:ru:Производная функции]]||58800||[[Ածանցյալ]]||18400|| ||89 |- |[[:ru:Пространство столбцов]]||22500|| || || ||12 |- |[[:ru:Прямая]]||26700||[[Ուղիղ]]||7200|| ||110 |- |[[:ru:Прямоугольная система координат]]||29200||[[Դեկարտյան կոորդինատների համակարգ]]||4100|| ||77 |- |[[:ru:Распределение хи-квадрат]]||20600|| || || ||39 |- |[[:ru:Рациональная функция]]||24200||[[Ռացիոնալ ֆունկցիա]]||7700|| ||42 |- |[[:ru:Риман, Бернхард]]||35300||[[Բեռնարդ Ռիման]]||12800|| ||105 |- |[[:ru:Римские цифры]]||52000||[[Հռոմեական թվեր]]||2600||այո||103 |- |[[:ru:Ряд из натуральных чисел]]||30400|| || || ||27 |- |[[:ru:Садовничий, Виктор Антонович]]||118200|| || || ||19 |- |[[:ru:Семейство (математика)]]||7500|| || || ||23 |- |[[:ru:Сертификат простоты]]||13000|| || || ||4 |- |[[:ru:Сигнатура (линейная алгебра)]]||3400|| || || ||11 |- |[[:ru:Симметрия]]||53200||[[Համաչափություն]]||51200|| ||94 |- |[[:ru:Синай, Яков Григорьевич]]||20400|| || || ||30 |- |[[:ru:Система координат]]||41500||[[Կոորդինատային համակարգ]]||39400|| ||91 |- |[[:ru:Соболев, Сергей Львович]]||33500||[[Սերգեյ Սոբոլև]]||4100|| ||27 |- |[[:ru:Собственный вектор]]||32200|| || || ||48 |- |[[:ru:Совершенное число]]||18000||[[Կատարյալ թիվ]]||5000|| ||63 |- |[[:ru:Статистика]]||46200||[[Վիճակագրություն]]||10000|| ||185 |- |[[:ru:Стечкин, Сергей Борисович]]||15100|| || || ||9 |- |[[:ru:Тангенциальный треугольник]]||7200|| || || ||5 |- |[[:ru:Тарталья, Никколо]]||11400||[[Նիկոլո Տարտալյա]]||11500|| ||55 |- |[[:ru:Тензорный скетч]]||10500|| || || ||3 |- |[[:ru:Теорема о бесконечных обезьянах]]||39400|| || || ||45 |- |[[:ru:Теорема Пифагора]]||56700||[[Պյութագորասի թեորեմ]]||7300|| ||122 |- |[[:ru:Теория групп]]||48300|| || || ||79 |- |[[:ru:Теория категорий]]||28200||[[Կատեգորիաների տեսություն]]||7500|| ||53 |- |[[:ru:Теория массового обслуживания]]||15100|| || || ||27 |- |[[:ru:Теория множеств]]||70900||[[Բազմությունների տեսություն]]||50700|| ||124 |- |[[:ru:Теория хаоса]]||56700|| || || ||68 |- |[[:ru:Томография]]||41000||[[Տոմոգրաֆիա]]||1400|| ||40 |- |[[:ru:Топология Зарисского]]||21600|| || || ||16 |- |[[:ru:Треугольник]]||89600||[[Եռանկյուն]]||16200|| ||162 |- |[[:ru:Тригонометрические функции]]||73000||[[Եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||65000|| ||79 |- |[[:ru:Угол]]||66000||[[Անկյուն]]||64300|| ||133 |- |[[:ru:Умножение матриц]]||30300||[[Մատրիցների արտադրյալ]]||19100|| ||33 |- |[[:ru:Универсальная тригонометрическая подстановка]]||11100|| || || ||10 |- |[[:ru:Уравнение Лапласа]]||10100||[[Լապլասի հավասարում]]||1600|| ||45 |- |[[:ru:Фрактал]]||35000||[[Ֆրակտալ]]||51800|| ||79 |- |[[:ru:Функция (математика)]]||45000||[[Ֆունկցիա (մաթեմատիկա)]]||43300|| ||120 |- |[[:ru:Хеш-функция]]||46600||[[Հեշ ֆունկցիա]]||8800||այո||55 |- |[[:ru:Цубербиллер, Ольга Николаевна]]||6900|| || || ||5 |- |[[:ru:Чётность нуля]]||28200||[[Զրոյի զույգություն]]||34800|| ||32 |- |[[:ru:Числа Фибоначчи]]||43900||[[Ֆիբոնաչիի թվեր]]||10700|| ||69 |- |[[:ru:Число]]||41100||[[Թիվ]]||80600|| ||199 |- |[[:ru:Шафаревич, Игорь Ростиславович]]||64800|| || || ||29 |- |[[:ru:Шнайер, Брюс]]||30400|| || || ||31 |- |[[:ru:Эрмитова нормальная форма]]||14000|| || || ||5 |- |[[:ru:E (число)]]||28800||[[E (թիվ)]]||21700|| ||90 |} hajdfzqim3jgooma5s7betcownly3ey 102 1034126 8476158 8475646 2022-07-28T02:03:48Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki {| class="wikitable sortable" !Հոդված!!Դիտումներ (վերջին 60 օրվա ընթացքում) |- |[[Զուգահեռագիծ]]||4101 |- |[[Սեղան (երկրաչափություն)]]||3975 |- |[[Թվաբանական պրոգրեսիա]]||3565 |- |[[Հավասարասրուն սեղան]]||3191 |- |[[Շեղանկյուն]]||2877 |- |[[Պարզ թիվ]]||2812 |- |[[Բնական թիվ]]||2668 |- |[[Ուղղանկյուն եռանկյուն]]||2488 |- |[[Կոն]]||2388 |- |[[Պրիզմա]]||2264 |- |[[Խորանարդ]]||2185 |- |[[Բուրգ (երկրաչափություն)]]||2140 |- |[[Մակերես]]||1954 |- |[[Եռանկյուն]]||1913 |- |[[Նյուտոնի օրենքներ]]||1900 |- |[[Ածանցյալ]]||1899 |- |[[Երկրաչափական պրոգրեսիա]]||1898 |- |[[Ամբողջ թիվ]]||1726 |- |[[Ծավալ]]||1698 |- |[[Բաժանարարների աղյուսակ]]||1669 |- |[[Եռանկյան միջնագիծ]]||1457 |- |[[Եռանկյան բարձրություն]]||1440 |- |[[Փոխադարձ պարզ թվեր]]||1435 |- |[[Ալբերտ Այնշտայն]]||1365 |- |[[Պյութագորասի թեորեմ]]||1323 |- |[[Հավասարասրուն եռանկյուն]]||1236 |- |[[Կոսինուսների թեորեմ]]||1211 |- |[[Գլան]]||1206 |- |[[Լոգարիթմ]]||1202 |- |[[Եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||1136 |- |[[Շրջանագիծ]]||1090 |- |[[Կոտորակ (մաթեմատիկա)]]||1087 |- |[[Պարագիծ]]||1085 |- |[[Իռացիոնալ թիվ]]||1031 |- |[[Մաթեմատիկա]]||1004 |- |[[Միջին թվաբանական]]||1004 |- |[[Կանոնավոր եռանկյուն]]||991 |- |[[Եռանկյունաչափական նույնություններ]]||980 |- |[[Բաղադրյալ թիվ]]||967 |- |[[Աստիճան (հանրահաշիվ)]]||966 |- |[[Թիվ]]||960 |- |[[Պարզ թվերի ցանկ]]||953 |- |[[Գունդ]]||948 |- |[[Ինը]]||941 |- |[[Ալգորիթմ]]||940 |- |[[Ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկ]]||916 |- |[[Ռացիոնալ թիվ]]||860 |- |[[Ամենամեծ ընդհանուր բաժանարար]]||857 |- |[[Մաթեմատիկական նշաններ]]||847 |- |[[Քառակուսային հավասարում]]||846 |- |[[Իրական թվեր]]||818 |- |[[Վեցանկյուն]]||805 |- |[[Զուգահեռանիստ]]||789 |- |[[Քառանկյուն]]||764 |- |[[Արիստոտել]]||763 |- |[[Արագություն]]||760 |- |[[Հռոմեական թվեր]]||758 |- |[[Արագացում]]||750 |- |[[Ֆիբոնաչիի թվեր]]||747 |- |[[Վեկտոր]]||745 |- |[[Շոշափող]]||739 |- |[[Կոորդինատային համակարգ]]||729 |- |[[Ֆիզիկա]]||722 |- |[[Բաժանելիության հայտանիշներ]]||708 |- |[[Ֆունկցիա (մաթեմատիկա)]]||693 |- |[[Քառակուսի]]||675 |- |[[Սկալյար արտադրյալ]]||652 |- |[[Դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||635 |- |[[Արմատ (մաթեմատիկա)]]||633 |- |[[Բազմությունների տեսություն]]||622 |- |[[Պլատոն]]||617 |- |[[Ենթաբազմություն]]||601 |- |[[Հերոնի բանաձև]]||580 |- |[[Ալիքներ]]||579 |- |[[Շառավիղ]]||576 |- |[[Քառանիստ]]||562 |- |[[Արքիմեդես]]||557 |- |[[Կանոնավոր բազմանկյուն]]||554 |- |[[Ներգծյալ քառանկյուն]]||550 |- |[[Մատրից]]||542 |- |[[Զույգ և կենտ թվեր]]||539 |- |[[Իմպուլս (շարժման քանակ)]]||526 |- |[[Անկյուն]]||514 |- |[[Հավանականություն]]||506 |- |[[Իսահակ Նյուտոն]]||504 |- |[[Մաթեմատիկական ճոճանակ]]||499 |- |[[Սթիվեն Հոքինգ]]||495 |- |[[Պի թիվ]]||493 |- |[[Կինետիկ էներգիա]]||491 |- |[[Տրամաբանություն]]||489 |- |[[Բազմություն]]||486 |- |[[Տրամագիծ]]||472 |- |[[Բարդ տոկոս]]||471 |- |[[Ֆակտորիալ]]||466 |- |[[Դիսպերսիա (վիճակագրություն)]]||462 |- |[[Ազիմուտ]]||459 |- |[[Տոկոս]]||457 |- |[[Գծային ֆունկցիա]]||453 |- |[[Միջին երկրաչափական]]||453 |- |[[Ժամանակ]]||436 |- |[[Ինֆորմացիա]]||411 |- |[[Արտագծյալ շրջանագիծ]]||397 |- |[[Հարաբերականության տեսություն]]||395 |- |[[Գալիլեո Գալիլեյ]]||385 |- |[[Պրոյեկցիա]]||382 |- |[[Տասը]]||381 |- |[[Ուղղանկյուն]]||371 |- |[[Պյութագորաս]]||368 |- |[[Աքսիոմ]]||367 |- |[[Եռանկյունների լուծում]]||366 |- |[[Ներքնաձիգ]]||365 |- |[[Հավանականությունների տեսություն]]||363 |- |[[Դեկարտյան կոորդինատների համակարգ]]||362 |- |[[Բազմանկյուն]]||353 |- |[[Կոմպլեքս թիվ]]||342 |- |[[Վիճակագրություն]]||342 |- |[[Զույգ և կենտ ֆունկցիաներ]]||338 |- |[[Դիֆերենցիալ հաշիվ]]||337 |- |[[Ալիքի երկարություն]]||330 |- |[[Համաչափություն]]||330 |- |[[Հարաբերականության ընդհանուր տեսություն]]||329 |- |[[Ֆունկցիայի արժեքների տիրույթ]]||328 |- |[[Հիերարխիա]]||327 |- |[[Բազմապատկում]]||322 |- |[[Բաժանում (մաթեմատիկա)]]||315 |- |[[Սահման (մաթեմատիկա)]]||315 |- |[[Երկրաչափություն]]||313 |- |[[Սինուսների թեորեմ]]||311 |- |[[Հաշվարկման համակարգ (մաթեմատիկա)]]||307 |- |[[Հաշվարկման երկուական համակարգ]]||302 |- |[[Ինտեգրալ]]||298 |- |[[Պարաբոլ]]||298 |- |[[Ուղիղ]]||297 |- |[[Ածանցման կանոններ]]||296 |- |[[Բուլյան ֆունկցիա]]||295 |- |[[Պարբերական ֆունկցիա]]||291 |- |[[Հաշվարկման դիրքային համակարգ]]||289 |- |[[Արաբական թվեր]]||283 |- |[[Կրամերի մեթոդ]]||280 |- |[[Անկյունագիծ]]||278 |- |[[Գծային ռեգրեսիա]]||276 |- |[[Քվանտային մեխանիկա]]||274 |- |[[Գաուսի մեթոդ]]||272 |- |[[Թեորեմ]]||271 |- |[[Թվաբանություն]]||269 |- |[[Թվի քառակուսի]]||268 |- |[[Գրաֆների տեսություն]]||264 |- |[[Շրջան (երկրաչափություն)]]||264 |- |[[Կիրառական մաթեմատիկա]]||262 |- |[[Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ]]||262 |- |[[Ռենե Դեկարտ]]||261 |- |[[Էլիպս]]||257 |- |[[Ռադիան]]||255 |- |[[Կոմբինատորիկա]]||252 |- |[[Ֆունկցիայի էքստրեմում]]||252 |- |[[Էնտրոպիա]]||249 |- |[[Ոսկե հատում]]||248 |- |[[Աշխարհագրական լայնություն]]||246 |- |[[Անկյունային արագություն]]||245 |- |[[Մաթեմատիկոս]]||245 |- |[[Հավանականության բաշխում]]||244 |- |[[Բեզուի թեորեմ]]||238 |- |[[Վիետի թեորեմ]]||236 |- |[[Ցուցչային ֆունկցիա]]||234 |- |[[Միանդամ]]||227 |- |[[Ֆիբոնաչի]]||223 |- |[[Դիսկրետ մաթեմատիկա]]||222 |- |[[Սեկտոր (երկրաչափություն)]]||215 |- |[[Աստիճանային շարք]]||214 |- |[[Ալան Թյուրինգ]]||210 |- |[[Կանոնավոր բազմանիստ]]||208 |- |[[Վեկտորական հաշիվ]]||208 |- |[[Կինեմատիկա]]||207 |- |[[1000 (թիվ)]]||206 |- |[[Ռեկուրսիա]]||206 |- |[[Հավասարում]]||203 |- |[[Բուլյան հանրահաշիվ]]||202 |- |[[Արտագծյալ քառանկյուն]]||201 |- |[[Հաջորդականություն (մաթեմատիկա)]]||201 |- |[[Մոնոտոն ֆունկցիա]]||198 |- |[[Քառակուսի արմատ]]||197 |- |[[Դասական մեխանիկա]]||195 |- |[[Վեննի դիագրամ]]||192 |- |[[Հավասարման լուծում]]||191 |- |[[Սուդոկու]]||189 |- |[[Էկոնոմետրիկա]]||188 |- |[[Որոշիչ (մաթեմատիկա)]]||188 |- |[[Գոթֆրիդ Լայբնից]]||185 |- |[[Անվերջության խորհրդանիշ]]||183 |- |[[Ամբողջ մաս]]||182 |- |[[Կոշի-Ադամարի թեորեմ]]||179 |- |[[Հարաբերականության հատուկ տեսություն]]||178 |- |[[Վեկտորական արտադրյալ]]||177 |- |[[Ջինիի գործակից]]||173 |- |[[Անհավասարություն (մաթեմատիկա)]]||169 |- |[[Կատարյալ թիվ]]||168 |- |[[Հատված]]||164 |- |[[Բլեզ Պասկալ]]||163 |- |[[Մաթեմատիկական սպասում]]||162 |- |[[Գրադիենտ]]||161 |- |[[Աստիճան (երկրաչափություն)]]||160 |- |[[Էյլերի բանաձև]]||160 |- |[[Ռուբիկի խորանարդ]]||160 |- |[[Լեոնարդ Էյլեր]]||154 |- |[[Պյութագորասի եռյակ]]||153 |- |[[Մաքսվելի հավասարումներ]]||152 |- |[[Գծային հավասարումների համակարգ]]||151 |- |[[Մոգական քառակուսի]]||150 |- |[[Ինֆորմացիայի տեսություն]]||148 |- |[[Գծային հանրահաշիվ]]||145 |- |[[Հանրահաշիվ]]||145 |- |[[Մատրիցի ռանգ]]||145 |- |[[Խաղերի տեսություն]]||143 |- |[[Հիպերբոլ]]||143 |- |[[Թեյլորի շարք]]||140 |- |[[Գաղտնագրություն]]||139 |- |[[Ջեյմս Մաքսվել]]||139 |- |[[Թվերի տեսություն]]||138 |- |[[Տասնորդական հաշվման համակարգեր]]||136 |- |[[Կոշիի խնդիր]]||133 |- |[[Ութանկյուն]]||133 |- |[[Աբակ (տախտակ)]]||132 |- |[[Բնական լոգարիթմ]]||132 |- |[[E (թիվ)]]||130 |- |[[Բացարձակ արժեք]]||130 |- |[[Էվկլիդես]]||129 |- |[[Գրաֆներ]]||128 |- |[[Լուիս Քերոլ]]||127 |- |[[Հարթություն]]||126 |- |[[Ներգծյալ շրջանագծի կենտրոն]]||125 |- |[[Նյուտոնի երկանդամ]]||125 |- |[[Թվային մեթոդներ]]||124 |- |[[0,(9)]]||123 |- |[[Նաիրի Սեդրակյան]]||123 |- |[[Կեպլերի օրենքներ]]||122 |- |[[Հնգանկյուն]]||122 |- |[[Ֆունկցիայի զրո]]||122 |- |[[Բազմանդամ]]||121 |- |[[Աբստրակցիա]]||120 |- |[[Դաշտի քվանտային տեսություն]]||120 |- |[[Թվանշաններ]]||120 |- |[[Գծային հավասարում]]||119 |- |[[Սահմանում]]||118 |- |[[Միջնակետ]]||115 |- |[[Դ'Ալամբերի հայտանիշ]]||114 |- |[[Ալիքների ինտերֆերենցիա]]||113 |- |[[Ասույթների տրամաբանություն]]||113 |- |[[Թվային առանցք]]||113 |- |[[Կառլ Գաուս]]||113 |- |[[Ուղիղների հատում]]||112 |- |[[Էվկլիդեսի ալգորիթմ]]||108 |- |[[Միջակայք (մաթեմատիկա)]]||108 |- |[[Ֆունկցիայի գրաֆիկ]]||108 |- |[[Դիզյունկցիա]]||107 |- |[[Թիթեռի էֆեկտ]]||107 |- |[[Հավանականությունների տեսության պատմություն]]||107 |- |[[Գծային ծրագրավորում]]||106 |- |[[Էջ (երկրաչափություն)]]||106 |- |[[STEM]]||105 |- |[[Հաշվարկման տասնվեցական համակարգ]]||105 |- |[[Եռանկյան անկյունների գումար]]||103 |- |[[Երկարություն]]||101 |- |[[Հանում]]||101 |- |[[Մաթեմատիկական անալիզ]]||101 |- |[[Յոթ]]||101 |- |[[Գումարում]]||100 |- |[[Եռանկյունաչափություն]]||100 |- |[[Մոդա (վիճակագրություն)]]||100 |- |[[Պտղոմեոսի թեորեմ]]||100 |- |[[Կլավդիոս Պտղոմեոս]]||99 |- |[[Հակադարձ ֆունկցիա]]||99 |- |[[Փոփոխական մեծություն]]||98 |- |[[Կորագիծ ինտեգրալ]]||97 |- |[[Անվերջություն (մաթեմատիկա)]]||96 |- |[[Բնության օրինաչափություններ]]||96 |- |[[Հաշվարկման ութական համակարգ]]||94 |- |[[Արտագծած գնդային մակերևույթ]]||93 |- |[[Մաթեմատիկայի միջազգային օլիմպիադա]]||93 |- |[[Բարդ ֆունկցիայի դիֆերենցում]]||91 |- |[[Երկանդամ]]||91 |- |[[Ֆուրիեի շարք]]||91 |- |[[Խորանարդ հավասարում]]||90 |- |[[Կետ]]||89 |- |[[Տարածաժամանակ]]||89 |- |[[Կոնյունկցիա]]||88 |- |[[Բացասական թիվ]]||87 |- |[[Գումար (մաթեմատիկա)]]||87 |- |[[Զրոյի զույգություն]]||86 |- |[[Միջին մեծություններ]]||86 |- |[[Յոհան Կեպլեր]]||86 |- |[[Գծագրական երկրաչափություն]]||85 |- |[[Լեոնարդ Էյլերի պատվին անվանված օբյեկտների ցանկ]]||84 |- |[[Մատրիցների արտադրյալ]]||84 |- |[[Մնացորդով բաժանում]]||84 |- |[[Շրյոդինգերի հավասարում]]||84 |- |[[Կոռելյացիա (մաթեմատիկա)]]||83 |- |[[Բազմանիստ]]||82 |- |[[3 (թիվ)]]||81 |- |[[Կառնոյի թեորեմ]]||81 |- |[[Տոպոլոգիա]]||80 |- |[[Հանրահաշվի հիմնական թեորեմ]]||79 |- |[[Մաթեմատիկայի պատմություն]]||79 |- |[[Ուղղահայացություն]]||78 |- |[[Բերտրան Ռասել]]||77 |- |[[Մաթեմատիկական տրամաբանություն]]||77 |- |[[Վստահության միջակայք]]||77 |- |[[Մաթեմատիկական ապացույց]]||76 |- |[[Մաթեմատիկական վիճակագրություն]]||76 |- |[[Մեծագույն հայտնի պարզ թիվը]]||76 |- |[[Ազատ արվեստներ]]||75 |- |[[Թալես Միլեթացի]]||75 |- |[[Իզոտրոպություն]]||74 |- |[[Լարերի տեսություն]]||74 |- |[[Վեկտորական տարածություն]]||74 |- |[[Ֆրակտալ]]||74 |- |[[Աբստրակտ հանրահաշիվ]]||73 |- |[[Զանգվածների կենտրոն]]||73 |- |[[Էվկլիդեսյան երկրաչափություն]]||72 |- |[[Մաթեմատիկական բանաձև]]||71 |- |[[Լոպիտալի կանոն]]||70 |- |[[Մաթեմատիկական ինդուկցիա]]||70 |- |[[Միջին հարմոնիկ]]||69 |- |[[Պի թվի օր]]||69 |- |[[Ռոլլի թեորեմ]]||69 |- |[[Կոր]]||68 |- |[[Պասկալի եռանկյուն]]||68 |- |[[Ռիմանի ինտեգրալ]]||68 |- |[[Քրիստիան Հյույգենս]]||68 |- |[[Էվանջելիստա Տորիչելլի]]||67 |- |[[Սյունակով բաժանում]]||67 |- |[[1 (թիվ)]]||66 |- |[[Հանրահաշվական գործողություններ]]||65 |- |[[Մակերևույթ]]||65 |- |[[Տեսական ֆիզիկա]]||65 |- |[[Դիսկրիմինանտ]]||64 |- |[[Շեղանկյունանիստ]]||64 |- |[[Էրատոսթենեսի մաղ]]||63 |- |[[Հիպոթեզ (մաթեմատիկա)]]||63 |- |[[Մաթեմատիկական մոդել]]||63 |- |[[Տրանսպորտային խնդիր]]||63 |- |[[Քառակուսի մատրից]]||63 |- |[[Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||62 |- |[[Կոնական հատույթ]]||62 |- |[[Հարմոնիկ շարք]]||62 |- |[[Ալիքանշան]]||60 |- |[[Երկնիստ անկյուն]]||60 |- |[[Ֆունկցիայի նախնական]]||60 |- |[[Ժխտում (տրամաբանություն)]]||58 |- |[[Մինոր (գծային հանրահաշիվ)]]||58 |- |[[Աքսիոմատիկ մեթոդ]]||57 |- |[[Լագրանժի թեորեմը չորս քառակուսիների գումարի մասին]]||57 |- |[[Ֆերմայի մեծ թեորեմ]]||57 |- |[[Ապահովագրության վիճակագիր]]||56 |- |[[Իմպլիկացիա]]||56 |- |[[Մաթեմատիկական օպտիմիզացիա]]||56 |- |[[Օղակ (մաթեմատիկա)]]||56 |- |[[Բազմանդամների սյունակով բաժանում]]||55 |- |[[Դե Մորգանի բանաձևեր]]||55 |- |[[Եռանկյան անհավասարություն]]||55 |- |[[Կիսապարագիծ]]||55 |- |[[Շղթայական կոտորակ]]||55 |- |[[Ֆունկցիայի համադրույթ]]||55 |- |[[Դիզյունկտիվ նորմալ ձև]]||54 |- |[[Հնգագիծ]]||54 |- |[[Ստյուարտի թեորեմ]]||54 |- |[[Բաժանում զրոյի վրա]]||53 |- |[[Գեորգ Կանտոր]]||53 |- |[[Ութ]]||53 |- |[[Ջոն Նեշ]]||53 |- |[[Վերջավոր դաշտ]]||53 |- |[[Էրատոսթենես Կիրենացի]]||52 |- |[[Քվանտային համակարգիչ]]||52 |- |[[Մասերով ինտեգրում]]||50 |- |[[Մեծ թվերի օրենք]]||50 |- |[[Ռացիոնալ ֆունկցիա]]||50 |- |[[Տասնանկյուն]]||50 |- |[[Տարրական հանրահաշիվ]]||50 |- |[[Գործողությունների հետազոտում]]||49 |- |[[Թյուրինգի մեքենա]]||49 |- |[[Հատման թեորեմ]]||49 |- |[[Բացասման օրենք]]||48 |- |[[Գաուս-Օստոգրադսկու թեորեմ]]||48 |- |[[Ինը կետերի շրջանագիծ]]||48 |- |[[Նշան (մաթեմատիկա)]]||48 |- |[[Ոչ էվկլիդեսյան երկրաչափություն]]||48 |- |[[Անալիտիկ երկրաչափություն]]||47 |- |[[Բանականության խաղեր]]||47 |- |[[Դիքրան Թահթա]]||47 |- |[[Թվաբանության հիմնական թեորեմ]]||47 |- |[[2 (թիվ)]]||46 |- |[[Գուգոլ]]||46 |- |[[Էվարիստ Գալուա]]||46 |- |[[Ռացիոնալ ֆունկցիաների ինտեգրալների ցանկ]]||46 |- |[[Փոխակերպման տրամաբանություն]]||46 |- |[[Քառաչափ տարածություն]]||46 |- |[[Յակոբիի մեթոդ]]||45 |- |[[Ստանդարտ մոդել]]||45 |- |[[Իսկության աղյուսակ]]||44 |- |[[Դիոֆանտյան հավասարում]]||43 |- |[[Էմանուել Լասկեր]]||43 |- |[[Խորանարդ աստիճանի արմատ]]||43 |- |[[Մաթեմատիկան Հին Եգիպտոսում]]||43 |- |[[Պիեռ Սիմոն Լապլաս]]||43 |- |[[Վեց]]||43 |- |[[Ալ-Խորեզմի]]||42 |- |[[Գամմա ֆունկցիա]]||42 |- |[[Ընտրույթ]]||42 |- |[[Կատարյալ թվերի ցանկ]]||42 |- |[[Կոշիի ինտեգրալ]]||42 |- |[[Ռեկուրսիա (ինֆորմատիկա)]]||42 |- |[[Տասնորդական լոգարիթմներ]]||42 |- |[[Տրամաբանական գործողություն]]||42 |- |[[Անրի Պուանկարե]]||41 |- |[[Մոնտե-Կարլոյի մեթոդ]]||41 |- |[[Նորայր Առաքելյան]]||41 |- |[[Շառավիղ-վեկտոր]]||41 |- |[[Չորս]]||41 |- |[[Պրեդիկատ]]||41 |- |[[Տարածաչափություն]]||41 |- |[[Անալիտիկ ֆունկցիա]]||40 |- |[[Հազարամյակի մրցանակային խնդիրներ]]||40 |- |[[Միջնարժեք]]||40 |- |[[Ստախոսի պարադոքս]]||40 |- |[[Էքսցենտրիսիտետ]]||39 |- |[[Մաթեմատիկական սոփեստություն]]||39 |- |[[Մաքսվելի բաշխում]]||39 |- |[[Քառակուսի արմատ երկուսից]]||39 |- |[[Գրաֆների ներկում]]||38 |- |[[Հինգ]]||38 |- |[[Նորբերտ Վիներ]]||38 |- |[[Տարրական ֆունկցիաներ]]||38 |- |[[Անվերջ փոքր]]||37 |- |[[Ասիմպտոտ]]||37 |- |[[Դատարկ բազմություն]]||37 |- |[[Եռանկյան նշանավոր կետեր]]||37 |- |[[Թանգրամ]]||37 |- |[[Պուասոնի ինտեգրալ]]||37 |- |[[Բաժանելիություն]]||36 |- |[[Դիրակի հավասարում]]||36 |- |[[Զուգահեռ ուղիղներ]]||36 |- |[[Էմմի Նյոթեր]]||36 |- |[[Կող (երկրաչափություն)]]||36 |- |[[Կոնյունկտիվ նորմալ ձև]]||36 |- |[[Հիպերբոլական ֆունկցիաներ]]||36 |- |[[Գնդային սեկտոր]]||35 |- |[[Գրիգորի Պերելման]]||35 |- |[[Դեքստրայի ալգորիթմ]]||35 |- |[[Եռանկյունաչափության պատմություն]]||35 |- |[[Հարաբերություններ (մաթեմատիկա)]]||35 |- |[[Մուավրի բանաձև]]||35 |- |[[Ուղիղ անկյուն]]||35 |- |[[Սիմպլեքս մեթոդ]]||35 |- |[[Հունական թվային համակարգ]]||34 |- |[[Մերսենի թիվ]]||34 |- |[[Պոտենցիալ դաշտ]]||34 |- |[[Պուասոնի բաշխում]]||34 |- |[[Վիճակագրական մեխանիկա]]||34 |- |[[Աքսոնոմետրիա]]||33 |- |[[Հարթաչափություն]]||33 |- |[[Ֆրանսուա Վիետ]]||33 |- |[[Մաթեմատիկական նշանակումների պատմություն]]||32 |- |[[Նյոթերի թեորեմ]]||32 |- |[[Վեկտորական դաշտ]]||32 |- |[[Օգյուստեն Լուի Կոշի]]||32 |- |[[Անալոգային հաշվողական մեքենա]]||31 |- |[[Լուկա Պաչոլի]]||31 |- |[[Պտույտ]]||31 |- |[[Աբելյան խումբ]]||30 |- |[[Գառնիկ Կարապետյան]]||30 |- |[[Նորմալ]]||30 |- |[[Տենզոր]]||30 |- |[[Զուգորդականություն]]||29 |- |[[Էլեմենտ (մաթեմատիկա)]]||29 |- |[[Լունայի ալգորիթմ]]||29 |- |[[Կանգնակ]]||29 |- |[[Մաթեմատիկական հաստատուն]]||29 |- |[[Մաթեմատիկական ֆիզիկա]]||29 |- |[[Մնացորդների մասին չինական թեորեմ]]||29 |- |[[Պրոյեկտիվ երկրաչափություն]]||29 |- |[[Օպերատոր (մաթեմատիկա)]]||29 |- |[[Xkcd]]||28 |- |[[Ալիքային հավասարում]]||28 |- |[[Պատահական պրոցես]]||28 |- |[[Պոլ Դիրակ]]||28 |- |[[Բազմության հզորություն]]||27 |- |[[Դիսպերս վերլուծություն]]||27 |- |[[Էյլերի բնութագիր]]||27 |- |[[Իմաստալից թվանշաններ]]||27 |- |[[Մեծ շրջան]]||27 |- |[[Պելի թիվ]]||27 |- |[[Փոխմիարժեք համապատասխանություն]]||27 |- |[[Ֆիլդսյան մրցանակ]]||27 |- |[[Բազմապատկման նշան]]||26 |- |[[Էմիլ Արթին]]||26 |- |[[Ուղղանկյունություն]]||26 |- |[[Վարինյոնի թեորեմ (երկրաչափություն)]]||26 |- |[[Գործողություն (ֆիզիկա)]]||25 |- |[[Դաս (բազմությունների տեսություն)]]||25 |- |[[Կոտելնիկովի թեորեմ]]||25 |- |[[Մասնակի ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումներ]]||25 |} jridk3h2vxqmz6k5e1a3s9qr8vytx70 0 1044601 8476116 8465311 2022-07-27T20:34:43Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ}} '''Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանտուշ''' ({{lang-pt|José Eduardo dos Santos}}, {{ԱԾ}}), [[Անգոլա]]յի երկրորդ [[նախագահ]]ը, կառավարել է 38 տարի՝ [[1979]] թվականի [[սեպտեմբերի 21]]-ից մինչև [[2017]] թվականի [[սեպտեմբերի 26]]-ը։ == Կենսագրություն == Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանտուշը ծնվել է 1942 թվականի [[օգոստոսի 28]]-ին [[Անգոլա]]յի մայրաքաղաք [[Լուանդա]]յում՝ որմնադիրի և տնային տնտեսուհու ընտանիքում։ Ավարտել է տարրական դպրոցը և Լուանդայի Ազգային [[լիցեյ]]ը։ Քաղաքականություն է մտել դպրոցից անմիջապես հետո, մասնակցել է պարտիզանական շարժմանը, հիմնադրել է ՄՊԼԱ երիտասարդական մասնաճյուղը։ 1961 թվականի նոյեմբերին պորտուգալացի գաղութարարների սկսած բռնաճնշումների կապակցությամբ Ժոզե դուշ Սանտուշը գաղտնի լքել է երկիրը և ուղևորվել է [[Կոնգոյի Հանրապետություն]]։ Համարելով, որ միայն զինված պայքարի միջոցով կարելի է հեռացնել պորտուգալական գաղութարարներին, Ժոզեն անդամակցել է ՄՊԼԱ-ի ԵՊԼԱ պարտիզանական կազմակերպությանը։ 1963-1969 թվականներին սովորել է Ադրբեջանի նավթի և քիմիայի ինստիտուտում ([[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]])։ Բուհում գլխավորել է Անգոլայի ազատության համար պայքարող մարտիկների խմբակը։ Ստանալով ինժեներ-նավթագործի մասնագիտություն՝ դուշ Սանտուշն իր մասնագիտությամբ երբեք ոչ մի տեղ չի աշխատել, բայց համալսարանում հեռահաղորդակցության համակարգերի գծով ստացած գիտելիքները նրան օգտակար են եղել 1970-1974 թվականներին Անգոլայի հյուսիսում տեղի ունեցած մարտերում։ 1974 թվականին նշանակվել է ՄՊԼԱ կուսակցության արտաքին գործերի բաժնի համակարգող՝ լինելով դրա ներկայացուցիչը [[Հարավսլավիա]]յում և [[Կոնգոյի Հանրապետություն]]ում։ Նույն թվականին դարձել է ՄՊԼԱ Կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամ։ 1975 թվականին՝ Անգոլայի անկախություն ձեռք բերելուց հետո, դարձել է արտաքին գործերի նախարար։ Ակտիվորեն մասնակցել է [[1977]] թվականի [[մայիսի 27]]-ի պետական հեղաշրջման փորձի ճնշմանը։ Անգոլայի առաջին նախագահ [[Ագոստինյո Նետո]]յի մահից հետո Ժոզեն [[1979]] թվականի [[սեպտեմբերի 21]]-ին դարձել է ՄՊԼԱ-ի նախագահը, Անգոլայի նախագահը և ՖԱՊԼԱ-ի (Անգոլայի ազատագրման ժողովրդական զինված ուժերի) գլխավոր հրամանատարը։ 1980 թվականին դարձել է ԱԺՀ-ի ժողովրդական ասամբլեայի նախագահը։ == Նախագահություն == Նոր նախագահն իր հիմնական ջանքերը կենտրոնացրել է երկրում խաղաղության վերականգնման վրա՝ փորձելով վերջ տալ քաղաքացիական պատերազմին։ Պատերազմին մասնակցել են երեք կողմեր` Անգոլայի ազատագրական ժողովրդական շարժումը (ՄՊԼԱ), Անգոլայի ազատագրման ազգային ճակատը (ՖՆԼԱ) ու Անգոլայի ամբողջությամբ անկախացման ազգային միությունը (ՈւՆԻՏԱ)։ ՄՊԼԱ-ին աջակցել են ԽՍՀՄ-ը և Կուբան, իսկ ՈՒՆԻՏԱ ապստամբական խմբավորմանը` ԱՄՆ-ն և ՀԱՀ-ը։ 1989 թվականին Անգոլայից դուրս են բերվել հարավաֆրիկյան և կուբայական ռազմական ստորաբաժանումները։ 1991 թվականին Անգոլայի և ՈՒՆԻՏԱ-ի միջև ստորագրվել է Բիսեսկի համաձայնագիրը, իսկ 1994 թվականին` Լուսակայի արձանագրությունը (ՄԱԿ-ի, ԱՄՆ-ի, ԽՍՀՄ-ի ու Պորտուգալիայի միջնորդությամբ)։ Այնուամենայնիվ, երկու կողմերն էլ խախտել են խաղաղության պայմանագրերը, որի արդյունքում [[Անգոլայի քաղաքացիական պատերազմ]]ը տևել է մինչև 2002 թվականը։ 1992 թվականի նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում հաղթել է` ստանալով ձայների ավելի քան 49%-ը։ Ավելի քան 40% հավաքել է ՈՒՆԻՏԱ-յի առաջնորդ Ժոնաս Սավիմբին։ Ընտրությունների երկրորդ փուլը ընդհատվել է «Հելոունի կոտորածով», երբ մի քանի աշնանային օրերի ընթացքում իշխանությունները սպանել են ՈՒՆԻՏԱ-ի մի քանի տասնյակ ակտիվիստներ ամբողջ երկրում։ Դրանից հետո դուշ Սանտուշի նախագահական ժամկետը ավտոմատ կերպով երկարաձգվել է։ Երկու հակամարտող կողմերի միջև խաղաղություն հաստատվել է միայն 2002 թվականին, երբ ՈՒՆԻՏԱ-ն ճանաչել է իր վերջնական պարտությունը, և երբ սպանվել է նրանց առաջնորդ Ժոնաս Սավիմբին։ Վերահսկելով խոշոր ֆինանսական և տնտեսական ակտիվները` բազմիցս մեղադրվել է համատարած կոռուպցիայի և լիազորությունների չարաշահման համար<ref>[http://www.vkrizis.ru/news.php?news=3794&type=world&rub=gov Անգոլացի պաշտոնները հուսախաբ են արել ամերիկացի նավթագործներին]</ref><ref>[http://ru-nazdem.livejournal.com/1912651.html скрепы по-чёрному]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.circuloangolano.com/?p=25890# |title=UNITA, CASA-CE, FNLA, BD e PDP-ANA Declaram conjuntamente sobre os direitos humanos em Angola |accessdate=2013-12-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131218060422/http://www.circuloangolano.com/?p=25890# |archivedate=2013-12-18 |deadlink=yes }}</ref>։ Երկար տարիներ դուշ Սանտուշը վայելել է քաղաքացիական պատերազմի տարիներին Խորհրդային Միության ռազմական, քաղաքական և նյութական աջակցությունը, այցերով մեկնել է այնտեղ, հանդիպել ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղարների հետ՝ սկսած Լեոնիդ Բրեժնևից, և Ռուսաստանի բոլոր նախագահների հետ<ref>[http://www.bbc.com/russian/features-41024127 Անգլոլայում թոշակի անցավ մի առաջնորդ, ով գիտեր Բրեժնևին. ԲիԲիՍի]</ref>։ 1990 թվականին նա նախաձեռնել էր բարեփոխումների գործընթաց. մարքսիզմ-լենինիզմի մերժումը որպես ՄՊԼԱ-ի գաղափարախոսություն, անցում դեպի բազմակուսակցական համակարգ և շուկայական տնտեսություն։ Դուշ Սանտուշը միջոցներ ձեռնարկել է տնտեսության ազատականացման, փոքր և միջին բիզնեսի աջակցության համար։ Անգոլան սկսել է համագործակցել նախկին հակառակորդների` ԱՄՆ-ի, Չինաստանի, Հարավային Աֆրիկայի հետ, որոնցից վարկեր էր ստանում։ Անգոլայում հաստատվել է բազմակուսակցական համակարգ, մահապատիժը վերացվել է։ Այնուամենայնիվ, Անգոլան դեռ թերզարգացած երկիր է, գյուղացիությունը սոված է, կյանքի միջին տևողությունը շատ ցածր է, մանկական մահացությունը` բարձր։ Իր քաղաքականության մեջ Խոսե Էդուարդո դուշ Սանտոսը շարժվել է Անգոլայի տարածքային ամբողջականության նկատառումներից (հյուսիսային էքսկլավային Կաբինդա նահանգը, որը գտնվում է Կոնգոյի Հանրապետության և ԿԴՀ-ի միջև, պահանջում է անկախություն, մինչդեռ Անգոլայի գրեթե ամբողջ նավթը գտնվում է այնտեղ)։ Վերջին 10-15 տարիների ընթացքում Անգոլան աշխարհի ամենաարագ զարգացող տնտեսություններից մեկն է։ ՀՆԱ-ն 2002-2011 թվականներին ընկած ժամանակահատվածում աճել է միջինում տարեկան 11,6% -ով, նավթի արդյունահանումը կրկնակի աճել է. օրական` 1,8 մլն բարել։ Բյուջեի եկամուտները աճել են 10 անգամ։ Երկրում գործնականում չկա գործազրկություն, արտաքին պարտքի ցածր մակարդակ, բյուջեի զգալի ավելցուկ։ Անգոլան նավթի պաշարներով աշխարհում 16-րդն է, բնական գազի պաշարներով` 35-րդը, ադամանդի արտադրությամբ՝ 4-րդը։ Բայց երկրի բնակիչների 70%-ը ապրում է օրական 2 դոլարից պակաս եկամուտով <ref>[https://www.gazeta.ru/politics/2017/08/24_a_10855772.shtml Անգոլայում իշխանությունը փոխվում է Ժոզե Էդուարդո դում Սանտուշի նախագահությունից 38 տարի անց]</ref>։ 2010 թվականին ընդունվել է նոր սահմանադրություն, համաձայն որի` խորհրդարանական ընտրություններում հաղթող կուսակցության թեկնածուն ինքնաբերաբար դառնալու է նախագահ։ Այսպիսով, դուշ Սանտուշի անձնական նախընտրական արշավը չէր պահանջվում, անհրաժեշտ էր միայն ՄՊԼԱ-ի հաղթանակը։ Չնայած, որ նախագահը սահմանափակվելու էր պաշտոնավարման երկու 5-ամյա ժամկետով, այս օրենքը ընդունվել է 2012 թվականին, իսկ դուշ Սանտուշի կառավարման նախկին 30 տարիները չեն ենթարկվում այս օրենքին և տեսականորեն կարող էր նախագահ մնալ մինչև 2022 թվականը<ref name=":0">{{Cite web|url=https://africanrulers.ru/main/biographies/angola_dossantos/|title=Жозе Эдуарду душ Сантуш: президент Анголы|author=Кусов В.Г.|website=Правители Африки: XXI век|date=|publisher=Правители Африки: XXI век|lang=ru|accessdate=2018-12-21}}</ref>։ 2012 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում ՄՊԼԱ կուսակցությունը ջախջախիչ հաղթանակ է տարել, և նոր սահմանադրության համաձայն` Ժոսե Էդուարդո դուշ Սանտուշը պահպանել է իր` որպես հաղթող խորհրդարանական կուսակցության ղեկավարի պաշտոնը<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19432246|title=Angola set to vote for parliament and president|publisher=[[BBC]]|date=31 августа 2012 года|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BUTp8CvD?url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19432246#|archivedate=2012-10-17|accessdate=2012-09-03|deadlink=no}}</ref>։ 2013 թվականի աշնանը Անգոլայի կառավարությունը երկամյա դատավարությունից հետո վերջականապես հաստատել է երկրում իսլամ դավանելու արգելքը։ «Սա վերջ կտա իսլամական ազդեցությանը մեր երկրում», - ասել է նախագահ դուշ Սանտուշը, քանի որ իսլամը հակասում է Անգոլայի սովորույթներին ու մշակույթին և աղանդ է։ Անգոլայի բնակչությունը 16 միլիոն մարդ է, հիմնականում քրիստոնեություն են դավանում, մահմեդականների թիվը չի անցնում 90 հազարը <ref>{{cite web | url = http://expert.ru/2013/11/26/musulmane-vne-zakona/ | title = Ангола запретила ислам на своей территории}}</ref>։ == Անձնական կյանք == Ամուսնացել է երեք անգամ, ունի վեց երեխա՝ իր օրինական կանանցից ծնված և մեկ երեխա՝ ամուսնությունից դուրս։ Ներկայումս նրա կինը Անա Պաուլա դուշ Սանտոշն է, որից Ժոսե Էդուարդու դուշ Սանտոշն ունի երեք երեխա։ Անա Պաուլա դոշ Սանտոշը եղել է նախագահական ինքնաթիռի մատուցող։ Առաջին կինը եղել է խորհրդային քաղաքացի Տատյանա Սերգեևնա դուշ Սանտուշը (Կուկանովա, ծնված Պենզայում, ամուսնացած 1966 թվականին Բաքվում/ԽՍՀՄ-ում (որտեղ 5 տարի սովորել է Սանտուշը), ամուսնալուծված 1979 թվականին, ապրում է Լոնդոնում)։ Դուստրը (առաջին ամուսնությունից միակ երեխան)` Իզաբել դուշ Սանտուշը (Isabel José dos Santos, ծնվել է 1973 թվականի ապրիլին Բաքվում, Ադրբեջանի ԽՍՀ-ում, ԽՍՀՄ-ում), Անգոլայի ամենահարուստ մարդն է<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/profile/isabel-dos-santos/|title=Isabel dos Santos - Forbes|accessdate=2013-04-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FwgDHDWh?url=http://www.forbes.com/profile/isabel-dos-santos/#|archivedate=2013-04-17|deadlink=no}}</ref> և Աֆրիկայի ամենահարուստ կանանցից մեկը։ 2013 թվականի սկզբին Իզաբել դուշ Սանտուշը ստացել է Ռուսաստանի քաղաքացիություն<ref>[http://club-k.net/index.php?option=com_content&view=article&id=14417:isabel-readquire-cidadania-russa&catid=8:bastidores&Itemid=125 KLUB-K 24 FEVEREIRO 2013 Isabel dos Santos readquire cidadania russa]</ref>։ ''[[Ֆորբս]]ը'' նրա կարողությունը գնահատում է 3,5 միլիարդ դոլար։ 2016 թվականին գլխավորել է Sonangol պետական նավթային ընկերությունը, այժմ տնօրինում է Անգոլայի ''Unitel'' խոշորագույն հեռահաղորդակցային ընկերության բաժնետոմսերի 25 %-ը, նրա մասնաբաժինը BIC բանկում կազմում է 42 %։ Իզաբել դուշ Սանտուշը ակտիվներ ունի նաև Պորտուգալիայում՝ նրան է պատկանում Galp Energia նավթագազային ընկերության բաժնետոմսերի 6 %-ը, BPI բանկի բաժնետոմսերի գրեթե 19 %-ը և երկրի հեռուստաընկերություններից մեկի բաժնետոմսերի վերահսկիչ փաթեթը<ref>[http://www.interfax.ru/world/576003 В Анголе начались выборы нового президента после 38 лет правления душ Сантуша<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>։ {{external media |width=220px |align=right |image1=[http://cdn.mg.co.za/crop/content/images/2012/11/01/isabelds_(2)_i2e.jpg/610x350/ Իզաբել դուշ Սանտուշի լուսանկարը] }} Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանտուշը տիրապետում է ռուսերենին։ Զբաղվում է [[ֆուտբոլ]]ով, [[հանդբոլ]]ով, [[բասկետբոլ|բասկետբո]]լով, նվագում է [[կիթառ]] և [[թմբուկ]]։ Շատ է կարդում, սիրում է թեթև դասական երաժշտություն։ Նախընտրում է անգլիացի գրողներին։ == Հետաքրքիր փաստ == Լինելով նախագահ՝ Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանթուշը աշխարհում երկրորդ տեղն Է զբաղեցրել (Հասարակածային Գվինեայի նախագահ Թեոդորո Օբիանգ Նգեմ Մբասոգոյից հետո մեկ ամսով հետ մնալով)՝ ներկայիս ոչ իշխանական պետությունների գործող ղեկավարների շարքում պետության ղեկավար լինելու տևողությամբ։ Իսկ եթե հաշվի առնվեն միապետերը՝ Մեծ Բրիտանիայի թագուհի Եղիսաբեթ Երկրորդին, Բրունեյ Հասանալ Բոլկիահին, Օմանի սուլթան Կաբուս բեն Սայիդին, Դանիայի Թագուհի Մարգրեթ Երկրորդին, Շվեդիայի թագավոր Կարլ XVI Գուստավին, ապա գտնվում է վեցերորդ հորիզոնականում։ == Հիշատակ == * Պատկերված է 5 կվազեն թղթադրամի վրա։ Անգոլա։ == Պարգևներ և կոչումներ == [[պատկեր:Bundesarchiv Bild 183-Z1014-018, Berlin, Staatsoberhaupt Angolas an der Grenze.jpg|thumb|right|Դուշ Սանտուշը ստուգում է Բեռլինի պատը ԳԴՀ կատարած այցի ժամանակ 1981թվական:]] * Ագոստինյո Նետո Շքանշան ([[Անգոլա]]) * Սանտյագոյի շքանշանի Մեծ շղթա (16 հունվարի 1996 թվական, [[Պորտուգալիա]])<ref>[http://www.ordens.presidencia.pt/?idc=154&list=1 Информация на сайте Президента Португалии]{{ref-pt}}</ref> * «Ինֆանտա դոն Էնրիկեի» շքանշանի մեծ շղթա ([[Պորտուգալիա]]) * Սերբիայի Հանրապետության շքանշանի մեծ շղթա ([[Սերբիա]], 2016) - ''Սերբիայի Հանրապետության և Անգոլայի Հանրապետության միջև խաղաղ համագործակցության և բարեկամական հարաբերությունների զարգացման և ամրապնդման ծառայությունների մատուցման համար'' * Պատվո շքանշան (2012 թվականի օգոստոսի 31, [[Ռուսաստան]]) - ''Ռուսաստանի Դաշնության և Անգոլայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար''<ref>[http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201209030023 Указ Президента Российской Федерации от 31 августа 2012 года № 1233 «О награждении орденом Почёта душ Сантуша Ж.Э.»]</ref> * Բարեկամության շքանշան (2006 թվականի հոկտեմբերի 30, [[Ռուսաստան]]) - Ռուսաստանի Դաշնության և Անգոլայի Հանրապետության միջև բարեկամության և համագործակցության զարգացման և ամրապնդման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար<ref>[http://kremlin.ru/acts/bank/24498 Указ Президента Российской Федерации от 30 октября 2006 года № 1200 «О награждении орденом Дружбы душ Сантуша Ж.Э.»]</ref> * Օլիվեր Տամբոյի կողմնակիցների ոսկե շքանշան (Հարավային Աֆրիկա, ապրիլ, 2010) - ''Ապարտհեյդի դեմ պայքարում բացառիկ ներդրման և Աֆրիկայի հարավային մասում ազատագրական շարժումների աջակցության համար''<ref>[http://www.info.gov.za/aboutgovt/orders/recipients/2010apr.htm National Orders awards. April 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110104190214/http://www.info.gov.za/aboutgovt/orders/recipients/2010apr.htm |date=2011-01-04 }}{{ref-en}}</ref> * Խոսե Մարտի շքանշան ([[Կուբա]]) * Բանակի գեներալ ([[Անգոլա]], 1986) * ԱՄՆ ազատության ազգային ինստիտուտի պատվավոր դիպլոմ * [[Մոսկվայի ժողովուրդների բարեկամության համալսարան]]ի պատվավոր դոկտոր ([[Ռուսաստան]], 1998) * «Քրիստոսի Միացյալ եկեղեցու ռասայական արդարադատության ազգային հանձնաժողովի» պատվավոր դիպլոմ ([[ԱՄՆ]]) * Բրազիլիայի Դաշնային համալսարանի պատվավոր դիպլոմ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ2}} == Գրականություն == * «Лидеры стран мира», Харвест, 2006 год, с. 13 — 14. == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20090716001331/http://www.angolarussia.ru/info/president_dos_santos.htm Անգոլայի Հանրապետության դեսպանություն Ռուսաստանում. Անգոլայի Հանրապետության Նախագահ, Նախագահ Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանտուշի կենսագրությունը]{{Ref-ru}} {{Արտաքին հղումներ}} {{ՎՊԵ}} [[Կատեգորիա:Բարեկամության շքանշանի ասպետներ (Ռուսաստան)]] [[Կատեգորիա:Անգոլայի քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Կոմունիստ ղեկավարներ]] [[Կատեգորիա:21-րդ դարի քաղաքական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի քաղաքական գործիչներ]] rgl8ueqhpe3tdio243p2b25poakfxd8 0 1047859 8476124 8472091 2022-07-27T20:37:37Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Վերսանդ Ֆրանսիկի Հակոբյան''' ({{ԱԾ}}), [[Հայաստանի Ազգային ժողով|Հայաստանի խորհրդարանի նախկին պատգամավոր]] ։ == Կենսագրություն == * [[1968]] - [[1973]] թվականներին սովորել է [[Կիև|Կիևի]] քաղաքացիական ավիացիայի ինժեներների ինստիտուտի օդային տրանսպորտի կառավարման համակարգերի ֆակուլտետում։ * [[1980]] - [[1985]] թվականներին սովորել է նույն ինստիտուտի տնտեսագիտության և օդային տրանսպորտի կառավարման ֆակուլտետ։ Ավիացիայի ինժեներ, լեյտենանտ ինժեներ։ * [[1973]] - [[1994]] թվականներին եղել է ՝ [[Զվարթնոց միջազգային օդանավակայան|«Զվարթնոց»]] օդանավակայանի ինժեներ, հերթափոխի ղեկավար, ուղևորափոխադրումների բաժնի պետ։ * [[1994]] - [[2002]] թվականներին եղելէ «Հայկական ավիաուղիներ» պետական ձեռնարկության ներկայացուցիչ [[Արաբական Միացյալ Էմիրություններ|Արաբական Միացյալ Էմիրություններում]]։ * [[2002]] - [[2007]] թվականներին եղելէ «Հայկական միջազգային ավիաուղիներ» ՓԲԸ գլխավոր տնօրեն։ * [[2003]] թվականին ՀՀ ԱԺ ընտրություններին առաջադրվել է մեծամասնական ընտրակարգով, բայց չի հաղթահարել շեմը<ref>{{Cite web|url=https://www.azatutyun.am/a/1571556.html|title=Մամուլի տեսություն|website=«Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան|language=hy|accessdate=2020-12-31}}</ref>։ * [[2007]] թվականի մայիսի 12- ին պատգամավոր է ընտրվել թիվ 12 ընտրատարածքից, « [[Բարգավաճ Հայաստան կուսակցություն|Բարգավաճ Հայաստան»]] կուսակցության անդամ։ *Երևանի շամպայն գինիների գործարանի սեփականա­տեր<ref>{{Cite web|url=https://www.1in.am/199855.html|title=Հայկական ավիափոխադրոդների հավակնորդների թվում է Վերսանդ Հակոբյանը. մամուլ|last=Technologies|first=Peyotto|website=1in.am|language=hy-AM|accessdate=2020-12-31}}</ref>։ == Արտաքին Հղումներ == * [http://www.parliament.am/deputies.php?sel=details&ID=875&lang=arm Կենսագրություն] == Ծանոթագրություններ == [[Կատեգորիա:Հայ գործարարներ]] [[Կատեգորիա:ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորներ]] [[Կատեգորիա:Անձինք այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Ապրող անձինք]] [[Կատեգորիա:1950 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Սեպտեմբերի 15 ծնունդներ]] [[Կատեգորիա:Հայ քաղաքական գործիչներ]] sijkjnbxuevao4j7z9qc15g9qiz2p7f 0 1052455 8475940 7666482 2022-07-27T16:13:45Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki '''Բանտոիդ լեզվախումբ''', տարածված է [[Նիգերիա]]յում, [[Կամերուն]]ում, Արևմտյան Սուդանի, Վերին Վոլտայի ներքին շրջաններում, Աֆրիկայի արմ․ ծայրամասի որոշ երկրներում։ Խոսողների թիվը՝ շուրջ 30 մլն։ Բաժանվում է 3 ենթախմբի՝ արլ․ (տիվ, նսո–կոմ, կատաբ, վիդեկում, բամիլեկե, բալի, էֆիկ ևն), կենտրոնական (սենուֆո, կուլանգո, մոսի, գրուսի, գուրմա ևն), արմ․ կամ ատլանտյան (գոլա, վոլոֆ, տենդա, ֆոմի ևն)։ {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=182}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Աֆրիկյան լեզուներ]] hi0mchxanwj5b51lvoxu0svdh9x776a 0 1052459 8475960 7666487 2022-07-27T16:26:32Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki '''Գվինեական լեզվախումբ''', խոսվում է [[Գվինեա]]յի ափերին՝ [[Լիբերիա]]յից մինչև [[Կամերուն]]։ Խոսողների թիվը՝ 38 մլն։ Այդ խմբին են պատկանում՝ կրու, կվա, յորուբա, նուպե, էդո, իբո, իջո և այլ անուններով կոչվող լեզուները։ {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=182}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Աֆրիկյան լեզուներ]] r8mz3rgfu47mju4jjcsd36vvdrjazbt 0 1052461 8476054 7666489 2022-07-27T18:07:07Z Slava Sahakyan70 65321 wikitext text/x-wiki '''Կենտրոնական և Արևելյան Սուդանի լեզվախումբ''', (ադամաուա, մորո–մանգբետու, բոնգոբագիրմի, սերե–մունդու ևն)։ Խոսողների թիվը՝ շուրջ 8,5 մլն։ {{Արտաքին հղումներ}} {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=182}} [[Կատեգորիա:Լեզուներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Աֆրիկյան լեզուներ]] d769cvn9n0bxhm23sriafz3s72akkpj 2 1053390 8476050 8475559 2022-07-27T18:04:31Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 թարմացում wikitext text/x-wiki == [[:en:Category:Top-importance Linguistics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Noam Chomsky]]||192400||[[Նոամ Չոմսկի]]||46300|| ||163 |- |[[:en:Communication]]||69800||[[Շփում]]||115400|| ||168 |- |[[:en:Communication studies]]||24700|| || || ||21 |- |[[:en:Cyrillic script]]||83400||[[Կյուրեղագիր]]||67000|| ||157 |- |[[:en:Dialect]]||60800||[[Բարբառ]]||9300|| ||130 |- |[[:en:List of endangered languages in Mexico]]||35700|| || || ||1 |- |[[:en:English as a second or foreign language]]||103300|| || || ||11 |- |[[:en:Etymology]]||17700||[[Ստուգաբանություն]]||900||այո||125 |- |[[:en:Fluency]]||17100|| || || ||8 |- |[[:en:Grammar]]||24500||[[Քերականություն]]||36700|| ||176 |- |[[:en:Grammatical gender]]||98100||[[Սեռ (անվանական)]]||3300|| ||72 |- |[[:en:International Phonetic Alphabet chart]]||12500|| || || ||6 |- |[[:en:Interpersonal communication]]||73400||[[Միջանձնային հաղորդակցություն]]||11000|| ||23 |- |[[:en:Language]]||136100||[[Լեզու]]||19500|| ||295 |- |[[:en:Language acquisition]]||93400||[[Լեզվի յուրացում]]||130400|| ||46 |- |[[:en:Language family]]||21700||[[Լեզվաընտանիք]]||34300|| ||113 |- |[[:en:Lexicology]]||11300||[[Բառագիտություն]]||18500|| ||72 |- |[[:en:Linguistics]]||83200||[[Լեզվաբանություն]]||83400|| ||203 |- |[[:en:List of countries by literacy rate]]||67600||[[Երկրների ցանկ ըստ գրագիտության մակարդակի]]||29800|| ||31 |- |[[:en:List of endangered languages in Canada]]||36900|| || || ||1 |- |[[:en:List of endangered languages in Colombia]]||10900|| || || ||2 |- |[[:en:List of endangered languages in the United States]]||33800|| || || ||1 |- |[[:en:List of multilingual countries and regions]]||138900|| || || ||9 |- |[[:en:List of official languages]]||139400|| || || ||30 |- |[[:en:List of official languages by institution]]||17800|| || || ||5 |- |[[:en:List of revived languages]]||28200|| || || ||4 |- |[[:en:Loanword]]||26300||[[Փոխառություն]]||12300|| ||79 |- |[[:en:Meaning (linguistics)]]|| ||[[Իմաստաբանություն (այլ կիրառումներ)]]||700|| ||17 |- |[[:en:Morphological typology]]||21200|| || || ||16 |- |[[:en:Natural language]]||5400||[[Բնական լեզուներ]]||4800|| ||61 |- |[[:en:Noun]]||21700||[[Գոյական անուն]]||29500|| ||142 |- |[[:en:Phonetics]]||82400||[[Հնչյունաբանություն]]||3400|| ||119 |- |[[:en:Phonology]]||29300||[[Հնչույթաբանություն]]||4400|| ||108 |- |[[:en:Pidgin]]||16000||[[Փիջին (լեզու)]]||16300|| ||77 |- |[[:en:Pragmatics]]||35700|| || || ||58 |- |[[:en:Reading]]||272600||[[Ընթերցանություն]]||11900|| ||98 |- |[[:en:Semantics]]||22700||[[Իմաստաբանություն (այլ կիրառումներ)]]||700|| ||17 |- |[[:en:Semiotics]]||83700||[[Նշանագիտություն]]||44100||այո||92 |- |[[:en:Semiotics of culture]]||3700|| || || ||12 |- |[[:en:Social science]]||73600||[[Հասարակական գիտություններ]]||12500|| ||132 |- |[[:en:Stylistics]]||18800||[[Ոճաբանություն]]||25300|| ||60 |- |[[:en:Synonym]]||11300||[[Հոմանիշ]]||5800|| ||90 |- |[[:en:Systemic functional grammar]]||18500|| || || ||8 |- |[[:en:Transcription (linguistics)]]||12900||[[Տառադարձություն]]||4300|| ||50 |- |[[:en:Universal grammar]]||35600||[[Համընդհանուր քերականություն]]||56300|| ||38 |- |[[:en:Verb]]||19400||[[Բայ]]||14500|| ||151 |} == [[:en:Category:High-importance Linguistics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:Active voice]]||5900||[[Ներգործական սեռ]]||3300|| ||21 |- |[[:en:Adjective]]||28800||[[Ածական անուն]]||9800|| ||124 |- |[[:en:Affect (linguistics)]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:Affirmation and negation]]||22500|| || || ||8 |- |[[:en:Affricate]]||29300||[[Կիսաշփականներ]]||1600|| ||56 |- |[[:en:Ageism]]||118400||[[Էյջիզմ]]||4500|| ||41 |- |[[:en:Agglutination]]||40800|| || || ||29 |- |[[:en:Agglutinative language]]||10700||[[Կցական լեզուներ]]||1700|| ||70 |- |[[:en:Agreement (linguistics)]]||32000|| || || ||29 |- |[[:en:Alaska Native languages]]||14500|| || || ||2 |- |[[:en:Anagram]]||33500||[[Անագրամա]]||3700|| ||69 |- |[[:en:Analytic language]]||7400||[[Վերլուծական լեզուներ]]||2100|| ||30 |- |[[:en:Aorist]]||22600|| || || ||38 |- |[[:en:Arabic]]||195800||[[Արաբերեն]]||79100|| ||278 |- |[[:en:Arabic numerals]]||19700||[[Արաբական թվեր]]||15600|| ||69 |- |[[:en:Lilias Armstrong]]||109500||[[Լիլիաս Արմսթրոնգ]]||38800|| ||10 |- |[[:en:Artificial intelligence]]||219800||[[Արհեստական բանականություն]]||294300|| ||150 |- |[[:en:Auditory phonetics]]||8700|| || || ||10 |- |[[:en:Augmented reality]]||174000||[[Լրացված իրականություն]]||54800|| ||58 |- |[[:en:Auxiliary verb]]||22700||[[Օժանդակ բայ]]||2300||այո||42 |- |[[:en:Back-formation]]||9000|| || || ||16 |- |[[:en:Dany Bébel-Gisler]]||12000|| || || ||3 |- |[[:en:Bible translations into the languages of China]]||8200|| || || ||3 |- |[[:en:Bilingual lexical access]]||43300|| || || ||3 |- |[[:en:Biolinguistics]]||70900|| || || ||14 |- |[[:en:Leonard Bloomfield]]||32700||[[Լեոնարդ Բլումֆիլդ]]||4300|| ||41 |- |[[:en:Lera Boroditsky]]||14200|| || || ||9 |- |[[:en:Buzzword]]||49300|| || || ||22 |- |[[:en:Calque]]||9400||[[Պատճենում (լեզվաբանություն)]]||8000|| ||52 |- |[[:en:Catchphrase]]||5200||[[Խոսքային կլիշե]]||6200|| ||24 |- |[[:en:Coercion (linguistics)]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:Cognitive linguistics]]||29200||[[Կոգնիտիվ լեզվաբանություն]]||8800|| ||38 |- |[[:en:Comminatory]]||700|| || || ||1 |- |[[:en:Communicative competence]]||4400|| || || ||14 |- |[[:en:Comparative case]]||4400|| || || ||5 |- |[[:en:Comparative linguistics]]||19200||[[Պատմահամեմատական լեզվաբանություն]]||11400|| ||46 |- |[[:en:Comparison (grammar)]]||30300||[[Ածականի համեմատության աստիճաններ]]||11200|| ||29 |- |[[:en:Computer-assisted translation]]||12000|| || || ||39 |- |[[:en:Concept]]||36600||[[Հասկացություն]]||10200|| ||87 |- |[[:en:Consonant]]||19300||[[Բաղաձայններ]]||12100|| ||118 |- |[[:en:Context (language use)]]||6200||[[Համատեքստ]]||2000|| ||49 |- |[[:en:Continuous and progressive aspects]]||40100|| || || ||10 |- |[[:en:Contrastive analysis]]||7900|| || || ||8 |- |[[:en:Conversation]]||17800|| || || ||67 |- |[[:en:Counterfactual conditional]]||47200|| || || ||11 |- |[[:en:Creole language]]||71000||[[Կրեոլ լեզու]]||99900|| ||80 |- |[[:en:Critical discourse analysis]]||18400|| || || ||20 |- |[[:en:Critical period]]||70000|| || || ||8 |- |[[:en:Cross-Linguistic Linked Data]]||5800|| || || ||2 |- |[[:en:Cross-linguistic onomatopoeias]]||150600|| || || ||5 |- |[[:en:Crosslinguistic influence]]||27900|| || || ||1 |- |[[:en:Gülzura Cumakunova]]||7600|| || || ||4 |- |[[:en:Declension]]||25900||[[Հոլովում]]||5500|| ||54 |- |[[:en:Demonstrative]]||22000||[[Ցուցական դերանուն]]||7400|| ||26 |- |[[:en:Dependency grammar]]||33400|| || || ||17 |- |[[:en:Diachrony and synchrony]]||4200||[[Համաժամանակյա և տարաժամանակյա մոտեցումներ]]||5600|| ||21 |- |[[:en:Dictionary]]||39000||[[Բառարան]]||9600|| ||163 |- |[[:en:Discourse]]||20100||[[Տրամասություն]]||51900|| ||57 |- |[[:en:Duns Scotus]]||65100||[[Յոհաննես Դունս Սկոտ]]||2200|| ||74 |- |[[:en:Dynamic semantics]]||16000|| || || ||2 |- |[[:en:Ellipsis (linguistics)]]||16200||[[Զեղչում (քերականություն)]]||1700|| ||47 |- |[[:en:English grammar]]||87400|| || || ||46 |- |[[:en:Errors in early word use]]||16300|| || || ||2 |- |[[:en:Ethnologue]]||19400|| || || ||68 |- |[[:en:Eurasiatic languages]]||31200||[[Եվրասիական լեզուներ]]||15500|| ||21 |- |[[:en:Explanatory Dictionary of the Living Great Russian Language]]||8700|| || || ||9 |- |[[:en:Face-to-face interaction]]||21400|| || || ||4 |- |[[:en:Figure of speech]]||36500|| || || ||3 |- |[[:en:Fluid construction grammar]]||6200|| || || ||1 |- |[[:en:Foreign language anxiety]]||20900||[[Օտար լեզվի տագնապ]]||21500|| ||4 |- |[[:en:Form of life (philosophy)]]||5800|| || || ||4 |- |[[:en:Formal semantics (natural language)]]||20900|| || || ||4 |- |[[:en:Fortis and lenis]]||17800|| || || ||8 |- |[[:en:Functional illiteracy]]||8200|| || || ||30 |- |[[:en:Fusion (phonetics)]]||10100|| || || ||12 |- |[[:en:Fusional language]]||10300||[[Թեքական լեզուներ]]||2600|| ||43 |- |[[:en:Hans-Georg Gadamer]]||34600|| || || ||69 |- |[[:en:Generative grammar]]||27200|| || || ||40 |- |[[:en:Glottolog]]||29800|| || || ||32 |- |[[:en:Go (verb)]]||10700|| || || ||1 |- |[[:en:Grammatical aspect]]||66500|| || || ||44 |- |[[:en:Grammatical category]]||7700||[[Քերականական կարգ]]||1800|| ||27 |- |[[:en:Grammatical tense]]||37900|| || || ||64 |- |[[:en:Grammaticality]]||42300|| || || ||10 |- |[[:en:Grammaticalization]]||39100|| || || ||29 |- |[[:en:Joseph Greenberg]]||36400||[[Ջոզեֆ Գրինբերգ]]||14700|| ||38 |- |[[:en:Brothers Grimm]]||57000||[[Գրիմ եղբայրներ]]||9600|| ||118 |- |[[:en:Jacob Grimm]]||29500||[[Յակոբ Գրիմ]]||6200|| ||71 |- |[[:en:Grimm's law]]||22600|| || || ||46 |- |[[:en:Hapax legomenon]]||30700|| || || ||38 |- |[[:en:Hedge (linguistics)]]||13600|| || || ||6 |- |[[:en:Hindi–Urdu controversy]]||27200|| || || ||7 |- |[[:en:Historical linguistics]]||22800|| || || ||61 |- |[[:en:History of sign language]]||14800|| || || ||4 |- |[[:en:I Have a Dream]]||54300||[[Ես երազանք ունեմ]]||8500|| ||67 |- |[[:en:Imperfective aspect]]||17900|| || || ||7 |- |[[:en:Interjection]]||16000||[[Ձայնարկություն (խոսքի մաս)]]||6600||այո||89 |- |[[:en:International auxiliary language]]||57600||[[Միջազգային օժանդակ լեզու]]||85400|| ||51 |- |[[:en:International Phonetic Alphabet for English]]|| || || || ||21 |- |[[:en:Irrealis mood]]||29900||[[Անիրական եղանակ]]||4800|| ||10 |- |[[:en:Isotopy (semiotics)]]||7800|| || || ||5 |- |[[:en:Ray Jackendoff]]||12300||[[Ռեյ Ջակենդոֆֆ]]||11200|| ||14 |- |[[:en:Jagoff]]||12200|| || || ||2 |- |[[:en:Roman Jakobson]]||21800||[[Ռոման Յակոբսոն]]||28200|| ||61 |- |[[:en:Jargon]]||21700||[[Ժարգոն]]||4100||այո||55 |- |[[:en:Daniel Jones (phonetician)]]||11200|| || || ||18 |- |[[:en:Braj Kachru]]||8700|| || || ||8 |- |[[:en:Michael E. Krauss]]||12500|| || || ||13 |- |[[:en:Language acquisition by deaf children]]||74300|| || || ||2 |- |[[:en:Language acquisition device]]||4400||[[Լեզվական ունակություն]]||4800|| ||10 |- |[[:en:Language delay]]||46500||[[Լեզվի թերզարգացվածություն]]||10000||այո||7 |- |[[:en:Language immersion]]||33400|| || || ||25 |- |[[:en:Language isolate]]||70600||[[Մեկուսացած լեզու]]||1200||այո||67 |- |[[:en:Language model]]||22200|| || || ||13 |- |[[:en:Language module]]||22700|| || || ||2 |- |[[:en:Language processing in the brain]]||114900|| || || ||7 |- |[[:en:Language school]]||7200||[[Լեզվի դպրոց]]||13700||այո||10 |- |[[:en:Latin syntax]]||73100|| || || ||3 |- |[[:en:Latin tenses]]||194800|| || || ||1 |- |[[:en:Winfred P. Lehmann]]||30700|| || || ||7 |- |[[:en:Lenition]]||33500|| || || ||27 |- |[[:en:Lexeme]]||6200||[[Բառույթ]]||3500|| ||47 |- |[[:en:Lexibank]]||32400|| || || ||1 |- |[[:en:Lexical semantics]]||41600|| || || ||15 |- |[[:en:Lexicography]]||13600||[[Բառարանագրություն]]||7500|| ||71 |- |[[:en:Lexicon]]||12800||[[Բառապաշար]]||7300|| ||56 |- |[[:en:Linguistic demography]]||4400|| || || ||8 |- |[[:en:Linguistic development of Genie]]||150400|| || || ||1 |- |[[:en:Linguistic relativity]]||93200||[[Լեզվական հարաբերականություն]]||127300|| ||53 |- |[[:en:Linguistic Society of America]]||33300|| || || ||12 |- |[[:en:List of linguists]]||74700|| || || ||23 |- |[[:en:List of animal names]]||83600|| || || ||15 |- |[[:en:List of countries by English-speaking population]]||50200|| || || ||10 |- |[[:en:List of English animal nouns]]|| || || || ||15 |- |[[:en:List of English irregular verbs]]||61800|| || || ||6 |- |[[:en:List of Latin verbs with English derivatives]]||255600|| || || ||1 |- |[[:en:List of Latin words with English derivatives]]||324300|| || || ||2 |- |[[:en:List of unsolved problems in linguistics]]||13600|| || || ||10 |- |[[:en:Literacy]]||184400||[[Գրագիտություն]]||4900|| ||111 |- |[[:en:Mainland Southeast Asia linguistic area]]||18300|| || || ||4 |- |[[:en:Meaning–text theory]]||16600|| || || ||4 |- |[[:en:Message]]||5800||[[Հաղորդագրություն]]||4800||այո||51 |- |[[:en:Metonymy]]||32600|| || || ||69 |- |[[:en:Minimalist program]]||72500|| || || ||15 |- |[[:en:Montague grammar]]||10800|| || || ||8 |- |[[:en:Morpheme]]||18700||[[Ձևույթ]]||5800|| ||87 |- |[[:en:Multilingual inscription]]||13300|| || || ||12 |- |[[:en:Multilingualism]]||92400||[[Բազմալեզվություն]]||24800|| ||75 |- |[[:en:Myth]]||70200||[[Առասպել]]||3300|| ||102 |- |[[:en:Name]]||19800|| || || ||118 |- |[[:en:Neuroscience of multilingualism]]||68200|| || || ||1 |- |[[:en:North-Central American English]]||24300|| || || ||1 |- |[[:en:Northwest Semitic languages]]||31500|| || || ||29 |- |[[:en:Notation]]||9500|| || || ||12 |- |[[:en:Noun phrase]]||17100|| || || ||22 |- |[[:en:Numeral prefix]]||43300|| || || ||21 |- |[[:en:Online Etymology Dictionary]]||6100|| || || ||17 |- |[[:en:Onomastics]]||5000|| || || ||64 |- |[[:en:Optimality Theory]]||39800|| || || ||22 |- |[[:en:Origin of speech]]||155900|| || || ||5 |- |[[:en:Oxymoron]]||15300||[[Օքսիմորոն]]||11900|| ||65 |- |[[:en:Palindrome]]||40800||[[Դյուրադարձուկ]]||3800|| ||86 |- |[[:en:Pāṇini]]||49200||[[Պանինի]]||2800|| ||70 |- |[[:en:Parsing]]||32700||[[Շարահյուսական վերլուծություն (ինֆորմատիկա)]]||11600||այո||45 |- |[[:en:Part of speech]]||28400||[[Խոսքի մասեր]]||31700|| ||84 |- |[[:en:Passive voice]]||22400||[[Կրավորական սեռ]]||4200|| ||28 |- |[[:en:Perfect (grammar)]]||24900|| || || ||29 |- |[[:en:Perfective aspect]]||13300|| || || ||12 |- |[[:en:Phonation]]||23800|| || || ||31 |- |[[:en:Phonetic transcription]]||23200|| || || ||31 |- |[[:en:Phonics]]||174900|| || || ||9 |- |[[:en:Phonological development]]||36300|| || || ||2 |- |[[:en:Phonological rule]]||17400|| || || ||4 |- |[[:en:Plural]]||14700|| || || ||68 |- |[[:en:Political correctness]]||52900||[[Քաղաքական կոռեկտություն]]||69500|| ||64 |- |[[:en:Edgar C. Polomé]]||36100|| || || ||7 |- |[[:en:Principle of compositionality]]||10500|| || || ||9 |- |[[:en:Pronoun]]||31800||[[Դերանուն]]||9900|| ||107 |- |[[:en:Prosody (linguistics)]]||26200||[[Տաղաչափություն]]||1400|| ||41 |- |[[:en:Proto-Indo-European homeland]]||110300|| || || ||13 |- |[[:en:Proto-Romance language]]||21300|| || || ||6 |- |[[:en:Question]]||22400||[[Հարց]]||29600|| ||67 |- |[[:en:Realis mood]]||6600|| || || ||2 |- |[[:en:Relexification]]||9700|| || || ||12 |- |[[:en:Repetition (rhetorical device)]]||6700|| || || ||17 |- |[[:en:Revival of the Hebrew language]]||53800||[[Եբրայերենի վերածնունդ]]||64700|| ||17 |- |[[:en:Roget's Thesaurus]]||7200|| || || ||11 |- |[[:en:Romance languages]]||196300||[[Ռոմանական լեզուներ]]||5900|| ||145 |- |[[:en:Russian alphabet]]||57900||[[Ռուսական այբուբեն]]||2900|| ||64 |- |[[:en:SAMPA]]||5600|| || || ||19 |- |[[:en:Ferdinand de Saussure]]||53400||[[Ֆերդինանդ դը Սոսյուր]]||11700||այո||100 |- |[[:en:Scottish English]]||31700|| || || ||28 |- |[[:en:Semantic change]]||26200|| || || ||20 |- |[[:en:Semantic prosody]]||6100|| || || ||1 |- |[[:en:Sentence (linguistics)]]||12300||[[Նախադասություն]]||7200|| ||114 |- |[[:en:Sentence processing]]||21900|| || || ||3 |- |[[:en:Serbian Cyrillic alphabet]]||29800||[[Սերբական կիրիլիցա]]||8900|| ||40 |- |[[:en:Silbo Gomero]]||25900||[[Սիլբո Գոմերյո]]||27100|| ||35 |- |[[:en:Silent letter]]||38400|| || || ||14 |- |[[:en:Simplified Chinese characters]]||62400||[[Պարզեցված հիերոգլիֆներ]]||20000|| ||74 |- |[[:en:Sociolinguistics]]||34700||[[Հանրալեզվաբանություն]]||17400|| ||84 |- |[[:en:South Asian ethnic groups]]||18000|| || || ||9 |- |[[:en:Speech]]||19400||[[Խոսք]]||14900|| ||98 |- |[[:en:Speech community]]||14200|| || || ||12 |- |[[:en:Speech production]]||32600|| || || ||7 |- |[[:en:Speech recognition]]||103100||[[Խոսքի Ճանաչում]]||30400|| ||46 |- |[[:en:Spoken dialog system]]||5200|| || || ||1 |- |[[:en:Spoken language]]||6100||[[Բանավոր խոսք]]||7300|| ||43 |- |[[:en:Subjunctive mood]]||85400||[[Ստորադասական եղանակ]]||2100|| ||40 |- |[[:en:Syntactic Structures]]||96300||[[Շարահյուսական կառույցներ]]||139300|| ||17 |- |[[:en:Syntax]]||26000||[[Շարահյուսություն]]||9500||այո||115 |- |[[:en:The Chaos]]||5600|| || || ||8 |- |[[:en:Thematic relation]]||16900|| || || ||23 |- |[[:en:Theoretical linguistics]]||4900||[[Տեսական լեզվաբանություն]]||7800|| ||27 |- |[[:en:Theories of second-language acquisition]]||35200|| || || ||2 |- |[[:en:Timeline of the name Palestine]]||322400|| || || ||3 |- |[[:en:Variation (linguistics)]]||24100|| || || ||12 |- |[[:en:Verb phrase]]||10200|| || || ||25 |- |[[:en:Verbal intelligence]]||18500|| || || ||8 |- |[[:en:Virtual reality]]||93300||[[Վիրտուալ իրականություն]]||10700||այո||81 |- |[[:en:Vocabulary]]||25800||[[Անձի բառապաշար]]||22900|| ||51 |- |[[:en:Vocabulary development]]||54500|| || || ||5 |- |[[:en:Vocal cords]]||48100|| || || ||53 |- |[[:en:Vowel]]||57200||[[Ձայնավորներ]]||7100|| ||123 |- |[[:en:Vulgarity]]||4900|| || || ||12 |- |[[:en:Webster's Dictionary]]||42100|| || || ||16 |- |[[:en:Word-sense disambiguation]]||52800|| || || ||24 |- |[[:en:Written language]]||3000|| || || ||41 |} == [[:en:Category:Mid-importance Linguistics articles]] == {| class="wikitable sortable" !Անգլերեն հոդված!!en չափ!!Հայերեն հոդված!!hy չափ!!Անաղբյուր (hy)!!մլ N |- |[[:en:23 skidoo (phrase)]]||28200|| || || ||1 |- |[[:en:Abbreviation]]||32500||[[Հապավում]]||2300|| ||93 |- |[[:en:Abecediary]]|| || || || ||7 |- |[[:en:Ablative case]]||14400||[[Բացառական հոլով]]||3400|| ||59 |- |[[:en:Abstraction (linguistics)]]||5300|| || || ||2 |- |[[:en:Accent (phonetics)]]|| || || || ||61 |- |[[:en:Accent perception]]||22500|| || || ||3 |- |[[:en:Accidental gap]]||10000|| || || ||10 |- |[[:en:Accumulatio]]||1900|| || || ||8 |- |[[:en:Acoustic phonetics]]||7500|| || || ||19 |- |[[:en:Acronym]]||121400|| || || ||75 |- |[[:en:Adage]]||5200||[[Առած]]||1500|| ||30 |- |[[:en:Adjacency pairs]]||10200|| || || ||1 |- |[[:en:Adnoun]]||1700|| || || ||1 |- |[[:en:Advanced and retracted tongue root]]||7500|| || || ||5 |- |[[:en:Adverb]]||18600||[[Մակբայ]]||4400|| ||100 |- |[[:en:Affective filter]]|| ||[[Քրաշենի հիպոթեզները լեզվի յուրացման մասին]]||12700|| ||6 |- |[[:en:Affix]]||11900||[[Ածանց]]||41800|| ||80 |- |[[:en:African-American English]]||51200||[[Աֆրոամերիկյան անգլերեն]]||31700|| ||3 |- |[[:en:African-American Vernacular English]]||95800|| || || ||31 |- |[[:en:Afroasiatic homeland]]||42700|| || || ||5 |- |[[:en:Age-graded variation]]||9600|| || || ||1 |- |[[:en:AI winter]]||46100|| || || ||9 |- |[[:en:Ain't]]||31700|| || || ||5 |- |[[:en:Airstream mechanism]]||15600|| || || ||8 |- |[[:en:Allophone]]||24500|| || || ||59 |- |[[:en:Alveolar click]]||11800|| || || ||11 |- |[[:en:Alveolar consonant]]||8600||[[Վերատամնային բաղաձայններ]]||7300|| ||59 |- |[[:en:Alveolar ejective fricative]]||2400|| || || ||13 |- |[[:en:Alveolar lateral ejective affricate]]||2900|| || || ||5 |- |[[:en:Alveolar lateral ejective fricative]]||1900|| || || ||6 |- |[[:en:Ambiguity]]||30800|| || || ||36 |- |[[:en:Ambitransitive verb]]||6300|| || || ||4 |- |[[:en:American and British English spelling differences]]||145800|| || || ||6 |- |[[:en:American Name Society]]||11500|| || || ||3 |- |[[:en:Americanization]]||28200||[[Ամերիկանացում]]||10700|| ||45 |- |[[:en:Analogy]]||69600||[[Անալոգիա (տրամաբանություն)]]||3300|| ||59 |- |[[:en:Anaphora (linguistics)]]||18100|| || || ||23 |- |[[:en:Anatolian hypothesis]]||21000|| || || ||25 |- |[[:en:Antecedent (grammar)]]||9700|| || || ||11 |- |[[:en:Anti-Hindi agitations of Tamil Nadu]]||79600|| || || ||10 |- |[[:en:Anti-literacy laws in the United States]]||11700|| || || ||2 |- |[[:en:Apophony]]||25900||[[Աբլաուտ]]||2900|| ||25 |- |[[:en:Appraisal (discourse analysis)]]||3700|| || || ||3 |- |[[:en:Areal feature]]||12600|| || || ||8 |- |[[:en:Argument (linguistics)]]||19800|| || || ||24 |- |[[:en:Aristotle]]||156600||[[Արիստոտել]]||21400|| ||282 |- |[[:en:Article (grammar)]]||47600|| || || ||76 |- |[[:en:Articulatory phonetics]]||41500||[[Արտիկուլյար հնչյունաբանություն]]||5700|| ||26 |- |[[:en:Articulatory phonology]]||6500|| || || ||1 |- |[[:en:Attraction (grammar)]]||6100|| || || ||5 |- |[[:en:Attributive verb]]||8300|| || || ||6 |- |[[:en:Audio mining]]||18900|| || || ||2 |- |[[:en:Peter Auer]]||2300|| || || ||4 |- |[[:en:Austronesian Basic Vocabulary Database]]||3000|| || || ||2 |- |[[:en:Author profiling]]||33200|| || || ||1 |- |[[:en:Autonomy of syntax]]||4000|| || || ||1 |- |[[:en:A. J. Ayer]]||39700||[[Ալֆրեդ Ջուլս Էյեր]]||9400|| ||53 |- |[[:en:Ayin]]||19900|| || || ||16 |- |[[:en:Babbling]]||37300|| || || ||16 |- |[[:en:Baby sign language]]||34700||[[Մանկական ժեստերի լեզու]]||51200|| ||15 |- |[[:en:Back vowel]]||2900|| || || ||33 |- |[[:en:Back-released velar click]]||8200|| || || ||2 |- |[[:en:Backronym]]||9400|| || || ||28 |- |[[:en:Hardev Bahri]]||4300|| || || ||2 |- |[[:en:Bak Tongsa]]||5700|| || || ||3 |- |[[:en:Mona Baker]]||16800||[[Մոնա Բեյքեր]]||22000|| ||13 |- |[[:en:Balkanization]]||11900|| || || ||42 |- |[[:en:Bank of English]]||1500|| || || ||2 |- |[[:en:Katherine Barber]]||6100|| || || ||3 |- |[[:en:Elizabeth Bates]]||16800|| || || ||3 |- |[[:en:Robert de Beaugrande]]||2400|| || || ||7 |- |[[:en:Alton L. Becker]]||12900|| || || ||5 |- |[[:en:Bengali language movement]]||44600|| || || ||31 |- |[[:en:John P. Bennett]]||12700|| || || ||2 |- |[[:en:Gotthelf Bergsträsser]]||5500|| || || ||8 |- |[[:en:Between you and I]]||19600|| || || ||2 |- |[[:en:Bible translations into the languages of Europe]]||6100|| || || ||1 |- |[[:en:Bible translations into Turkish]]||8900||[[Աստվածաշնչի թուրքերեն թարգմանություն]]||9500|| ||3 |- |[[:en:Bible translations into Uto-Aztecan languages]]||13500|| || || ||1 |- |[[:en:Biblical grammarians]]||5200|| || || ||1 |- |[[:en:Bigram]]||4500|| || || ||12 |- |[[:en:Bilingual memory]]||45700|| || || ||1 |- |[[:en:Black American Sign Language]]||23100|| || || ||5 |- |[[:en:Blend word]]||19300|| || || ||18 |- |[[:en:Jan Blommaert]]||10800|| || || ||9 |- |[[:en:Bongo-Bongo (linguistics)]]||2600|| || || ||1 |- |[[:en:Bootstrapping (linguistics)]]||35100|| || || ||2 |- |[[:en:Franz Bopp]]||16000||[[Ֆրանց Բոպպ]]||10500|| ||55 |- |[[:en:Botanical nomenclature]]||14200|| || || ||9 |- |[[:en:Simon Boyanus]]||11300|| || || ||2 |- |[[:en:Breton grammar]]||36000|| || || ||4 |- |[[:en:Brevitas]]||1800|| || || ||2 |- |[[:en:Stefan Brink]]||3400|| || || ||2 |- |[[:en:British National Corpus]]||31900||[[Բրիտանական ազգային կորպուս]]||50400|| ||9 |- |[[:en:Brugmann's law]]||10200|| || || ||5 |- |[[:en:Business speak]]|| || || || ||2 |- |[[:en:Buyla inscription]]||16900|| || || ||3 |- |[[:en:C-command]]||38000|| || || ||9 |- |[[:en:Cahitan languages]]||1200|| || || ||1 |- |[[:en:Cambridge Assessment English]]||49400|| || || ||11 |- |[[:en:Camfranglais]]||8900|| || || ||10 |- |[[:en:Lyle Campbell]]||10200|| || || ||16 |- |[[:en:Suresh Canagarajah]]||2500|| || || ||2 |- |[[:en:Ana Cano]]||1700|| || || ||6 |- |[[:en:Cardinal numeral]]||2500|| || || ||18 |- |[[:en:Catena (linguistics)]]||22900|| || || ||6 |- |[[:en:Causative]]||66100|| || || ||16 |- |[[:en:Causative alternation]]||29800|| || || ||1 |- |[[:en:Celticisation]]||12900|| || || ||1 |- |[[:en:Center embedding]]||7300|| || || ||1 |- |[[:en:Centum and satem languages]]||48000|| || || ||32 |- |[[:en:CertTESOL]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Chain shift]]||11100|| || || ||3 |- |[[:en:Characteristics of dyslexia]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:Carole Chaski]]||15100||[[Քերոլ Չասկի]]||22100|| ||2 |- |[[:en:Checked tone]]||20300|| || || ||9 |- |[[:en:Chicano English]]||21700|| || || ||2 |- |[[:en:Paul Chilton]]||2400|| || || ||2 |- |[[:en:Chinese classifier]]||78100||[[Հաշվողական բառերը չինարենում]]||20100|| ||19 |- |[[:en:Chinese school]]||7800|| || || ||6 |- |[[:en:Circumfix]]||7900|| || || ||21 |- |[[:en:Classical language]]||20500||[[Դասական լեզու]]||8900||այո||30 |- |[[:en:Clause]]||23800|| || || ||38 |- |[[:en:Click consonant]]||69200|| || || ||35 |- |[[:en:Clinical linguistics]]||16300|| || || ||6 |- |[[:en:Clipped compound]]||6200|| || || ||1 |- |[[:en:Clusivity]]||25200|| || || ||13 |- |[[:en:Cluttered speech]]|| || || || ||8 |- |[[:en:Code-mixing]]||11600|| || || ||8 |- |[[:en:Code-switching]]||71100|| || || ||41 |- |[[:en:Cognate]]||9900|| || || ||38 |- |[[:en:Cognate object]]||3100|| || || ||10 |- |[[:en:Cognitive science]]||63300||[[Կոգնիտիվ գիտություն]]||15000|| ||65 |- |[[:en:Cohesion (linguistics)]]||4700|| || || ||19 |- |[[:en:Cohort model]]||12500||[[Համախմբման մոդել]]||18100|| ||3 |- |[[:en:Collaborative model]]||10300|| || || ||1 |- |[[:en:Collapsing sequence]]||2000|| || || ||1 |- |[[:en:College English Test]]||7800|| || || ||3 |- |[[:en:Collocation]]||11600||[[Կոլոկացիա]]||15100|| ||30 |- |[[:en:Collocation extraction]]||1700|| || || ||2 |- |[[:en:Colloquial Welsh prepositions]]||67000|| || || ||1 |- |[[:en:Colloquialism]]||8800||[[Խոսակցական լեզու]]||4500|| ||33 |- |[[:en:Collostructional analysis]]||5300|| || || ||1 |- |[[:en:Comma splice]]||8200|| || || ||5 |- |[[:en:Commodilla catacomb inscription]]||4100|| || || ||4 |- |[[:en:Common European Framework of Reference for Languages]]||56200|| || || ||48 |- |[[:en:Community language learning]]||1500|| || || ||6 |- |[[:en:Comparative method]]||63900|| || || ||19 |- |[[:en:Comparison of Portuguese and Spanish]]||197700|| || || ||8 |- |[[:en:Comparison of triplestores]]||18600|| || || ||1 |- |[[:en:Competency evaluation (language)]]||1400|| || || ||3 |- |[[:en:Competition model]]||36300|| || || ||2 |- |[[:en:Compound (linguistics)]]||41800|| || || ||53 |- |[[:en:Comprehensible output]]||7800|| || || ||1 |- |[[:en:Comprehension approach]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:Computational lexicology]]||6800|| || || ||4 |- |[[:en:Computational semantics]]||3900|| || || ||4 |- |[[:en:Computer-supported collaboration]]||23000|| || || ||5 |- |[[:en:Computers and writing]]||17900|| || || ||2 |- |[[:en:Concepticon]]||3500|| || || ||1 |- |[[:en:Conceptual dependency theory]]||2600|| || || ||4 |- |[[:en:Conceptual metaphor]]||31400||[[Կոնցեպտուալ փոխաբերություն]]||11000|| ||15 |- |[[:en:Conditional mood]]||24500||[[Պայմանական եղանակ]]||2600|| ||29 |- |[[:en:Conjunction (grammar)]]||23200||[[Շաղկապ]]||2500|| ||87 |- |[[:en:Conservativity]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Constructed language]]||45700||[[Արհեստական լեզուներ]]||10300|| ||116 |- |[[:en:Construction grammar]]||38200||[[Կառուցվածքային քերականություն]]||54300|| ||13 |- |[[:en:Content and language integrated learning]]||9200|| || || ||15 |- |[[:en:Content determination]]||5300|| || || ||1 |- |[[:en:Content word]]||2800|| || || ||13 |- |[[:en:Content-based instruction]]||10000|| || || ||3 |- |[[:en:Context change potential]]|| || || || ||2 |- |[[:en:Context-sensitive grammar]]||27000|| || || ||22 |- |[[:en:Contraction (grammar)]]||32600|| || || ||21 |- |[[:en:Contractions of negated auxiliary verbs in English]]|| || || || ||4 |- |[[:en:Contrastive distribution]]||2900|| || || ||3 |- |[[:en:Contrastive rhetoric]]||10900|| || || ||4 |- |[[:en:Conversion (word formation)]]||5800|| || || ||23 |- |[[:en:Cooperative principle]]||20400|| || || ||12 |- |[[:en:Copenhagen School (linguistics)]]||11000||[[Կոպենհագենի լեզվաբանական դպրոց]]||14100|| ||11 |- |[[:en:Ann Copestake]]||6900|| || || ||1 |- |[[:en:Copula (linguistics)]]||64400|| || || ||36 |- |[[:en:Copy editing]]||42500|| || || ||14 |- |[[:en:Corporate jargon]]||7300|| || || ||2 |- |[[:en:Corpus linguistics]]||19000||[[Կորպուսային լեզվաբանություն]]||31000|| ||35 |- |[[:en:Cosmogony]]||9900||[[Կոսմոգոնիա]]||27300|| ||68 |- |[[:en:Cotter (farmer)]]||11300|| || || ||3 |- |[[:en:Covert prestige]]||37400|| || || ||1 |- |[[:en:Elizabeth Cowper]]||4100|| || || ||2 |- |[[:en:Cranberry morpheme]]||3000|| || || ||7 |- |[[:en:Critical language awareness]]||5600|| || || ||2 |- |[[:en:Crossover effects]]||14800|| || || ||1 |- |[[:en:Culturomics]]||19500|| || || ||8 |- |[[:en:Dahl's law]]||3200|| || || ||2 |- |[[:en:Danglish]]||6200|| || || ||2 |- |[[:en:Danish language]]||91600||[[Դանիերեն]]||6100|| ||194 |- |[[:en:Daughter language]]||3900|| || || ||8 |- |[[:en:Donald Davidson (philosopher)]]||15300|| || || ||34 |- |[[:en:Defeasibility (linguistics)]]||2300|| || || ||1 |- |[[:en:Defective verb]]||27200|| || || ||10 |- |[[:en:Defining vocabulary]]||5300|| || || ||3 |- |[[:en:Degree of endangerment]]||3200||[[Լեզվի կենսունակության աստիճան]]||12400|| ||6 |- |[[:en:Dené–Yeniseian languages]]||30400|| || || ||32 |- |[[:en:Dental and alveolar ejective stops]]||8000|| || || ||13 |- |[[:en:Dependent and independent verb forms]]||19400|| || || ||3 |- |[[:en:Dependent clause]]||9600|| || || ||30 |- |[[:en:Dependent-marking language]]||3300|| || || ||6 |- |[[:en:Jacques Derrida]]||138200||[[Ժակ Դերիդա]]||9800|| ||86 |- |[[:en:Suniti Ashok Deshpande]]||12900|| || || ||1 |- |[[:en:Developmental dysfluency]]||27200|| || || ||1 |- |[[:en:Dialect card]]||3400|| || || ||6 |- |[[:en:Dialect levelling]]||32500|| || || ||8 |- |[[:en:Diary studies in TESOL]]||4500|| || || ||1 |- |[[:en:Diasystem]]||24000|| || || ||18 |- |[[:en:A Dictionary of the English Language]]||35800|| || || ||15 |- |[[:en:Dictionary of the Russian Language (Ozhegov)]]||3100||[[Օժեգովի բառարան]]||9600|| ||8 |- |[[:en:Dictionnaire de l'Académie française]]||8200|| || || ||17 |- |[[:en:Dictogloss]]||2800|| || || ||1 |- |[[:en:Digraphia]]||35100|| || || ||12 |- |[[:en:Dilbilim Araştırmaları]]||4700|| || || ||1 |- |[[:en:Diploma in Teaching English to Speakers of Other Languages]]||41300|| || || ||1 |- |[[:en:Direct method (education)]]||13500|| || || ||10 |- |[[:en:J. B. Disanayake]]||7000|| || || ||2 |- |[[:en:Discontinuity (linguistics)]]||17800|| || || ||1 |- |[[:en:Discourse marker]]||5900|| || || ||12 |- |[[:en:Discourse topic]]||1200|| || || ||1 |- |[[:en:Distancing language]]||7300|| || || ||2 |- |[[:en:Distinctive feature]]||15700|| || || ||18 |- |[[:en:Dogme language teaching]]||17500|| || || ||3 |- |[[:en:Mahir Domi]]||8200|| || || ||8 |- |[[:en:Dorset dialect]]||29400|| || || ||1 |- |[[:en:Double copula]]||5500|| || || ||1 |- |[[:en:DRESS lexical set]]|| || || || ||2 |- |[[:en:John Dryden]]||40700||[[Ջոն Դրայդեն]]||1800|| ||90 |- |[[:en:Dual language]]||27400|| || || ||3 |- |[[:en:Dyslexia]]||83000||[[Դիսլեքսիա]]||45700|| ||79 |- |[[:en:Dysphemism]]||15200||[[Կոպտասացություն]]||16200|| ||26 |- |[[:en:Eastern Iranian peoples]]||100|| || || ||58 |- |[[:en:Penelope Eckert]]||28100|| || || ||3 |- |[[:en:Educating Eve]]||10700|| || || ||2 |- |[[:en:EF English Proficiency Index]]||20100|| || || ||12 |- |[[:en:Eisegesis]]||5900|| || || ||9 |- |[[:en:Elision]]||29600|| || || ||35 |- |[[:en:Emergent grammar]]||100|| || || ||1 |- |[[:en:Emotive conjugation]]||4000|| || || ||2 |- |[[:en:English as a lingua franca]]||42900|| || || ||5 |- |[[:en:English interjections]]||24600|| || || ||1 |- |[[:en:English noun phrase]]|| || || || ||46 |- |[[:en:English nouns]]||62300|| || || ||8 |- |[[:en:English passive voice]]||58000|| || || ||2 |- |[[:en:English personal pronouns]]||25200|| || || ||7 |- |[[:en:English phrasal verbs]]||25300|| || || ||21 |- |[[:en:English prefix]]||21400|| || || ||4 |- |[[:en:English verbs]]||38000|| || || ||18 |- |[[:en:English Word-Formation]]||4300||[[Անգլերենի բառակազմություն (գիրք)]]||6500|| ||2 |- |[[:en:English words of Greek origin]]||40900|| || || ||2 |- |[[:en:English-language learner]]||41200|| || || ||1 |- |[[:en:English-language spelling reform]]||45900|| || || ||6 |- |[[:en:Eskimo]]||69800||[[Էսկիմոս]]||17800|| ||86 |- |[[:en:Et cetera]]||15100||[[Et cetera]]||2300|| ||34 |- |[[:en:Ethnography of communication]]||12200|| || || ||5 |- |[[:en:Ethnolect]]||22100|| || || ||16 |- |[[:en:Etymological dictionary]]||24100||[[Ստուգաբանական բառարան]]||7700|| ||20 |- |[[:en:Europarl Corpus]]||6500|| || || ||1 |- |[[:en:Evidentiality]]||31800|| || || ||16 |- |[[:en:Evolution of Human Languages]]||12400|| || || ||1 |- |[[:en:Existential clause]]||7000|| || || ||2 |- |[[:en:Explanatory combinatorial dictionary]]||14400|| || || ||2 |- |[[:en:Extensive reading]]||24600|| || || ||4 |- |[[:en:Eye dialect]]||16400|| || || ||3 |- |[[:en:Eye movement in reading]]||19600|| || || ||5 |- |[[:en:Faultless disagreement]]||1900|| || || ||2 |- |[[:en:Fewer versus less]]||10400|| || || ||1 |- |[[:en:Fictive motion]]||6200|| || || ||1 |- |[[:en:Filler (linguistics)]]||27000||[[Մակաբույծ բառեր]]||5800|| ||14 |- |[[:en:Folk linguistics]]||6900|| || || ||5 |- |[[:en:Formalism (linguistics)]]||22800|| || || ||2 |- |[[:en:Fossil word]]||7500|| || || ||10 |- |[[:en:Four-field approach]]||3500|| || || ||2 |- |[[:en:Frame-based terminology]]||5000|| || || ||2 |- |[[:en:Fricative]]||18600||[[Շփական հնչյուններ]]||1200|| ||59 |- |[[:en:Fronting (sound change)]]||2800|| || || ||1 |- |[[:en:Gaelic revival]]||15300|| || || ||9 |- |[[:en:Gaelicisation]]||9000|| || || ||2 |- |[[:en:Gag]]||3900|| || || ||15 |- |[[:en:Gaj's Latin alphabet]]||23300||[[Գաևիցա]]||5300|| ||32 |- |[[:en:Gentoo Code]]||3500|| || || ||3 |- |[[:en:Georgian grammar]]||43900|| || || ||4 |- |[[:en:Elena Georgieva]]||7400||[[Ելենա Գեորգիևա]]||8100|| ||7 |- |[[:en:German orthography reform of 1996]]||46700|| || || ||15 |- |[[:en:Germanic languages]]||88100||[[Գերմանական լեզուներ]]||1900|| ||140 |- |[[:en:Ghost skin]]||7500|| || || ||2 |- |[[:en:Ghost word]]||15200|| || || ||8 |- |[[:en:Jean Berko Gleason]]||44500|| || || ||8 |- |[[:en:Global language system]]||30200|| || || ||7 |- |[[:en:Gotzon Garate Goihartzun]]||5000|| || || ||6 |- |[[:en:Susan Goldin-Meadow]]||15400|| || || ||2 |- |[[:en:André Goosse]]||3500|| || || ||7 |- |[[:en:Graduate Record Examinations]]||51700|| || || ||24 |- |[[:en:Grammar–translation method]]||10100||[[Քերականական-թարգմանական մեթոդ]]||15300|| ||11 |- |[[:en:Grammatical case]]||73300||[[Հոլով]]||3800|| ||96 |- |[[:en:Grammatical mood]]||31900||[[Եղանակի քերականական կարգ]]||4500|| ||49 |- |[[:en:Grammatical number]]||57500||[[Թվի քերականական կարգ]]||10100|| ||62 |- |[[:en:Grammatical particle]]||26400||[[Մասնիկներ]]||1900||այո||61 |- |[[:en:Graphetics]]||2100|| || || ||3 |- |[[:en:Great Vowel Shift]]||29200|| || || ||26 |- |[[:en:Dennis Howard Green]]||18200|| || || ||1 |- |[[:en:H₂e-conjugation theory]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Handwriting]]||10800|| || || ||25 |- |[[:en:Have a nice day]]||54200|| || || ||2 |- |[[:en:Eric A. Havelock]]||34300|| || || ||17 |- |[[:en:Head-marking language]]||7400|| || || ||7 |- |[[:en:Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament]]||2500|| || || ||1 |- |[[:en:James Curtis Hepburn]]||9800|| || || ||30 |- |[[:en:Heteroglossia]]||16000|| || || ||8 |- |[[:en:Hindustani grammar]]||131900|| || || ||10 |- |[[:en:Hindustani phonology]]||34800|| || || ||11 |- |[[:en:History of English grammars]]||34300||[[Անգլերենի քերականության պատմություն]]||50800|| ||3 |- |[[:en:History of linguistic prescription in English]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:History of natural language processing]]||11800|| || || ||3 |- |[[:en:History of the Slovak language]]||39100|| || || ||5 |- |[[:en:Louis Hjelmslev]]||15500||[[Լուի Ելմսլև]]||1800|| ||30 |- |[[:en:Homograph]]||9000|| || || ||34 |- |[[:en:Homonym]]||16100||[[Համանուններ]]||5500|| ||58 |- |[[:en:Lou Henry Hoover]]||18900||[[Լու Հուվեր]]||8800|| ||45 |- |[[:en:Jens Høysgaard]]||2700|| || || ||4 |- |[[:en:Milena Hübschmannová]]||20200||[[Միլենա Հյուբշմանովա]]||21700|| ||16 |- |[[:en:Huzzah]]||4900|| || || ||14 |- |[[:en:Hydronym]]||7100|| || || ||27 |- |[[:en:Hypercorrection]]||19700|| || || ||33 |- |[[:en:Hypocognition]]||4400|| || || ||1 |- |[[:en:I (pronoun)]]||11900|| || || ||31 |- |[[:en:IBM Watson]]||101100||[[Վաթսոն (արհեստական բանականություն)]]||71000|| ||36 |- |[[:en:Icelandic phonology]]||44900|| || || ||6 |- |[[:en:Idiolect]]||10100||[[Իդիոլեկտ]]||14000|| ||46 |- |[[:en:Idiom]]||22300||[[Դարձվածք]]||7300|| ||79 |- |[[:en:Imperative mood]]||40700||[[Հրամայական եղանակ]]||3300|| ||52 |- |[[:en:Implicature]]||44500|| || || ||22 |- |[[:en:Inchoative aspect]]||3400|| || || ||6 |- |[[:en:Indian English]]||66500|| || || ||23 |- |[[:en:Indigenous language]]||12400|| || || ||14 |- |[[:en:Individual variation in second-language acquisition]]||23700|| || || ||1 |- |[[:en:Infinitive]]||33200||[[Անորոշ դերբայ]]||7200|| ||64 |- |[[:en:Information structure]]||10200|| || || ||6 |- |[[:en:Inland Northern American English]]||44700|| || || ||1 |- |[[:en:Input enhancement]]||3700|| || || ||1 |- |[[:en:Institut d'Estudis Catalans]]||100|| || || ||26 |- |[[:en:Institute of Linguistics of the Russian Academy of Sciences]]||9000|| || || ||6 |- |[[:en:Intension]]||8100|| || || ||11 |- |[[:en:Interaction hypothesis]]||20400|| || || ||1 |- |[[:en:Interactional linguistics]]||11700|| || || ||1 |- |[[:en:Interdiscourse]]||5900|| || || ||3 |- |[[:en:Interface position]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Interlanguage]]||21100|| || || ||14 |- |[[:en:Interlocutor (linguistics)]]||2700|| || || ||4 |- |[[:en:International Association of Applied Linguistics]]||14000|| || || ||5 |- |[[:en:International Computer Archive of Modern and Medieval English]]||5300|| || || ||1 |- |[[:en:International Linguistics Olympiad]]||65800||[[Լեզվաբանության միջազգային օլիմպիադա]]||21200|| ||17 |- |[[:en:International Mother Language Day]]||29500||[[Մայրենի լեզվի միջազգային օր]]||5200|| ||128 |- |[[:en:Internet slang]]||43700||[[Համացանցային ժարգոն]]||3100||այո||36 |- |[[:en:Intransitive verb]]||13700|| || || ||28 |- |[[:en:IPA Braille]]||27300|| || || ||5 |- |[[:en:IPA vowel chart with audio]]||1400|| || || ||6 |- |[[:en:Irish grammar]]||31600|| || || ||6 |- |[[:en:Isochrony]]||17500|| || || ||12 |- |[[:en:Isolating language]]||4500||[[Անջատական լեզուներ]]||1500|| ||34 |- |[[:en:Lis Jacobsen]]||5400|| || || ||9 |- |[[:en:Jakobson's functions of language]]||4400|| || || ||19 |- |[[:en:Japanese particles]]||60500||[[Ճապոներենի մասնիկներ]]||10100|| ||13 |- |[[:en:Japanese profanity]]||15700|| || || ||2 |- |[[:en:Jay Jasanoff]]||17700|| || || ||2 |- |[[:en:Frederick Jelinek]]||28900|| || || ||8 |- |[[:en:Otto Jespersen]]||12300||[[Օտտո Եսպերսեն]]||2000|| ||48 |- |[[:en:JET Programme]]||31900|| || || ||4 |- |[[:en:Jew (word)]]||12700|| || || ||5 |- |[[:en:Joint attention]]||36600|| || || ||9 |- |[[:en:William Jones (anthropologist)]]||11200|| || || ||3 |- |[[:en:William Jones (philologist)]]||36500|| || || ||50 |- |[[:en:Journal of Language Relationship]]||3000|| || || ||2 |- |[[:en:Juncture]]||8000|| || || ||3 |- |[[:en:Juxtaposition]]||7100|| || || ||9 |- |[[:en:Khasi–Palaungic languages]]||1900|| || || ||5 |- |[[:en:KIT lexical set]]|| || || || ||2 |- |[[:en:Sándor Kőrösi Csoma]]||20900||[[Շանդոր Կյորյոշի Չոմա]]||10300|| ||30 |- |[[:en:Saul Kripke]]||49700||[[Սոլ Կրիպկե]]||34200|| ||43 |- |[[:en:Labial–velar consonant]]||7500|| || || ||11 |- |[[:en:George Lakoff]]||33700||[[Ջորջ Լակոֆֆ]]||23800|| ||34 |- |[[:en:Language and gender]]||74600||[[Լեզու և գենդեր]]||109000|| ||12 |- |[[:en:Language and history in the early Germanic world]]||6100|| || || ||1 |- |[[:en:Language attrition]]||51300|| || || ||16 |- |[[:en:Language exchange]]||8900||[[Լեզվի փոխանակում]]||7200|| ||10 |- |[[:en:Language Log]]||9600|| || || ||2 |- |[[:en:Language policy in Latvia]]||52900||[[Լեզվական քաղաքականությունը Լատվիայում]]||36200|| ||8 |- |[[:en:Laryngeal theory]]||92900|| || || ||23 |- |[[:en:Latin grammar]]||91600|| || || ||36 |- |[[:en:Legal writing]]||19800|| || || ||12 |- |[[:en:Lemma (morphology)]]||11100|| || || ||30 |- |[[:en:August Leskien]]||5900|| || || ||28 |- |[[:en:Letting the cat out of the bag]]||1900|| || || ||2 |- |[[:en:Jiří Levý]]||6700|| || || ||6 |- |[[:en:Lexical set]]||17800|| || || ||2 |- |[[:en:Lexicographic order]]||23700|| || || ||21 |- |[[:en:LGBT slang]]||74100|| || || ||20 |- |[[:en:Linguistic conservatism]]||6700|| || || ||6 |- |[[:en:Linguistic description]]||13000|| || || ||25 |- |[[:en:Linguistic diversity index]]||20100|| || || ||5 |- |[[:en:Linguistic landscape]]||38100|| || || ||8 |- |[[:en:Linguistic map]]||3000|| || || ||18 |- |[[:en:Linguistic prescription]]||47600|| || || ||18 |- |[[:en:Linguistic rights]]||66400|| || || ||24 |- |[[:en:Linguistic typology]]||28900||[[Լեզվաբանական տիպաբանություն]]||8200|| ||50 |- |[[:en:Liquid consonant]]||7700|| || || ||27 |- |[[:en:List of common misconceptions about language learning]]||10200||[[Լեզու սովորելու մասին տարածված սխալների ցանկ]]||10000|| ||3 |- |[[:en:List of dialects of English]]||19400|| || || ||10 |- |[[:en:List of English determiners]]||5100|| || || ||1 |- |[[:en:List of English prepositions]]||86200|| || || ||2 |- |[[:en:List of flags with Arabic-language text]]||17600|| || || ||2 |- |[[:en:List of flags with Latin-language text]]||31600|| || || ||1 |- |[[:en:List of Indo-European languages]]||439800|| || || ||15 |- |[[:en:List of international literacy prizes]]||1900|| || || ||1 |- |[[:en:List of largest languages without official status]]||7300|| || || ||3 |- |[[:en:List of linguistic example sentences]]||36700|| || || ||1 |- |[[:en:List of most commonly learned foreign languages in the United States]]||7500|| || || ||1 |- |[[:en:List of placeholder names by language]]||116200|| || || ||1 |- |[[:en:List of prestige dialects]]||14200|| || || ||1 |- |[[:en:List of state and territory name etymologies of the United States]]||54700|| || || ||9 |- |[[:en:Literacy in India]]||53100|| || || ||11 |- |[[:en:Literary language]]||31200|| || || ||30 |- |[[:en:Litotes]]||11800|| || || ||42 |- |[[:en:Logical consequence]]||17300|| || || ||27 |- |[[:en:Longest words]]||72300|| || || ||9 |- |[[:en:LRE Map]]||10500|| || || ||2 |- |[[:en:Fred Lukoff]]||2700|| || || ||2 |- |[[:en:Lajla Mattsson Magga]]||3600||[[Լայլա Մագգա]]||4400|| ||11 |- |[[:en:Malapropism]]||20300|| || || ||17 |- |[[:en:Manual babbling]]||13600|| || || ||1 |- |[[:en:Pablo Xuan Manzano Rodríguez]]||4900|| || || ||5 |- |[[:en:Gjekë Marinaj]]||45000|| || || ||15 |- |[[:en:Nikolai Marr]]||11300||[[Նիկողայոս Մառ]]||8000|| ||42 |- |[[:en:Vilém Mathesius]]||18700|| || || ||23 |- |[[:en:Matica srpska]]||17900||[[Սերբական մատիցա]]||15700|| ||20 |- |[[:en:Marshall McLuhan]]||101600||[[Մարշալ Մաքլյուեն]]||32200|| ||83 |- |[[:en:Media linguistics]]||20900|| || || ||5 |- |[[:en:Media stylistics]]|| || || || ||1 |- |[[:en:Mediated stylistics]]||12400|| || || ||1 |- |[[:en:Lise Menn]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Merge (linguistics)]]||28900|| || || ||3 |- |[[:en:Merism]]||7500|| || || ||6 |- |[[:en:Metalepsis]]||7100|| || || ||9 |- |[[:en:Metaphorical code-switching]]||9800|| || || ||1 |- |[[:en:George Métivier]]||3600|| || || ||7 |- |[[:en:Meyer v. Nebraska]]||13000|| || || ||3 |- |[[:en:Mildly context-sensitive grammar formalism]]||17800|| || || ||5 |- |[[:en:Minor syllable]]||4400|| || || ||4 |- |[[:en:William Chester Minor]]||14700|| || || ||19 |- |[[:en:Minority group]]||33100|| || || ||71 |- |[[:en:Minority language]]||19600|| || || ||47 |- |[[:en:Mnemonic]]||37100||[[Մնեմոնիկա]]||8400||այո||43 |- |[[:en:Mobile-assisted language learning]]||12500|| || || ||4 |- |[[:en:Mock Spanish]]||12400|| || || ||3 |- |[[:en:Modality (linguistics)]]||13500|| || || ||21 |- |[[:en:Morphology (linguistics)]]||36700||[[Ձևաբանություն (լեզվաբանություն)]]||3400||այո||96 |- |[[:en:John Morris-Jones]]||6700|| || || ||7 |- |[[:en:Moscow School of Comparative Linguistics]]||8300||[[Մոսկվայի պատմահամեմատական լեզվաբանության դպրոց]]||10800|| ||3 |- |[[:en:Mother Tongue (journal)]]||1700|| || || ||4 |- |[[:en:Move α]]||2900|| || || ||2 |- |[[:en:Name of the Czech Republic]]||31400|| || || ||7 |- |[[:en:Name of the Goths]]||42600|| || || ||1 |- |[[:en:Names of Easter]]||16200|| || || ||1 |- |[[:en:National Museum of Language]]||7200|| || || ||1 |- |[[:en:Natural approach]]||11900|| || || ||6 |- |[[:en:Natural language processing]]||51500||[[Բնական լեզվի մշակում]]||10900|| ||58 |- |[[:en:Navajo grammar]]||40100|| || || ||2 |- |[[:en:William Allan Neilson]]||5600|| || || ||5 |- |[[:en:Neologism]]||20600||[[Նորաբանություն]]||2100|| ||80 |- |[[:en:Nepal Bhasa movement]]||32300|| || || ||1 |- |[[:en:New England English]]||16900|| || || ||2 |- |[[:en:New York accent]]||31000|| || || ||1 |- |[[:en:Eugene Nida]]||13900||[[Յուջին Նայդա]]||9500|| ||24 |- |[[:en:NNEST]]||13800|| || || ||2 |- |[[:en:Nominative case]]||6800||[[Ուղղական հոլով]]||3200|| ||80 |- |[[:en:Nonverbal autism]]||18100|| || || ||4 |- |[[:en:Adolf Noreen]]||5200|| || || ||16 |- |[[:en:Dudleya North]]||5000|| || || ||4 |- |[[:en:Noticing hypothesis]]||9500|| || || ||1 |- |[[:en:Numeral (linguistics)]]||50100||[[Թվական անուն]]||4200|| ||77 |- |[[:en:Observational techniques]]||6400|| || || ||2 |- |[[:en:Official bilingualism in Canada]]||129400|| || || ||9 |- |[[:en:Officialese]]||6600|| || || ||9 |- |[[:en:Onomatopoeia]]||28000|| || || ||69 |- |[[:en:Open vowel]]||2700|| || || ||31 |- |[[:en:Ordinal numeral]]||7200|| || || ||29 |- |[[:en:Ormulum]]||22400|| || || ||14 |- |[[:en:Orthography]]||14100||[[Ուղղագրություն]]||5400|| ||97 |- |[[:en:P600 (neuroscience)]]||15500|| || || ||1 |- |[[:en:Palatal ejective stop]]||1700|| || || ||6 |- |[[:en:Pandanus language]]||8300|| || || ||5 |- |[[:en:Panegyrici Latini]]||22200|| || || ||11 |- |[[:en:Paronym]]||1500||[[Հարանուն]]||1400|| ||36 |- |[[:en:Parse tree]]||10400|| || || ||25 |- |[[:en:Pearl in the Palm]]||3800|| || || ||4 |- |[[:en:Pegon script]]||29000|| || || ||16 |- |[[:en:James W. Pennebaker]]||12700|| || || ||5 |- |[[:en:Perception of English /r/ and /l/ by Japanese speakers]]||16700|| || || ||3 |- |[[:en:Laura-Ann Petitto]]||35900|| || || ||4 |- |[[:en:Philadelphia English]]||52400|| || || ||1 |- |[[:en:Phone (phonetics)]]||5700|| || || ||49 |- |[[:en:Phoneme]]||44300||[[Հնչույթ]]||2400|| ||107 |- |[[:en:Phonological history of Scots]]||26500|| || || ||1 |- |[[:en:Phonological word]]||900|| || || ||5 |- |[[:en:Phrase structure rules]]||10700|| || || ||5 |- |[[:en:Picture dictionary]]||1300|| || || ||3 |- |[[:en:Pied-piping]]||22300|| || || ||3 |- |[[:en:Steven Pinker]]||79900||[[Ստիվեն Փինքեր]]||19200|| ||57 |- |[[:en:Place of articulation]]||21100|| || || ||40 |- |[[:en:Placeholder name]]||19500|| || || ||17 |- |[[:en:Plains Indian Sign Language]]||19800|| || || ||17 |- |[[:en:Pleonasm]]||54300||[[Պլեոնազմ]]||10100|| ||50 |- |[[:en:Plurale tantum]]||7700||[[Անեզական գոյականներ]]||3500|| ||24 |- |[[:en:Pluriculturalism]]||3500|| || || ||3 |- |[[:en:Plurilingualism]]||10700|| || || ||1 |- |[[:en:Poetics]]||6300||[[Պոետիկա]]||3200|| ||46 |- |[[:en:Polemic]]||9900|| || || ||44 |- |[[:en:Polysynthetic language]]||36700|| || || ||32 |- |[[:en:Portmanteau]]||39800||[[Հիբրիդային բառ]]||7600|| ||54 |- |[[:en:Possessive affix]]||15500|| || || ||12 |- |[[:en:Prague linguistic circle]]||9800||[[Պրահայի լեզվաբանական խմբակ]]||2000|| ||34 |- |[[:en:Pre-stopped consonant]]||8300|| || || ||1 |- |[[:en:Predicative expression]]||8300|| || || ||22 |- |[[:en:Preposition and postposition]]||40300||[[Նախադրություն]]||2500|| ||42 |- |[[:en:Presupposition]]||19800|| || || ||24 |- |[[:en:PRO (linguistics)]]||35100|| || || ||2 |- |[[:en:Pro-verb]]||3100|| || || ||6 |- |[[:en:Productivity (linguistics)]]||9900|| || || ||10 |- |[[:en:Prop-word]]||4100|| || || ||1 |- |[[:en:Prophetic perfect tense]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Proto-writing]]||10300|| || || ||16 |- |[[:en:Prototype theory]]||27900|| || || ||17 |- |[[:en:Proverb]]||138200||[[Ասացվածք]]||800|| ||148 |- |[[:en:Pseudogapping]]||11100|| || || ||2 |- |[[:en:Psycholinguist]]|| ||[[Հոգելեզվաբանություն]]||25400|| ||66 |- |[[:en:Public speaking]]||42300||[[Հանրային ելույթ]]||12200|| ||47 |- |[[:en:Jaan Puhvel]]||15900|| || || ||9 |- |[[:en:Q-principle]]||1400|| || || ||1 |- |[[:en:Quantitative comparative linguistics]]||60600|| || || ||1 |- |[[:en:R-principle]]||1500|| || || ||1 |- |[[:en:Rasmus Rask]]||18200||[[Ռասմուս Ռասկ]]||4400|| ||44 |- |[[:en:Readability]]||60900|| || || ||19 |- |[[:en:Readability test]]|| || || || ||19 |- |[[:en:Reappropriation]]||33200|| || || ||9 |- |[[:en:Rebracketing]]||27300|| || || ||10 |- |[[:en:Recast (language teaching)]]||3100|| || || ||1 |- |[[:en:Redundancy (linguistics)]]||8300|| || || ||12 |- |[[:en:Reference work]]||12400|| || || ||39 |- |[[:en:Referring expression]]||9000|| || || ||3 |- |[[:en:Reforms of Russian orthography]]||24600|| || || ||8 |- |[[:en:Regional differences and dialects in Indian English]]||14400|| || || ||1 |- |[[:en:Register (sociolinguistics)]]||12300|| || || ||38 |- |[[:en:Regularization (linguistics)]]||3300|| || || ||2 |- |[[:en:Relative articulation]]||18300|| || || ||6 |- |[[:en:Relative pronoun]]||7600|| || || ||23 |- |[[:en:Reply (linguistics)]]|| ||[[Հարց]]||29600|| ||67 |- |[[:en:Alain Rey]]||8000|| || || ||14 |- |[[:en:Rhetoric]]||135600||[[Հռետորություն]]||20000|| ||105 |- |[[:en:Role and reference grammar]]||3100|| || || ||6 |- |[[:en:Romanization]]||42600||[[Ռոմանիզացիա]]||7900||այո||39 |- |[[:en:Ruiju Myōgishō]]||5400|| || || ||3 |- |[[:en:Bertrand Russell]]||142400||[[Բերտրան Ռասել]]||22700|| ||171 |- |[[:en:Russian Language Institute]]||12900|| || || ||17 |- |[[:en:Sacred language]]||41900|| || || ||40 |- |[[:en:Salmon problem]]||5200|| || || ||8 |- |[[:en:Peter H. Salus]]||9500|| || || ||2 |- |[[:en:SAMPA chart]]||22700|| || || ||4 |- |[[:en:SAMPA chart for English]]||5800|| || || ||2 |- |[[:en:Edward Sapir]]||51700||[[Էդուարդ Սեպիր]]||2500|| ||62 |- |[[:en:Roger Schank]]||15200|| || || ||12 |- |[[:en:Scheme (linguistics)]]||3300|| || || ||4 |- |[[:en:Screaming]]||20500|| || || ||30 |- |[[:en:Second-language phonology]]||14800|| || || ||2 |- |[[:en:Larry Selinker]]||5000|| || || ||1 |- |[[:en:Semantic primes]]||9600|| || || ||6 |- |[[:en:Semantic query]]||8200|| || || ||3 |- |[[:en:Semantic search]]||2900|| || || ||9 |- |[[:en:Elena Semino]]||7400|| || || ||2 |- |[[:en:Sentence-final particle]]||11700|| || || ||1 |- |[[:en:Malohat Shahobova]]||2600|| || || ||2 |- |[[:en:Lev Shcherba]]||6700||[[Լև Շչերբա]]||2100|| ||21 |- |[[:en:Shifting (syntax)]]||10900|| || || ||1 |- |[[:en:Shinsen Jikyō]]||4100|| || || ||4 |- |[[:en:Sic]]||14100|| || || ||47 |- |[[:en:Signified and signifier]]||19900||[[Նշանակյալ և նշանակիչ]]||9900|| ||10 |- |[[:en:Silent Way]]||19900|| || || ||5 |- |[[:en:Simile]]||7200|| || || ||67 |- |[[:en:Sir]]||31300||[[Սըր]]||5200|| ||46 |- |[[:en:Situational code-switching]]||14800|| || || ||1 |- |[[:en:Skunked term]]||6900|| || || ||3 |- |[[:en:Slavic studies]]||27600|| || || ||41 |- |[[:en:Sniglet]]||15600|| || || ||2 |- |[[:en:Catherine E. Snow]]||19600|| || || ||2 |- |[[:en:Sociophonetics]]||5400|| || || ||1 |- |[[:en:Spanish-based creole languages]]||10800|| || || ||6 |- |[[:en:Speak Good English Movement]]||56000|| || || ||5 |- |[[:en:Speech acquisition]]||12000|| || || ||2 |- |[[:en:Speech processing]]||10000|| || || ||17 |- |[[:en:Speech–language pathology]]||32800||[[Լոգոպեդիա]]||58800|| ||51 |- |[[:en:Speeches of Barack Obama]]||55900|| || || ||2 |- |[[:en:Spelling]]||16500|| || || ||30 |- |[[:en:Spelling bee]]||26200|| || || ||20 |- |[[:en:Spelling suggestion]]||6400|| || || ||1 |- |[[:en:Split infinitive]]||52300|| || || ||7 |- |[[:en:Stance (linguistics)]]||7100|| || || ||1 |- |[[:en:Standard English]]||44300|| || || ||10 |- |[[:en:Statistical language acquisition]]||37900|| || || ||1 |- |[[:en:Ilan Stavans]]||24100|| || || ||9 |- |[[:en:George Steiner]]||30100|| || || ||44 |- |[[:en:Stonewalling]]||8000|| || || ||2 |- |[[:en:Structural linguistics]]||35100||[[Կառուցվածքային լեզվաբանություն]]||13100|| ||25 |- |[[:en:Subjacency]]||3600|| || || ||2 |- |[[:en:Subsective modifier]]||7600|| || || ||1 |- |[[:en:Suffix]]||8200||[[Վերջածանց]]||1700||այո||83 |- |[[:en:Suicide terminology]]||24400|| || || ||2 |- |[[:en:Šumadija–Vojvodina dialect]]||4500|| || || ||5 |- |[[:en:Swadesh list]]||23400|| || || ||69 |- |[[:en:Sycophancy]]||16000|| || || ||21 |- |[[:en:Symbol]]||19000||[[Խորհրդանիշ]]||6600|| ||107 |- |[[:en:Symbole]]||5600|| || || ||8 |- |[[:en:Symbolic interactionism]]||46300||[[Սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմ]]||7500|| ||28 |- |[[:en:Syntax–semantics interface]]||11200|| || || ||1 |- |[[:en:Systemic functional linguistics]]||13400|| || || ||6 |- |[[:en:Table of vowels]]||7400|| || || ||6 |- |[[:en:Taiwanese Phonetic Symbols]]||23800|| || || ||4 |- |[[:en:Tamil Lexicon dictionary]]||10000|| || || ||3 |- |[[:en:Tatoeba]]||9200|| || || ||25 |- |[[:en:Telicity]]||14600|| || || ||9 |- |[[:en:Tense confusion]]||2300|| || || ||1 |- |[[:en:Tense–aspect–mood]]||50800|| || || ||11 |- |[[:en:Term of endearment]]||6800|| || || ||8 |- |[[:en:TESOL International Association]]||4100|| || || ||5 |- |[[:en:Text corpus]]||8500||[[Տեքստի կորպուս]]||10600|| ||41 |- |[[:en:Text linguistics]]||21400|| || || ||19 |- |[[:en:Text Retrieval Conference]]||21300|| || || ||7 |- |[[:en:The enemy of my enemy is my friend]]||13400|| || || ||13 |- |[[:en:The North/South Language Body]]||2400|| || || ||2 |- |[[:en:Theodiscus]]||27300|| || || ||7 |- |[[:en:Theories of rhetoric and composition pedagogy]]||30700|| || || ||1 |- |[[:en:Theory of language]]||31900||[[Լեզվի տեսություն]]||40200|| ||3 |- |[[:en:Toastmaster]]||5200|| || || ||5 |- |[[:en:Tongue twister]]||19000||[[Շուտասելուկ]]||1400|| ||78 |- |[[:en:Toponymy of England]]||27600|| || || ||2 |- |[[:en:Traditional grammar]]||25900|| || || ||8 |- |[[:en:Traditional transmission]]||13900|| || || ||2 |- |[[:en:Transformational grammar]]||29100|| || || ||24 |- |[[:en:Transitive verb]]||13000|| || || ||26 |- |[[:en:Translation studies]]||33800||[[Թարգմանչության տեսություն]]||10000|| ||40 |- |[[:en:True name]]||21000|| || || ||4 |- |[[:en:Truthiness]]||38200|| || || ||10 |- |[[:en:Turn-taking]]||28700|| || || ||4 |- |[[:en:Uerdingen line]]||2900|| || || ||14 |- |[[:en:Ulster-Scots Agency]]||6200|| || || ||5 |- |[[:en:Uncial script]]||15100||[[Ունցիալ գիր]]||900|| ||36 |- |[[:en:Unidirectionality hypothesis]]||4800|| || || ||1 |- |[[:en:Unity of the proposition]]||6700|| || || ||1 |- |[[:en:Ural-Altaic languages]]||30000|| || || ||34 |- |[[:en:Use–mention distinction]]||12400|| || || ||8 |- |[[:en:Ushakov Dictionary]]||1500|| || || ||3 |- |[[:en:Matrena Vakhrusheva]]||18000|| || || ||3 |- |[[:en:Valency (linguistics)]]||20200|| || || ||27 |- |[[:en:Varieties of Chinese]]||87300|| || || ||15 |- |[[:en:Max Vasmer]]||4600|| || || ||27 |- |[[:en:Verbnoun]]||1800|| || || ||2 |- |[[:en:Viktor Vinogradov]]||4500||[[Վիկտոր Վինոգրադով]]||4000|| ||15 |- |[[:en:Charles F. Voegelin]]||12800|| || || ||6 |- |[[:en:Voice (grammar)]]||63100||[[Բայի սեռ]]||3500|| ||52 |- |[[:en:Voice break]]||700|| || || ||3 |- |[[:en:Voiced alveolar and postalveolar approximants]]||19300|| || || ||26 |- |[[:en:Voiced dental and alveolar lateral flaps]]||5700|| || || ||18 |- |[[:en:Voiced dental fricative]]||23000|| || || ||38 |- |[[:en:Voiced dental, alveolar and postalveolar lateral approximants]]||47400|| || || ||30 |- |[[:en:Voiced labiodental flap]]||8700|| || || ||19 |- |[[:en:Voiced uvular tap and flap]]||5800|| || || ||6 |- |[[:en:Voiceless alveolar fricative]]||73300|| || || ||36 |- |[[:en:Voiceless alveolar non-sibilant fricative]]||100|| || || ||36 |- |[[:en:Voiceless velar fricative]]||27100|| || || ||38 |- |[[:en:Weasel word]]||17100|| || || ||14 |- |[[:en:Well-formedness]]||5600|| || || ||1 |- |[[:en:Wernicke–Geschwind model]]||2500|| || || ||7 |- |[[:en:Douglas Whalen]]||3300|| || || ||1 |- |[[:en:When have we eaten from the same dish?]]||7300|| || || ||2 |- |[[:en:Benjamin Lee Whorf]]||77000||[[Բենջամին Լի Ուորֆ]]||1600|| ||40 |- |[[:en:Ludwig Wittgenstein]]||190500||[[Լյուդվիգ Վիտգենշթայն]]||5100|| ||151 |- |[[:en:List of women linguists]]||17300|| || || ||2 |- |[[:en:Kathryn Woolard]]||11900||[[Քեթրին Վուդարդ]]||10700|| ||7 |- |[[:en:Word]]||17400||[[Բառ]]||40500|| ||188 |- |[[:en:Word count]]||8800|| || || ||5 |- |[[:en:Word formation]]||6600|| || || ||38 |- |[[:en:Working language]]||6100|| || || ||24 |- |[[:en:Worldview]]||55700||[[Աշխարհայացք]]||7900||այո||63 |- |[[:en:Joseph Wright (linguist)]]||22500|| || || ||12 |- |[[:en:Writeprint]]||3800|| || || ||3 |- |[[:en:X-bar theory]]||29700|| || || ||15 |- |[[:en:Xiandai Hanyu Cidian]]||20500|| || || ||5 |- |[[:en:Xu Lin (Hanban)]]||24700|| || || ||3 |- |[[:en:Zero (linguistics)]]||4400|| || || ||5 |- |[[:en:Zeugma and syllepsis]]||16200|| || || ||25 |- |[[:en:Zhou Youguang]]||22500|| || || ||41 |- |[[:en:Zipf's law]]||33900|| || || ||37 |} 1n8uz9vu11whsii0d8ljgpjgphc79bz 0 1053562 8475874 7692067 2022-07-27T12:02:47Z A.arpi.a 23940 catSuggest-ով +[[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ նկարիչների միության անդամներ]], [[Կատեգորիա:Խորհրդային նկարիչներ]], [[Կատեգորիա:Ղազախ նկարիչներ]], [[Կատեգորիա:20-րդ դարի նկարիչներ]], [[Կատեգորիա:Խորհրդային քանդակագործներ]], [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի դափնեկիրներ]] wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ղասեն Աբաև''' ({{lang-kk|Қасен Сейілханұлы Абаев}}, {{ԱԾ}}), ղազախ և խորհրդային [[նկարիչ]], գեղանկարիչ, գծանկարիչ, քանդակագործ և [[արվեստագետ]]։ [[Ղազախստան|Ղազախստանի]] արվեստի վաստակավոր գործիչ և [[ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ|ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի]] դափնեկիր։ Ղազախստանի կերպարվեստի առաջատար վարպետներից մեկն է։ == Կենսագրություն == Ծնվել է [[1942 թվական|1942 թվականի]] [[մարտի 14|մարտի 14-ին]], [[Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] Պավլոդարի մարզի Բայանաուլ գյուղում։ Ավարտել է [[Ալմաթի]]ի գեղարվեստական ուսումնարանը և [[Մոսկվա|Մոսկվայի]] պոլիգրաֆիայի ինստիտուտը։ Եղել է «Ժազուշ» պարբերականի գեղարվեստական խմբագիրը։ Աշխատել է գրքի հանրապետական հրատարակչության համակարգում, եղել է Ժազուշ հրատարակչության գեղարվեստական խմբագիրը։ Դարձել է Ղազախստանի նկարիչների միության (1989-1995 թվական) քարտուղար։ Եղել է Ղազախստանի նկարիչների միության վարչության նախագահ (1995-1998 թվական)։ Եղել է Միջազգային գեղարվեստական ֆոնդի նախագահ, իսկ 1998 թվականից եղել է «Ագիս» ընկերության գեղարվեստական ղեկավարը<ref>[https://kniga3000.ru/artist436 Книга 3000. Художники-иллюстраторы — Абаев Хасен Сеилханович]</ref>։ Եղել է Ղազախստանի Հանրապետությունում կանգնեցված հուշարձանների և կոթողների պետական հանձնաժողովի անդամ<ref>[https://zakon.uchet.kz/rus/history/P990000162_/24.02.1999 Состав Государственной комиссии по проведению Года единства и преемственности поколений]</ref>։ Ռուսերենով հայտնի է Կասեն անունով։ Եղել է [[ԽՍՀՄ նկարիչների միություն|ԽՍՀՄ նկարիչների միության]] և Ղազախստանի նկարիչների միության անդամ։ == Մրցանակներ == * «Գյոթե և Աբայ» հրատարակչության համար եղել է ԽՍՀՄ նկարիչների միության մրցանակի դափնեկիր։ * [[ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ|ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի]] դափնեկիր։ * Ղազախստանի արվեստի վաստակավոր գործիչ։ * 2013 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ղազախստանի հանրապետության նախագահի հրամանով արժանացել է «Պարասատ» շքանշանին՝ կերպարվեստի ոլորտում նշանավոր վաստակի համար<ref>[https://nomad.su/?a=3-201312160026 Министр культуры и информации Мухтар Кул-Мухаммед вручил государственные награды деятелям культуры, науки 14 декабря 2013 года]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Чистобаев, С.В. Художники детской книги СССР. 1945-1991. Том А. Абаев Х. — Ашкинази Т. СПб., Санкт-Петербург Оркестр, 2017, 800 с. // Стр. 14. {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ նկարիչների միության անդամներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Ղազախ նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային քանդակագործներ]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի դափնեկիրներ]] 3vrzcxzkfp2grz7sm0qf37dpchl1qq5 8475875 8475874 2022-07-27T12:03:06Z A.arpi.a 23940 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Նկարիչ}} '''Ղասեն Աբաև''' ({{lang-kk|Қасен Сейілханұлы Абаев}}, {{ԱԾ}}), ղազախ և խորհրդային [[նկարիչ]], գեղանկարիչ, գծանկարիչ, քանդակագործ և [[արվեստագետ]]։ [[Ղազախստան|Ղազախստանի]] արվեստի վաստակավոր գործիչ և [[ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ|ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի]] դափնեկիր։ Ղազախստանի կերպարվեստի առաջատար վարպետներից մեկն է։ == Կենսագրություն == Ծնվել է [[1942 թվական|1942 թվականի]] [[մարտի 14|մարտի 14-ին]], [[Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] Պավլոդարի մարզի Բայանաուլ գյուղում։ Ավարտել է [[Ալմաթի]]ի գեղարվեստական ուսումնարանը և [[Մոսկվա|Մոսկվայի]] պոլիգրաֆիայի ինստիտուտը։ Եղել է «Ժազուշ» պարբերականի գեղարվեստական խմբագիրը։ Աշխատել է գրքի հանրապետական հրատարակչության համակարգում, եղել է Ժազուշ հրատարակչության գեղարվեստական խմբագիրը։ Դարձել է Ղազախստանի նկարիչների միության (1989-1995 թվական) քարտուղար։ Եղել է Ղազախստանի նկարիչների միության վարչության նախագահ (1995-1998 թվական)։ Եղել է Միջազգային գեղարվեստական ֆոնդի նախագահ, իսկ 1998 թվականից եղել է «Ագիս» ընկերության գեղարվեստական ղեկավարը<ref>[https://kniga3000.ru/artist436 Книга 3000. Художники-иллюстраторы — Абаев Хасен Сеилханович]</ref>։ Եղել է Ղազախստանի Հանրապետությունում կանգնեցված հուշարձանների և կոթողների պետական հանձնաժողովի անդամ<ref>[https://zakon.uchet.kz/rus/history/P990000162_/24.02.1999 Состав Государственной комиссии по проведению Года единства и преемственности поколений]</ref>։ Ռուսերենով հայտնի է Կասեն անունով։ Եղել է [[ԽՍՀՄ նկարիչների միություն|ԽՍՀՄ նկարիչների միության]] և Ղազախստանի նկարիչների միության անդամ։ == Մրցանակներ == * «Գյոթե և Աբայ» հրատարակչության համար եղել է ԽՍՀՄ նկարիչների միության մրցանակի դափնեկիր։ * [[ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ|ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի]] դափնեկիր։ * Ղազախստանի արվեստի վաստակավոր գործիչ։ * 2013 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ղազախստանի հանրապետության նախագահի հրամանով արժանացել է «Պարասատ» շքանշանին՝ կերպարվեստի ոլորտում նշանավոր վաստակի համար<ref>[https://nomad.su/?a=3-201312160026 Министр культуры и информации Мухтар Кул-Мухаммед вручил государственные награды деятелям культуры, науки 14 декабря 2013 года]</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * Чистобаев, С.В. Художники детской книги СССР. 1945-1991. Том А. Абаев Х. — Ашкинази Т. СПб., Санкт-Петербург Оркестр, 2017, 800 с. // Стр. 14. {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ նկարիչների միության անդամներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Ղազախ նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի նկարիչներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային քանդակագործներ]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի դափնեկիրներ]] h2ozp15ga8rw2xh4x28bmjwhf2z4t2c 3 1058487 8476240 7843024 2022-07-28T08:02:15Z GeoO 14988 /* Մխիթար Մոս-Մուշեղյան */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Էներգախնայողության խմբագրաթոնի պատկերանիշ.png|110px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն]] [[Պատկեր:Join, Edit, Check.png|110px|frameless|աջից|link=Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն]] * [[Վիքինախագիծ:Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն|Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն]] * [[Վիքինախագիծ:Կրթական ծրագիր/Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան/Փուլ 3|Կրթական ծրագիր/Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան]] * [[Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն|Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 21:38, 19 Մարտի 2021 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Մխիթար Մոս-Մուշեղյան == Հարգելի՛ մասնակից, [[Մխիթար Մոս-Մուշեղյան]] հոդվածի խմբագրությունների պատմությունից պարզ է դառնում, որ անձնական ինչ-որ վերաբերմունք ունեք հոդվածի ու հոդվածի անձի նկատմամբ, որով էլ պայմանավորված է հոդվածից զանազան բաժինների հեռացումը։ Որպես վերջին հեռացումներից մեկի արդարացում նշել եք «Խնդրում եմ այս էջին ուշադրություն դարձնել:Նշված անձը չունի կրթություն,տեղեկությունները սխալ են և հորինածին: Արմավիր Քրեակատարողական հիմնարկում է հիմա,ծանրագույն հանցանքի համար:Ես հարգում եմ բոլոր մարդկանց, այս նախագծում բոլոր հոդված կամ էջ ստեղծողների աշխատանքը, բայց, վստահ եմ,որ համամիտ եք, որ նմամ անձանց մասին տեղեկություններ հրապարակելը առնվազն անպատասխանատու քայլ է»: Չգիտեմ՝ որքանով եք տեղյակ՝ ինչպես է Վիքիպեդիան աշխատում, բայց այստեղ կարող են հոդվածներ լինել զանազան թեմաների վերաբերյալ և մեր անձնական վերաբերմունքը չպետք է առհասարակ որևէ դեր խաղա, իսկ Ձեր «նմամ անձանց մասին տեղեկություններ հրապարակելը առնվազն անպատասխանատու քայլ է» արտահայտությունը Հայերեն Վիքիպեդիայի [[Վիքիպեդիա:Էթիկետ]]-ի խախտում է, որի համար կարող եք [[Վիքիպեդիա:Արգելափակում|արգելափակվել]]։ Դադարեք «արժանի չէ» սկզբունքով հոդվածներից բաժիններ հեռացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:02, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) lntsdqtbvbu1gii6l323amqtjuzof77 8476266 8476240 2022-07-28T08:26:01Z Հայա Ենգոյան 108723 /* Մխիթար Մոս-Մուշեղյան */ Reply wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Էներգախնայողության խմբագրաթոնի պատկերանիշ.png|110px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն]] [[Պատկեր:Join, Edit, Check.png|110px|frameless|աջից|link=Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն]] * [[Վիքինախագիծ:Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն|Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն]] * [[Վիքինախագիծ:Կրթական ծրագիր/Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան/Փուլ 3|Կրթական ծրագիր/Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան]] * [[Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն|Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 21:38, 19 Մարտի 2021 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Մխիթար Մոս-Մուշեղյան == Հարգելի՛ մասնակից, [[Մխիթար Մոս-Մուշեղյան]] հոդվածի խմբագրությունների պատմությունից պարզ է դառնում, որ անձնական ինչ-որ վերաբերմունք ունեք հոդվածի ու հոդվածի անձի նկատմամբ, որով էլ պայմանավորված է հոդվածից զանազան բաժինների հեռացումը։ Որպես վերջին հեռացումներից մեկի արդարացում նշել եք «Խնդրում եմ այս էջին ուշադրություն դարձնել:Նշված անձը չունի կրթություն,տեղեկությունները սխալ են և հորինածին: Արմավիր Քրեակատարողական հիմնարկում է հիմա,ծանրագույն հանցանքի համար:Ես հարգում եմ բոլոր մարդկանց, այս նախագծում բոլոր հոդված կամ էջ ստեղծողների աշխատանքը, բայց, վստահ եմ,որ համամիտ եք, որ նմամ անձանց մասին տեղեկություններ հրապարակելը առնվազն անպատասխանատու քայլ է»: Չգիտեմ՝ որքանով եք տեղյակ՝ ինչպես է Վիքիպեդիան աշխատում, բայց այստեղ կարող են հոդվածներ լինել զանազան թեմաների վերաբերյալ և մեր անձնական վերաբերմունքը չպետք է առհասարակ որևէ դեր խաղա, իսկ Ձեր «նմամ անձանց մասին տեղեկություններ հրապարակելը առնվազն անպատասխանատու քայլ է» արտահայտությունը Հայերեն Վիքիպեդիայի [[Վիքիպեդիա:Էթիկետ]]-ի խախտում է, որի համար կարող եք [[Վիքիպեդիա:Արգելափակում|արգելափակվել]]։ Դադարեք «արժանի չէ» սկզբունքով հոդվածներից բաժիններ հեռացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:02, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի GeoO Շնորհակալ եմ արձագանքելու համար:Անձնականի խնդիր չկա, իրապես տեղեկությունները ճշտեք, թող փաստաթղթեր ներբեռնի իր կրթության,գործունեության հավաստիությության վերաբերյալ: Հարգանքներս Ձեզ,Ձեր կատարած աշխատանքի համար մեծապես շնորհակալություն, բայց կարևոր է նաև հոդվածների մեջ նշվող անձանց մասին ոչ հորինածին տեղեկությունների բացառումը:խնդրում եմ ուշադիր եղեք, ես այլևս ոչինչ չեմ գրելու, կարող եք արգելափակել, որևէ խնդիր չկա, բայց հիշյալ անձի մասին տեղեկությունները հորնված են և կեղծ: Հայա Ենգոյան (քննարկում) 08:21, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) Հայա Ենգոյան (քննարկում) 08:24, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 08:26, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) c6u83izkgzhffjv008y82jzkvj9a9jx 8476273 8476266 2022-07-28T08:36:12Z Հայա Ենգոյան 108723 /* Մխիթար Մոս-Մուշեղյան */ Reply wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Էներգախնայողության խմբագրաթոնի պատկերանիշ.png|110px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն]] [[Պատկեր:Join, Edit, Check.png|110px|frameless|աջից|link=Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն]] * [[Վիքինախագիծ:Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն|Էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիային նվիրված խմբագրաթոն]] * [[Վիքինախագիծ:Կրթական ծրագիր/Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան/Փուլ 3|Կրթական ծրագիր/Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան]] * [[Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն|Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 21:38, 19 Մարտի 2021 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Մխիթար Մոս-Մուշեղյան == Հարգելի՛ մասնակից, [[Մխիթար Մոս-Մուշեղյան]] հոդվածի խմբագրությունների պատմությունից պարզ է դառնում, որ անձնական ինչ-որ վերաբերմունք ունեք հոդվածի ու հոդվածի անձի նկատմամբ, որով էլ պայմանավորված է հոդվածից զանազան բաժինների հեռացումը։ Որպես վերջին հեռացումներից մեկի արդարացում նշել եք «Խնդրում եմ այս էջին ուշադրություն դարձնել:Նշված անձը չունի կրթություն,տեղեկությունները սխալ են և հորինածին: Արմավիր Քրեակատարողական հիմնարկում է հիմա,ծանրագույն հանցանքի համար:Ես հարգում եմ բոլոր մարդկանց, այս նախագծում բոլոր հոդված կամ էջ ստեղծողների աշխատանքը, բայց, վստահ եմ,որ համամիտ եք, որ նմամ անձանց մասին տեղեկություններ հրապարակելը առնվազն անպատասխանատու քայլ է»: Չգիտեմ՝ որքանով եք տեղյակ՝ ինչպես է Վիքիպեդիան աշխատում, բայց այստեղ կարող են հոդվածներ լինել զանազան թեմաների վերաբերյալ և մեր անձնական վերաբերմունքը չպետք է առհասարակ որևէ դեր խաղա, իսկ Ձեր «նմամ անձանց մասին տեղեկություններ հրապարակելը առնվազն անպատասխանատու քայլ է» արտահայտությունը Հայերեն Վիքիպեդիայի [[Վիքիպեդիա:Էթիկետ]]-ի խախտում է, որի համար կարող եք [[Վիքիպեդիա:Արգելափակում|արգելափակվել]]։ Դադարեք «արժանի չէ» սկզբունքով հոդվածներից բաժիններ հեռացնել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:02, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) :Հարգելի GeoO Շնորհակալ եմ արձագանքելու համար:Անձնականի խնդիր չկա, իրապես տեղեկությունները ճշտեք, թող փաստաթղթեր ներբեռնի իր կրթության,գործունեության հավաստիությության վերաբերյալ: Հարգանքներս Ձեզ,Ձեր կատարած աշխատանքի համար մեծապես շնորհակալություն, բայց կարևոր է նաև հոդվածների մեջ նշվող անձանց մասին ոչ հորինածին տեղեկությունների բացառումը:խնդրում եմ ուշադիր եղեք, ես այլևս ոչինչ չեմ գրելու, կարող եք արգելափակել, որևէ խնդիր չկա, բայց հիշյալ անձի մասին տեղեկությունները հորնված են և կեղծ: Հայա Ենգոյան (քննարկում) 08:21, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) Հայա Ենգոյան (քննարկում) 08:24, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 08:26, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Այդ հոդվածում կա մի բաժին ,որտեղ տեղեկություններ կան առաջին կնոջ և երեխայի մասին, դա չպիտի լինի, թող գրի իր մասին ինչ ուզում է, բայց անչափահաս երեխայի կամ իր հետ կապ չունեցող անձի մասին իրավունք չունի տեղեկություն գրելու: Իմ իրավունքն է,թույլ չտալ, որ իմ մասին տեղեկություւններ հրապարակվեն, միթե՞ իրավունք չունեմ ջնջելու:Ես չեմ ցանկանուն հիշյալ անձի հետ որևէ կապ կամ առնչություն ունենալ, հատկապես բալիկիս մասին չպիտի գրի, ես հեռացնում եմ, կրկին վերականգնվում է , դա բացառեք,խնդրում եմ,սա խնդրանք է, ես կարծում եմ դրա իրավունքը ունեմ: [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 08:36, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) 691yhbdhs54jhgzxtjqhgxfhz3do5gr 0 1061592 8476112 8472092 2022-07-27T20:33:07Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Դոնատո Ֆրանցիսկո Մատերա''' ({{lang-en|Donato Francisco Mattera}}, {{ԱԾ}}), առավել հայտնի է որպես '''Դոն Մատերա''' ({{lang-en|Don Mattera}}), [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն|հարավաֆրիկացի]] բանաստեղծ, լրագրող, ձախակողմյան քաղաքական գործիչ և հասարակական գործիչ։ Պատանեկության տարիներին եղել է գանգստերական «հեղինակություն», փողոցային կազմակերպված հանցավոր խմբի առաջնորդ։ [[Ապարտհեյդ]]ի դեմ պայքարի շարժման մասնակից է։ Ապարտհեյդի դեմոնտաժից հետո եղել է հասարակական ակտիվիստ և գրականագետ։ == Ծագում == Ծնվել է մի ընտանիքում, որը, ըստ [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն|ՀԱՀ]] և [[Հարավաֆրիկյան Միություն|ՀՄ]] իշխանությունների պաշտոնական դասակարգման, դասվել է գունավորներին։ Դոնատո Մատերայի պապը [[Իտալիա]]յից ներգաղթել է Հարավային Աֆրիկա և ամուսնացել [[Սևամորթներ|սևամորթ]]ի հետ։ Հայրն ազգությամբ իտալացի էր, մայրը՝ թսվանա։ Ութ տարեկանում Դոնատոն պապի համառ պահանջով ուղարկվել է [[Դուրբան]], որտեղ ավարտել է կաթոլիկ դպրոցը։ 14 տարեկանում վերադարձել է հայրենի [[Յոհաննեսբուրգ]]։ Բնակություն է հաստատել Սոֆիաթաունի բազմամշակութային, քրեականացված շրջանում։ == Քաղաքականացված կրիմինալում == Դոն Մատերան Սոֆիաթաունում գլխավորել է խոշորագույն երիտասարդական ավազակախումբը, որն ընդունել է ''Vultures'' (''Գիշանգղներ'') անվանումը<ref>[http://www.sahistory.org.za/people/don-mattera Don Mattera. Poet, Musician, and Community Activist]</ref>։ Անձամբ մասնակցել է ծեծկռտուքների, ստացել դանակի և հրազենային վնասվածքներ։ Դոն Մատերայի կազմակերպված հանցավոր խումբը զբաղվում էր շորթմամբ, կողոպուտով և վերահսկում էր ալկոհոլային խմիչքների անօրինական վաճառքը։ Հետագայում Մատերան հիշում էր, որ ցավով և դառնությամբ հետևում էր, թե ինչպես էին երիտասարդ Աֆրիկացիները միմյանց ոչնչացնում [[գանգստեր]]ական պատերազմներում։ Միևնույն ժամանակ Դոն Մատերան սկսել է հետաքրքրվել հասարակական խնդիրներով։ Կյանքի փորձը բազմամշակութային Սոֆիաթաունում նպաստել է հակառասիստական հայացքների ձևավորմանը։ Մատերան ատելությամբ է լցվել [[ապարտհեյդ]]ի և աֆրիկացի ազգայնականների պետության հանդեպ։ <blockquote> Ես դարձա անապաստան և փողոցային գանգստեր։ Մեր աչքի առաջ քաղաքական ծաղրերգություն էր խաղարկվում։ Մենք լսել ենք ապարտհեյդի համակարգի, նրա կողմնակիցների և ֆունկցիոներների դեմ պայքարի կոչեր։ Ինձ համար փողոցների կապանքները կտրելը, աղքատությունը, ավազակությունը, սոցիալական գործընթացներին ներգրավվելը ժամանակի հարց էր։ <br /> ''Դոն Մատերա''<ref>{{Cite web |url=http://www.liberationafrica.se/intervstories/interviews/mattera/ |title=Don Mattera. Author, Poet, Journalist and Activist in 143 organisations (Автобиографическое интервью Дона Маттеры) |accessdate=2016-04-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160504011721/http://www.liberationafrica.se/intervstories/interviews/mattera/ |archivedate=2016-05-04 |deadlink=yes }}</ref>։ </blockquote> 1952 թվականից «Գիշանգղները» սկսել են քաղաքական դրդապատճառներով հարձակումներ իրականացնել ոստիկանության վրա։ Նրանց աջակցել են այլ հանցավոր խմբավորումների անդամները։ Սոֆիաթաունում լուրջ բախումներ և փոխհրաձգություններ են սկսվել։ Միաժամանակ Մատերան շարունակել է ակտիվ հանցավոր գործունեությունը։ Նրա խոստովանությամբ՝ 1956 թվականին «Գիշանգղները» ծրագրել էին հետաքննիչ լրագրող Արթուր Մեյմանի սպանությունը, որը հետագայում հայտնի գրողի կողմից անցկացվել էր ալկոհոլի ապօրինի առևտրի հետաքննության համար։ ՀՄ-ի կառավարությունը մտահոգված էր Սոֆիաթաունում տիրող իրավիճակով, ոչ այնքան հետնախորշային թաղամասի սոցիալական անբարեհաջողությամբ, որքան «ցեղերի անվերահսկելի խառնվածքով»։ 1950 թվականին դոկտոր Մալանի գրասենյակն ընդունել է տարածքային ռասայական տարանջատման մասին օրենք։ 1959 թվականին Հենդրիկ Ֆերվուրդի կառավարությունը սկսել է Սոֆիաթաունի հարկադիր վերաբնակեցումը։ == Ռադիկալ ակտիվիստ == Շարպևիլում գնդակահարությունից հետո Դոն Մատերան կենտրոնացել է ապարտհեյդի դեմ քաղաքական պայքարի վրա։ Եղել է ''Սև գիտակցության շարժման'' և Աֆրիկայի ազգային կոնգրեսի երիտասարդական լիգայի անդամ։ Նա կազմակերպել է ընդհատակյա խմբեր, զբաղվել բողոքական հրապարակախոսությամբ, եղել է «Սև լրագրողների միության» կազմակերպիչը։ Ռեժիմի դեմ ելույթների համար բազմիցս ձերբակալվել է, ենթարկվել կտտանքների, մի քանի տարի անցկացրել տնային կալանքի տակ։ Իր քաղաքական գործունեության մեջ Դոն Մատերը կապված էր Աֆրիկյան ազգային կոնգրեսի և Հարավային Աֆրիկայի կոմունիստական կուսակցության ականավոր գործիչների հետ, այդ թվում՝ Վիննի Մանդելայի և Ռոնի Կասրիլսի հետ։ Միևնույն ժամանակ Մատերան շեշտել է, որ հայացքներով ոչ թե [[Կոմունիզմ|կոմունիստ]] է, այլ [[Սոցիալիզմ|սոցիալիստ]]<ref>[http://www.sensusnovus.ru/history/2016/04/29/23169.html Чёрные парни Софиятауна]</ref>։ 1978 թվականին Դոն Մատերան դարձել է Ազանիայի ժողովրդական կազմակերպության (AZAPO՝ ծայրահեղ գաղտնի կառույց, որի գաղափարախոսությունը հիմնված էր [[մարքսիզմ]]ի, աֆրիկյան սոցիալիզմի, «սև գիտակցության» և [[Սթիվ Բիկո]]ի ժառանգության սինթեզի վրա) հիմնադիրներից մեկը։ Կազմակերպությունն ունեցել է իր AZANLA ռազմական թևը, որի զինյալները պատրաստություն էին անցնում արտասահմանում։ Գաղափարական և քաղաքական առումով AZAPO-ն ավելի ձախ և արմատական դիրքեր էր զբաղեցնում, քան Աֆրիկյան ազգային կոնգրեսը։ 1983 թվականին Պիտեր Բոտայի բարեփոխումների շրջանում Դոն Մատերան մասնակցել է Ազգային ֆորում արմատական ​​բողոքական շարժման ստեղծմանը։ 1986 թվականին Դոն Մատերան գնացել է [[Շվեդիա]], որտեղ կապեր է հաստատել սոցիալ-դեմոկրատների և [[Հակաֆաշիստական շարժում|հակաֆաշիստական շարժման]] ձախ ակտիվիստների հետ։ == Հասարակական գործիչ == 1990-ական թվականների սկզբին ապարտեիդի ապամոնտաժումից հետո Դոնատո Մատերան զբաղվել է ակտիվ հասարակական գործունեությամբ, 143 կազմակերպությունների անդամ է<ref>{{Cite web |url=http://www.joburg.org.za/index.php?option=com_content&task=view&id=829&Itemid=52 |title=Don Mattera: poet of compassion |accessdate=2013-08-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130829084628/http://www.joburg.org.za/index.php?option=com_content&task=view&id=829&Itemid=52 |archivedate=2013-08-29 |deadlink=yes }}</ref>։ Մատերայի հիմնական հասարակական կառույցները հիվանդ և անապաստան երեխաների, ինչպես նաև նախկին բանտարկյալների վերականգնման կենտրոններն են։ Ամուսնացած է, ունի 9 երեխա։ 2013 թվականի դեկտեմբերին Դոն Մատերան հրապարակային ելույթ է ունեցել [[Նելսոն Մանդելա]]յի մահվան կապակցությամբ՝ հայտարարելով, որ «հարավաֆրիկացիները պետք է սիրեն իրենց երկիրը և իրենց ժողովրդին այնպես, ինչպես սիրում էր Մանդելան»<ref>[http://mg.co.za/article/2013-12-10-poet-and-author-don-mattera-tells-capetonians-to-live-madibas-message Poet Don Mattera tells Capetonians to live Madiba’s message]</ref>։ == Լրագրող և բանաստեղծ == Դոն Մատերան մասնագիտությամբ երկար տարիներ եղել է լրագրող, աշխատել խոշոր հրատարակչություններում, այդ թվում՝ «Star» օրաթերթում, որը ժամանակին խմբագրել է Արթուր Մեյմանը, որը քառասուն տարի առաջ քիչ էր մնում՝ դառնար իր զոհը։ Դոն Մատերան հայտնի է նաև որպես գրականագետ և բանաստեղծ, բազմաթիվ գեղարվեստական ստեղծագործությունների հեղինակ<ref>[http://www.gettextbooks.com/author/Don_Mattera Books by Don Mattera]</ref>։ Նրա բանաստեղծական ոճը նշվում է պաթոսով և քնարականությամբ<ref>[http://www.african-writing.com/hol/donmattera.htm Don Mattera. Four Poems]</ref>։ Մասնակցում է աֆրիկյան արվեստի փառատոնների կազմակերպմանը<ref>{{Cite web |url=http://www.joburg.org.za/index.php?option=com_content&view=article&id=7116:poetry-sets-arts-alive-tone&catid=88&Itemid=266 |title=Poetry sets Arts Alive tone |accessdate=2016-04-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160512192633/http://www.joburg.org.za/index.php?option=com_content&view=article&id=7116:poetry-sets-arts-alive-tone&catid=88&Itemid=266 |archivedate=2016-05-12 |deadlink=yes }}</ref>։ 1987 թվականին Մատերան մասնակցել է Հարավաֆրիկյան Գրողների կոնգրեսի հիմնադրմանը։ Դոն Մատերայի գլխավոր հեղինակային աշխատանքը համարվում է «Memory is the Weapon» ինքնակենսագրությունը (''Հիշողությունը զենք է'')<ref>[http://www.gettextbooks.com/isbn/9780620394871/ Memory is the weapon. By Don Mattera. Published 2009]</ref>։ 1986 թվականին Մատերան «Azanian love song» (Ազանիայի սիրո երգը) բանաստեղծական ժողովածուի համար<ref>[http://www.gettextbooks.com/isbn/9780620394864/ Azanian love song. By Don Mattera. Published 2011]</ref> արժանացել է շվեդական [[PEN միջազգային կազմակերպություն|PEN միջազգային կազմակերպության]] մրցանակին։ == Մրցանակներ == * Բաոբաբի ոսկե շքանշան == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Հարավաֆրիկացի բանաստեղծներ]] [[Կատեգորիա:Հարավաֆրիկացի գրողներ]] [[Կատեգորիա:Հարավաֆրիկացի լրագրողներ]] [[Կատեգորիա:Գանգստերներ]] ps5plfjk4nm3nnx923bw62deiqfs2w2 0 1070833 8476110 8461964 2022-07-27T20:32:27Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Անձ}} '''Պետեր Բրուկ''' կամ '''Պետեր Ստիվեն Պոլ Բրուկ''' ({{lang-en|Peter Stephen Paul Brook}}, {{ԱԾ}}), [[Մեծ Բրիտանիա|անգլիացի]] թատրոնի և կինոյի [[Ռեժիսորական արվեստ|ռեժիսոր]]<ref name="անուն">1966 [https://www.kyotoprize.org/en/laureates/peter_stephen_paul_brook/ Peter Stephen Paul Brook]</ref>։ == Կենսագրություն == Պետեր Բրուկը ծնվել է Լոնդոնում, հրեաների ընտանիքում։ Նրա ծնողները՝ Սայմոն (Սեմյոն Մատվեևիչ) Բրուկը և Իդա Յուդելսոնը, փախստականներ էին [[Դաուգավպիլս|Դվինսկից]] (Վիտեբսկի գավառի)։ Նա սովետական հայտնի ռեժիսոր [[Պլուչեկ, Վալենտին Նիկոլաևիչ|Վալենտին Պլուչեկի]] զարմիկն է<ref>{{Книга|автор=Юлия Добровольская|заглавие=Жизнь спустя|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=OSorDwAAQBAJ&pg=PT355&dq=%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80+%D0%91%D1%80%D1%83%D0%BA&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjhgcCX5a3YAhVqEpoKHY6OAI0Q6AEIODAD#v=onepage&q&f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=547|isbn=9785040654154}}</ref>։ 1951 թվականին Պիտեր Բրուկն ամուսնացել է դերասանուհի Նատաշա Պերրիի ([[Natasha Parry]]) հետ։ Նրանք ունեցել են երկու զավակ՝ Իրինա՝ դերասանուհի և ռեժիսոր, և Սայմոն` ռեժիսոր։ Սովորել է Վեստմինստերի քոլեջում, սակայն հիվանդության պատճառով ընդհատել է ուսումը և երկու տարի անցկացրել [[Շվեյցարիա|Շվեյցարիայում]]։ Վերադառնալով Անգլիա ուսումնասիրել է լեզվաբանություն, ավարտել է [[Օքսֆորդի համալսարան|Օքսֆորդի համալսարանի]]<ref>{{Cite web|url=https://www.fpa.es/en/communication/peter-brook-princess-of-asturias-award-for-the-arts.html|title=Peter Brook, Princess of Asturias Award for the Arts - Press|author=|website=|date=|publisher=The Princess of Asturias Foundation|lang=en|accessdate=2019-11-26}}</ref> Մագդալեն-քոլեջը։ Ուսման ընթացքում նկարահանել է փոքր բյուջեով «Սենտիմենտալ ճանապարհորդություն» ֆիլմը՝ [[Սթեռն, Լորենս|Լորենս Սթեռնի]] վեպի էկրանավորումը և բեմադրել [[Քրիստոֆեր Մառլո|Քրիստոֆեր Մառլոյի]] «Դոկտոր Ֆաուստը» ([[1942]]): Նրա «[[Ռոմեո և Ջուլիետ]]» (1947) ներկայացումը դարձավ իրադարձություն թատերական աշխարհում՝ անգլիական թատերական քննադատության բնագավառում առաջացնելով բուռն վեճեր<ref>{{Книга|автор=Проскурникова Т.|заглавие=Театр Франции. Судьбы и образы|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=dPxkAAAAMAAJ&q=%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80+%D0%91%D1%80%D1%83%D0%BA&dq=%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80+%D0%91%D1%80%D1%83%D0%BA&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiKq6Dg5q3YAhXma5oKHQiuAPk4FBDoAQg_MAU|ответственный=|издание=|место=|издательство=Алетейя|год=2002|страницы=|страниц=488|isbn=9785893293814|isbn2=}}</ref>։ Այստեղ նա կիրառել էր իր՝ «դատարկ տարածության» գաղափարը՝ բեմից հեռացնելով դեկորացիաների մեծ մասը պրեմիերայից կես ժամ առաջ։ [[1968 թվական]]ին [[Ժան-Լուի Բարո|Ժան-Լուի Բարո]]յի հրավերով եկել է [[Փարիզ]], այնտեղ հիմնել Թատերական ուսումնասիրությունների միջազգային կենտրոնը՝ ստեղծված [[Յունեսկո|ՅՈւՆԵՍԿՈ-յի]] և Թատրոնի միջազգային ինստիտուտի<ref>{{Книга|заглавие=Иностранная литература|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=XhxRAAAAYAAJ&q=%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80+%D0%91%D1%80%D1%83%D0%BA&dq=%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80+%D0%91%D1%80%D1%83%D0%BA&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiKq6Dg5q3YAhXma5oKHQiuAPk4FBDoAQhEMAY|издательство=Известия|год=1970|страниц=1794}}</ref> հովանու ներքո։ Իր բազմազգ թատերախմբի հետ նա պարբերաբար մեկնել է հյուրախաղերի, հաճախ՝ Աֆրիկայի և Ասիայի էկզոտիկ վայրեր։ 1973-1974 թվականներին աշխատել է [[ԱՄՆ|ԱՄՆ-]]ում, [[1974 թվական]]ից ապրել և ստեղծագործել է Փարիզում ([[Բուֆ Դյու Նոռ թատրոն]])։ == Ստեղծագործություն == Որպես [[թատրոնի ռեժիսոր]] Պետեր Բրուկը կրել է [[Բերտոլդ Բրեխտ|Բերտոլդ Բրեխտ]]ի, [[Մեյերխոլդ Վ.|Վսևոլոդ Էմիլևիչ Մեյերխոլդ]]ի, [[Ժերզի Մարիան Գրոտովսկի|Ժերզի Գրոտովսկ]]ու, ինչպես նաև [[Անտոնեն Արտո|Անտոնեն Արտո]]յի գաղափարների ազդեցությունը։ Արվեստի մասին Բրուկը գրել է. {{քաղվածք|Մեյերխոլդի դպրոցը շեշտադրումն անում էր մարմնի արտահայտչականության վրա։ Գրոտովսկին իր ձևով զարգացրեց այս ուղղությունը և յուրահատուկ հետաքրքրություն առաջացրեց մարմնի լեզվի և շարժման հանդեպ։ Մյուս կողմից Բրեխտը շարունակում էր պնդել, որ դերասանը չպետք է միամիտ լինի, ինչպես նրան համարում էին տասնիններորդ դարում, այլ պետք է լինի իր ժամանակի մտածող, մտորող մարդ։ Ստանիսլավսկու դպրոցը և նրա հետևորդները մեծ տեղ էին տալիս դերասանի՝ դերի մեջ էմոցիոնալ խորասուզմանը։ Նշված երեք ուղղություններն էլ կարևոր են<ref>{{книга|автор=Брук П. |заглавие=Блуждающая точка: Статьи. Выступления. Интервью.|ответственный=Перев. с англ. М. Ф. Стронина.|место=СПб.; М|издательство=Малый драматический театр; Артист. Режиссёр. Театр|год=1996|страницы=93|страниц=270}}</ref>։|Պետեր Բրուկ}} Բրուկը բեմադրել է դասական, ինչպես նաև ժամանակակից պիեներ, սակայն նրա սիրելի դրամատուրգը [[Ուիլյամ Շեքսպիր|Շեքսպիրն]] է եղել<ref>{{книга|автор=Брук П. |заглавие=Блуждающая точка: Статьи. Выступления. Интервью.|ответственный=Перев. с англ. М. Ф. Стронина.|место=СПб.; М|издательство=Малый драматический театр; Артист. Режиссёр. Театр|год=1996|страницы=99-100|страниц=270}}</ref>։ Շեքսպիրյան պիեսների իր մեկնաբանության վրա մեծ ազդեցություն է թողել [[Կոտ Յան|Յան Կոտ]]ի «Շեքսպիրը մեր ժամանակակիցն է» գիրքը (անգլ. հրատ. [[1964]]), որի համար նա նախաբան է գրել։ Շեքսպիրի պիեսները նա կարող էր բեմադրել և՛ Բրեխտի «[[էպիկական թատրոն]]ի» ոճով, ինչպես օրինակ իր հանրաճանաչ «[[Լիր արքա|Լիր]]ը», և՛ «դաժանության թատրոնի» ոճով։ Ռեժիսորը մի առիթով ասել է. «... Ընդունում ենք, որ այն, ինչ ստեղծվել է մի մարդու կողմից, որի անունն է Շեքսպիր և թղթի վրա կյանքի կոչվել՝ ունի միանգամայն այլ բնույթ, քան որևէ այլ հեղինակի ստեղծագործություն։ Դա «շեքսպիրյան աշխարհի տեսլականը» չէ, այլ ավելին՝ «շեքսպիրյան աշխարհն է», իրականի նման»<ref>{{Книга|автор=Брук П.|заглавие=Блуждающая точка. М., 1996. С. 100|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>։ Նրա սիրելի դրամատուրգներից էր նաև [[Չեխով, Անտոն|Չեխով]]ը։ Պետեր Բրուկը բեմադրել է նաև օպերաներ<ref>{{Книга|автор=Юрий Димитрин|заглавие=«Кармен» в первый раз|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=zRO7AAAAQBAJ&pg=RA1-PT186&dq=%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80+%D0%91%D1%80%D1%83%D0%BA&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjhgcCX5a3YAhVqEpoKHY6OAI0Q6AEIPTAE#v=onepage&q&f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=303|isbn=9785457258563}}</ref>։ == Ճանաչում և պարգևներ == * Բրիտանական կայսերության մրցանակ ([[1965]]) * [[Պատվո լեգեոնի շքանշան|Պատվո լեգեոն]]ի կոմանդոր ([[2013]])<ref>[http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=?cidTexte=JORFTEXT000027248229 Декрет от 29 марта 2013 года]</ref> * [[Պատվո ասպետների շքանշան]]ի([[1998]]) * [[Եվրոպան-թատրոնին մրցանակ|Եվրոպական թատերական մրցանակ]] ([[1989]]) * [[Կիոտոյի մրցանակ]] ([[1991]]) * [[Իբսենի միջազգային մրցանակաբաշխություն|Իբսենի միջազգային մրցանակ]] ([[2008]]) * [[Աստուրիայի արքայադստեր մրցանակ]]ի (2019) * [[Պոզնան]]ում Ադամ Միցկևիչի համալսարանի պատվավոր դոկտոր ([[2004]]): == Բեմադրություններ == === Թատերական ներկայացումներ === * 1946 - «Արատավոր շրջան» / «Vicious circle», ըստ [[Սարտր Ժան Պոլ|Ժան Պոլ Սարտր]]ի [[Դռնփակ (Ժան Պոլ Սարտր)|«Դռնփակ»]] պիեսի / Arts Theatre Club, [[Լոնդոն]]՝  <nowiki/>[[Ալեք Գինես|Ալեք Գինես]]ի (''Գարսեն'') և [[Դոնալդ Պլեզենս|Դոնալդ Պլեզենս]]ի (''Միջանցքային'') հետ 16 հուլիս - 11 օգոստոս<ref>{{Cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1376569|title=За закрытыми дверями (пьеса) 1946|website=Словари и энциклопедии на Академике|language=ru|accessdate=2021-07-09}}</ref> * 1946 - «Կարամազով եղբայրներ», բեմականացումը Ա.Գինեսի, ըստ [[Ֆեոդոր Դոստոևսկի|Ֆ. Դոստոևսկու]] [[Կարամազով եղբայրներ|«Կարամազով եղբայրներ» վեպի]]/ Lyric Theatre, [[Լոնդոն]] - [[Ալեկ Գինես|Ալեկ Գինես]]ի հետ (''Միտյա Կարամազով'') * 1947 - «Անթաղ դիեր» / «Men Without Shadows» և «Պատվավոր պոռնիկ» / [[:en:The Respectful Prostitute|«The Respectful Prostitute»]] Ժ.Պ.Սարտրի / [[:en:Lyric Theatre (London)|Lyric Theatre]], [[Լոնդոն]] * 1950 - «[[Չափ չափի դիմաց]]» [[Ուիլյամ Շեքսպիր|Ու. Շեքսպիր]] - [[Ջոն Գիլգուդ|Ջոն Գիլգուդ]] հետ * 1952 - «[[Ձմեռային հեքիաթ]]» Ու. Շեքսպիր, Ջոն Գիլգուդի հետ * 1955 - «[[Համլետ]]» Ու. Շեքսպիր,  [[Պոլ Սկոֆիլդ|Պոլ Սկոֆիլդ]]ի հետ (''[[Համլետ (կերպար)|Համլետ]]'') * 1956 - «[[Կատուն շիկացած տանիքի վրա (պիես)|Կատուն շիկացած տանիքի վրա]]» [[Թենեսի Ուիլյամս|Թ. Ուիլյամս]]ի / [[Անտուանի թատրոն]], [[Փարիզ]] - [[Ժաննա Մորո|Ժաննա Մորո]]յի հետ (''Մեգգի'') * 1957 - «[[Ծեր կնոջ այցը]]», [[Ֆրիդրիխ Դյուրենմաթ|Ֆ. Դյուրենմաթ]] * 1958 - «[[Տիտոս Անդրոնիկոս]]» Ու. Շեքսպիր, [[Լոուրենս Օլիվիե|Լոուրենս Օլիվիե]]ի հետ * 1962 - «[[Լիր արքա]]» Ու. Շեքսպիր,<nowiki/> <nowiki/>[[Պոլ Սկոֆիլդ|Պոլ Սկոֆիլդ]]ի հետ * 1964 - «Մարատ/Սադ» [[Պետեր Վայս|Պ. Վայս]] ( [[Թոնի (մրցանակ)|«Թոնի»]] - ռեժիսուրայի մրցանակ), <nowiki/>[[Գլենդա Ջեքսոն|Գլենդա Ջեքսոն]] ([[Շարլոթ Կորդե|''Շարլոթ Կորդե'']]) * 1966 - «US» * 1968 - «Էդիպուս» [[Լուցիուս Աննեուս Սենեկա|Սենեկա]] * 1971 - «[[Միջամառային գիշերվա երազ]]» Ու. Շեքսպիր - [[Բեն Քինգսլի|Բեն Քինգսլի]]ի և [[Պատրիկ Ստյուարտ|Պատրիկ Ստյուարտ]]ի հետ ([[Թոնի (մրցանակ)|«Թոնի»]] ռեժիսուրայի մրցանակ) * 1977 - «Ուբյու արքան» [[Ալֆրեդ Ժարրի|''Ա.Ժարրի'']] * 1979 - «Թռչունների զրույց», ըստ ''[[Աթթար]]''ի վեպի * 1981 - «[[Բալի այգին (պիես)]]» [[Անտոն Չեխով|Ա. Պ. Չեխով]] / թատրոն՝ Théâtre des Bouffes du Nord, [[Փարիզ]] - [[Նատաշա Պերրի|Նատաշա Պերրի]] ([[Լյուբով Անդրեևնա Ռանևսկայա|''Ռանևսկայա'']]), [[Միշել Պիկկոլի|Միշել Պիկկոլի]] (''Գաև''), [[Նիլս Արեստրուպ|Նիլս Արեստրուպ]] (''Լոպախին'') * 1985 - «Մահաբհարատա», [[Մահաբհարաթա|ըստ հին հնդկական Մահաբհարաթա էպոսի]] * 1987 - «[[Փոթորիկ (պիես)|Փոթորիկ]]» Ու. Շեքսպիր * 1992 - «Impressions de Pelléas», ըստ [[Կլոդ Դեբյուսի]]ի օպերայի * 1992 - Մարդը, ով իր կնոջը շփոթեցրեց գլխարկի հետ (The Man Who Mistook His Wife for a Hat), ըստ [[Օլիվեր Վոլֆ Սաքս|Օլիվեր Սաքս]]ի գրքի * 1995 - Ով է այնտեղ (Qui est là), [[Անտոնեն Արտո]]յի, [[Բերտոլդ Բրեխտ]]ի, [[Էդվարդ Գորդոն Քրեյգ|Գորդոն Քրեյգ]]ի, [[Վսևոլոդ Մեյերխոլդ|Մեյերխոլդ]]ի, [[Կոնստանտին Ստանիսլավսկի|Ստանիսլավսկու]], [[Մոտոկիյո Ձեամի]] տեքստերի հիման վրա * 1995 - «Երջանիկ օրեր» [[Սեմյուել Բեքեթ]] * 1998 - «Je suis un phénomène», ըստ [[Ալեքսանդր Լուրիա]]յի գրքի * 1998 - «[[Դոն Ժուան (օպերա)|Դոն Ժուան]]» [[Վոլֆգանգ Ամադեուս Մոցարտ|Վ. Ա. Մոցարտ]] (օպերային արվեստի փառատոն [[Էքս ան Պրովանս]]ում) * 2004 - [[Մեծն ինկվիզիտոր|«Մեծն ինկվիզիտոր»]], ըստ [[Ֆեոդոր Դոստոևսկի|Ֆեոդոր Դոստոևսկու]] ''[[Կարամազով եղբայրներ]]'' վեպի * 2006 - «Sizwe Banzi est mort», ըստ [[Ատոլ Ֆուգարդ]]ի և այլ. ([[Ավինյոնի փառատոն]]) * 2008 - «Fragments», ըստ Բեքեթի * 2009 - «Love is my sin», ըստ Շեքսպիրի սոնետների * 2010 - «Warum warum», ըստ Ա. Արտոյի, Գորդոն Քրեյգի, [[Շարլ Դյուլեն|Շ. Դյուլեն]]ի, [[Վսևոլոդ Մեյերխոլդ|Վս. Մեյերխոլդի]], Մոտոկիյո Ձեամիի և Ու. Շեքսպիրի տեքստերի * 2010 - [[Կախարդական սրինգ|«Կախարդական սրինգ»]] Վ. Ա. Մոցարտ ( [[Մոլիեր]]ի մրցանակաբաշխություն) === Ֆիլմեր === * [[1953]] - ''Մուրացկանների օպերա'' (անգլ. The Beggar's Opera) (ըստ [[Ջոն Գեյ|Ջոն Գեյ]]ի, Լորենս Օլիվյեի հետ) * [[1960]] - ''[[7 օր, 7 գիշեր (ֆիլմ)|7 օր, 7 գիշեր]]'' / ''Moderato cantabile'' (ըստ [[Մարգերիտ Դյուրաս|Մարգերիտ Դյուրաս]]ի վեպի, [[Ժաննա Մորո|Ժաննա Մորո]]յի և [[Ժան Պոլ Բելմոնդո|Ժան Պոլ Բելմոնդո]]յի հետ) * [[1963]] - ''[[Ճանճերի տերը (ֆիլմ, 1963)|Ճանճերի տերը]]'' (ըստ [[Վիլյամ Գոլդինգ|Վիլյամ Գոլդինգ]]ի համանուն՝ [[Ճանճերի տերը]] վեպի) * [[1967]] - ''Վալկիրիայի թռիչքը'' * [[1967]] - ''[[Մարատ/Սադ (ֆիլմ)|Մարատ/Սադ]]'' * [[1968]] - ''Ինձ ստեր պատմիր'' (վավերագրական) * [[1971]] - ''Լիր Արքա'' (Պ. Սկոֆիլդի հետ) * [[1979]] - ''Հանդիպումներ երևելի մարդկանց հետ'' ([[Գեորգի Գյուրջիև|Գեորգի Գյուրջիև]]ի նույնանուն գրքի էկրանավորումը) * [[1979]] - ''Չափ չափի դիմաց'' * [[1982]] - ''[[Բալի այգին (պիես)]]'' * [[1983]] - ''Ողբերգություն [[Կարմեն]]ի մասին'' (օպերատոր՝ [[Նյուկվիստ Սվեն|Նյուկվիստ Սվեն]]) * [[1989]] - ''[[Մահաբհարաթա]]'' * [[2002]] - ''Ողբերգություն [[Համլետ]]ի մասին'' ([[Ադրիան Լեսթեր|Ադրիան Լեսթեր]]ի հետ) == Գրքեր == * PETER BROOK [https://cdn.preterhuman.net/texts/religion.occult.new_age/occult.conspiracy.and.related/Brook,%20Peter%20-%20The%20Empty%20Space.pdf The Empty Space. A TOUCHSTONE BOOK.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211022172601/http://cdn.preterhuman.net/texts/religion.occult.new_age/occult.conspiracy.and.related/Brook,%20Peter%20-%20The%20Empty%20Space.pdf |date=2021-10-22 }} հրատարակչություն՝ Simon & Schuster, առաջին հրատարակություն՝ 1968 * The shifting point․ 1946-1987. New York: Harper & Row, 1987 * The open door: thoughts on acting and theatre. New York: Parthenon Books, 1993 * Threads of time: recollections. Washington: Counterpoint, 1998 == Ռուսերեն լեզվով հրապարակումներ == * [http://teatr-lib.ru/Library/Brook/Space/ «Пустое пространство». М.: Искусство, 1976] * [http://teatr-lib.ru/Library/Brook/point/ «Блуждающая точка». СПб.; М.: Малый драматический театр; Артист. Режиссёр. Театр, 1996.] * «Пустое пространство. Секретов нет». М.: Артист. Режиссёр. Театр, 2003 * «Нити времени». М.: Артист. Режиссёр. Театр, 2005 == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == * ''Проскурникова Т. Б.'' Театр Франции. Судьбы и образы. Очерки истории французского театра второй половины XX века. - СПб.: Алетейя; Москва.: Государственный институт искусствознания, 2002 г. - 472 с. * 100 великих режиссеров / Авт.- сост. И. А. Мусский. - М.: Вече, 2006. - 480 с. («100 великих»). * ''Davies A.'' Filming Shakespeare’s Plays: The Adaptations of Laurence Olivier, Orson Welles, Peter Brook and Akira Kurosawa. Cambridge: Cambridge UP, 1988 * ''Ortolani O.'' Peter Brook. Frankfurt/Main: Fischer Taschenbuch Verlag, 1988. * ''Hunt A.'', ''Reeves G.'' Peter Brook. Cambridge; New York: Cambridge UP, 1995 * Peter Brook: Oxford to Orghast/ Richard Helfer, Glenn Loney (eds.). Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1998 * ''Moffitt D.'' Between two silences: talking with Peter Brook. Dallas: Southern Methodist UP, 1999 * ''Croyden M.'' Conversations with Peter Brook, 1970-2000. New York: Faber and Faber, 2003 * ''Kustow M.'' Peter Brook: a biography. New York: St. Martin’s Press, 2005 == Հղումներ == * [http://www.screenonline.org.uk/people/id/471253 Биография (''англ''.)] * [http://www.tonnel.ru/?l=gzl&uid=946 Биография (''рус''.)] * [http://delfineja.narod.ru/teatr/bruk.html Питер Брук] на страницах [http://delfineja.narod.ru/vse_o_teatre.html ''delfineja'' - «Всё о Театре»] [: «Пустое пространство» и другие работы, - интервью, рецензии, обзоры ] * ''Бартошевич А. В.'' [https://web.archive.org/web/20081025035829/http://curtain.ng.ru/stage/2000-03-17/7_movement.html Движение к театральной всемирности: 21 марта Питеру Бруку исполняется 75 лет] // Кулиса [: Сетевая версия приложения «Независимой газеты», посвященного культуре и искусству]. [[2001]]. № 10(69). 15 июня. * [http://teatr-lib.ru/Library/Brook/point/ Брук П. Блуждающая точка: Статьи. Выступления. Интервью / Перев. с англ. М. Ф. Стронина, предисл. Л. А. Додина. СПб.; М.: Малый драматический театр; Артист. Режиссёр. Театр, 1996. 270 с.] * [https://archive.is/20130417041955/www.izvestia.ru/culture/article1323393/ Питер Брук: «Я ненавижу слово „культура“»] [: интервью ''А.Соломонову''] // Известия. [[2005]]. 3 марта. * ''Брук П.'' [http://magazines.russ.ru/authors/b/bruk Нити времени: Воспоминания] / Перевод ''М.Стронина'' // Звезда. [[2003]]. № 2. * ''Брук П.'' [http://www.theatre-studio.ru/library/bruk/dl_about_shakespeare.html Две лекции] «Забудьте, что это Шекспир», ''1994''; «В поисках Шекспира», ''1996'' / Перевод ''М.Стронина'' * ''[[Մարինա Դավիդովա|Давыдова М.]]'' [https://archive.is/20130416231657/www.izvestia.ru/culture/article3105166/ Дырка от Брука - «На Чеховском фестивале показали два спектакля самого популярного из великих театральных режиссёров XX века…»] // Известия. [[2007]]. 15 июня. * [http://www.cineticle.com/behind/355-peter-brook.html Статья о фильмах Питера Брука] * [http://www.rtr.spb.ru/Radio_ru/First_Person/upload/12-5-2014/V_V_O_20-10_12-05-2014.mp3 Мирсаид Сапаров. «Сорок тысяч Гамлетов…» Радиопередача Радио России 12 мая 2014 г.] {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Բրուք, Պետեր}} [[Կատեգորիա:«Թոնի» մրցանակի դափնեկիրներ]] [[Կատեգորիա:Բեռլինի գեղարվեստի ակադեմիայի անդամներ]] [[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի թատերական ռեժիսորներ]] [[Կատեգորիա:Պատվո լեգեոնի շքանշանի սպաներ]] [[Կատեգորիա:«Էմմի» մրցանակի դափնեկիրներ]] [[Կատեգորիա:Թատերական ռեժիսորներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Սցենարիստներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Կինոռեժիսորներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Բրիտանացի ռեժիսորներ]] [[Կատեգորիա:Օքսֆորդի համալսարանի շրջանավարտներ]] pdvojaxyqft46yja8zsllydm23h7gkx 0 1072421 8475896 8057217 2022-07-27T14:13:02Z 37.252.93.32 Վերահղվում է դեպի [[Աշոտավան]] wikitext text/x-wiki #ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ [[Աշոտավան]] 504yc71e24yzvu89x2opiqdwrqkq87q 0 1074554 8475912 8125119 2022-07-27T14:56:47Z 91.204.188.118 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հեռուստասերիալ}} '''Խոպանի տեսություն''', հայկական [[Կատակերգություն|կատակերգական]]-[[Դրամատիկական սեռ|դրամատիկ]] [[հեռուստասերիալ]]։ Սերիալի պրեմիերան կայացել Է 2015 թվականի ապրիլի 11-ին<ref>https://www.youtube.com/watch?v=wR6rUZBoYaY</ref>` ''Շանթ'' հեռուստաալիքով։ Սերիալի նկարահանումները տեղի են ունեցել [[Երևան]]ում (Հայաստան)։ ==Դերասանական կազմ և կերպարներ== *[[Հայկ Պետրոսյան]]ը '''Ռուբիկի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1– 2) միայնակ տղա, Աշայի եղբայրը, Մարիետայի տղան *Անի Մալյանը '''Սյուզիի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1- 2) Թինայի քույրը, Աննայի դուստրը *[[Անահիտ Կիրակոսյան]]ը '''Հայարփիի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1- 2) Ազգականը գյուղից, ով եկել է [[Երևան]]` սովորելու նպատակով *[[Անաիս Սարդարյան]]ը '''Թինայի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1- 2) Աննայի դուստրը, Սյուզիի քույրը *Հակոբ Քիշմիրյանը '''Աշոտի''' դերում (1-ին եթերաշրջանի երկորդ մաս) Աշայի ամուսինը *Մանանա Գևորգյանը '''Աշայի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1- 2) Աշոտի կինը, Ռուբիկի քույրը և Մարիետայի դուստրը *Արշալույս Ավետիսյանը '''Եվայի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1- 2) Ռուբիկի, Սյուզիի, Թինայի և Աշայի տատիկը, Սաքոյի և Սուրոյի մայրիկը *[[Զառա Սահակյան]]ը '''Մարիետայի''' դերում "Սիրուն Մարետա" (եթերաշրջաններ 1- 2) Ռուբիկի և Աշայի մայրիկը, Սաքոյի կինը *Անի Պետրոսյանը '''Աննայի''' դերում (Եթերաշրջաններ 1- 2) Թինայի և Սյուզիի մայրը, Սուրոյի կինը *[[Անդրանիկ Հարությունյան (դերասան)|Անդրանիկ Հարությունյան]] '''Սուրոյի''' դերում (2-րդ եթերաշրջան) Թինայի և Սյուզիի հայրը, Աննայի ամուսինը, Եվայի որդին *Իվետա Էդիգարյանը '''Ստելլայի''' դերում (2-րդ եթերաշրջան) Հարևանուհի *Քսենյա Էնյուտինան '''Յուլյայի''' դերում(1-ին եթերաշրջանի առաջին մաս) Սաքոյի նախկին [[ռուս]]ախոս կինը *'''Սաքո''' (Եթերաշրջաններ 1-2, Միայն ձայնը) Մարիետայի ամուսինը, Ռուբիկի և Աշայի հայրը, Եվայի որդին *-'''Լեոնիդի''' դեր(Եթերաշրջաններ 1- 2) Եվայի սերը *- '''Մայքլ''' դեր (Եթերաշրջաններ 1- 2, հյուր) Հայարփիի եղբայրը == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} ==Արտաքին հղումներ== * {{Official website|http://www.shanttv.com/am/serials/xopani-tesutyun}} * [http://armserial.com/all-serials/khopani-tesutyun/ ''Խոպանի տեսությունը''] Արմսերիալում * [http://armfilm.org/serialy/x-t/ ''Խոպանի տեսությունը''] ArmFilm-ում * [http://kargin-hayer.com/shant-tv/tv-shows/xopani-tesutyun ''Խոպանի տեսությունը''] Կարգին Հայեր էջում 7z5laq0c8owy8drmagiz52m0valkfli 0 1081708 8476175 8475703 2022-07-28T05:31:27Z Հայա Ենգոյան 108723 /* Անձնական կյանք */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մխիթար Մոս-Մուշեղյան''' (''իրական անուն, ազգանուն՝ Մուշեղ Մովսեսի Մխիթարյան'', {{ԱԾ}}), հայ բեմադրիչ, դրամատուրգ, արձակագիր, Երևանի «Յանուս» արտիստական թատրոնի հիմնադիրը<ref name=":0">{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_78.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ԱՆԴԱՄՆԵՐ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ ԱՄՆ հայ գրողների և լրագրողների միության, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության (2017)<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_3.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ՀՆ - ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>, Երգիծաբանների համահայկական միության (2021) անդամ է, Հայ դրամատուրգների միության և Մշակույթի գործիչների միության պատվավոր անդամ (2022)<ref>{{Cite web|url=https://armdramaturges.blogspot.com/2022/03/blog-post_57.html|title=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ։ Հայ դրամատուրգների միության անդամներ|date=2022-03-22|website=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ|accessdate=2022-04-02}}</ref>, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի միջազգային մրցույթների Հայաստանի և Արցախի քարտուղար<ref>{{Cite web|url=https://steptert.am/index.php/news/society/item/532-2022-05-23-06-29-12|title=«ԻՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ՌՈՒՍԱԼԵԶՈՒ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑՈՒՅԹԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ Է|date=Մայիսի 23, 2022|website=«Ստեփանակերտ» շաբաթաթերթ|publisher=Լուսինե Աղաջանյան}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://avangard.am/am/post/11/3294/|title=АВСТРАЛИЯ И АРМЕНИЯ ГОВОРЯТ НА ЯЗЫКЕ ДРУЖБЫ|website=avangard.am|accessdate=2022-07-02}}</ref>, Գրականության և մշակույթի զարգացման միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս, Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության պատվավոր անդամ։ Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության ղեկավար Գենադի Նորդի՝ 2022 թվականի մարտի 25-ի որոշմամբ դարձել է միության հայկական բաժանմունքի հիմնադիր ղեկավար<ref>{{Cite web|url=http://spsa.info/|title=Союз писателей Северной Америки|website=Союз писателей Северной Америки|accessdate=2022-04-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2022/03/blog-post_25.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ Շնորհավորանք|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2022-04-02}}</ref>։ 2018 թվականին Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվել է 20 տարի ազատազրկման Անի Մեջլումյանի սպանության համար<ref name="hraparak.am Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց">[https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 «Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց 20 տարվա ազատազրկման» հոդված hraparak.am կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220709100938/https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 ''(արխիվացված 09․07․2022թ․)'']։</ref><ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ">Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ ԵԱԴԴ-0018/01/16 2018 թվական։</ref><ref name="Վերաքննիչի վճիռ">Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարանի վճիռ 03.10.2018թ. քաղաք Երևան, ԳՈՐԾ Հ.-ԵԱԴԴ/0018/01/16։</ref>։ == Կենսագրություն == Մուշեղ Մխիթարյանը ծնվել է 1995 թվականի մարտի 27-ին Երևանում։ Պատանեկան տարիներից հետաքրքվել է թատերարվեստով և գրականությամբ։ Այդ շրջանում էլ արել է դրամատուրգիական առաջին փորձերը և կազմավորել «Մխիթար Մոս-Մուշեղյան» սիրողական թատերախումբը։ Ավելի ուշ հիմնադրել է «Յանուս» արտիստական թատրոնը, 2014-2015 թվականներին եղել է թատրոնի տնօրենը։ Ռեժիսորական գործունեության ընթացքում բեմադրել է ավելի քան երեք տասնյակ ներկայացում։ Խաղացել է քառասունից ավելի դեր։ Եղել է «ԲԵՄ» միավորման գլխավոր ռեժիսորը, «ԲԵՄ» միավորման «Ունիվերսալ երիտասարդական» թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, «Փարոս» իմպրովիզացիոն թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, Նիկոլ Գալանտերյանի անվան բեմարվեստի մանկավարժական համալսարանի բազային ստուդիայի դասախոս, «Մոս» մանկապատանեկան թատրոն-ստուդիայի և «Սթար» թատերախմբերի ղեկավարը<ref name=":0" />։ Հեղինակ է ժամանակակից կյանքի խնդիրներին վերաբերող շուրջ երեք տասնյակ պիեսի, պիեսների առանձին գրքույկների, պատմահայրենասիրական դրամաների, ազգային մշակույթի հիմնախնդիրների վերաբերյալ մի շարք հոդվածների։ Մոս-Մուշեղյանի ստեղծագործությունները տպագրվել են շուրջ երեք տասնյակ համահեղինակային ժողովածուներում, հեղինակել է «Ապրումներ» բանաստեղծությունների ժողովածուն։ Մոս-Մուշեղյանի առաջարկով և խմբագրությամբ լույս է տեսել Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության «Ժամանակակից դրամատուրգիա» քառահատոր մատենաշարը և «Դրամատուրգիական երկերի ընտրանի» ժողովածուների շարքը, ինչպես նաև [[Ռուբեն Մարուխյան]]ի «Պիեսներ», [[Գևորգ Սարգսյան (դրամատուրգ)|Գևորգ Սարգսյան]]ի «Բեմի մարդիկ», «Ընտանեկան պատերազմներ», «Երիտասարդ կանանց կյանքից», [[Բյուրեղիկ Մնեյան]]ի «Պիեսներ մանուկների համար» պիեսների ժողովածուները, բանաստեղծուհի, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության փոխնախագահ Աիդա Պողոսյանի և այլ գրողների գրքեր<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3256/|title=ԴԱՐԵՐ ԿԱՊՈՂ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԸ|website=www.avangard.am|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ === Անձնական կյանք === Երկրորդ անգամ ամուսնացել է 2019 թվականին Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության նախկին ղեկավար, «Նռանէ» մանկապատանեկան թատրոնի տնօրեն Մարինե Իսրայելյանի (Մոս-Մուշեղյանի) հետ։ Ունեն մեկ որդի՝ Նժդեհ Մխիթարյանը (ծնված՝ 2022 թվականի փետրվարի 10-ին)։ === Անի Մաջնունյանի սպանություն === Երևան քաղաքի Մազմանյան փողոցի 5-րդ շենքի 22-րդ բնակարանի բնակիչ, «6-րդ զգայարան» հեռուստահաղորդումից հայտնի էքստրասենս<ref>{{Cite web |url=https://www.aravot.am/tag/%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6/page/4/ |title=Անձի երկվություն կամ ինչպես 33-ամյա երիտասարդը դարձավ 20 տարեկան, իսկ Մխիթարը՝ Մուշեղ}}</ref> 53-ամյա Անի Կոստանի Մաջնունյանին ապօրինաբար կյանքից զրկելու և նրա գույքն ավազակությամբ հափշտակելու դիտավորությամբ 2015 թվականի օգոստոսի 4-ին` ժամը 23:00-ի սահմաններում, Մուշեղ Մխիթարյանը այցելել է վերջինիս բնակարան, որտեղ որոշ ժամանակ մնալուց հետո բնակարանի ննջասենյակում հարձակվել է Անի Մաջնունյանի վրա, դանակով ու բութ առարկայով նրան կյանքից զրկելու դիտավորությամբ բազմաթիվ հարվածներ է հասցրել մարմնի տարբեր մասերին, պատճառելով գլխի, դեմքի, պարանոցի, կրծքավանդակի, որովայնի, զույգ վերին և ձախ ստորին վերջույթների շրջաններում բազմաթիվ ծակած-կտրած և կտրած, թափանցող և չթափանցող 59 վնասվածքներ, որոնք էլ իրենց համակցության մեջ առաջացրել են հեմոռագիկ շոկ, որն էլ բերել է Անի Մաջնունյանի մահվան, ինչպես նաև արյունազեղումներ` գլխի ճակատային, աջ վերին կոպի, աջ ակնակապճի դրսային անկյան, ձախ վերին և ստորին կոպերի, ձախ այտային, քթարմատի, վերին և ստորին շրթունքների ներսային մակերեսների շրջաններում, գլխի մաշկի տակ` ձախ քունքային, աջ ճակատագագաթային շրջաններում, քերծվածքներ` ձախ այտային, բերանի ձախ անկյան, կզակային, ձախ ուսահոդի, ձախ բազկի, ձախ նախաբազկի, աջ սրունքի շրջաններում, սալջարդ վերք` գլխի ձախ քունքային շրջանում, կոտրվածք` ձախ քունքոսկրի շրջանում անցումով գանգի հիմ, միջին գանգափոս` ենթաոստային խոշոր օջախային արյունազեղումների արյունահավաքների առաջացումով։ Դրանից հետո, Մուշեղ Մխիթարյանը Անի Մաջնունյանի բնակարանից հափշտակելով մեկ հատ «KAMELIA,S» գրառմամբ պիտակով վզնոց` 5500 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ ծաղկաձև կախազարդով վզնոց` 20.000 ՀՀ դրամ, մեկ հատ քարերով կախազարդ` 1500 ՀՀ դրամ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /4.466 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ «Tifany & co» վզնոց` 4000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ կին և օձ կախազարդ` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /13.052 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ և 10.000 ՀՀ դրամ գումար, դիմել է փախուստի` պատճառելով ընդհանուր` 44.000 ՀՀ դրամ գույքային վնաս<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը 2018 թվականին կատարված սպանության համար Մուշեղ Մխիթարյանին մեղավոր ճանաչել և դատապարտել ազատազրկման` 20 տարի ժամկետով<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Նույն թվականին մեղադրյալի կողմից Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարան ներկայացված բողոքը մերժվել է և վերահաստատվել նրա հանցանքը կատարված սպանության համար<ref name="Վերաքննիչի վճիռ"/>։ == Երկեր == * «Երբ Անցյալն է աղաղակում»<ref>{{Cite web|url=https://iravunk.com/sim/?p=106955&l=am|title=«Լևոն 6-րդ Կիլիկիո արքա» պատմական պիեսն արդիական է, այն պետք է բեմին հանձնվի». Բյուրեղիկ Մնեյան|website=iravunk.com|accessdate=2021-11-18}}</ref> * «Խնամախոս» * «Բաղրամյան» * «Կալոդեն. Արյունոտ շուշաններ» * «Ապրումներ» *«Ճեղքելով դարը»<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/11/blog-post_28.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԼՈՒՅՍ Է ՏԵՍԵԼ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-29}}</ref> == Մրցանակներ և պարգևներ == * Շնորհակալագիր Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության կողմից՝ հայրենիքում և սփյուռքում գրականության մեջ ներդրած ավանդի համար (2020) * «Տիր․ Գրչության հովանավոր» և «Երախտագիտություն» պատվո շքանշաններ (2021) * «Սայաթ-Նովա» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ ազգային մշակույթի պահպանման համար<ref name=":0" /> * «Տիգրան Մեծ» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ հայապահպանության համար<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3285/|title=Պարգևներ արժանավորներին|website=www.avangard.am|accessdate=2022-02-11}}</ref> * «Սողոմոն Թեհլերյան» մեդալ * Ուկրաինայի «Մշակույթի դեսպան» մրցանակ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.avangard.am/am/post/11/3268/ Կան արժեքներ, որ չպետք է փոխվեն․ թատրոնը դրանցից մեկն է՝ գոնե ազգայինի իմաստով] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3251/ Արդյո՞ք, երբ մի օր ընկնենք հողին, կգա հացը կենդանի] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3231/ Գրողը գրում է և պետք հասանելի դառնա իր ընթերցողին] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3207/ Միայն թատերագիր չէ, Մխիթարը. բազմաժանր գրող է, պիտանի մարդ] * [http://www.irates.am/hy/1430900788 «Յանուս» արտիստական թատրոնը շնորհակալագրեր է հանձնել] [[Կատեգորիա:Հայ բեմադրիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ արձակագիրներ]] [[Կատեգորիա:Հայ դրամատուրգներ]] [[Կատեգորիա:Հայ մարդասպաններ]] cuf75opfuau2vz3cxhv12jv3zw6k8oq 8476179 8476175 2022-07-28T05:54:31Z GeoO 14988 [[Special:Contributions/Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[User talk:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել [[User:GeoO|GeoO]] մասնակցի վերջին տարբերակին։ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մխիթար Մոս-Մուշեղյան''' (''իրական անուն, ազգանուն՝ Մուշեղ Մովսեսի Մխիթարյան'', {{ԱԾ}}), հայ բեմադրիչ, դրամատուրգ, արձակագիր, Երևանի «Յանուս» արտիստական թատրոնի հիմնադիրը<ref name=":0">{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_78.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ԱՆԴԱՄՆԵՐ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ ԱՄՆ հայ գրողների և լրագրողների միության, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության (2017)<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_3.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ՀՆ - ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>, Երգիծաբանների համահայկական միության (2021) անդամ է, Հայ դրամատուրգների միության և Մշակույթի գործիչների միության պատվավոր անդամ (2022)<ref>{{Cite web|url=https://armdramaturges.blogspot.com/2022/03/blog-post_57.html|title=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ։ Հայ դրամատուրգների միության անդամներ|date=2022-03-22|website=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ|accessdate=2022-04-02}}</ref>, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի միջազգային մրցույթների Հայաստանի և Արցախի քարտուղար<ref>{{Cite web|url=https://steptert.am/index.php/news/society/item/532-2022-05-23-06-29-12|title=«ԻՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ՌՈՒՍԱԼԵԶՈՒ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑՈՒՅԹԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ Է|date=Մայիսի 23, 2022|website=«Ստեփանակերտ» շաբաթաթերթ|publisher=Լուսինե Աղաջանյան}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://avangard.am/am/post/11/3294/|title=АВСТРАЛИЯ И АРМЕНИЯ ГОВОРЯТ НА ЯЗЫКЕ ДРУЖБЫ|website=avangard.am|accessdate=2022-07-02}}</ref>, Գրականության և մշակույթի զարգացման միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս, Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության պատվավոր անդամ։ Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության ղեկավար Գենադի Նորդի՝ 2022 թվականի մարտի 25-ի որոշմամբ դարձել է միության հայկական բաժանմունքի հիմնադիր ղեկավար<ref>{{Cite web|url=http://spsa.info/|title=Союз писателей Северной Америки|website=Союз писателей Северной Америки|accessdate=2022-04-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2022/03/blog-post_25.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ Շնորհավորանք|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2022-04-02}}</ref>։ 2018 թվականին Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվել է 20 տարի ազատազրկման Անի Մեջլումյանի սպանության համար<ref name="hraparak.am Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց">[https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 «Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց 20 տարվա ազատազրկման» հոդված hraparak.am կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220709100938/https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 ''(արխիվացված 09․07․2022թ․)'']։</ref><ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ">Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ ԵԱԴԴ-0018/01/16 2018 թվական։</ref><ref name="Վերաքննիչի վճիռ">Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարանի վճիռ 03.10.2018թ. քաղաք Երևան, ԳՈՐԾ Հ.-ԵԱԴԴ/0018/01/16։</ref>։ == Կենսագրություն == Մուշեղ Մխիթարյանը ծնվել է 1995 թվականի մարտի 27-ին Երևանում։ Պատանեկան տարիներից հետաքրքվել է թատերարվեստով և գրականությամբ։ Այդ շրջանում էլ արել է դրամատուրգիական առաջին փորձերը և կազմավորել «Մխիթար Մոս-Մուշեղյան» սիրողական թատերախումբը։ Ավելի ուշ հիմնադրել է «Յանուս» արտիստական թատրոնը, 2014-2015 թվականներին եղել է թատրոնի տնօրենը։ Ռեժիսորական գործունեության ընթացքում բեմադրել է ավելի քան երեք տասնյակ ներկայացում։ Խաղացել է քառասունից ավելի դեր։ Եղել է «ԲԵՄ» միավորման գլխավոր ռեժիսորը, «ԲԵՄ» միավորման «Ունիվերսալ երիտասարդական» թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, «Փարոս» իմպրովիզացիոն թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, Նիկոլ Գալանտերյանի անվան բեմարվեստի մանկավարժական համալսարանի բազային ստուդիայի դասախոս, «Մոս» մանկապատանեկան թատրոն-ստուդիայի և «Սթար» թատերախմբերի ղեկավարը<ref name=":0" />։ Հեղինակ է ժամանակակից կյանքի խնդիրներին վերաբերող շուրջ երեք տասնյակ պիեսի, պիեսների առանձին գրքույկների, պատմահայրենասիրական դրամաների, ազգային մշակույթի հիմնախնդիրների վերաբերյալ մի շարք հոդվածների։ Մոս-Մուշեղյանի ստեղծագործությունները տպագրվել են շուրջ երեք տասնյակ համահեղինակային ժողովածուներում, հեղինակել է «Ապրումներ» բանաստեղծությունների ժողովածուն։ Մոս-Մուշեղյանի առաջարկով և խմբագրությամբ լույս է տեսել Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության «Ժամանակակից դրամատուրգիա» քառահատոր մատենաշարը և «Դրամատուրգիական երկերի ընտրանի» ժողովածուների շարքը, ինչպես նաև [[Ռուբեն Մարուխյան]]ի «Պիեսներ», [[Գևորգ Սարգսյան (դրամատուրգ)|Գևորգ Սարգսյան]]ի «Բեմի մարդիկ», «Ընտանեկան պատերազմներ», «Երիտասարդ կանանց կյանքից», [[Բյուրեղիկ Մնեյան]]ի «Պիեսներ մանուկների համար» պիեսների ժողովածուները, բանաստեղծուհի, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության փոխնախագահ Աիդա Պողոսյանի և այլ գրողների գրքեր<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3256/|title=ԴԱՐԵՐ ԿԱՊՈՂ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԸ|website=www.avangard.am|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ === Անձնական կյանք === Առաջին կինը (2013֊2015) լրագրող Հայաստան Ենգոյանն է։ Ունեն մեկ դուստր՝ Անահիտ Մխիթարյանը (ծնված՝ 2014 թվականի հոկտեմբերի 15-ին)։ Երկրորդ անգամ ամուսնացել է 2019 թվականին Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության նախկին ղեկավար, «Նռանէ» մանկապատանեկան թատրոնի տնօրեն Մարինե Իսրայելյանի (Մոս-Մուշեղյանի) հետ։ Ունեն մեկ որդի՝ Նժդեհ Մխիթարյանը (ծնված՝ 2022 թվականի փետրվարի 10-ին)։ === Անի Մաջնունյանի սպանություն === Երևան քաղաքի Մազմանյան փողոցի 5-րդ շենքի 22-րդ բնակարանի բնակիչ, «6-րդ զգայարան» հեռուստահաղորդումից հայտնի էքստրասենս<ref>{{Cite web |url=https://www.aravot.am/tag/%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6/page/4/ |title=Անձի երկվություն կամ ինչպես 33-ամյա երիտասարդը դարձավ 20 տարեկան, իսկ Մխիթարը՝ Մուշեղ}}</ref> 53-ամյա Անի Կոստանի Մաջնունյանին ապօրինաբար կյանքից զրկելու և նրա գույքն ավազակությամբ հափշտակելու դիտավորությամբ 2015 թվականի օգոստոսի 4-ին` ժամը 23:00-ի սահմաններում, Մուշեղ Մխիթարյանը այցելել է վերջինիս բնակարան, որտեղ որոշ ժամանակ մնալուց հետո բնակարանի ննջասենյակում հարձակվել է Անի Մաջնունյանի վրա, դանակով ու բութ առարկայով նրան կյանքից զրկելու դիտավորությամբ բազմաթիվ հարվածներ է հասցրել մարմնի տարբեր մասերին, պատճառելով գլխի, դեմքի, պարանոցի, կրծքավանդակի, որովայնի, զույգ վերին և ձախ ստորին վերջույթների շրջաններում բազմաթիվ ծակած-կտրած և կտրած, թափանցող և չթափանցող 59 վնասվածքներ, որոնք էլ իրենց համակցության մեջ առաջացրել են հեմոռագիկ շոկ, որն էլ բերել է Անի Մաջնունյանի մահվան, ինչպես նաև արյունազեղումներ` գլխի ճակատային, աջ վերին կոպի, աջ ակնակապճի դրսային անկյան, ձախ վերին և ստորին կոպերի, ձախ այտային, քթարմատի, վերին և ստորին շրթունքների ներսային մակերեսների շրջաններում, գլխի մաշկի տակ` ձախ քունքային, աջ ճակատագագաթային շրջաններում, քերծվածքներ` ձախ այտային, բերանի ձախ անկյան, կզակային, ձախ ուսահոդի, ձախ բազկի, ձախ նախաբազկի, աջ սրունքի շրջաններում, սալջարդ վերք` գլխի ձախ քունքային շրջանում, կոտրվածք` ձախ քունքոսկրի շրջանում անցումով գանգի հիմ, միջին գանգափոս` ենթաոստային խոշոր օջախային արյունազեղումների արյունահավաքների առաջացումով։ Դրանից հետո, Մուշեղ Մխիթարյանը Անի Մաջնունյանի բնակարանից հափշտակելով մեկ հատ «KAMELIA,S» գրառմամբ պիտակով վզնոց` 5500 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ ծաղկաձև կախազարդով վզնոց` 20.000 ՀՀ դրամ, մեկ հատ քարերով կախազարդ` 1500 ՀՀ դրամ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /4.466 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ «Tifany & co» վզնոց` 4000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ կին և օձ կախազարդ` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /13.052 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ և 10.000 ՀՀ դրամ գումար, դիմել է փախուստի` պատճառելով ընդհանուր` 44.000 ՀՀ դրամ գույքային վնաս<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը 2018 թվականին կատարված սպանության համար Մուշեղ Մխիթարյանին մեղավոր ճանաչել և դատապարտել ազատազրկման` 20 տարի ժամկետով<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Նույն թվականին մեղադրյալի կողմից Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարան ներկայացված բողոքը մերժվել է և վերահաստատվել նրա հանցանքը կատարված սպանության համար<ref name="Վերաքննիչի վճիռ"/>։ == Երկեր == * «Երբ Անցյալն է աղաղակում»<ref>{{Cite web|url=https://iravunk.com/sim/?p=106955&l=am|title=«Լևոն 6-րդ Կիլիկիո արքա» պատմական պիեսն արդիական է, այն պետք է բեմին հանձնվի». Բյուրեղիկ Մնեյան|website=iravunk.com|accessdate=2021-11-18}}</ref> * «Խնամախոս» * «Բաղրամյան» * «Կալոդեն. Արյունոտ շուշաններ» * «Ապրումներ» *«Ճեղքելով դարը»<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/11/blog-post_28.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԼՈՒՅՍ Է ՏԵՍԵԼ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-29}}</ref> == Մրցանակներ և պարգևներ == * Շնորհակալագիր Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության կողմից՝ հայրենիքում և սփյուռքում գրականության մեջ ներդրած ավանդի համար (2020) * «Տիր․ Գրչության հովանավոր» և «Երախտագիտություն» պատվո շքանշաններ (2021) * «Սայաթ-Նովա» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ ազգային մշակույթի պահպանման համար<ref name=":0" /> * «Տիգրան Մեծ» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ հայապահպանության համար<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3285/|title=Պարգևներ արժանավորներին|website=www.avangard.am|accessdate=2022-02-11}}</ref> * «Սողոմոն Թեհլերյան» մեդալ * Ուկրաինայի «Մշակույթի դեսպան» մրցանակ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.avangard.am/am/post/11/3268/ Կան արժեքներ, որ չպետք է փոխվեն․ թատրոնը դրանցից մեկն է՝ գոնե ազգայինի իմաստով] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3251/ Արդյո՞ք, երբ մի օր ընկնենք հողին, կգա հացը կենդանի] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3231/ Գրողը գրում է և պետք հասանելի դառնա իր ընթերցողին] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3207/ Միայն թատերագիր չէ, Մխիթարը. բազմաժանր գրող է, պիտանի մարդ] * [http://www.irates.am/hy/1430900788 «Յանուս» արտիստական թատրոնը շնորհակալագրեր է հանձնել] [[Կատեգորիա:Հայ բեմադրիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ արձակագիրներ]] [[Կատեգորիա:Հայ դրամատուրգներ]] [[Կատեգորիա:Հայ մարդասպաններ]] oi7h90tgjnd423iox8zwrkxwlf43wbf 8476276 8476179 2022-07-28T08:37:05Z Հայա Ենգոյան 108723 /* Անձնական կյանք */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մխիթար Մոս-Մուշեղյան''' (''իրական անուն, ազգանուն՝ Մուշեղ Մովսեսի Մխիթարյան'', {{ԱԾ}}), հայ բեմադրիչ, դրամատուրգ, արձակագիր, Երևանի «Յանուս» արտիստական թատրոնի հիմնադիրը<ref name=":0">{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_78.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ԱՆԴԱՄՆԵՐ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ ԱՄՆ հայ գրողների և լրագրողների միության, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության (2017)<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_3.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ՀՆ - ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>, Երգիծաբանների համահայկական միության (2021) անդամ է, Հայ դրամատուրգների միության և Մշակույթի գործիչների միության պատվավոր անդամ (2022)<ref>{{Cite web|url=https://armdramaturges.blogspot.com/2022/03/blog-post_57.html|title=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ։ Հայ դրամատուրգների միության անդամներ|date=2022-03-22|website=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ|accessdate=2022-04-02}}</ref>, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի միջազգային մրցույթների Հայաստանի և Արցախի քարտուղար<ref>{{Cite web|url=https://steptert.am/index.php/news/society/item/532-2022-05-23-06-29-12|title=«ԻՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ՌՈՒՍԱԼԵԶՈՒ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑՈՒՅԹԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ Է|date=Մայիսի 23, 2022|website=«Ստեփանակերտ» շաբաթաթերթ|publisher=Լուսինե Աղաջանյան}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://avangard.am/am/post/11/3294/|title=АВСТРАЛИЯ И АРМЕНИЯ ГОВОРЯТ НА ЯЗЫКЕ ДРУЖБЫ|website=avangard.am|accessdate=2022-07-02}}</ref>, Գրականության և մշակույթի զարգացման միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս, Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության պատվավոր անդամ։ Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության ղեկավար Գենադի Նորդի՝ 2022 թվականի մարտի 25-ի որոշմամբ դարձել է միության հայկական բաժանմունքի հիմնադիր ղեկավար<ref>{{Cite web|url=http://spsa.info/|title=Союз писателей Северной Америки|website=Союз писателей Северной Америки|accessdate=2022-04-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2022/03/blog-post_25.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ Շնորհավորանք|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2022-04-02}}</ref>։ 2018 թվականին Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվել է 20 տարի ազատազրկման Անի Մեջլումյանի սպանության համար<ref name="hraparak.am Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց">[https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 «Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց 20 տարվա ազատազրկման» հոդված hraparak.am կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220709100938/https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 ''(արխիվացված 09․07․2022թ․)'']։</ref><ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ">Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ ԵԱԴԴ-0018/01/16 2018 թվական։</ref><ref name="Վերաքննիչի վճիռ">Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարանի վճիռ 03.10.2018թ. քաղաք Երևան, ԳՈՐԾ Հ.-ԵԱԴԴ/0018/01/16։</ref>։ == Կենսագրություն == Մուշեղ Մխիթարյանը ծնվել է 1995 թվականի մարտի 27-ին Երևանում։ Պատանեկան տարիներից հետաքրքվել է թատերարվեստով և գրականությամբ։ Այդ շրջանում էլ արել է դրամատուրգիական առաջին փորձերը և կազմավորել «Մխիթար Մոս-Մուշեղյան» սիրողական թատերախումբը։ Ավելի ուշ հիմնադրել է «Յանուս» արտիստական թատրոնը, 2014-2015 թվականներին եղել է թատրոնի տնօրենը։ Ռեժիսորական գործունեության ընթացքում բեմադրել է ավելի քան երեք տասնյակ ներկայացում։ Խաղացել է քառասունից ավելի դեր։ Եղել է «ԲԵՄ» միավորման գլխավոր ռեժիսորը, «ԲԵՄ» միավորման «Ունիվերսալ երիտասարդական» թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, «Փարոս» իմպրովիզացիոն թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, Նիկոլ Գալանտերյանի անվան բեմարվեստի մանկավարժական համալսարանի բազային ստուդիայի դասախոս, «Մոս» մանկապատանեկան թատրոն-ստուդիայի և «Սթար» թատերախմբերի ղեկավարը<ref name=":0" />։ Հեղինակ է ժամանակակից կյանքի խնդիրներին վերաբերող շուրջ երեք տասնյակ պիեսի, պիեսների առանձին գրքույկների, պատմահայրենասիրական դրամաների, ազգային մշակույթի հիմնախնդիրների վերաբերյալ մի շարք հոդվածների։ Մոս-Մուշեղյանի ստեղծագործությունները տպագրվել են շուրջ երեք տասնյակ համահեղինակային ժողովածուներում, հեղինակել է «Ապրումներ» բանաստեղծությունների ժողովածուն։ Մոս-Մուշեղյանի առաջարկով և խմբագրությամբ լույս է տեսել Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության «Ժամանակակից դրամատուրգիա» քառահատոր մատենաշարը և «Դրամատուրգիական երկերի ընտրանի» ժողովածուների շարքը, ինչպես նաև [[Ռուբեն Մարուխյան]]ի «Պիեսներ», [[Գևորգ Սարգսյան (դրամատուրգ)|Գևորգ Սարգսյան]]ի «Բեմի մարդիկ», «Ընտանեկան պատերազմներ», «Երիտասարդ կանանց կյանքից», [[Բյուրեղիկ Մնեյան]]ի «Պիեսներ մանուկների համար» պիեսների ժողովածուները, բանաստեղծուհի, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության փոխնախագահ Աիդա Պողոսյանի և այլ գրողների գրքեր<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3256/|title=ԴԱՐԵՐ ԿԱՊՈՂ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԸ|website=www.avangard.am|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ === Անձնական կյանք === Երկրորդ անգամ ամուսնացել է 2019 թվականին Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության նախկին ղեկավար, «Նռանէ» մանկապատանեկան թատրոնի տնօրեն Մարինե Իսրայելյանի (Մոս-Մուշեղյանի) հետ։ Ունեն մեկ որդի՝ Նժդեհ Մխիթարյանը (ծնված՝ 2022 թվականի փետրվարի 10-ին)։ === Անի Մաջնունյանի սպանություն === Երևան քաղաքի Մազմանյան փողոցի 5-րդ շենքի 22-րդ բնակարանի բնակիչ, «6-րդ զգայարան» հեռուստահաղորդումից հայտնի էքստրասենս<ref>{{Cite web |url=https://www.aravot.am/tag/%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6/page/4/ |title=Անձի երկվություն կամ ինչպես 33-ամյա երիտասարդը դարձավ 20 տարեկան, իսկ Մխիթարը՝ Մուշեղ}}</ref> 53-ամյա Անի Կոստանի Մաջնունյանին ապօրինաբար կյանքից զրկելու և նրա գույքն ավազակությամբ հափշտակելու դիտավորությամբ 2015 թվականի օգոստոսի 4-ին` ժամը 23:00-ի սահմաններում, Մուշեղ Մխիթարյանը այցելել է վերջինիս բնակարան, որտեղ որոշ ժամանակ մնալուց հետո բնակարանի ննջասենյակում հարձակվել է Անի Մաջնունյանի վրա, դանակով ու բութ առարկայով նրան կյանքից զրկելու դիտավորությամբ բազմաթիվ հարվածներ է հասցրել մարմնի տարբեր մասերին, պատճառելով գլխի, դեմքի, պարանոցի, կրծքավանդակի, որովայնի, զույգ վերին և ձախ ստորին վերջույթների շրջաններում բազմաթիվ ծակած-կտրած և կտրած, թափանցող և չթափանցող 59 վնասվածքներ, որոնք էլ իրենց համակցության մեջ առաջացրել են հեմոռագիկ շոկ, որն էլ բերել է Անի Մաջնունյանի մահվան, ինչպես նաև արյունազեղումներ` գլխի ճակատային, աջ վերին կոպի, աջ ակնակապճի դրսային անկյան, ձախ վերին և ստորին կոպերի, ձախ այտային, քթարմատի, վերին և ստորին շրթունքների ներսային մակերեսների շրջաններում, գլխի մաշկի տակ` ձախ քունքային, աջ ճակատագագաթային շրջաններում, քերծվածքներ` ձախ այտային, բերանի ձախ անկյան, կզակային, ձախ ուսահոդի, ձախ բազկի, ձախ նախաբազկի, աջ սրունքի շրջաններում, սալջարդ վերք` գլխի ձախ քունքային շրջանում, կոտրվածք` ձախ քունքոսկրի շրջանում անցումով գանգի հիմ, միջին գանգափոս` ենթաոստային խոշոր օջախային արյունազեղումների արյունահավաքների առաջացումով։ Դրանից հետո, Մուշեղ Մխիթարյանը Անի Մաջնունյանի բնակարանից հափշտակելով մեկ հատ «KAMELIA,S» գրառմամբ պիտակով վզնոց` 5500 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ ծաղկաձև կախազարդով վզնոց` 20.000 ՀՀ դրամ, մեկ հատ քարերով կախազարդ` 1500 ՀՀ դրամ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /4.466 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ «Tifany & co» վզնոց` 4000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ կին և օձ կախազարդ` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /13.052 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ և 10.000 ՀՀ դրամ գումար, դիմել է փախուստի` պատճառելով ընդհանուր` 44.000 ՀՀ դրամ գույքային վնաս<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը 2018 թվականին կատարված սպանության համար Մուշեղ Մխիթարյանին մեղավոր ճանաչել և դատապարտել ազատազրկման` 20 տարի ժամկետով<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Նույն թվականին մեղադրյալի կողմից Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարան ներկայացված բողոքը մերժվել է և վերահաստատվել նրա հանցանքը կատարված սպանության համար<ref name="Վերաքննիչի վճիռ"/>։ == Երկեր == * «Երբ Անցյալն է աղաղակում»<ref>{{Cite web|url=https://iravunk.com/sim/?p=106955&l=am|title=«Լևոն 6-րդ Կիլիկիո արքա» պատմական պիեսն արդիական է, այն պետք է բեմին հանձնվի». Բյուրեղիկ Մնեյան|website=iravunk.com|accessdate=2021-11-18}}</ref> * «Խնամախոս» * «Բաղրամյան» * «Կալոդեն. Արյունոտ շուշաններ» * «Ապրումներ» *«Ճեղքելով դարը»<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/11/blog-post_28.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԼՈՒՅՍ Է ՏԵՍԵԼ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-29}}</ref> == Մրցանակներ և պարգևներ == * Շնորհակալագիր Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության կողմից՝ հայրենիքում և սփյուռքում գրականության մեջ ներդրած ավանդի համար (2020) * «Տիր․ Գրչության հովանավոր» և «Երախտագիտություն» պատվո շքանշաններ (2021) * «Սայաթ-Նովա» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ ազգային մշակույթի պահպանման համար<ref name=":0" /> * «Տիգրան Մեծ» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ հայապահպանության համար<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3285/|title=Պարգևներ արժանավորներին|website=www.avangard.am|accessdate=2022-02-11}}</ref> * «Սողոմոն Թեհլերյան» մեդալ * Ուկրաինայի «Մշակույթի դեսպան» մրցանակ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.avangard.am/am/post/11/3268/ Կան արժեքներ, որ չպետք է փոխվեն․ թատրոնը դրանցից մեկն է՝ գոնե ազգայինի իմաստով] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3251/ Արդյո՞ք, երբ մի օր ընկնենք հողին, կգա հացը կենդանի] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3231/ Գրողը գրում է և պետք հասանելի դառնա իր ընթերցողին] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3207/ Միայն թատերագիր չէ, Մխիթարը. բազմաժանր գրող է, պիտանի մարդ] * [http://www.irates.am/hy/1430900788 «Յանուս» արտիստական թատրոնը շնորհակալագրեր է հանձնել] [[Կատեգորիա:Հայ բեմադրիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ արձակագիրներ]] [[Կատեգորիա:Հայ դրամատուրգներ]] [[Կատեգորիա:Հայ մարդասպաններ]] cuf75opfuau2vz3cxhv12jv3zw6k8oq 8476299 8476276 2022-07-28T10:19:32Z A.arpi.a 23940 Հետ է շրջվում 8476276 խմբագրումը, որի հեղինակն է [[Special:Contributions/Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[User talk:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) մասնակիցը wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մխիթար Մոս-Մուշեղյան''' (''իրական անուն, ազգանուն՝ Մուշեղ Մովսեսի Մխիթարյան'', {{ԱԾ}}), հայ բեմադրիչ, դրամատուրգ, արձակագիր, Երևանի «Յանուս» արտիստական թատրոնի հիմնադիրը<ref name=":0">{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_78.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ԱՆԴԱՄՆԵՐ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ ԱՄՆ հայ գրողների և լրագրողների միության, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության (2017)<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/10/blog-post_3.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԿՀԳՄ ՀՆ - ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-18}}</ref>, Երգիծաբանների համահայկական միության (2021) անդամ է, Հայ դրամատուրգների միության և Մշակույթի գործիչների միության պատվավոր անդամ (2022)<ref>{{Cite web|url=https://armdramaturges.blogspot.com/2022/03/blog-post_57.html|title=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ։ Հայ դրամատուրգների միության անդամներ|date=2022-03-22|website=ՀԱՅ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ|accessdate=2022-04-02}}</ref>, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, Ավստրալիայի ռուսական գրականության միջազգային ակադեմիայի միջազգային մրցույթների Հայաստանի և Արցախի քարտուղար<ref>{{Cite web|url=https://steptert.am/index.php/news/society/item/532-2022-05-23-06-29-12|title=«ԻՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ՌՈՒՍԱԼԵԶՈՒ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑՈՒՅԹԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ Է|date=Մայիսի 23, 2022|website=«Ստեփանակերտ» շաբաթաթերթ|publisher=Լուսինե Աղաջանյան}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://avangard.am/am/post/11/3294/|title=АВСТРАЛИЯ И АРМЕНИЯ ГОВОРЯТ НА ЯЗЫКЕ ДРУЖБЫ|website=avangard.am|accessdate=2022-07-02}}</ref>, Գրականության և մշակույթի զարգացման միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս, Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության պատվավոր անդամ։ Հյուսիսային Ամերիկայի գրողների միության ղեկավար Գենադի Նորդի՝ 2022 թվականի մարտի 25-ի որոշմամբ դարձել է միության հայկական բաժանմունքի հիմնադիր ղեկավար<ref>{{Cite web|url=http://spsa.info/|title=Союз писателей Северной Америки|website=Союз писателей Северной Америки|accessdate=2022-04-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2022/03/blog-post_25.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ Շնորհավորանք|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2022-04-02}}</ref>։ 2018 թվականին Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվել է 20 տարի ազատազրկման Անի Մեջլումյանի սպանության համար<ref name="hraparak.am Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց">[https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 «Մուշեղ Մխիթարյանը դատապարտվեց 20 տարվա ազատազրկման» հոդված hraparak.am կայքում,] [https://web.archive.org/web/20220709100938/https://hraparak.am/post/5a9e5bf44b0f5608e6462098 ''(արխիվացված 09․07․2022թ․)'']։</ref><ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ">Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ ԵԱԴԴ-0018/01/16 2018 թվական։</ref><ref name="Վերաքննիչի վճիռ">Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարանի վճիռ 03.10.2018թ. քաղաք Երևան, ԳՈՐԾ Հ.-ԵԱԴԴ/0018/01/16։</ref>։ == Կենսագրություն == Մուշեղ Մխիթարյանը ծնվել է 1995 թվականի մարտի 27-ին Երևանում։ Պատանեկան տարիներից հետաքրքվել է թատերարվեստով և գրականությամբ։ Այդ շրջանում էլ արել է դրամատուրգիական առաջին փորձերը և կազմավորել «Մխիթար Մոս-Մուշեղյան» սիրողական թատերախումբը։ Ավելի ուշ հիմնադրել է «Յանուս» արտիստական թատրոնը, 2014-2015 թվականներին եղել է թատրոնի տնօրենը։ Ռեժիսորական գործունեության ընթացքում բեմադրել է ավելի քան երեք տասնյակ ներկայացում։ Խաղացել է քառասունից ավելի դեր։ Եղել է «ԲԵՄ» միավորման գլխավոր ռեժիսորը, «ԲԵՄ» միավորման «Ունիվերսալ երիտասարդական» թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, «Փարոս» իմպրովիզացիոն թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը, Նիկոլ Գալանտերյանի անվան բեմարվեստի մանկավարժական համալսարանի բազային ստուդիայի դասախոս, «Մոս» մանկապատանեկան թատրոն-ստուդիայի և «Սթար» թատերախմբերի ղեկավարը<ref name=":0" />։ Հեղինակ է ժամանակակից կյանքի խնդիրներին վերաբերող շուրջ երեք տասնյակ պիեսի, պիեսների առանձին գրքույկների, պատմահայրենասիրական դրամաների, ազգային մշակույթի հիմնախնդիրների վերաբերյալ մի շարք հոդվածների։ Մոս-Մուշեղյանի ստեղծագործությունները տպագրվել են շուրջ երեք տասնյակ համահեղինակային ժողովածուներում, հեղինակել է «Ապրումներ» բանաստեղծությունների ժողովածուն։ Մոս-Մուշեղյանի առաջարկով և խմբագրությամբ լույս է տեսել Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության «Ժամանակակից դրամատուրգիա» քառահատոր մատենաշարը և «Դրամատուրգիական երկերի ընտրանի» ժողովածուների շարքը, ինչպես նաև [[Ռուբեն Մարուխյան]]ի «Պիեսներ», [[Գևորգ Սարգսյան (դրամատուրգ)|Գևորգ Սարգսյան]]ի «Բեմի մարդիկ», «Ընտանեկան պատերազմներ», «Երիտասարդ կանանց կյանքից», [[Բյուրեղիկ Մնեյան]]ի «Պիեսներ մանուկների համար» պիեսների ժողովածուները, բանաստեղծուհի, Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության փոխնախագահ Աիդա Պողոսյանի և այլ գրողների գրքեր<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3256/|title=ԴԱՐԵՐ ԿԱՊՈՂ ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԸ|website=www.avangard.am|accessdate=2021-11-18}}</ref>։ === Անձնական կյանք === Առաջին կինը (2013֊2015) լրագրող Հայաստան Ենգոյանն է։ Ունեն մեկ դուստր՝ Անահիտ Մխիթարյանը (ծնված՝ 2014 թվականի հոկտեմբերի 15-ին)։ Երկրորդ անգամ ամուսնացել է 2019 թվականին Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության նախկին ղեկավար, «Նռանէ» մանկապատանեկան թատրոնի տնօրեն Մարինե Իսրայելյանի (Մոս-Մուշեղյանի) հետ։ Ունեն մեկ որդի՝ Նժդեհ Մխիթարյանը (ծնված՝ 2022 թվականի փետրվարի 10-ին)։ === Անի Մաջնունյանի սպանություն === Երևան քաղաքի Մազմանյան փողոցի 5-րդ շենքի 22-րդ բնակարանի բնակիչ, «6-րդ զգայարան» հեռուստահաղորդումից հայտնի էքստրասենս<ref>{{Cite web |url=https://www.aravot.am/tag/%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6/page/4/ |title=Անձի երկվություն կամ ինչպես 33-ամյա երիտասարդը դարձավ 20 տարեկան, իսկ Մխիթարը՝ Մուշեղ}}</ref> 53-ամյա Անի Կոստանի Մաջնունյանին ապօրինաբար կյանքից զրկելու և նրա գույքն ավազակությամբ հափշտակելու դիտավորությամբ 2015 թվականի օգոստոսի 4-ին` ժամը 23:00-ի սահմաններում, Մուշեղ Մխիթարյանը այցելել է վերջինիս բնակարան, որտեղ որոշ ժամանակ մնալուց հետո բնակարանի ննջասենյակում հարձակվել է Անի Մաջնունյանի վրա, դանակով ու բութ առարկայով նրան կյանքից զրկելու դիտավորությամբ բազմաթիվ հարվածներ է հասցրել մարմնի տարբեր մասերին, պատճառելով գլխի, դեմքի, պարանոցի, կրծքավանդակի, որովայնի, զույգ վերին և ձախ ստորին վերջույթների շրջաններում բազմաթիվ ծակած-կտրած և կտրած, թափանցող և չթափանցող 59 վնասվածքներ, որոնք էլ իրենց համակցության մեջ առաջացրել են հեմոռագիկ շոկ, որն էլ բերել է Անի Մաջնունյանի մահվան, ինչպես նաև արյունազեղումներ` գլխի ճակատային, աջ վերին կոպի, աջ ակնակապճի դրսային անկյան, ձախ վերին և ստորին կոպերի, ձախ այտային, քթարմատի, վերին և ստորին շրթունքների ներսային մակերեսների շրջաններում, գլխի մաշկի տակ` ձախ քունքային, աջ ճակատագագաթային շրջաններում, քերծվածքներ` ձախ այտային, բերանի ձախ անկյան, կզակային, ձախ ուսահոդի, ձախ բազկի, ձախ նախաբազկի, աջ սրունքի շրջաններում, սալջարդ վերք` գլխի ձախ քունքային շրջանում, կոտրվածք` ձախ քունքոսկրի շրջանում անցումով գանգի հիմ, միջին գանգափոս` ենթաոստային խոշոր օջախային արյունազեղումների արյունահավաքների առաջացումով։ Դրանից հետո, Մուշեղ Մխիթարյանը Անի Մաջնունյանի բնակարանից հափշտակելով մեկ հատ «KAMELIA,S» գրառմամբ պիտակով վզնոց` 5500 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ ծաղկաձև կախազարդով վզնոց` 20.000 ՀՀ դրամ, մեկ հատ քարերով կախազարդ` 1500 ՀՀ դրամ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /4.466 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ «Tifany & co» վզնոց` 4000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ կին և օձ կախազարդ` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ, մեկ հատ դեղին մետաղից շղթա /13.052 գրամ/` 1000 ՀՀ դրամ արժողությամբ և 10.000 ՀՀ դրամ գումար, դիմել է փախուստի` պատճառելով ընդհանուր` 44.000 ՀՀ դրամ գույքային վնաս<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը 2018 թվականին կատարված սպանության համար Մուշեղ Մխիթարյանին մեղավոր ճանաչել և դատապարտել ազատազրկման` 20 տարի ժամկետով<ref name="Ընդհանուր իրավասության դատարանի վճիռ"/>։ Նույն թվականին մեղադրյալի կողմից Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ դատարան ներկայացված բողոքը մերժվել է և վերահաստատվել նրա հանցանքը կատարված սպանության համար<ref name="Վերաքննիչի վճիռ"/>։ == Երկեր == * «Երբ Անցյալն է աղաղակում»<ref>{{Cite web|url=https://iravunk.com/sim/?p=106955&l=am|title=«Լևոն 6-րդ Կիլիկիո արքա» պատմական պիեսն արդիական է, այն պետք է բեմին հանձնվի». Բյուրեղիկ Մնեյան|website=iravunk.com|accessdate=2021-11-18}}</ref> * «Խնամախոս» * «Բաղրամյան» * «Կալոդեն. Արյունոտ շուշաններ» * «Ապրումներ» *«Ճեղքելով դարը»<ref>{{Cite web|url=https://khgmiuthyun.blogspot.com/2021/11/blog-post_28.html|title=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ։ ԼՈՒՅՍ Է ՏԵՍԵԼ|website=ԿՀԳՄ ՀՆ - ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԷՋ|accessdate=2021-11-29}}</ref> == Մրցանակներ և պարգևներ == * Շնորհակալագիր Կալիֆորնիայի հայ գրողների միության կողմից՝ հայրենիքում և սփյուռքում գրականության մեջ ներդրած ավանդի համար (2020) * «Տիր․ Գրչության հովանավոր» և «Երախտագիտություն» պատվո շքանշաններ (2021) * «Սայաթ-Նովա» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ ազգային մշակույթի պահպանման համար<ref name=":0" /> * «Տիգրան Մեծ» մեդալ «Ֆիդայիներ» ՌՀԲՀԿ կողմից՝ հայապահպանության համար<ref>{{Cite web|url=http://www.avangard.am/am/post/11/3285/|title=Պարգևներ արժանավորներին|website=www.avangard.am|accessdate=2022-02-11}}</ref> * «Սողոմոն Թեհլերյան» մեդալ * Ուկրաինայի «Մշակույթի դեսպան» մրցանակ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.avangard.am/am/post/11/3268/ Կան արժեքներ, որ չպետք է փոխվեն․ թատրոնը դրանցից մեկն է՝ գոնե ազգայինի իմաստով] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3251/ Արդյո՞ք, երբ մի օր ընկնենք հողին, կգա հացը կենդանի] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3231/ Գրողը գրում է և պետք հասանելի դառնա իր ընթերցողին] * [http://www.avangard.am/am/post/11/3207/ Միայն թատերագիր չէ, Մխիթարը. բազմաժանր գրող է, պիտանի մարդ] * [http://www.irates.am/hy/1430900788 «Յանուս» արտիստական թատրոնը շնորհակալագրեր է հանձնել] [[Կատեգորիա:Հայ բեմադրիչներ]] [[Կատեգորիա:Հայ արձակագիրներ]] [[Կատեգորիա:Հայ դրամատուրգներ]] [[Կատեգորիա:Հայ մարդասպաններ]] oi7h90tgjnd423iox8zwrkxwlf43wbf 4 1087006 8476137 8472825 2022-07-27T23:40:29Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 1 քննարկման բաժին [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան/տեխնիկական]]-ից wikitext text/x-wiki == Save the Date: Coolest Tool Award 2021: this Friday, 17:00 UTC == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <languages /> Hello all, The ceremony of the 2021 [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Wikimedia Coolest Tool Award]] will take place virtually on [https://zonestamp.toolforge.org/1642179615 Friday 14 January 2022, 17:00 UTC]. This award is highlighting software tools that have been nominated by contributors to the Wikimedia projects. The ceremony will be a nice moment to show appreciation to our tool developers and maybe discover new tools! [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Read more about the livestream and the discussion channels.]] Thanks for joining! [[m:User:AKlapper (WMF)|andre]] ([[m:User talk:AKlapper (WMF)|talk]]) -08:02, 6 January 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=22528634 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Tech News: 2022-02]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W02"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] A <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>oauth_consumer</code></bdi> variable has been added to the [[mw:Special:MyLanguage/AbuseFilter|AbuseFilter]] to enable identifying changes made by specific tools. [https://phabricator.wikimedia.org/T298281] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Gadgets are [[mw:Special:MyLanguage/ResourceLoader/Migration_guide_(users)#Package_Gadgets|now able to directly include JSON pages]]. This means some gadgets can now be configured by administrators without needing the interface administrator permission, such as with the Geonotice gadget. [https://phabricator.wikimedia.org/T198758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Gadgets [[mw:Extension:Gadgets#Options|can now specify page actions]] on which they are available. For example, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>|actions=edit,history</code></bdi> will load a gadget only while editing and on history pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T63007] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Gadgets can now be loaded on demand with the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withgadget</code></bdi> URL parameter. This can be used to replace [[mw:Special:MyLanguage/Snippets/Load JS and CSS by URL|an earlier snippet]] that typically looks like <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withJS</code></bdi> or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withCSS</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] At wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How to configure the mentors' list|the Mentorship system is configured]], you can now use the Action API to get a list of a [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|mentor's]] mentees. [https://phabricator.wikimedia.org/T291966] * The heading on the main page can now be configured using <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title-loggedin]]</span> for logged-in users and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title]]</span> for logged-out users. Any CSS that was previously used to hide the heading should be removed. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Small_wiki_toolkits/Starter_kit/Main_page_customization#hide-heading] [https://phabricator.wikimedia.org/T298715] * Four special pages (and their API counterparts) now have a maximum database query execution time of 30 seconds. These special pages are: RecentChanges, Watchlist, Contributions, and Log. This change will help with site performance and stability. You can read [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IPJNO75HYAQWIGTHI5LJHTDVLVOC4LJP/ more details about this change] including some possible solutions if this affects your workflows. [https://phabricator.wikimedia.org/T297708] * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|sticky header]] has been deployed for 50% of logged-in users on [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions#pilot-wikis|more than 10 wikis]]. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]]. See [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Participate|how to take part in the project]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-11|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-12|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-13|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] begins. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W02"/> </div> 01:23, 11 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22562156 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Tech News: 2022-03]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|WikiEditor]] (also known as the 2010 wikitext editor), people will now see a warning if they link to disambiguation pages. If you click "{{int:Disambiguator-review-link}}" in the warning, it will ask you to correct the link to a more specific term. You can [[m:Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages#Jan 12, 2021: Turning on the changes for all Wikis|read more information]] about this completed 2021 Community Wishlist item. * You can [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#subscribe|automatically subscribe to all of the talk page discussions]] that you start or comment in using [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|DiscussionTools]]. You will receive [[mw:Special:MyLanguage/Notifications|notifications]] when another editor replies. This is available at most wikis. Go to your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]] and turn on "{{int:discussiontools-preference-autotopicsub}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T263819] * When asked to create a new page or talk page section, input fields can be [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Creating_pages_with_preloaded_text|"preloaded" with some text]]. This feature is now limited to wikitext pages. This is so users can't be tricked into making malicious edits. There is a discussion about [[phab:T297725|if this feature should be re-enabled]] for some content types. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-18|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-19|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-20|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] continues. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W03"/> </div> 19:54, 17 Հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22620285 --> == Last two days for submitting proposals == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|right]] '''Tomorrow is the last day''' for [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|submitting proposals for the Community Wishlist Survey 2022]]. Also, everyone is welcome to [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Help us|translate, promote]], and discuss proposals. [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 14:45, 22 հունվարի 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=22611679 --> == Տեխնիկական խնդիր տեղեկաքարտերում == Հարգելի մասնակիցներ, տեղեկաքարտերում երկրի տողերում կետ է ավելացել, օրինակ [[Մևլ|այստեղ]]։ Եթե հնարավոր է, կարո՞ղ եք ուղղել, շատ տգեղ է։ Շնորհակալություն։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 20:28, 22 հունվարի 2022 (UTC) :Կարծես թե միայն «Երկիր» տողում չէ խնդիրը, տե՛ս [[Քամոտ (հեռուստասերիալ)]]։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 20:29, 22 հունվարի 2022 (UTC) ::{{Արված է}} [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 22:32, 22 հունվարի 2022 (UTC) :::[[Սնեյք (գետ)|Այստեղ]] էլ «Երկարություն» տողում է, [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|Աշոտ ջան]]։ --[[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 22:52, 22 հունվարի 2022 (UTC) == Կաղապար:Այսօր == Ժողովուրդ ջան, <code>Կաղապար:Այսօր</code>-ում ամիսները մեծատառով էին ու նորմալ ամեն օր նոր էջ էինք տեսնում։ Հավանաբար ինչ որ տեղ փոփոխություն է կատարվել և գլխավոր էջը առաջարկում է ամենօրյա էջը փոքրատառ ամիսով (օրինակ՝ Կաղապար:Այսօր/հունվարի 23), ու արդյունքում պատրաստի օրվա նյութի տեղ կարմիր հղում ենք տեսնում։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|<sup><span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span></sup>]] 08:00, 23 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Beko|Beko]] ջան, [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%3A%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB&type=revision&diff=8236840&oldid=8050963 ուղղեցի], բայց էջում անհիշելի ժամանակներից փոփոխություն չէր արվել։ Հավանաբար ՄեդիաՎիքիի նոր տարբերակում են ինչ-որ բան փոխել, ոչ թե մեր մոտ։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 22:57, 23 հունվարի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|<sup><span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span></sup>]] 06:57, 24 հունվարի 2022 (UTC) == «Էջը ներկայացնել» գործիք == Ժողովուրդ ջան, ժամանակին, եթե չեմ սխալվում [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]]-ն գործիք էր ստեղծել, որով շատ արագ տեղափոխում էինք հոդվածը սևագրություն, պիտակում կամ ջնջման ներկայացնում։ Հիմա, երբ հոդվածը այդ գործիքով ներկայացնում ես արագ ջնջման, այնպես է ստացվում է, թե իբր այդ արագ ջնջման ներկայացված հոդվածն ստեղծել է ջնջման ներկայացրած մասնակիցը։ Նույնն է նաև սևագրության տեղափոխման պարագայում։ Այն ոչ թե տեղափոխում է մասնակցի սևագրություն այլ նոր էջ ստեղծում, որը հայտնվում է նոր էջեր բաժնում և ցույց է տալիս, թե իբր սևագրություն տեղափոխած մասնակիցն է այդ էջը ստեղծել։ Կխնդրեմ հնարավորության դեպքում ուղղել այդ բագերը։--[[Մասնակից:Armenmir|Armen]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armenmir|քննարկում]]) 11:29, 24 հունվարի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Armenmir|Արմե՜ն]] ջա՛ն, ողջույն։ Ես աղոտ հիշում եմ, որ այս խնդրի մասին էլի ենք խոսել, բայց լավ լուծում այդպես էլ չգտանք։ Տես, օրինակ եթե ես քո ստեղծած «Եվ ուրախության և տխրության ժամանակ» հոդվածը անվանափոխեմ «Որախության և տխրության ժամանակ», ապա իսկական հոդվածի անվանումը կլինի «Որախության և տխրության ժամանակ», որի հեղինակը կլինես դու (որովհետև դու ես գրել հոդվածը), իսկ նախկին «Եվ ուրախության և տխրության ժամանակ»-ը կդառնա վերահղում, որի հեղինակը կլինեմ ես։ Մեդիավիքին աշխատում է այսպես ձեռքով տեղափոխելու դուպքում ևս։ Հիմա, նույն սկզբունքով դու իմ ստեղծած «Նորմալ բաշխում»-ը եթե անվանափոխես »Սևագիր:Նորմալ բաշխում», Սևագիր:Նորմալ բաշխումի հեղինակը կլինեմ ես, որովհետև միջի տեքստը ես եմ գրել, իսկ Նորմալ բաշխումի հեղինակը՝ դու, որովհետև միջի «<nowiki>#ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ [[Սևագիր:Նորմալ բաշխում]]</nowiki>»-ը դու ես գրել։ Ես կարող եմ գադջեթը փոխել այնպես, որ տեղափոխելու փոխարենը բովանդակությունը «քոփի-փեսթ» անի, բայց այդ դեպքում էլ էջի պատմությունն է կորում։ Ես երկու լուծումներին էլ կողմ եմ ու կանեմ այնպես, ինչպես որոշեք :) [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 19:11, 24 հունվարի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-25|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-26|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-27|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * The following languages can now be used with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]]: BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * You can now access your watchlist from outside of the user menu in the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|new Vector skin]]. The watchlist link appears next to the notification icons if you are at the top of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Events''' * You can see the results of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award 2021]] and learn more about 14 tools which were selected this year. * You can [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|translate, promote]], or comment on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|the proposals]] in the Community Wishlist Survey. Voting will begin on {{#time:j xg|2022-01-28|en}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> 21:37, 24 հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] If a gadget should support the new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> URL parameter that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|announced]] 3 weeks ago, then it must now also specify <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> in the gadget definition ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A change that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|announced]] last year was delayed. It is now ready to move ahead: ** The user group <code>oversight</code> will be renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. This is the technical name. It doesn't affect what you call the editors with this user right on your wiki. This is planned to happen in three weeks. You can comment [[phab:T112147|in Phabricator]] if you have objections. As usual, these labels can be translated on translatewiki ([[phab:T112147|direct links are available]]) or by administrators on your wiki. '''Events''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey]] between 28 January and 11 February. The survey decides what the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> 17:41, 31 հունվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Tech News: 2022-06]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translations]] are available. '''Recent changes''' * English Wikipedia recently set up a gadget for dark mode. You can enable it there, or request help from an [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface administrator]] to set it up on your wiki ([[w:en:Wikipedia:Dark mode (gadget)|instructions and screenshot]]). * Category counts are sometimes wrong. They will now be completely recounted at the beginning of every month. [https://phabricator.wikimedia.org/T299823] '''Problems''' * A code-change last week to fix a bug with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live Preview]] may have caused problems with some local gadgets and user-scripts. Any code with skin-specific behaviour for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector</code></bdi> should be updated to also check for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector-2022</code></bdi>. [[phab:T300987|A code-snippet, global search, and example are available]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W06"/> </div> 21:15, 7 Փետրվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22765948 --> == ԱՄՆ- == ողջույն կարդացողներին [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B1%D5%B5%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%B0%D5%B2%D5%BE%D5%B8%D5%B2%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8/%D4%B1%D5%84%D5%86- նման հղում] կա կատեգորիաներից է գալիս, ով կարող է խնդրում եմ թող ուղղի, գուցե դու նայես [[Մասնակից:Xelgen]] ջան: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 16:55, 10 Փետրվարի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Tech News: 2022-07]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Purge|Purging]] a category page with fewer than 5,000 members will now recount it completely. This will allow editors to fix incorrect counts when it is wrong. [https://phabricator.wikimedia.org/T85696] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function has been updated so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W07"/> </div> 19:18, 14 Փետրվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22821788 --> == Rollout of the new audio and video player == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Hello, Over the next months we will gradually change the audio and video player of Wikis from Kultura to Video.js and with that, the old player won’t be accessible anymore. The new player has been active as a beta feature since May 2017. The new player has many advantages, including better design, consistent look with the rest of our interface, better compatibility with browsers, ability to work on mobile which means our multimedia will be properly accessible on iPhone, better accessibility and many more. The old player has been unmaintained for eight years now and is home-brewn (unlike the new player which is a widely used open source project) and uses deprecated and abandoned frameworks such as jQuery UI. Removing the old player’s code also improves performance of the Wikis for anyone visiting any page (by significantly reducing complexity of the dependency graph of our ResourceLoader modules. See [https://phabricator.wikimedia.org/phame/post/view/175/wikipedia_s_javascript_initialisation_on_a_budget/ this blog post.]). The old player has many open bugs that we will be able to close as resolved after this migration. The new player will solve a lot of old and outstanding issues but also it will have its own bugs. All important ones have been fixed but there will be some small ones to tackle in the future and after the rollout. What we are asking now is to turn on the beta feature for the new player and let us know about any issues. You can track the work in [[phab:T100106|T100106]] Thank you, [[User:Ladsgroup|Amir]] 17:59, 17 փետրվարի 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Ladsgroup@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=22611679 --> == {{կ|Տեղեկաքարտ Գետ}} == Հարգելի՛ մասնակիցներ, կարո՞ղ ենք այնպես անել, որ {{կ|Տեղեկաքարտ Գետ}} տեղեկաքարտում երկրի տվյալը դրոշավորմամբ երևա։ Շնորհակալ եմ։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:36, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) : մի հատ խնդրեմ [[Նեղոս]] հոդվածը նայես [[Մասնակից:GeoO]] ջան, փաստորեն երևում է, տես այսպես պետք է լինի, դա ի նկատի ունեիր? : --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 09:15, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::@[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, [[Սեմյուզ]] հոդվածում նայիր, տվյալները Վիքիդատայից են գալիս, բայց երկրների քարտեզները չեն երևում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:41, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, Վիքիտվյալներից ավտոմատ գալիս է, բայց առանց դրոշների։ Ինչքան հասկացա [[Մասնակից:GeoO|GeoO]]-ի առաջարկն այն է, որ տվյալներն ավելանալուց նաև դրոշը երևա, իսկ Նեղոսի հոդվածում դրանք երևում են, որովհետև համապատասխան կաղապարով լրացված է տեղեկաքարտը։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|<sup><span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span></sup>]] 09:42, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) :::Այո, @[[Մասնակից:Beko|Beko]] ջան, դա էլ նկատի ունեմ։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:43, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::::Փորձեմ, տեղյակ կպահեմ։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|<sup><span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span></sup>]] 09:44, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) * [[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, {{Արված է}}, տես՝ [[Նեղոս]] հոդվածում։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|<sup><span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span></sup>]] 10:22, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::Հնարավոր է՞ այնպես անել, որ երկրների անունները իրար կողքի ստորակետով չբաժանվեն (ինչպես [[Նեղոս]] հոդվածում է), այլ իրար տակ, որովհետև մեկից ավել երկրի դեպքում դրոշներով այդքան էլ պարզ ու սիրուն չի նայվում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:34, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) :::Ես արդեն նման հարց տվեցի Աշոտին [[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ#Մոդուլ:Wikidata|իր քննարկման էջում]] (մոդուլում <nowiki><br></nowiki> չի աշխատում, ստորակետ ու '''և''' չեն անջատվում), բայց պատասխան չստացա: - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 17:26, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::@[[Մասնակից:Beko|Beko]] ջան, շնորհակալ եմ շատ ։) --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 17:40, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::: [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]], որևէ կաղապար կա՞, թեկուզ ոչ մեր Վիքիում, որ տվյալները կաղապարում իրար տակ է շարում, ես չգտա։ Ամեն տեղ իրար կողք է շարում։ Երբ լրացնում ես ձեռքով, այո՝ <nowiki><br></nowiki> աշխատում է։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|<sup><span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span></sup>]] 19:11, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::::[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]], ես սենց էլ գրեցի, որ <nowiki><br></nowiki> չի աշխատում մոդուլում, ոչ թե հիմնական տարածքում։ Իսկ աղույակաձև դրոշավորման օրինակը՝ բաց ցանկացած անձ կաղապարով հոդված ռուվիքիյում բազմաթիվ քաղաքականություններով դատայից։ Պարզ երևումա։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 19:28, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::::: եթե կարողանամ մի բան անել, կգրեմ: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 01:51, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) :::::: կոնկրետ [[Նեղոս]]ն ու [[Սեմյուզ]]ը ռուսական վիքիում դատա-ից չեն գալիս, այսպես ասած ձեռքով է լրացված, ու էլի մի քանի հոդված նայեցի ռուվիքիում որտեղ որ այսպես ասած վերև/ներքև է դրոշներն ու պետությունները, դրանք ձեռքով են լրացված, երբ հանում եմ, ընդհանրապես չի բերում: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 03:30, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) :::::::[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, 1. ռուվիքիյում ՈՉ ՄԻ հոդված գետ տեղեկաքարտով չի ստանում դատայից երկիր տողը, 2. խոսքը գնում էր ոչ թե դատայի, այլ ատաքին տեսքի մասին։ Նրանց մոտ գալիսա ես արդեն գրեցի երկու անգամ միքիչ վերև, օրինակ Орбели, Иосиф Абгарович։ Կասկաղում եմ պատասխան տեղեկաքարտից ավելի խորը մոդուլներում։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 09:19, 16 Փետրվարի 2022 (UTC) ::::::::Ներկա տեսքով տեղեկաքարտը «գեշանում է», գեղեցիկ, պարզ ու ընկալելի չի նայվում (տես [[Նեղոս]] հոդվածի տեղեկաքարտի երկրներ հատվածը)։ Եթե որևէ մեկը կարող է ավելի պատկերավոր ընկալելի, տեսողական տեսանկյունից ավելի պարզ, հասկանալի դարձնի, այսինքն երկրների անուններն իրար տակ դասավորվեն, իսկ դրոշներն էլ անվան դիմաց, ապա հրաշալի կլինի։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:42, 17 փետրվարի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] will now provide the standard deletion reasons (editable at <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) to use when mass-deleting pages. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * At Wikipedias, all new accounts now get the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Growth features]] by default when creating an account. Communities are encouraged to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|update their help resources]]. Previously, only 80% of new accounts would get the Growth features. A few Wikipedias remain unaffected by this change. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * You can now prevent specific images that are used in a page from appearing in other locations, such as within PagePreviews or Search results. This is done with the markup <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. For example, <code><nowiki>[[File:Example.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] There has been a change to the HTML of Special:Contributions, Special:MergeHistory, and History pages, to support the grouping of changes by date in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|the mobile skin]]. While unlikely, this may affect gadgets and user scripts. A [[phab:T298638|list of all the HTML changes]] is on Phabricator. '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey results]] have been published. The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|ranking of prioritized proposals]] is also available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-22|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-23|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-24|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The software to play videos and audio files on pages will change soon on all wikis. The old player will be removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Toolforge's underlying operating system is being updated. If you maintain any tools there, there are two options for migrating your tools into the new system. There are [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|details, deadlines, and instructions]] on Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Administrators will soon have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete]] the associated "talk" page when they are deleting a given page. An API endpoint with this option will also be available. This was [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|a request from the 2021 Wishlist Survey]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> 19:11, 21 փետրվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 --> == Գլխավոր էջի խնդիր == Գլխավոր էջի «Այս օրը պատմության մեջ» բաժինը դատարկ է, ոչինչ չկա գրված։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 08:47, 28 փետրվարի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When searching for edits by [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|change tags]], e.g. in page history or user contributions, there is now a dropdown list of possible tags. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Mentors using the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|Growth Mentor dashboard]] will now see newcomers assigned to them who have made at least one edit, up to 200 edits. Previously, all newcomers assigned to the mentor were visible on the dashboard, even ones without any edit or ones who made hundred of edits. Mentors can still change these values using the filters on their dashboard. Also, the last choice of filters will now be saved. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The user group <code>oversight</code> was renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. You may need to update any local references to the old name, e.g. gadgets, links to Special:Listusers, or uses of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problems''' * The recent change to the HTML of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|tracking changes]] pages caused some problems for screenreaders. This is being fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Working with templates will become easier. [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|Several improvements]] are planned for March 9 on most wikis and on March 16 on English Wikipedia. The improvements include: Bracket matching, syntax highlighting colors, finding and inserting templates, and related visual editor features. * If you are a template developer or an interface administrator, and you are intentionally overriding or using the default CSS styles of user feedback boxes (the classes: <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), please note that these classes and associated CSS will soon be removed from MediaWiki core. This is to prevent problems when the same class-names are also used on a wiki. Please let us know by commenting at [[phab:T300314]] if you think you might be affected. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> 22:59, 28 փետրվարի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Tech News: 2022-10]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translations]] are available. '''Problems''' * There was a problem with some interface labels last week. It will be fixed this week. This change was part of ongoing work to simplify the support for skins which do not have active maintainers. [https://phabricator.wikimedia.org/T301203] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W10"/> </div> 21:15, 7 Մարտի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22958074 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Tech News: 2022-11]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the Wikipedia Android app [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Apps/Team/Android/Communication#Updates|it is now possible]] to change the toolbar at the bottom so the tools you use more often are easier to click on. The app now also has a focused reading mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296753][https://phabricator.wikimedia.org/T254771] '''Problems''' * There was a problem with the collection of some page-view data from June 2021 to January 2022 on all wikis. This means the statistics are incomplete. To help calculate which projects and regions were most affected, relevant datasets are being retained for 30 extra days. You can [[m:Talk:Data_retention_guidelines#Added_exception_for_page_views_investigation|read more on Meta-wiki]]. * There was a problem with the databases on March 10. All wikis were unreachable for logged-in users for 12 minutes. Logged-out users could read pages but could not edit or access uncached content then. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2022-03-10_MediaWiki_availability] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * When [[mw:Special:MyLanguage/Help:System_message#Finding_messages_and_documentation|using <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>uselang=qqx</code></bdi> to find localisation messages]], it will now show all possible message keys for navigation tabs such as "{{int:vector-view-history}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T300069] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Access to [[{{#special:RevisionDelete}}]] has been expanded to include users who have <code dir=ltr>deletelogentry</code> and <code dir=ltr>deletedhistory</code> rights through their group memberships. Before, only those with the <code dir=ltr>deleterevision</code> right could access this special page. [https://phabricator.wikimedia.org/T301928] * On the [[{{#special:Undelete}}]] pages for diffs and revisions, there will be a link back to the main Undelete page with the list of revisions. [https://phabricator.wikimedia.org/T284114] '''Future changes''' * The Wikimedia Foundation has announced the IP Masking implementation strategy and next steps. The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#feb25|announcement can be read here]]. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Android FAQ|Wikipedia Android app]] developers are working on [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|new functions]] for user talk pages and article talk pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T297617] '''Events''' * The [[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place as a hybrid event on 20-22 May 2022. The Hackathon will be held online and there are grants available to support local in-person meetups around the world. Grants can be requested until 20 March. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W11"/> </div> 22:07, 14 Մարտի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22993074 --> == Survey: Help improve Kartographer == [[File:Technical_Wishes_Geoinfo_Logo.svg|right|200px]] ''Apologies for writing in English. If anyone could help translating this message, it would be deeply appreciated.'' Do you create interactive maps with [[mw:Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] (mapframe)? If your answer is yes, we would like to hear from you. Please take part in the survey and help improve Kartographer! Some background: Wikimedia Germany's [[m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]] is currently working on the [[mw:Help:Extension:Kartographer|Kartographer extension]]. Over the last few months, we have been working on a solution to make this software usable on [[phab:T191585|wikis where it isn’t available yet]]. In the next phase of the project, we are planning to improve Kartographer itself. Because Kartographer is used quite a lot on this wiki, we would like to ask you: '''Where do you run into problems using it? Which new features would you like to see?''' Editors of all experience levels and with all workflows around Kartographer are welcome to participate. '''Here is the survey: https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/''' * The survey is open until March 31. * It takes 10-15 minutes to complete. * The survey is anonymous. You don't need to register, and we will not store any personal data which identifies you, such as your name or IP address. Unfortunately, the survey is only available in English, but we have tried our best to use simple English and to add visual examples. If English is not your native language, it might help to use a translation tool in your browser. More information on our work with Kartographer and the focus area of Geoinformation can be found [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation|on our project page]]. Thank you for your help! – [[m:user:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] ([[m:user talk:Johanna Strodt (WMDE)|talk]]) 13:11, 16 Մարտի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Tech News: 2022-12]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translations]] are available. '''New code release schedule for this week''' * There will be four MediaWiki releases this week, instead of just one. This is an experiment which should lead to fewer problems and to faster feature updates. The releases will be on all wikis, at different times, on Monday, Tuesday, and Wednesday. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Release Engineering Team/Trainsperiment week|read more about this project]]. '''Recent changes''' * You can now set how many search results to show by default in [[Special:Preferences#mw-prefsection-searchoptions|your Preferences]]. This was the 12th most popular wish in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T215716] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The Jupyter notebooks tool [[wikitech:PAWS|PAWS]] has been updated to a new interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T295043] '''Future changes''' * Interactive maps via [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] will soon work on wikis using the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions]] extension. [https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/ Please tell us] which improvements you want to see in Kartographer. You can take this survey in simple English. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W12"/> </div> 16:00, 21 Մարտի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23034693 --> == Անգիտաց անպետ == [[Անգիտաց անպետ|Հոդվածի]] տեղեկաքարտում երևում է "Գրվել է 1480" 1480-ականների տեղը։ "-ականներ" նորմալ գալիս է դատայից անձանց տեղեկաքարտնեում։ Ռուվիքիյում նույն հոդվածում նորմալ երևում է։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 07:58, 20 Մարտի 2022 (UTC) : [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ջան, ճիշտ է, այս գործով շատ բան չեմ հասկանում, բայց մի հատ խնդրեմ կբերես օրինակ անձանց տեղեկաքարտի, նայեմ, գուցե գլուխ հանեմ: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 17:04, 21 Մարտի 2022 (UTC) ::[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, այստեղ կան [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?search=%D5%AE%D5%B6%D5%BE%D5%A5%D5%AC+%D5%B4%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D6%81%D5%A5%D5%AC+%D5%A7+%22-%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%22&title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%88%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A5%D5%AC&profile=default&fulltext=1]։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 17:20, 21 Մարտի 2022 (UTC) ::: նայեց, բայց այսպես ասած գլուխ չհանեցի: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 19:04, 21 Մարտի 2022 (UTC) ::::ևս մի օրինակ՝ [[Դոբրոպոլիե (քաղաք, Ուկրաինա)]]։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 05:22, 22 Մարտի 2022 (UTC) == Պատկերի չափս == Հարգելի՛ խմբագիրներ, կարող եմ խնդրել {{կ|Տեղեկաքարտ Աշխքարտ}} տեղեկաքարտում պատկերների չափը դարձնել 250px, որպեսզի նման [[Ամունդսենի ծով|տգեղ պատկեր]] չունենանք։ Շնորհակալ եմ։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:08, 9 Մարտի 2022 (UTC) :[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] ջան, տեղեկաքարտում պատկերի չափը կախված է մոնիտորի չափանիշներից ու էկրանի կարգավորումներից։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 13:26, 9 Մարտի 2022 (UTC) ::@[[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ջան, նախկինում նման խնդիր եղել է, կարողացել եմ ուղղել։ @[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, կարո՞ղ ես նայել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 13:34, 9 Մարտի 2022 (UTC) :::@[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, ուղղել չստացվե՞ց։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:21, 10 Մարտի 2022 (UTC) ::::@[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, դու արել էիր արդեն։ 250px չի՞։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 09:12, 10 Մարտի 2022 (UTC) :::::@[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, տեղեկաքարտի ամենաստորին պատկերի մասին էի ասում, տվյալ դեպքում՝ քարտեզը ։ճ Մեկ էլ, եթե հնարավոր է, ինտերակտիվ քարտեզի zoom-ը մի քիչ մեծացնենք, որպեսզի գոնե երևա տեղադրությունը. օրինակ [[Լաբրադոր ծով]] հոդվածում ոչինչ չի երևում։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:33, 10 Մարտի 2022 (UTC) ::::::@[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, ներողություն եմ խնդրում շատ ուշացնելու համար։ Այսպե՞ս։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 01:47, 24 Մարտի 2022 (UTC) :::::::@[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, շատ շնորհակալ եմ։ Մի փոքր ուղղեցի zoom-ը, հուսամ՝ դեմ չես ։) --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:56, 24 Մարտի 2022 (UTC) ::::::::[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] ջան, այս զումով վատացել են տասնյակ հոդվածներ, տես օրինակ [[Քարագետիկ]] և հին [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%8F%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D6%84%D5%A1%D6%80%D5%BF_%D4%B1%D5%B7%D5%AD%D6%84%D5%A1%D6%80%D5%BF&action=submit տարբերակը], հիմա երևու է աշխարհի կեսի ու Ասիայի կեսի քարտեզներ, նախկինում Կովկասի ու Հայաստանի։ Ծովերի համար մենք ունենք {{կ|Տեղեկաքարտ Ծով}}։ Վերադարցնում եմ հին զումը։ Տեղեկաքարտ Աշխքարտը հատուկ քիչ հանդիպող աշխարհագրական օբյեկտների համար է օրինակ՝ հանդ, դաշտ, ջրանցք։ Իսկ mapframe կարելի տեղադրել նաև այլ կաղապարներում։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 08:32, 24 Մարտի 2022 (UTC) :::::::::@[[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ջան, իհարկե շնորհակալ եմ տեղեկացնելու համար, միայն թե անհասկանալի է, թե ինչու ես այսքան ուշ ասում դրա մասին, երբ ես բազմաթիվ հոդվածներում թերի տեղեկաքարտերը փոխարինել եմ աշխքարտով։ Ուզում եմ հասկանալ նաև, թե ինչու ենք թեմատիկ սահմանափակում դնում. [[Պարզ լիճ]] հոդվածի ներկայի՞ս տարբերակն է աչքին ավելի հաճելի, թե՞ [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%A6_%D5%AC%D5%AB%D5%B3&oldid=8125341 նախկինը]։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:40, 24 Մարտի 2022 (UTC) ::::::::::[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, 1.Կներես, ժամանակ չունեի ստուգել քո խմբխգումները, 2. Քո պարզաբանումներ «նման տգեղ պատկեր» և «նախկինում նման խնդիր եղել է» անհասկանալի էին՝ որ մի պատկեը և ինչ լուծում էղավ, 3. Երկու տեղեկաքարտն էլ Պարզ լիճում ունեն իրենց թույլ ուժեղ կողմեր, միշտ կարաս բարելավես, 4. Թեմատիկ տեղեկաքարտները ավելացնում են ".. այբբենական կարգով" կատեգոիան, եթե թեմատիկ պետք չեն, կարելի է թողնել միայն Անձ տեղեկաքարտը, 5. Հիմա Պարզ լիճում քարտեզը վատացավ՝ նախկինում էղելա Հայաստան ու մարզը իսկ հիմա Եվրասիայի կեսը ու "Կիևից Քուվեյթ"։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 10:16, 24 Մարտի 2022 (UTC) :::::::::::@[[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ջան, 1. կներեսի կարիք չկա, բոլորս էլ մեր ժամանակը ղեկավարում ենք այնպես, ինչպես ճիշտ ենք գտնում։ 2. Ո՞ր պահն էր անհասկանալի, Կարեյաց ջան, տեղեկաքարտում իրար անհավասար լուսանկարնե՞րը, թե՞ այն քարտեզները, որտեղ առհասարակ չէր հասկացվում, թե որ կիսագնդում է տվյալ օբկյեկտը։ 4. Տեղյակ եմ, թեմատիկ այբբենական կատեգորիաներն [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B2%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D6%81%D5%AB_%D5%AE%D5%B8%D5%BE&diff=prev&oldid=8337382&diffmode=source ավելացնում եմ]։ 5. Zoom անելը միշտ կա, հատկապես, երբ նոր քարտեզները նման ֆունկցիոնալ հնարավորություն ընձեռում են։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 10:30, 24 Մարտի 2022 (UTC) == Այլ կիրառումներ կաղապարի օգտագործման վերաբերյալ == Հարգելի տեխադմիններ, երբեմն հոդվածներում անհրաժեշտություն է առաջանում միանգամից այլ կիրառումների 2 կաղապար դնել, օրինակ [[Հավսաթաղ]] հոդվածում։ Հնարավո՞ր է այնպես անել, որ եթե 1 հոդվածում պետք է դնել այլ կիրառումների 2 հատ կաղապար (օրինակ՝ ''<nowiki>{{Այլ կիրառումներ|Խնձորեկ (այլ կիրառումներ)}}</nowiki> <nowiki>{{Այլ կիրառումներ|Խնձորուտ (այլ կիրառումներ)}}</nowiki>''), ապա այնպես անել, որ դրանք ստիպված իրար տակ չլինեն, այլ իրար կողք (օրինակ նման ինչ-որ կերպ՝ ''<nowiki>{{Այլ կիրառումներ|Խնձորեկ (այլ կիրառումներ)|Խնձորուտ (այլ կիրառումներ)}}</nowiki>'')։ Այս կերպ հոդվածի վերին մասը անիմաստ դատարկ տարածությունից կազատվի, պատկերն ավելի գեղեցիկ և հանգիստ կնայվի։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 13:20, 9 Մարտի 2022 (UTC) : Այս պահին կաղապարի երկրորդ պարամետրը փոխում է հղումին նախորդող տեքստը, այ սա կարելի է փոխել` ''«Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝»''։ Երկրորդ պարամետրի նշանակությունը փոխելու դեպքում համակարգային խնդիրներ կառաջանան եղած տարբերակների հետ կապված։ Հավանաբար պետք է այլ կաղապար ստեղծել բազմակի նշանակության համար, ասենք՝ ''<nowiki>{{Այլ2}}</nowiki>''։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 17:55, 9 Մարտի 2022 (UTC) ::Այո, հենց այդպիսի տարբերակի մասին եմ խոսում։ Եթե ստեղծվի նման կաղապար, ապա հրաշալի կլինի։ Հիմնական հոդվածի հղումը դնելու համար արդեն իսկ կա այդպիսին (''<nowiki>{{Հիմնական|Արցախյան ազատամարտ|Շուշիի ազատագրում}}</nowiki>'')։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 13:22, 10 Մարտի 2022 (UTC) ::: գուցե կարողանամ օգտակար լինել, կբզբզամ այսօր: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 16:50, 11 Մարտի 2022 (UTC) :::: [[Մասնակից:ERJANIK/Ավազարկղ]] նայեք հարգելի [[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] և [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]], ճիտ եմ հասկացել?, նման բան է պետք:--[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 18:23, 11 Մարտի 2022 (UTC) ::::: Ես հենց այդպիսին էի պատկերացնում {{u|ERJANIK}} ջան, կարծում եմ Գարդմանահայի ուզածն էլ է դա։ Շնորհակալ եմ։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 18:26, 11 Մարտի 2022 (UTC) :::::Բութն ավելորդ է, @[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 18:40, 11 Մարտի 2022 (UTC) Իսկ կիրառումը հե՞շտ է. <nowiki>{{Այլ1|Հոդված 1|Հոդված 2}}</nowiki> է՞ս կառուցվածքն է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 18:43, 11 Մարտի 2022 (UTC) : կիրառումը` <nowiki>{{Այլ1|{{մուլտիպարամետրեր-հղում|{{{1|Խնձորեկ (այլ կիրառումներ)}}}|{{{2|Խնձորուտ (այլ կիրառումներ)}}}}}}}</nowiki>, բութը գալիս էր <nowiki>{{Այլ}}</nowiki> այս կաղապարից, կհանեմ հիմա: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 18:57, 11 Մարտի 2022 (UTC) :: տեսնեմ կարող եմ բոտով գտնել կրկնակի կաղապար ունեցող հոդվածները: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 20:19, 11 Մարտի 2022 (UTC) ::: բոտով չկարողացա կազմեմ նման ցանկ, ինչևէ կաղապարն ու օգտագործման ձևը կա, եթե հարցեր լինի գրեք: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 00:47, 12 Մարտի 2022 (UTC) [[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, շնորհակալ եմ կաղապարը ստեղծելու համար։ Տեսքը հենց այդպես էի պատկերացնում։ Պարզապես մի դիտարկում․ արդյո՞ք հնարավոր է այնպես անել, որ կաղապարը կիրառելուց հղումները մանուշակագույն չդառնան։ Մեկ հղման դեպքում մանուշակագույն չեն, տես օրինակ [[Հաղպատի վանական համալիր|այստեղ]]։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 08:45, 12 Մարտի 2022 (UTC) :դժվարանում եմ անել, չգիտեմ հնարավոր է թե ոչ: [[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 09:53, 12 Մարտի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:Gardmanahay|Gardmanahay]] ջան, վստա՞հ ես, որ մանուշակագույն չեն։ Սովորաբար հղումը մանուշաագույն դարձնում է բրաուզերը, եթե նախկինում այդ հոդվածը բացել ես։ Կփորձե՞ս [[Հաղպատ (այլ կիրառումներ)]] էջը բացել։ Դրանից հետո պետք է որ մանուշակագույն դառնա։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 01:50, 24 Մարտի 2022 (UTC) ::Ես սխալ էի հասկացել մանուշակագույն ասելով ինչ նկատի ունես։ Ուղղեցի դա, նաև հեշտացրեցի կիրառումը (Ավետիսյանի առաջարկած տարբերակով)։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 03:22, 24 Մարտի 2022 (UTC) :::[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, հիմա իմ պատկերացրածը դառավ, ապրեք շատ բոլորդ։ Բավականին լավ գործ ստացվեց։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 08:35, 24 Մարտի 2022 (UTC) == Այս օրը պատմության մեջ == Հարգելի՛ խմբագիրներ, կարո՞ղ ենք գլխավոր էջում ավելացնել «խմբագրել» կոճակը, ինչպես մյուս նախագծերի պարագայում է, որպեսզի սխալ նկատելու դեպքում հեշտ լինի ուղղելը։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:26, 19 Մարտի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, [[Կաղապար:Այսօր/Փետրվարի 26]]-ի նմա՞ն։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 03:26, 24 Մարտի 2022 (UTC) ::@[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, հա, հրաշալի կլինի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:52, 24 Մարտի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Tech News: 2022-13]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a simple new Wikimedia Commons upload tool available for macOS users, [[c:Commons:Sunflower|Sunflower]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.5|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-29|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-30|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-31|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of regular database maintenance. It will be performed on {{#time:j xg|2022-03-29|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-03-31|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T301850][https://phabricator.wikimedia.org/T303798] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W13"/> </div> 19:54, 28 Մարտի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23073711 --> == Գլխավոր էջի խնդիր == Ողջույն։ Կնայե՞ք գլխավոր էջը. կարծես մի սխալ փոփոխություն է արվել՝ https://prnt.sc/jgTbwqlDPUm7 --[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 20:50, 3 Ապրիլի 2022 (UTC) : [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%3A%D4%B3%D5%AB%D5%BF%D5%A5%D5%AB%D5%9E%D6%84_%D5%B8%D6%80%2F%D5%87%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%A9_14%2C_2022_%D5%A9.&type=revision&diff=8384573&oldid=8384404 Դզվեց]։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 06:13, 4 Ապրիլի 2022 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Tech News: 2022-14]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translations]] are available. '''Problems''' * For a few days last week, edits that were suggested to newcomers were not tagged in the [[{{#special:recentchanges}}]] feed. This bug has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T304747] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.6|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * Starting next week, Tech News' title will be translatable. When the newsletter is distributed, its title may not be <code dir=ltr>Tech News: 2022-14</code> anymore. It may affect some filters that have been set up by some communities. [https://phabricator.wikimedia.org/T302920] * Over the next few months, the "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" Growth feature [[phab:T304110|will become available to more Wikipedias]]. Each week, a few wikis will get the feature. You can test this tool at [[mw:Special:MyLanguage/Growth#deploymentstable|a few wikis where "Link recommendation" is already available]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W14"/> </div> 21:00, 4 Ապրիլի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23097604 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-15</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new public status page at <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimediastatus.net/ www.wikimediastatus.net]</span>. This site shows five automated high-level metrics where you can see the overall health and performance of our wikis' technical environment. It also contains manually-written updates for widespread incidents, which are written as quickly as the engineers are able to do so while also fixing the actual problem. The site is separated from our production infrastructure and hosted by an external service, so that it can be accessed even if the wikis are briefly unavailable. You can [https://diff.wikimedia.org/2022/03/31/announcing-www-wikimediastatus-net/ read more about this project]. * On Wiktionary wikis, the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.7|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-12|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-13|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-14|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W15"/> </div> 19:44, 11 Ապրիլի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23124108 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-16</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.8|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-19|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-04-21|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * Administrators will now have [[m:Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete the associated "Talk" page]] when they are deleting a given page. An API endpoint with this option is also available. This concludes the [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|11th wish of the 2021 Community Wishlist Survey]]. * On [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements#test-wikis|selected wikis]], 50% of logged-in users will see the new [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Table of contents|table of contents]]. When scrolling up and down the page, the table of contents will stay in the same place on the screen. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]] project. [https://phabricator.wikimedia.org/T304169] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Message boxes produced by MediaWiki code will no longer have these CSS classes: <code dir=ltr>successbox</code>, <code dir=ltr>errorbox</code>, <code dir=ltr>warningbox</code>. The styles for those classes and <code dir=ltr>messagebox</code> will be removed from MediaWiki core. This only affects wikis that use these classes in wikitext, or change their appearance within site-wide CSS. Please review any local usage and definitions for these classes you may have. This was previously announced in the [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|28 February issue of Tech News]]. '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] will become compatible with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions page stabilization]]. Kartographer maps will also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions] The Kartographer documentation has been thoroughly updated. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer/Getting_started] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/Maps] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W16"/> </div> 23:11, 18 Ապրիլի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23167004 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> 22:55, 25 Ապրիլի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 --> == Ռուսերեն տվյալներ տեղեկաքարտերում == Հարգելի՛ մասնակիցներ, ամենայն հավանականությամբ ինչ-որ տեխնիկական խնդիր կա Վիքիտվյալներից եկող տվյալների հետ, քանի որ, օրինակ, [[Մալաբո]] հոդվածում պաշտոնական լեզուների դիմաց «իսպաներեն»-ի փոխարեն նշվում է «испанский», իսկ [[Հասարակածային Գվինեա]] հոդվածում մայրաքաղաքի դիմաց՝ Malabo. երկու տվյալներն էլ Վիքիտվյալներում հայերեն թարգմանված են։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:05, 20 Ապրիլի 2022 (UTC) :Մի քանի հոդվածում տեսա, որ սեռն էլ է այլալեզու բերում։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 13:25, 20 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Ուղղեցի։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 18:16, 20 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Խնդիրը դեռևս առկա է. [[Բուրսա]] հոդվածում ժամային գոտու դիմաց երկրորդ պնդումն անգլերեն է ցույց տալիս՝ չնայած Վիքիտվյալներում թարգմանված է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:19, 21 Ապրիլի 2022 (UTC) :::: իհարկե տեխնիկական բան չի գրածս, բայց հետաքրքիր է, կոնկրետ Բուրսա հոդվածւ, անգլերեն, ռուսերեն և որ կարևոր է թուրքերեն վիքիներում միայն մեկ ժամային գոտի է նշված, իհարկե ինչպես ասեցի կապ չունի բուն թեմայի հետ: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 14:38, 21 Ապրիլի 2022 (UTC) ::::: իսկ թեմայի հետ կապված համաձայն '''Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Վիքիդատայի հայերեն չթարգմանված տարրեր պարունակող հոդվածներ''' համաձայն 45 748 հոդվածում կան սրա նման խնդիրներ, որոնք կարծես տեխնիկական չեն, կարծես սրանք այն դեպքերն են երբ այդ տերմինները կամ հոդվածներ պարզապես չկան հայերեն վիքիում, օրինակ նայեք ռուսերեն վիքիյում [[:ru:Бурса (город)]] դրեցի որ վիքիդատաից գա, այնտեղ դարձրեց մեր վիքիի նման, ուղղակի կար այդ անունով հոդված, եթե ինչ որ բան սխալ եմ գրել կամ լավ չեմ հասկացել, գրեք խնդրեմ: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 14:43, 21 Ապրիլի 2022 (UTC) ::::::Ժողովուրդ ջան, խնդիրը դեռևս ակտուալ ա. [[Ստյերնյոյա]] հոդվածում վարչատարածք բաժնում երևում է լատինատառ անվանում այն դեպքում, երբ ունենք հայերեն թարգմանված տարբերակ։ Չենք կարո՞ղ ուղղել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:06, 29 Ապրիլի 2022 (UTC) == Շաբաթվա հոդված բաժնի վերաբերյալ == Հարգելի տեխադմիններ, Շաբաթվա հոդված բաժնի ապահովման էջում ունենք խնդիր։ Երբ [[Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 18, 2022 թ.|այստեղ]] տեքստը կարճ է (կամ նկարը փոքր), [[Վիքիպեդիա:Շաբաթվա հոդված|այստեղ]] կաղապարը դատարկ է ցույց տալիս (տես՝ Շաբաթ 18-ը)։ Նախկինում փորձում էի մեծ տեքստեր դնել, որպեսզի այս խնդիրը չերևա, սակայն, առաջարկ եղավ տեքստը փոքրացնել, որպեսզի Գլխավոր էջի մյուս բաժինների հետ ավելի համահունչ լինի և էջի հեռախոսային տարբերակում հեշտ ընթեռնելի։ Կարո՞ղ եք վերացնել նշված խնդիրը։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:20, 27 Ապրիլի 2022 (UTC) : ես հիմա փոքրացրել եմ տեքստային մասը, չգիտեմ խնդիր կա թե չէ, բայց ես չեմ տեսնում խնդիր: --[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ([[Մասնակցի քննարկում:ERJANIK|քննարկում]]) 00:40, 29 Ապրիլի 2022 (UTC) ::[[Մասնակից:ERJANIK|ERJANIK]] ջան, ստացվեց, շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:06, 29 Ապրիլի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editing news 2022 #1</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> [[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages. New editors are more successful with this new tool. You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]]. Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test. You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].<section end="message"/> </div> [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:55, 2 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=22019984 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> 19:33, 2 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> 15:21, 9 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> 18:57, 16 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> 00:20, 24 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> 20:28, 30 Մայիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 --> == Շաբաթվա հոդված բաժնի վերաբերյալ == Տեխնիկական-ծրագրային հարցերով զբաղվող հարգելի մասնակիցներ, անհրաժեշտ է, որ Գլխավոր էջի Շաբաթվա հոդված բաժնի ներքևում հիմնական տեքստից մեկ չափ փոքր տառերով գրվի «[[Վիքիպեդիա:Շաբաթվա հոդված/Թեկնածուներ|Առաջարկել հոդված]]&nbsp;|&nbsp;[[Վիքիպեդիա:Շաբաթվա հոդված/Չափանիշներ|Չափանիշներ]]» իրենց համապատասխան հղուներով։ [[Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 22, 2022 թ.|Կաղապարի մեջ ավելացրել եմ]] (տես էջի աջ կողմի ներքևում), սակայն Գլխավոր էջի Շաբաթվա հոդված բաժնում այն չի երևում։ Եթե կարող եք այնպես անել, որ երևա, ապա օգնած կլինեք այդ բաժնի զարգացմանը։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 07:29, 1 Հունիսի 2022 (UTC) : Հիմա կարծես երևում է։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 08:00, 1 Հունիսի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:14, 1 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> 02:45, 7 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> 16:58, 13 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> 20:17, 20 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> 20:01, 27 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 --> a42cdmexkixq1noxlsrw5if8cxfpk1p 4 1089342 8476134 8464659 2022-07-27T23:39:49Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 1 քննարկման բաժին [[Վիքիպեդիա:Ադմինիստրատորների տեղեկատախտակ]]-ից wikitext text/x-wiki {{talk archive}} == Gardmanahay մասնակիցը և անհիմն հետշրջումներ == Ողջույն բոլորին։ Ուզում եմ Ձեր ուշադրությունը հրավիրել երկու փաստի վրա՝ [[Այգեստան (Մարտակերտի շրջան)|Այգեստան]] և [[Մարաղա (գյուղ)|Մարաղա]] գյուղերը ադրբեջանցիները գրավել ու հայաթափել էին դեռ 1992 թվականին, իսկ մասնակիցը պարբերաբար հետ է շրջում և տանում նրան, որ դրանք գրավվել են 2020 թվականին։ Սա անհերքելի, անշրջելի փաստ է, որ 24 գյուղ՝ Շահումյանի բոլոր 16 և Մարտակերտի 8 գյուղեր (Այգեստան, Հայկաջուր, Հացավան (Յարմջա), Մարալյան Սարով, Մարաղա, իսկ Կարմիրավան, Ջրաբերդ և Սեյսուլան բնակավայրերը` չեզոք գոտի), այդպես էլ չեն ազատագրվել։ Եթե պետք է մասնակիցը տանի «միևնույնն է իմ ասածն է» դաշտը, ուրեմն սա հերթական անգամ կապացուցի Վիքիպեդիայի՝ բլոգի վերածվելը։ Վստահ եմ, որ կայքի գոնե մեկ ադմինիստրատոր ուշադրություն կդարձնի։ --[[Սպասարկող:Ներդրումները/37.252.81.123|37.252.81.123]] 17:41, 14 Նոյեմբերի 2021 (UTC) :[[Սպասարկող:Ներդրումները/37.252.81.123|37.252.81.123]], [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%B5%D5%A3%D5%A5%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BF%D5%AB_%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6)&diff=prev&oldid=8137357 այստեղ իմ կատարած խմբագրման] մեջ սխալը ո՞րն է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 19:12, 14 Նոյեմբերի 2021 (UTC) :Իսկ [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B2%D5%A1_(%D5%A3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B2)&diff=8137360&oldid=8137331 այստեղ] ի՞նչն եմ սխալ փոխել բացի 2020 թվականի պատերազմի բաժինը վերականգնելը, որը հետ շրջելուց ավտոմատ վերականգնվել էր։ Ի դեպ, այդ բաժինը հոդվածում ես չեմ ավելացրել։ Մնացածի մասով ի՞նչն եմ սխալ արել։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 19:46, 14 Նոյեմբերի 2021 (UTC) ::Ենթադրում եմ, որ խնդրո առարկան [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%B1%D6%80%D6%81%D5%A1%D5%AD%D5%AB_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A5%D5%A6_2021.png այս քարտեզն] է, որը տեղադրվել է քարտեզի հետ կապ չունեցող հոդվածում։ --[[User:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] ^{[[Մասնակցի քննարկում:GeoO|<font color = "black">'''(✡)'''</font>]]} 06:44, 18 Նոյեմբերի 2021 (UTC) :::Մարաղա և Այգեստան բնակավայրերը հայտնվել են Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո 1992 թվականին՝ չնայած Արցախի Հանրապետությունը դրանք համարում է իր բնակավայրերը (եթե չեմ սխալվում, դրանք նաև ԼՂԻՄ-ի տարածքում են)։ Մինչև 2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմը կարծում եմ կհիշեք, որ քարտեզներում Արցախի Հանրապետության տարածքը հաճախ ներկայացվում էր 2 գույնով (մեծ մասը Արցախի վերահսկողության ներքո, փոքր մասը՝ Ադրբեջանի)։ Ադրբեջանի վերահսկողության տարածք էր նշվում հյուսիսում (բուն Շահումյանի շրջանը առանց Քարվաճառի հատվածի), հյուսիս-արևելքում (փոքր տարածք) և հարավ-արևելքում (փոքր տարածք)։ Նշված գյուղերը գտնվում են հյուսիս-արևելքում նշված այդ փոքր տարածքում, և ըստ Արցախի՝ դրանք իր բնակավայրերն են (կարող եք նայել [https://web.archive.org/web/20211006090746/https://artsakhlib.am/2018/06/06/%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82-%D5%AC%D5%B2%D5%B0-%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%B9%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AE%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%BE%D5%B8/ «Տեղեկատու ԼՂՀ վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի» գիրքը])։ Այսինքն՝ իմ կարծիքով այդ քարտեզը տվյալ հոդվածներում դնելը ճիշտ է, եթե իհարկե ԱյՓի-ով խմբագրող մասնակցի խնդիրը քարտեզն է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 08:48, 18 Նոյեմբերի 2021 (UTC) Շնորհակալություն արձագանքների համար։ Gardmanahay մասնակիցը նշում է [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%B5%D5%A3%D5%A5%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BF%D5%AB_%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6)&diff=prev&oldid=8137357 այս] հղումը և հարցնում, թե ինչն է սխալ արել իմ այն հարցից հետո, երբ ես ասում եմ՝ որ ադրբեջանցիները գրավել ու հայաթափել էին դեռ 1992 թվականին, իսկ մասնակիցը պարբերաբար հետ է շրջում և տանում նրան, որ դրանք գրավվել են 2020 թվականին։ Հենց այդ իսկ հղման մեջ հստակ երևում է, որ նախ՝ հանել է «և գտնվում է Ադրբեջանի հսկողության ներքո 1992 թվականից» բառերը, ապա նաև՝ դարձյալ նույն հղման մեջ, երևում է որ հանել է «Ի պատասխան 1992 թվականի Խոջալուի արյունահեղության և Շուշիի ազատագրման» բառերը, ինչը խիստ կարևոր է և ցույց է տալիս պատճառը, թե ինչու են նրանք սկսել կոտորածը հենց այդ ժամանակ։ Այնուհետև նշում է, որ Ադրբեջանին մնացին «նաև ամբողջ Շահումյանի շրջանի մեծ մասը» արտահայտությունը. ինչ է նշանակում ամբողջ շրջանի մեծ մասը։ Լինում է կամ ամբողջ շրջան, կամ շրջանի մեծ մասը։ Իսկ իրականում եղել է ամբողջ շրջանը, որովհետև 1992 թվականի դրությամբ Շահումյանը ամբողջությամբ մտավ Ադրբեջանի կազմի մեջ, ու ոչ թե դրա մեծ մասը։ Իսկ եթե մասնակիցը ուզում է նշել մեծ մասը՝ ի նկատի ունենալով Արցախի 2006 թվականի Շահումյանի շրջանը (մինչ այդ՝ Քարվաճառ կամ Քելբաջար), ապա այստեղ դա կիրառելի չէ, քանի որ խոսքը 90-ականներին է վերաբերում։ Իսկ վերջում, նույն այդ հղման մեջ, Այգեստանը նշվում է որպես «Ադրբեջանի բնակավայրեր, Ադրբեջանի կողմից օկուպացված տարածքներ» կատեգորիաներում։ Ադրբեջանի բնակավայրերն են Բաքուն, Սումգայիթը և մյուսները, բայց Այգեստանը Ադրբեջանի բնակավայր չէ, այլ Մարտակերտի շրջանի բնակավայր՝ օկուպացված Ադրբեջանի կողմից։ Ադրբեջանի օկուպացրած տարածքները Արցախն ու Ուտիքը, Նախիջևանն ու Շիրվանն են, կոնկրետ վերջին երեսուն տարում՝ ԼՂԻՄ, ապա նաև ԱՀ տարածքները, բայց ոչ՝ գյուղը։ Գյուղը օկուպացված տարածք չէ, այլ օկուպացված բնակավայր։ Անցնեմ [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B2%D5%A1_(%D5%A3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B2)&diff=8137360&oldid=8137331 երկրորդ հղմանը]։ Ավելացվել է 2020 թվականի մասին մի ենթավերնագիր, ու նշվում է, որ 2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի հետևանքով գյուղը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո։ Մարաղան 1992 թվականից երբեք այլևս չի եղել հայերինը, և չէր կարող գրավվել ադրբեջանցիների կողմից 2020 թվականից, եթե 1992-ից արդեն հայերինը չէր։ Դեռ մի բան էլ՝ նշվում է ազատություն ռադիոկայանի հղումը, որը առհասարակ վերաբերում է բոլոր բնակավայրերին։ Մարաղան գրավվել էր 1992-ից, ու դրա փաստերը հարյուրավոր են ու լցված ինտերնետում, դրանցից [https://www.civilnet.am/news/198959/%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B2%D5%A1-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%BB%D5%A1%D6%80%D5%A4-1992-%D5%AB-%D5%A1%D5%BA%D6%80%D5%AB%D5%AC%D5%AB-10-%D5%AB%D5%B6/ միայն մեկը] արդեն լիուլի հերիք կլինի։ Ի դեպ, այդ ցուցակում Ադրբեջանին է անցել նաև Թաղավարդը, իսկ բոլորս գիտենք, որ այն առնվազն կիսով չափ Արցախինն է, Հացավանը, Սեյսուլանը, Ջրաբերդը։ Հիմա քարտեզին, և վերջ։ Քարտեզը, իրականում՝ պատկերը, որպես շաբլոն ստեղծված, չեմ կարծում, որ իմաստ ունի հարյուրներով տարածել։ Վիքիպեդիայում նույն բանը հազար անգամ չեն գրում։ Արդեն իսկ հարյուր հոդվածում դրված է այս պատկերը՝ տակի նույն բովանդակությամբ։ Հիմա միայն ԼՂԻՄ-ում հաշվվում էր 310 բնակավայր, իսկ «յոթ շրջաններում»՝ ևս 780 բնակավայր։ Այս պատկերը արժե՞ արդյոք դնել բոլոր 1090 հոդվածներում։ Կարծում եմ՝ բաց հարցեր չթողեցի և բոլոր կետերին անդրադարձա։ --[[Սպասարկող:Ներդրումները/37.252.81.123|37.252.81.123]] 16:55, 19 Նոյեմբերի 2021 (UTC) Հարգելի՛ մասնակից, շնորհակալություն պարզաբանելու, ինչպես նաև խմբագրելու և հոդվածների որակի բարելավմանն ուղղված Ձեր աշխատանքի համար։ --[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 05:38, 20 Նոյեմբերի 2021 (UTC) :{{Նշել|Gardmanahay}}, մասնակցի դիտարկումներին պատասխանելու՞ եք։ --[[User:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] ^{[[Մասնակցի քննարկում:GeoO|<font color = "black">'''(✡)'''</font>]]} 11:48, 25 Նոյեմբերի 2021 (UTC) ::Այո, արձագանքելու եմ, քանի որ իր նախնական մեղադրանքն ու իր վերջին մեկնաբանությունը, իմ կարծիքով, իրար հետ չեն համընկնում։ Բացի այդ, տվյալ խմբագիրը որոշ պնդումներ է կատարում, որոնք ես չեմ արել կամ իմ խմբագրումների հետ ընդհանրապես կապ չունեն։ Առայժմ կխնդրեմ [[Սպասարկող:Ներդրումները/37.252.81.123|37.252.81.123 այփի հասցեով խմբագրող մասնակցին]], որպեսզի այնուամենայնիվ պատասխանի, թե [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%B5%D5%A3%D5%A5%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BF%D5%AB_%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6)&diff=prev&oldid=8137357 այստեղ իմ կատարած խմբագրման] մեջ սխալը ո՞րն է, ինչո՞ւ է իմ խմբագրումից հետո Մարտակերտի շրջանը [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%B5%D5%A3%D5%A5%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BF%D5%AB_%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6)&diff=next&oldid=8137357 դարձրել] Թարթառի շրջան։ Բացի այդ, մասնակիցը պնդում է, որ ադրբեջանցիները իրականացրել են Մարաղայի կոտորածը ի պատասխան 1992 թվականին տեղի ունեցած [[Խոջալուի արյունահեղություն|Խոջալուի արյունահեղության]] և [[Շուշիի ազատագրում|Շուշիի ազատագրման]]։ Այդ պնդման համար աղբյուր է պետք նշել։ Չի կարելի հենց այնպես նման պնդումներ կատարել, քանի որ այդ ձևակերպմամբ տվյալ խմբագիրը կասկածի տակ է դնում այն հանգամանքը, որ հայկական ստորաբաժանումներն ուղղակի կերպով կարող է և կապ չեն ունեցել Խոջալուի դեպքերի հետ ինչպես ներկայացված է համապատասխան հոդվածում Ադրբեջանի նախագահ Այազ Մութալիբովի մեկնաբանության տեսքով։ Բացի այդ, կրկնեմ տվյալ խմբագրի համար, որ ես քննարկվող հոդվածում չեմ ավելացրել 2020 թվականին տեղի ունեցած հայ-ադրբեջանական բաժինը։ Տվյալ խմբագիրը նշում է, թե իմաստ չունի [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%B1%D6%80%D6%81%D5%A1%D5%AD%D5%AB_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A5%D5%A6_2021.png այս քարտեզը] իր բառերով ասած «հարյուրներով տարածել»։ Նախ եթե կարծում է, որ իմաստ չունի, ապա պետք է բացի համապատասխան (առանձին) քննարկում։ Այդ քարտեզը ուղիղ կապ ունի քննարկվող գյուղերի հետ, քանի որ դրանք Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանմամբ համարվում են այդ երկրի բնակավայրեր, իսկ քարտեզն էլ ներկայացնում է Արցախի Հանրապետության քարտեզը և ներկայում գոյություն ունեցող ռազմաքաղաքական իրավիճակը։ Այստեղ որևէ կապ չունի թե որ բնակավայրը երբ է գրավվել կամ ազատագրվել, քանի որ քարտեզում ներկայացված է Արցախի տեսանկյունից գրավված տարածքները (բոլոր ժամանակների) և Արցախի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները։ Ակընկալում եմ, որ տվյալ խմբագիրը առավել հստակ արձագանքի ասվածին և չներկայացնի թե որ բնակավայրը երբ է գրավվել կամ ազատագրվել, համենայն դեպս ես շատ լավ գիտեմ այդ տեղեկությունները։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 12:13, 25 Նոյեմբերի 2021 (UTC) Քանի որ երկար ժամանակ արձագանք չեղավ, կատարեցի որոշ փոփոխություններ, որպեսզի հոդվածները համապատասխանեն Հայերեն Վիքիպեդիայում ընդունված չափորոշիչներին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:15, 11 Հունվարի 2022 (UTC) == Գլխավոր էջի խնդիր == Հարգելի ադմինիստրատորներ, ՀՎ-ի գլխավոր էջի Շաբաթվա հոդված բաժնի կաղապարը սխալ է․ գրված է «Կաղապար:Գիտեի՞ք որ/Շաբաթ 52, 2022 թ.‎», այնինչ Շաբաթվա հոդված նախագծի մեջ հերթական շաբաթն ունի «Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 01, 2022 թ.» վերնագիրը։ Անհրաժեշտ է Գլխավոր էջում փոփոխություն կատարել այնպես, որ կաղապարի վերնագիրը լինի ոչ թե «․․․Շաբաթ 52, 53, 54․․․ 2022 թ.‎», այլ՝ «․․․Շաբաթ 01, 02, 03 ․․․15, 16․․․ 2022 թ.»։ Հակառակ դեպքում խառնաշփոթ է լինում․ նախագծի էջում լրացված է բաժինը, իսկ Գլխավոր էջում՝ դատարկ (կարմիր հղում)։ Ես երկուսն էլ՝ «․․․Շաբաթ 52, 2022 թ.‎» և «․․․Շաբաթ 01, 2022 թ.» լրացրել եմ նույն տեքստով, բայց ամեն անգամ այդպես անելն անտրամաբանական կլինի։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 08:04, 1 Հունվարի 2022 (UTC) :Հավանաբար խնդիրը միայն այս երկու օրը կլինի, հետո կլինի առաջին շաբաթվանը։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 09:03, 1 Հունվարի 2022 (UTC) ::Այո, տեխնիկական խնդիր էր, հաջորդ շաբաթվանից նորմալ կգնա։ Ես նախապես բոլոր 1-ին շաբաթվա կաղապարները սարքել էի, բայց ծրագիրը որոշեց իր ձևով շարունակել։ Շնորհակալություն ուշադիր լինելու համար։--[[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 10:49, 1 Հունվարի 2022 (UTC) Խնդիրն ավտոմատ կերպով չլուծվեց։ «Շաբաթվա հոդված» նախագծի էջում հոդվածները թվագրված են «Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 02, 03, 04, 05․․․ 2022 թ.», իսկ գլխավոր էջում կաղապարի անունը «Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 2, 2022 թ.» (ենթադրելի է հետագայում էլ կլինի «Շաբաթ 3, 2022 թ.», «Շաբաթ 4, 2022 թ.» և այլն)։ Գլխավոր էջը կարծես միայն ադմինիստրատորները կարող են խմբագրել, այդ իսկ պատճառով ինքս չեմ կարող լուծել այդ հարցը։ Անհրաժեշտ է գլխավոր էջի թվագրումը/դասակարգումը փոխել և 2, 3, 4, 5-ից դարձնել 02, 03, 04, 05։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 22:28, 9 Հունվարի 2022 (UTC) :Գլխավոր էջում կաղապարը ման է գալիս «Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 2, 2022 թ.», ««Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 3, 2022 թ.» և այլն։ Դա ոչ միայն շաբաթվա հոդվածի համար է ճիշտ, այլ մնացած դեպքերի համար, նույն մոտեցումն է։ Քանի որ ընդհանուր մոտեցում է, խառնաշփոթը միայն կշատանա, եթե մի տեղ մի ձև լինի, այլ տեղ այլ ձև։ Առայժմ եկեք վերահղումներ օգտագործենք այդ 9 էջի համար, մինչև միասնական ու օպտիմալ լուծումը հասկանալու ժամանակ լինի։--[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 11:38, 10 Հունվարի 2022 (UTC) Հավանաբար կապված է [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB&diff=7888040&oldid=7682022 այս խմբագրման] հետ, քանի որ նախկինում նման խնդիր չի եղել։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 12:30, 10 Հունվարի 2022 (UTC) :: Այստեղ հենց վերականգնել էի սա, քանի որ նախկինում իմ արած ձևով էր, [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB&diff=prev&oldid=6153386&diffmode=source մինչ այս խմբագրումը 2019–ին]։ 2021-ի առաջին ամիսներին, մուտք չգրոծած այցելութները ուղակի չէին տեսնում Շաբաթվա հոդվածը։ Ինչ–որ տարբերություն կա այս հարցում մուտք չգործած ու գործած մասնակիցնեիրի դեպքում։ --[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 19:27, 10 Հունվարի 2022 (UTC) :{{արված է}}, սակայն եղածի ամեն ինչի հետ համատեղելիությունը պահելու համար տեխնիկապես ոչ օպտիմալ, «տապոռային» ձևով։--[[Մասնակից:Xelgen|Ալեքսեյ a.k.a. Xelgen]] ([[Մասնակցի_քննարկում:Xelgen|քննարկում]]) 12:11, 13 Հունվարի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն, այս դեպքում կարևորը արդյունքն է։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 13:31, 13 Հունվարի 2022 (UTC) == Նախագծեր բաժին == Հարգելի ադմինիստրատորներ, քանի որ Գլխավոր էջը Հայերեն Վիքիպեդիայի «դեմքն է» և պետք է պատշաճ կերպով ներկայացվի, ուստի առաջարկում եմ թարմացնել Գլխավոր էջի «Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին» բաժինը՝ հեռացնելով վաղուց ավարտված, այդ թվում՝ վաղուց մասնակիցներ չունեցող նախագծերի անուններն իրենց հղումներով։ Իմ ուսումնասիրությամբ դրանք են՝ [[Վիքինախագիծ:Վիքիդասընթաց, 2021|«Վիքիդասընթաց, 2021»]] ''(ավարտվել է 22․12․2021թ․)'', [[Վիքինախագիծ:Զբոսանք աշխարհով|«Զբոսանք աշխարհով»]] ''(ավարտվել է 2021թ․-ի դեկտեմբեր)'', [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|«Շաբաթը մեկ հոդված»]] ''(կարծես ավարտվել է 2021 թվականի սկզբին, վերջին մասնակիցը գրանցվել է 05․08․2021թ․-ին)''։ Հետևյալ նախագծերը կարծես թե նույնպես վաղուց ավարտված են՝ [[Վիքիպեդիա:Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն|«Հայերեն Վիքիպեդիայի ստուգաթոն»]] ''(վերջին անգամ մասնակից է գրանցվել 07․09․2021թ․-ին, իսկ ցանկեր բաժնում ստորագրել 03․10․2021թ․-ին)'', [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|«Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում»]] ''(կարծես նախագիծն ավարտվել է 2020թ․-ին, իսկ վերջին անգամ էջը խմբագրվել 27․04․2021թ․-ին)'', [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|«50000 կարևորագույն հոդվածներ»]] ''(վերջին անգամ նախագծի էջերը խմբագրվել են հիմնականում 2020թ․-ին, իսկ 2021թ․-ին հիմնականում կատարվել են տեխնիկական խմբագրումներ)'', [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|«Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ»]] ''(2021թ․-ի կեսերից հետո գրեթե չի խմբագրվել)''։ Քանի որ վերջին 3-ը ցանկեր են պարունակում, ապա կարելի է պարզապես դրանց հղումները դնել [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|«Այլ նախագծեր»]] բաժնում «Ցանկեր» կետի մեջ։ Առաջարկում եմ [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|«Այլ նախագծեր»]] բաժինը վերանվանել «Ցանկեր» և այնտեղից հեռացնել նաև հետևյալ ավարտված նախագծերը՝ [[Վիքիպեդիա:Նախագիծ:Գյումրու Վիքիմարաթոն|«Գյումրու Վիքիմարաթոն»]] ''(կարծես ավարտվել է 2019թ․-ին)'', [[Վիքիպեդիա:Կարճ էջերի բարելավում|«Կարճ էջերի բարելավում»]] ''(վերջին անգամ մասնակից է գրանցվել 23․06․2019թ․-ին, իսկ ցանկում վերջին խմբագրումը կարելի է ասել կատարվել է 2019թ․-ին)'', [[Վիքիպեդիա:ՀՍՀ հոդվածների վիքիֆիկացում|«ՀՍՀ հոդվածների վիքիֆիկացում»]] ''(կարծես ավարտվել է 2014թ․-ին, ցանկերում ստորագրություններ դնելը մեծամասամբ ավարտվել է 2014թ․-ին)'', [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն ՀՊԹ-ի հետ|«Համագործակցություն ՀՊԹ-ի հետ»]] ''(կարծես ավարտվել է 2017թ․-ին)'', [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|«Շաբաթը մեկ հոդված»]] ''(կարծես ավարտվել է 2021 թվականի սկզբին, վերջին մասնակիցը գրանցվել է 05․08․2021թ․-ին)'', [[Վիքինախագիծ:Վիքիընկեր|«Վիքիընկեր»]] ''(կարծես ավարտվել է 2021թ․-ի կեսերին)''։ «Այլ նախագծեր» բաժնի «Առաջարկվող ցանկեր», «Տարբեր ցանկեր» կետերը միավորել։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:14, 11 Հունվարի 2022 (UTC) :Քանի որ արձագանք չեղավ, ամփոփեմ բացված քննարկումը։ Իմ գրելուց հետո Beko-ն որոշ փոփոխություններ կատարեց Գլխավոր էջի «Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին» բաժնում։ Ես էլ որոշ փոփոխություններ կատարեցի ըստ վերևում ներկայացվածի։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 23:34, 15 Հունվարի 2022 (UTC) ::[[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]], [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|50000 կարևորագույն հոդվածներ]], [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] նախագծերի վերաբերյալ հարցը բաց մնաց։ Եթե նշվածները ընթացիկ նախագծեր չեն, իսկ ես կարծես ներկայացրեցի, որ ընթացիկ չեն, վաղուց ավարևտված են, ապա դրանց ցանկեր ենթաբաժինները նույնպես կտեղափոխեմ Գլխավոր էջի «Այլ նախագծեր» բաժնի [[Վիքիպեդիա:Ցանկեր|«Ցանկեր»]] էջ։ Գլխավոր էջում չպետք է թողնել վաղուց ավարտված նախագծերի հղումները։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 23:43, 15 Հունվարի 2022 (UTC) :Առաջարկում եմ քննարկումը տեղափոխել Խորհրդարան։ Ճիշտ է, գլխավոր էջում խմբագրում անելու իրավունք միայն ադմինները ունեն, բայց բովանդակությունը պետք է համայնքը որոշի, ոչ թե միայն ադմինները։ --[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 00:39, 16 Հունվարի 2022 (UTC) == Հոդվածի պաշտպանություն == Հարգելի ադմինիստրատորներ, խնդրում եմ ժամանակավորապես պաշտպանել նոր և չգրանցված մասնակիցներից Ռուբեն Ռուբինյան հոդվածը։ Կարող եք կարդալ նաև հոդվածի քննարկման էջում իմ [[Քննարկում:Ռուբեն Ռուբինյան|գրածը]]։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 19:48, 19 Հունվարի 2022 (UTC) :{{Արված է}}։ --[[User:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] ^{[[Մասնակցի քննարկում:GeoO|<font color = "black">'''(✡)'''</font>]]} 20:42, 19 Հունվարի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 21:12, 19 Հունվարի 2022 (UTC) * [[Կամո Աղաջանյան]] հոդվածը պաշտպանել նոր և չգրանցված մասնակիցներից։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:56, 27 հունվարի 2022 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 13:02, 27 հունվարի 2022 (UTC) == ԱյՓի արգելափակման դիմում == Հարգելի ադմինիստրատորներ, խնդրում եմ արգելափակել [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/109.75.41.15 այս ԱյՓի հասցեն] պարբերաբար կատարվող վանդալությունների համար։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 18:53, 2 Դեկտեմբերի 2021 (UTC) :{{արված է}} --[[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 19:09, 2 Դեկտեմբերի 2021 (UTC) * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/87.241.184.70 87.241.184.70] --[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 08:30, 13 Դեկտեմբերի 2021 (UTC) :Հոդվածը պաշտպանեցի երեք օրով։ Հուսամ՝ վանդալությունը կդադարեցնի։ --[[User:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] ^{[[Մասնակցի քննարկում:GeoO|<font color = "black">'''(✡)'''</font>]]} 12:16, 13 Դեկտեմբերի 2021 (UTC) * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/46.71.3.111 46.71.3.111]--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 21:47, 27 Դեկտեմբերի 2021 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 05:37, 28 Դեկտեմբերի 2021 (UTC) * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/87.241.189.195 87.241.189.195]--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:59, 1 Փետրվարի 2022 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 13:29, 1 Փետրվարի 2022 (UTC) == Ջնջման սպասող հոդված == Անհրաժեշտ է ավարտին հասցնել [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%AB%D5%AF_%D5%88%D6%82%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B5%D5%A1%D5%B6 փակված այս քննարկումը]։ Նաև ազատ ժամանակ ունենալու և հետաքրքրված լինելու դեպքում անհրաժեշտ է որոշում կայացնել [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] վերաբերյալ (ինքս չեմ անում, քանզի ակտիվ մասնակիցներից մեկն եմ եղել)։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:26, 15 Փետրվարի 2022 (UTC) == Արգելափակման հայտ == Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/87.241.185.247 այս] ԱյՓի հասցեին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:39, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) :Քանի որ այփի հասցեով խմբագիրը միայն այսօր է սկսել վանդալություններ անել, հոդվածը երեք օրով պաշտպանեցի։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 09:55, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) Արգելափակվել է մեկ օրով։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 09:54, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն բոլորին։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:18, 13 Փետրվարի 2022 (UTC) Այս [[Մասնակից:Salamsalam12|օգտատիրոջ]] [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6&type=revision&diff=8276338&oldid=8265355 խմբագրումը]։ --[[Մասնակից:Narek75|Narek75]] ([[Մասնակցի քննարկում:Narek75|քննարկում]]) 22:42, 19 փետրվարի 2022 (UTC) [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/5.197.252.175 5.197.252.175], ակնհայտ վանդալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:54, 23 փետրվարի 2022 (UTC) [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/37.252.81.14 Վիրավորանք, վանդալություն։]--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 16:28, 1 Մարտի 2022 (UTC) == Հոդվածի վերնագրի վերականգնում == Հարգելի ադմինիստրատորներ, [[Մասնակից:Aramjan11|Aramjan11]] մասնակիցը [[Ռուս-ուկրաինական պատերազմ (2022)]] հոդվածը առանց անվանափոխման առաջադրման և առանց հիմնավոր պատճառի վերանվանել է [[Ռուսաստանի ներխուժումը Ուկրաինա (2022)]]։ Խնդրում եմ հետ շրջել [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8C%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%AA%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A8_%D5%88%D6%82%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%AB%D5%B6%D5%A1_(2022)&diff=8294403&oldid=8286897 այս] խմբագրումը։ Եթե [[Մասնակից:Aramjan11|մասնակիցը]] ցանկանում է հոդվածը վերանվանել, ապա առաջարկում եմ [[Վիքիպեդիա:Անվանափոխման առաջադրված հոդվածներ|Անվանափոխման առաջադրված հոդվածների էջում]] բացել համապատասխան քննարկում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 13:48, 2 Մարտի 2022 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 14:03, 2 Մարտի 2022 (UTC) :Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:54, 2 Մարտի 2022 (UTC) == Պաշտպանված էջի հասանելիության վերաբերյալ == Հարգելի ադմինիստրատորներ, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել [[Քննարկում:Սուրեն Քրմոյան|այս էջի 2-րդ քննարկմանը]]։ ԱյՓիով խմբագրումներ կատարող մասնակիցը չի կարողանում իր դիրքորոշումն արտահայտի [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D5%8D%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A5%D5%B6_%D5%94%D6%80%D5%B4%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%B6 այստեղ], քանի որ, ըստ նրա, այդ էջը պաշտպանված է և ինքը չի կարողանում խմբագրել։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:45, 4 Մարտի 2022 (UTC) :[[Վիքիպեդիա:Հարցումներ/Մասնակցության_կանոնակարգ_և_լրացուցիչ_այլ_պայմաններ#Ջնջման_ներկայացված_հոդվածների_քննարկում/քվեարկության_մասնակցության_կանոնակարգ|Հարցում է եղել]], որով որոշվել է, թե ովքեր կարող են մասնակցել քննարկումներին։ Ըստ այդ հարցման արդյունքի էլ պաշտպանվել է էջը։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 12:00, 4 Մարտի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն պատասխանի համար։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 12:06, 4 Մարտի 2022 (UTC) == Խմբագրական պատերազմ == Հարգելի ադմինիստրատերներ խնդրում եմ ևս մեկ անգամ ուշադրություն դարձնել [[մասնակից:Pavlik Avdalyan|մասնակցի]] խմբագրումներին, քանի որ նա արդեն որերորդ անգամն է խմբագրական պատերազմ է վարում նույն հոդվածի շուրջ: Դեռևս ոչ մի հստակ տվյալ չկա [[Եվրատեսիլ 2022 երգի մրցույթ]] հոդվածում հայաստանյան ներկայացուցչի որոշման մասին: Հիշեցնեմ, որ մասնակիցը այս խնդրի համար արգելափակվել էր 3 օրով, բայց նա դեռևս շարունակում է խմբագրական պատերազմը: Խնդրում եմ այս հարցին վերջնական լուծում տալ՝ պաշտպանել հոդվածն ու արգելափակել մասնակցին, քանզի մարդկանց մոտ թյուրիմացություն է առաջանում:--[[Մասնակից:Sophy Abrahamyan|Sophy Abrahamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Sophy Abrahamyan|քննարկում]]) 19:13, 6 Մարտի 2022 (UTC) :Շնորհակալ եմ տեղեկացման համար, կզբաղվեմ հարցով։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 19:18, 6 Մարտի 2022 (UTC) :Մասնակցին զգուշացում տվեցի, նախկինում արգելափակված չի եղել։ Կարո՞ղ եք ներկայացնել արգելափակման ծանուցումը։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 19:24, 6 Մարտի 2022 (UTC) ::@[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, երկու անգամ եղել է արգելափակված։ Առաջինը մեկ օրով Ոսկանյանն է արգելափակել, [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8F%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6&logid=1084067 երկրորդը]` երեք օրով դու հենց խմբագրական պատերազմի համար։ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 19:48, 6 Մարտի 2022 (UTC) :::@[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, նոր նայեցի, ուրիշ մասնակցի ես զգուշացրել {{-)}}։ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 19:53, 6 Մարտի 2022 (UTC) ::::Ուփս, բայց կարծես թե հենց այնպես չեմ զգուշացրել, էլի ավելացնում էր Աթենայի անվանումը։ Հիմա «սխալս» կուղղեմ ։) Շնորհակալ եմ տեղեկացնելու համար @[[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ջան։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] [[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 06:26, 7 Մարտի 2022 (UTC) Շնորհակալ եմ շատ արձագանքելու համար, բայց վերոհիշյալ մասնակիցը նոր էջ է բացել [[Մասնակից:Pavlik Star|Pavlik Star]] մասնակցային անվամբ և շարունակում է խմբագրական պատերազմը:--[[Մասնակից:Sophy Abrahamyan|Sophy Abrahamyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Sophy Abrahamyan|քննարկում]]) 19:42, 7 Մարտի 2022 (UTC) :Շնորհակալ եմ տեղեկացնելու համար։ Հոդվածը մեկ ամսով պաշտպանվեց չգրանցված և նոր գրանցված մասնակիցների խմբագրումներից, իսկ Pavlik Star մասնակցային հաշիվն արգելափակվեց անժամկետ։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 22:26, 7 Մարտի 2022 (UTC) == Քննարկման փակում == Հարգելի ադմիններ, խնդրում եմ ըստ կանոնակարգի որոշում կայացնել [[Վիքիպեդիա:Ջնջման առաջադրված հոդվածներ#Ադրբեջանի վերակառուցման քաղաքականությունը Ղարաբաղում|այս]] հոդվածի հետ կապված։ Վերջին խմբագրումից անցել է ավելի քան 30 օր։ Ինքս չեմ ամփոփում, քանզի դիրքորոշում եմ հայտնել քննարկման մեջ։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 17:34, 9 Մարտի 2022 (UTC) :Ես իհարկե կարող եմ ամփոփել քննարկումը, սակայն հաշվի առնելով, որ հոդվածը ես եմ ջնջման առաջադրել, այս դեպքում ձեռնպահ կմնամ։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:28, 10 Մարտի 2022 (UTC) Բայց այսպես էլ թողնել չենք կարող, կամ պիտակը հանենք, կամ ջնջենք։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 10:42, 18 Մարտի 2022 (UTC) == Remove and delete == please remove and delete adding [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Oshakan&type=revision&diff=1060296381&oldid=1033937098 like this] in english wikipedia. this user with any source adding yezidi settlement to Armenia villages and towns all the editions in english wikipedia around 17:01, 14 December 2021 of this user without any sources add yezidi setthlemt to the articles [[Մասնակից:Luckie Luke|Luckie Luke]] ([[Մասնակցի քննարկում:Luckie Luke|քննարկում]]) 15:32, 23 Մարտի 2022 (UTC) == Արգելափակման հայտ 37.252.93.76 մանսկցի == Եվ ծածկել խմբագրումնըրը։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 10:50, 27 Մարտի 2022 (UTC) :Նաև [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/37.252.80.183 սա]։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 15:42, 27 Մարտի 2022 (UTC) == Արցախի Հանրապետության քարտեզ == Հարգելի՛ ադմիններ, Խորհրդարանում Հայերեն Վիքիպեդիայում օգտագործվող Արցախի Հանրապետության քարտեզի փոփոխության վերաբերյալ [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան#Արցախի Հանրապետության քարտեզ|քննարկում]] եմ բացել։ Կցանկանայի ձեր կարծիքն էլ լսել։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:56, 28 Մարտի 2022 (UTC) == Արգելափակում == Հարգելի ադմիններ, խնդրում եմ ծանոթանալ [[Քննարկում:Սերժ Սարգսյան#Ի ծնե անուն|այս]] քննարկմանը և անհրաժեշտության դեպքում մասնակցի նկատմամբ կիրառել համապատասխան արգելափակում։ Քննարկումներով մասնակցին չկարողացա համոզել, որ ամեն ինչ կանոնակարգով է, վերջինս կրկին հեռացրեց՝ անտեսելով քննարկումը։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 17:29, 29 Մարտի 2022 (UTC) : Հարգելի {{u|Ավետիսյան91}}, կխնդրեմ իմ մասնակցային հաշվի արգելափակման հայտ ներկայացնելուց, ճիշտ ներկայացնել հարցը։ Ես չեմ անտեսել ոչ մի քննարկում։ Նաև պետք չէ ինձ համոզել ինչ որ հարցում, ուղղակի պետք էր ներկայացնել այն ճիշտ տեղեկատվությունը, որը կփաստեր Ձեր ասածներ։ Հարգանքներով՝ --[[Մասնակից:Dejong25|Dejong25]] ([[Մասնակցի քննարկում:Dejong25|քննարկում]]) 22:01, 29 Մարտի 2022 (UTC) Խնդրում եմ ուշադրություն դարձնել այս մասնակցի [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8D%D5%A5%D6%80%D5%AA_%D5%8D%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6&action=history վերջին խմբագրումներին]։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 10:05, 1 Ապրիլի 2022 (UTC) == Իմ չստեղծած հոդվածներ == Ողջույններ։ Չգիտեի՝ որտեղ է ճիշտ գրելը։ Իմ ստեղծած հոդվածների ցանկում կան որոշները (որպես ջնջված և վերստեղծված), որոնց հետ կարծես թե առնչություն չունեմ, օրինակ՝ [[Ստրելեցյան ապստամբություն]], [[Լատիշերեն]], [[Հայնրիխ ֆոն Քլայսթ]], [[Անթոնի Մարսիալ]] և այլն։ Ուզում էի պատճառը հասկանալ, նաև եթե հնարավոր է՝ էլ չբերի ցանկումս :) --[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 12:58, 11 Ապրիլի 2022 (UTC) :@[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ջան, [[xtools:pages/hy.wikipedia.org/A.arpi.a|այստե՞ղ]] է նշված, որ հեղինակը դու ես։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 14:15, 11 Ապրիլի 2022 (UTC) ::Այո, {{user|GeoO}} ջան։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 16:41, 11 Ապրիլի 2022 (UTC) :::Ամենայն հավանականությամբ ինր-որ տեխնիկական խնդիր է։ @[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, կնայե՞ս մի հատ։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 19:19, 11 Ապրիլի 2022 (UTC) ::::Ողջույն, ժողովուրդ ջան (@[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]], @[[Մասնակից:GeoO|GeoO]])։ Այս խնդրի մասին Արմենն էլ էր [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D5%BF%D5%A5%D5%AD%D5%B6%D5%AB%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6&diff=prev&oldid=8237829 գրել]։ Խնդիրը առաջանում է այն դեպքում, երբ հոդվածը անվանափոխում ենք, հետո հին տարբերակը ջնջման դնում ([https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D5%BF%D5%A5%D5%AD%D5%B6%D5%AB%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6&diff=next&oldid=8237829 ավելի մանրամասն])։ Վերևի հոդվածներից երեքը առաջացել են, որովհետև Արփինեն սկզբում ստեղծել է վերհղում այդ անվամբ, հետո ինչ-որ մեկը որոշել է, որ ճիշտ անվանումը հենց այդ վերահղումն է ու տեղափոխել է (Վիքիպեդիան այդ դեպքում ջնջում է հին վերահղումը՝ տեղափոխման տեղ ազատելու համար), իսկ Անթոնի Մարսիալի դեպքում չգիտեմ։ Որտե՞ղ է երևում, որ դա դու ես ստեղծել, Արփինե ջան։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 08:12, 12 Ապրիլի 2022 (UTC) Տեղափոխումից հետո մնացած վերահղման էջերը ջնջելիս նման խնդիր չի առաջանում, դա լինում է միայն որպես վերահղում ստեղծված էջերի դեպքում։ Իսկ չորրորդը ''[[Անտոնի Մարսյալ]]'' էջն է, որն էլի ստեղծվել է որպես վերահղում։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 09:57, 12 Ապրիլի 2022 (UTC) :[https://xtools.wmflabs.org/pages/hy.wikipedia.org/A.arpi.a/0//deleted Այստեղի] համարյա բոլոր հոդվածները (բացի այլ կիրառումների էջերից) իմ ստեղծած ու ջնջված է ցույց տալիս։ Ուղղակի պատմության մեջ անգամ չի երևում, որ ես կապ եմ ունեցել վերահղման, վերանվանման հետ։--[[Մասնակից:A.arpi.a|A.arpi.a]] ([[Մասնակցի քննարկում:A.arpi.a|քննարկում]]) 11:05, 12 Ապրիլի 2022 (UTC) Ջնջված խմբագրումները կարող են տեսնել ադմինները։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 14:28, 12 Ապրիլի 2022 (UTC)։ == Արգելափակում == * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/50.7.93.85 50.7.93.85]։ Նաև թաքցնել խմբագրումների տեսանելիությունը։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 15:05, 8 Ապրիլի 2022 (UTC) *:Շնորհակալ ենք տեղեկացման համար, Արտաշեսն արդեն զբաղվում է։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 15:40, 8 Ապրիլի 2022 (UTC) * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/81.16.2.160 81.16.2.160]--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 05:09, 24 Ապրիլի 2022 (UTC) * {{արված է}}, շնորհակալություն տեղեկացնելու համար։ --[[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 05:32, 24 Ապրիլի 2022 (UTC) == Հոդվածի անվանափոխում == Անհրաժեշտ է [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D5%8E%D5%AB%D5%B7%D5%A1%D5%BA_(%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%B6) այս քննարկմանը] տալ համապատասխան տեխնիկական լուծում։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:44, 4 Մայիսի 2022 (UTC) :Նաև [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF այս] քննարկման համար։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 11:58, 4 Մայիսի 2022 (UTC) Հարգելի ադմինիստրատորներ, հիշեցնում եմ, որ անհրաժեշտ է [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D5%8E%D5%AB%D5%B7%D5%A1%D5%BA_(%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%B6) այս քննարկման] հետ կապված կատարել տեխնիկական բնույթի գործողություն, այն է՝ գործող վերնագիրը փոխել և դարձնել Վիշապաքար։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:22, 5 Մայիսի 2022 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 10:12, 5 Մայիսի 2022 (UTC) == Please review == Sorry for writing in English. Can someone please review the latest edits on [[Հոբիթ։ Անսպասելի ճանապարհորդություն]]. [[Մասնակից:Yahya|Yahya]] ([[Մասնակցի քննարկում:Yahya|քննարկում]]) 11:39, 8 Մայիսի 2022 (UTC) :Hi @[[Մասնակից:Yahya|Yahya]]. Thank you for your attention. It was vandalism and I turned over all the edits of this user. --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 11:50, 8 Մայիսի 2022 (UTC) == Հոդվածի ձուլում == Ունենք Չափնի (Շահումյանի շրջան) և Չափնի (Արցախ) հոդվածներ։ Ես ձուլեցի 2021 թվականին գրված հոդվածը 2019 թվականին գրվածին։ Սակայն ունենք վերնագրի խնդիր, այն է՝ հոդվածի վերնագիրը պետք է լինի ոչ թե Չափնի (Արցախ), այլ ընդունված ձևով՝ Չափնի (Շահումյանի շրջան)։ Ուստի անհրաժեշտ է [[Չափնի (Արցախ)]] հոդվածը վերանվանել [[Չափնի (Շահումյանի շրջան)]]-ի, որն արդեն գոյություն ունի։ Մի խոսքով զուտ տեխնիկական հարց է։ Իսկ ինչո՞ւ Չափնի (Շահումյանի շրջան), այլ ոչ թե Չափնի։ Որովհետև Սյունիքի մարզում ևս կա այդ անունով հոդված։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 09:41, 11 Մայիսի 2022 (UTC) Դատարկ էջը ջնջեցի, կարող եք տեղափոխել։--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 10:08, 11 Մայիսի 2022 (UTC) :Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:19, 11 Մայիսի 2022 (UTC) === Հոդվածի ձուլում 2 === [[Խրխափոր]] և [[Խարխափուտ]] հոդվածները ձուլեցի, քանի որ դրանք նույն բնակավայրի մասին են։ Հոդվածը պետք է ունենա Խարխափուտ վերնագիրը, այլ ոչ թե Խրխափոր, քանի որ Արցախի Հանրապետության պետական թղթերում, դրանց հղում տրված բնակավայրերի մասին հեղինակավոր գրքում Խարխափուտ է գրված։ Խրխափորն ավելի հին անուն է կարծես (շատ չեմ ուսումնասիրել, որ հստակ ասեմ) և օգտագործվում է առավելապես պատմամշակութային ուղղվածություն ունեցող հեղինակավոր գրքում։ Ես ձուլել եմ հոդվածները, որքանով որ առկա բովանդակությունը թույլ էր տալիս, բայց մի տեխնիկական խնդիր կա։ Խրխափոր հոդվածն ավելի շուտ է գրված (2021-06-02), քան Խարխափուտը (2021-07-06), ուստի, ըստ ընդունված կարգի, պետք է հոդվածի բովանդակությունը թողնել ավելի շուտ գրված էջում (Խրխափորում), բայց վերնագիրը դարձնել Խարխափուտ։ Այսքան մանրամասն գրեցի, որպեսզի փոփոխություն կատարող ադմինի համար հստակ լինի պատճառաբանությունը։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:13, 27 Մայիսի 2022 (UTC) {{արված է}}--[[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 17:03, 27 Մայիսի 2022 (UTC) ::Շնորհակալություն։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 07:43, 28 Մայիսի 2022 (UTC) kfh0x6yx0g1f5fzenj5q0vsp1zmmb0l 0 1090028 8476071 8474340 2022-07-27T18:30:47Z Վահան Ֆարյան 45740 /* Տես նաև */ wikitext text/x-wiki '''Ուկրաինայի դատական համակարգը''' ներկայացված է Ուկրաինայի 1996 թվականի սահմանադրության մեջ <ref name="Åslundpage2452">[https://books.google.com/books?id=C8C3xuqd6aMC&pg=PA245 How Ukraine Became a Market Economy and Democracy], Անդերս Ասլունդ, Միջազգային տնտեսագիտության Պետերսոնի ինստիտուտ, 2009, {{ISBN|978-0-88132-427-3}} (էջ 245)</ref>։ Մինչ այս, 1991 թվականի Ուկրաինայի անկախացումից ի վեր, չկար դատական վերանայման հասկացություն և որևէ [[Գերագույն դատարան]]<ref>[https://books.google.com/books?id=bEnCsiHv_cUC&pg=PA105 State and Institution Building in Ukraine],Տարաս Կուզլո, Ռոբերտ Կրավչուկ և Պաուլ դ՛Անիեր, Palgrave Macmillan, 1999, {{ISBN|978-0-312-21458-6}} (էջ 105)</ref>։ Չնայած դատական անկախությունը սկզբունքորեն գոյություն ունի, գործնականում դատական և քաղաքական իշխանությունների փոքր տարանջատում կա։ Դատավորները ենթարկվում են քաղաքական և բիզնես շահերի ճնշմանը <ref>[https://books.google.com/books?id=no8DVsJg-c8C&pg=PA10 The Ukraine Competitiveness Report 2008] by Margareta Drzeniek Hanouz and Thierry Geiger, World Economic Forum, 2008, {{ISBN|978-92-95044-05-0}} (page 50)</ref>։ Ուկրաինայի դատական համակարգը զգալի կոռումպացված է համարվում <ref>[http://www.kyivpost.com/news/politics/detail/72013/ Battle looming over new law on judiciary and judge status], Kyiv Post (July 4, 2010)</ref>։ Թեև համակարգի գործունեության հետ կապված դեռ խնդիրներ կան, սակայն համարվում է, որ այն զգալիորեն բարելավվել է 2016 թվականին իրականացված վերջին դատաիրավական բարեփոխումներից հետո <ref name="Lexology962016">[http://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=212fa5f8-4f4b-4b4d-9d5a-693579e0c95e Amendments to the Constitution of Ukraine passed: Ukraine takes a major step towards a European System of Justice], Lexology (9 June 2016)<br />[http://en.interfax.com.ua/news/general/394662.html Poroshenko signs law on High Council of Justice], Interfax-Ukraine (3 January 2017)</ref>։ Գերագույն դատարանը համարվում է անկախ ու անաչառ մարմին և մի քանի անգամ վճիռ է կայացրել Ուկրաինայի կառավարության դեմ։ 2014 թվականից Ուկրաինան թույլատրում է տեսանկարահանել դատական նիստերը՝ առանց դատավորի հատուկ թույլտվության ստանալու՝ օրենքով սահմանված սահմանափակումներով։ 2015 թվականին մեկնարկեց «Բաց դատարան» ծրագիրը, որի նպատակն էր տեսանկարահանել քաղաքացիական, առևտրային, վարչական գործերով դատական գործընթացները։ «Բաց դատարան» ծրագրի շրջանակներում տեսանկարահանել է ավելի քան 7000 դատական գործ տարբեր մակարդակների դատարաններում։ Տեսանյութերը պահվում, ինդեքսավորվում և հրապարակվում են հանրային տիրույթներում։ 2017 թվականին «Բաց Ուկրաինա» ՀԿ-ն սկսել է «VR դատարան» պրոյեկտը, որի նպատակն է տեսանկարահանել դատական նիստերը 3D 360° աստիճանի շարժական տեսախցիկներով՝ դատական նիստերի VR տեսագրություններ ստեղծելու համար <ref>{{Citation|title=Courtroom photography and broadcasting|date=2019-07-06|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Courtroom_photography_and_broadcasting&oldid=905092403|journal=Wikipedia|language=en|access-date=2019-07-17}}</ref>։ == Դատարաններ == Ուկրաինայի դատարաններն օգտվում են իրավական, ֆինանսական և սահմանադրական ազատությունից՝ երաշխավորված 2010 թվականին Ուկրաինայի օրենսդրությամբ ընդունված միջոցներով։ [[Ուկրաինա|Ուկրաինայի]] դատական համակարգը բաղկացած է ընդհանուր իրավասության դատարանների երեք մակարդակից <ref name="Lexology962016"/>։ Մինչև 2016 թվականին ներդրված դատաիրավական բարեփոխումները համակարգը բաղկացած է չորս մակարդակից ։ Ուկրաինայի վճռաբեկ դատարանը գործել է մինչև 2003 թվականը <ref>[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/3018-14 Law of Ukraine]. ''About court system of Ukraine''. Parliament website.</ref>։ Այդ դատարանները հակասահմանադրական են ճանաչվել Ուկրաինայի սահմանադրական դատարանի կողմից <ref>[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/v020p710-03 Decision of the Constitution Court of Ukraine]. ''Case about the Cassation Court of Ukraine''. Parliament website.</ref>։ === Տեղական դատարաններ === Ուկրաինան ունի 74 շրջանային դատարան <ref name="UP71670597166758">{{Ref-uk}}[http://www.pravda.com.ua/news/2017/12/29/7167059/ Poroshenko replaced local district courts], Ukrayinska Pravda (29 December 2017)<br /><br />{{Ref-uk}} [http://www.pravda.com.ua/news/2017/12/26/7166758/ Attorneys ask Poroshenko not to destroy the district courts of Kyiv], Ukrayinska Pravda (26 December 2017)</ref>։ 2018 թվականին դրանք փոխարինեցին 142 տեղական ընդհանուր դատարաններին <ref>[http://en.interfax.com.ua/news/general/473797.html President signs decrees on creation of district courts], Interfax-Ukraine (29 December 2017)</ref> <ref name="UNIAN2324751">[https://www.unian.info/m/politics/2324751-ukraine-launches-2nd-stage-of-judicial-reform-poroshenko.html Ukraine launches 2nd stage of judicial reform – Poroshenko], UNIAN (29 December 2017)</ref> <ref name="UP71670597166758" />: Օրինակ՝ [[Կիև|Կիևում]] վերացվել են 10 շրջանային դատարաններ և ստեղծվել են 6 շրջանային դատարաններ <ref name="UP71670597166758" />։ Պեչերսկի շրջանային դատարանը հատկապես ակտիվ է, քանի որ այն ղեկավարում է Կիևի գործարար համայնքի մեծ մասը <ref name="kpkp2">{{cite news|title=Kyiv's Pechersky District Court|url=https://www.kyivpost.com/tag/kyivs-pechersky-district-court|publisher=Kyiv Post}}</ref>։ === Վերաքննիչ դատարաններ === * ''Վերաքննիչ դատարանները'' (համատեղելով քրեական և քաղաքացիական իրավասությունը)՝ բաղկացած են. ** շրջանային վերաքննիչ դատարաններից ** Կիևի քաղաքների վերաքննիչ դատարաններից Մինչև 2016 թվականին ներդրված դատաիրավական բարեփոխումները, գործում էին զուգահեռ ''մասնագիտացված վերաքննիչ դատարաններ'' (առևտրային կամ վարչական իրավասության), որոնք բաղկացած էին առևտրային վերաքննիչ դատարաններից և վերաքննիչ վարչական դատարաններից <ref name="Lexology962016"/>։ === Գերագույն դատարան === [[Պատկեր:Klov_Palace._Listed_ID_80-382-0462._-_8_Pylypa_Orlyka_Street,_Pechersk_Raion,_Kiev._-_Pechersk_28_09_13_396.jpg|աջից|մինի| Կլովի պալատում է գտնվում Ուկրաինայի Գերագույն դատարանը:|301x301փքս]] * Գերագույն դատարանը ընդհանուր իրավասության դատարանների համակարգում բարձրագույն դատարանն է, որը վերանայում է վճռաբեկ դատարանների կողմից նյութական իրավունքի կանոնների անհավասար կիրառումը և ենթակա այն դեպքերը, երբ միջազգային դատական կառույցը, որի իրավասությունը ճանաչված է Ուկրաինայի կողմից, հաստատել է Ուկրաինայի կողմից միջազգային պարտավորությունների խախտում։ === Ուկրաինայի սահմանադրական դատարան === * Ուկրաինայի սահմանադրական դատարանը հատուկ մարմին է, որն իրավասու է գնահատելու՝ արդյոք խորհրդարանի, նախագահի, կառավարության կամ Ղրիմի խորհրդարանի օրենսդրական ակտերը համապատասխանում են Ուկրաինայի սահմանադրությանը։ Այս դատարանը նաև մեկնաբանում է Ուկրաինայի սահմանադրության կամ օրենքների որոշ նորմեր (խորհրդարանի բարձրագույն ակտեր)։ === Բարձրագույն հակակոռուպցիոն դատարան === * Բարձրագույն հակակոռուպցիոն դատարանը հիմնադրվել է 2019 թվականի ապրիլի 11-ին <ref name="IUacc511967b">[https://en.interfax.com.ua/news/general/511967.html Law on High Anti-Corruption Court comes into force], Interfax-Ukraine (14 June 2018)</ref><ref>[https://en.interfax.com.ua/news/general/512072.html Poroshenko submits bill on creating Anti-Corruption Court to High Judicial Council], Interfax-Ukraine (14 June 2018) {{Ref-uk}} [https://www.pravda.com.ua/news/2018/06/13/7183211/ Anticorruption court launched. The CPC claims to be "substituting" the appeal], Ukrayinska Pravda (13 June 2018) [https://www.unian.info/m/politics/10144694-ukraine-s-parliament-eventually-passes-law-on-anti-corruption-court.html Ukraine's parliament eventually passes law on anti-corruption court], UNIAN (7 June 2018) [https://www.unian.info/m/politics/10161143-ukraine-s-rada-adopts-bill-on-establishing-high-anti-corruption-court.html Ukraine's Rada adopts bill on establishing High Anti-Corruption Court], UNIAN (21 June 2018)</ref>։ [[Կոռուպցիան Ուկրաինայում|Ուկրաինայում կոռուպցիային]] առնչվող գործերը ուղիղ բերվում են այս դատարան <ref name="accUP7182654">{{Ref-uk}} [https://www.pravda.com.ua/articles/2018/06/7/7182654/ Closed vertical. What is the Higher Anti-Corruption Court and why its creation is afraid of politics?], Ukrayinska Pravda (7 June 2018)</ref>։ Բողոքարկումները քննվում են առանձին Բարձրագույն հակակոռուպցիոն դատարանի վերաքննիչ բաժնում <ref name="accUP71826542">{{Ref-uk}} [https://www.pravda.com.ua/articles/2018/06/7/7182654/ Closed vertical. What is the Higher Anti-Corruption Court and why its creation is afraid of politics?], Ukrayinska Pravda (7 June 2018)</ref>։ === Վերացված մասնագիտացված իրավասությամբ բարձրագույն դատարաններ === 2016 թվականին ներդրված դատաիրավական բարեփոխումների արդյունքում վերացվել են հետևյալ երեք դատարանները, և դրանց առաջադրանքները փոխանցվել են Ուկրաինայի Գերագույն դատարանի հատուկ պալատներին <ref name="Lexology962016"/>։ * ''Քաղաքացիական և քրեական գործերի բարձրագույն մասնագիտացված դատարանը'', որը քննում էր քաղաքացիական և քրեական գործերը * ''Ուկրաինայի Բարձրագույն վարչական դատարանը'', որը քննում է վարչական գործերը * ''Ուկրաինայի Բարձրագույն առևտրային դատարանը'', որը քննում է առևտրային գործերը Ուկրաինայի Բարձրագույն (երբեմն թարգմանվում է որպես ''Գերագույն'') վարչական դատարանի վճիռները չեն կարող բողոքարկվել <ref>[http://www.unian.info/society/1246162-ban-of-communist-party-final-ukraines-supreme-administrative-court.html Ban of Communist Party final: Ukraine’s Supreme Administrative Court], UNIAN (25.01.2016)</ref>։ == Պաշտոնյաներ == === Դատավորներ === 2016 թվականի դատաիրավական բարեփոխումներից հետո դատավորները նշանակվում են [[Ուկրաինայի նախագահ|Ուկրաինայի նախագահի]] կողմից ՝ Արդարադատության բարձրագույն խորհրդի կողմից նրանց առաջադրմամբ <ref name="Lexology962016"/>։ Նախկին դատավորները նշանակվել են նախագահի հրամանագրով հինգ տարի ժամկետով, որից հետո [[Ուկրաինայի Գերագույն ռադա|Ուկրաինայի խորհրդարանը]] նրանց հաստատել է ցմահ՝ փորձելով մեկուսացնել նրանց քաղաքականությունից <ref name="Lexology962016" />։ Այս 5 տարի փորձաշրջանը նույնպես վերացվել է 2016 թվականին <ref name="Lexology962016" />։ Դատավորները պաշտպանված են պաշտոնանկությունից (բացառությամբ կոպիտ վարքագծի դեպքերի)։ Դատավորներին քրեական հետապնդումից անձեռնմխելիությունը երաշխավորվել է մինչև 2016 թվականը <ref name="Lexology962016" /> <ref>[http://www.interfax.co.uk/ukraine-news/parliament-rejects-opposition-bill-to-lift-immunity-of-deputies-and-judges/ Parliament rejects opposition bill to lift immunity of deputies and judges], Interfax-Ukraine (14 April 2013)</ref>։ (Այս անձեռնմխելիությունը կարող է հանվել խորհրդարանի կողմից <ref>[http://www.unian.info/politics/1506069-rada-authorizes-arrest-of-fugitive-judge-chaus-known-for-keeping-bribes-in-glass-jars.html Rada authorizes arrest of fugitive judge Chaus, known for keeping bribes in glass jars], UNIAN (6 September 2016)</ref>։) Ներկայումս դատավորը պաշտպանված է միայն իր դատական գործողություններից բխող պատասխանատվությունից <ref name="Lexology962016" />։ Ուկրաինան ունի մոտ 8000 դատավոր <ref name="KPMakar1042012">[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/125714/ In Ukraine, scales of justice often imbalanced], Kyiv Post (10 April 2012)</ref>։ === Երդվյալ ատենակալներ === Ուկրաինան ունի [[Երդվյալների դատարան|ատենակալների համակարգ]], չնայած գրեթե բոլոր գործերը քննվում են մեկ կամ երկու դատավորների կողմից՝ գնահատողների ուղեկցությամբ։ <ref name="7265894JudiciaryUkraine">{{Ref-uk}} [https://www.pravda.com.ua/articles/2020/09/10/7265894 A jury trial begins in Sheremet's case. We tell how he works in Ukraine], Ukrayinska Pravda (10 September 2020)</ref> <ref name="KPMakar1042012"/> Փաստորեն, Ուկրաինայում այնքան քիչ մարդիկ են բախվում երդվյալ ատենակալների դատավարությանը, որ 2018 թվականին Քաղաքացիական ազատությունների կենտրոնի հարցման ժամանակ հարցվածների 64%-ը պնդում էր, որ նման երևույթ Ուկրաինայում գոյություն չունի <ref name="7265894JudiciaryUkraine" />։ Ուկրաինայի օրենսդրությունը երդվյալ ատենակալներին թույլ է տալիս քննել միայն այն քրեական գործերը, որտեղ պատիժը կարող է հասնել ցմահ ազատազրկման <ref name="7265894JudiciaryUkraine" />։ Բայց նույնիսկ այդ դեպքում նրանք պարտադիր չեն։ <ref name="7265894JudiciaryUkraine" /> Ատենակալներ նշանակվում եմ միայն մեղադրյալի ցանկության դեպքում։ <ref name="7265894JudiciaryUkraine" /> Ի տարբերություն [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Միացյալ Նահանգների]]՝ երդվյալ ատենակալները ձևավորվում են ոչ թե պատահական քաղաքացիներից, այլ միայն նրանցից, ովքեր նախկինում դիմել են այդ պաշտոնին <ref name="7265894JudiciaryUkraine" />։ Քաղաքացիներին արգելվում է դիմել ատենակալ լինելու համար, եթե՝ <ref name="7265894JudiciaryUkraine" /> * նրանք ուկրաիներեն չեն խոսում * 65 տարեկանից բարձր են * քրոնիկ հոգեկան կամ այլ հիվանդություններ ունեցող անձինք, որոնք խանգարում են ատենակալի աշխատանքին * հայտնի քրեական անցյալ ունեցող անձինք * ժողովրդական պատգամավորներ, նախարարների կաբինետի անդամներ, դատավորներ, իրավապահ և դատական պաշտոնյաներ, զինվորականներ, այլ պաշտոնատար անձինք, իրավաբաններ, նոտարներ. * նախորդ տարում կոռուպցիայի համար վարչական տույժի ենթարկված անձինք * սահմանափակ գործունակ կամ անգործունակ ճանաչված անձինք Ուկրաինական ժյուրին կազմված է հինգ երդվյալ ատենակալներից (երեք հիմնական և երկու պահեստային) և երկու պրոֆեսիոնալ դատավորներից, որոնք ակտիվորեն ներգրավված են որոշումների կայացման մեջ <ref name="247771JudiciaryUkraine2">{{Ref-uk}} [https://tyzhden.ua/Society/247771 Jury in the Sheremet case: offshore, business and real estate in the occupied territories], The Ukrainian Week (16 September 2020)</ref>։ Երդվյալ ատենակալներին արգելվում է դատարանից բացի գործի էության մասին շփվել որևէ մեկի հետ՝ առանց նախագահող դատավորի թույլտվության։ Նրանք չեն կարող հրապարակել իրենց հայտնի մանրամասներ կամ տեղեկություններ հավաքել գործի վերաբերյալ դատական վարույթից դուրս։ <ref name="7265894JudiciaryUkraine" /> Երդվյալ ատենակալները ֆինանսական փոխհատուցում են ստանում։ <ref name="7265894JudiciaryUkraine" /> == Կառավարում == Դատավորների համագումարը դատական ինքնակառավարման բարձրագույն մարմինն է <ref>Law of Ukraine on the Judicial System and Status of Judges. Article 123.</ref>։ Դատավորների խորհուրդը պատասխանատու է Համագումարի որոշումների կատարման համար համագումարների միջև ընկած ժամանակահատվածում և որոշում է Համագումարի գումարման մասին <ref>Law of Ukraine on the Judicial System and Status of Judges. Article 127.</ref>։ Պետական դատական կառավարումն ապահովում է դատական իշխանության կազմակերպչական աջակցությունը և դատական համակարգը ներկայացնում է կառավարությունում և Գերագույն Ռադայում <ref>Law of Ukraine on the Judicial System and Status of Judges. Articles 145, 146.</ref>։ Ուկրաինայի Բարձրագույն դատական որակավորման հանձնաժողովն իրականացնում է դատավորների թեկնածուների ընտրությունը, Արդարադատության բարձրագույն խորհրդին է ներկայացնում առաջարկություններ՝ Ուկրաինայի նախագահի հետագա ներկայացման համար թեկնածու նշանակելու վերաբերյալ, առաջարկություններ է ներկայացնում մշտական պաշտոնի ընտրության վերաբերյալ, և վարում է կարգապահական վարույթ՝ ներառյալ աշխատանքից ազատելը <ref>Law of Ukraine on the Judicial System and Status of Judges. Articles 90 ''et seq.''</ref>։ Արդարադատության բարձրագույն խորհուրդը «կոլեկտիվ անկախ մարմին է, որը պատասխանատու է բարձրակարգ դատավորների կորպուսի ձևավորման համար, որը կարող է որակյալ, ազնիվ և անաչառ արդարադատություն իրականացնել մասնագիտական հիմունքներով, ինչպես նաև որոշումներ կայացնել դատավորների և դատախազների կողմից խախտումների վերաբերյալ, որոնք վերաբերում են դրանց անհամատեղելիությանը և իրենց կարգապահական պատասխանատվությանը իրավասության շրջանակներում»։ Խորհրդի երեք անդամ ավտոմատ կերպով նշանակվում են հետևյալ պաշտոնները զբաղեցնելու համար՝ Գերագույն դատարանի նախագահ, արդարադատության նախարար և գլխավոր դատախազ։ Մնացած 17 անդամներն ընտրվում են վեց տարի ժամկետով։ Խորհուրդը բաղկացած է 20 անդամից։ Ստեղծվել է 1998 թվականի հունվարի 15 -ին։ == Օրենք == 2010 թվականի Դատական համակարգի և դատավորների կարգավիճակի մասին օրենքը իրավական հիմքն է Ուկրաինայում դատական համակարգի կազմակերպման և արդարադատության իրականացման համար <ref>[http://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/en/2453-17 LAW OF UKRAINE On the Judicial System and Status of Judges]. Law from 07.07.2010 № 2453-VI. Bulletin of the Verkhovna Rada of Ukraine (BVR), 2010, № 41-42, № 43, № 44-45, st.529.</ref>։ === Ընթացակարգ === 2010 թվականի հունվարի 1-ից թույլատրվում է դատավարություն անցկացնել [[ռուսերեն]]՝ կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ։ Այն քաղաքացիներին, ովքեր չեն կարողանում խոսել [[ուկրաիներեն]] կամ ռուսերեն, կարող են օգտվել իրենց մայրենի լեզվից կամ թարգմանչի ծառայություններից <ref>[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/118997/ Constitutional Court rules Russian, other languages can be used in Ukrainian courts], Kyiv Post (15 December 2011) {{Ref-uk}} [http://www.pravda.com.ua/news/2009/06/23/4045262/ З подачі "Регіонів" Рада дозволила російську у судах], Ukrayinska Pravda (23 June 2009){{Ref-uk}} [http://novynar.com.ua/politics/126686 ЗМІ: Російська мова стала офіційною в українських судах] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111061236/http://novynar.com.ua/politics/126686|date=2012-01-11}}, Novynar (29 July 2010) {{Ref-uk}} [http://ua.for-ua.com/ukraine/2010/07/29/113049.html Російська мова стала офіційною в українських судах], forUm (29 July 2010)</ref>։ == Վերլուծություն և քննադատություն == === Կոռուպցիա === {{Հիմնական հոդված|Կոռուպցիան Ուկրաինայում}}2009 թվականին Ուկրաինայի արդարադատության նախարարության հարցումը ուկրաինացիների շրջանում ցույց է տվել, որ հարցվածների միայն 10 տոկոսն է վստահում ազգային դատական համակարգին։ 30 տոկոսից պակասը կարծում էր, որ Ուկրաինայում հնարավոր է արդար դատավարություն ստանալ <ref name="rotten">[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/62564/ Jackpot], Kyiv Post (March 25, 2010)</ref>։ Ուկրաինացի քաղաքական գործիչներն ու վերլուծաբաններն Ուկրաինայում արդարադատության համակարգը որակել են որպես «մինչև հիմքը փտած» և բողոքել դատավորների վրա գործադրվող քաղաքական ճնշումներից և կոռուպցիայից<ref name="rotten"/><ref name="Moskal">[http://www.kyivpost.com/news/business/bus_focus/detail/62565/ Moskal: ‘Rotten to the core’], Kyiv Post (March 25, 2010)</ref>։ Ուկրաինացի դատավորները ձերբակալվել են [[Կաշառակերություն|կաշառք վերցնելու]] ժամանակ <ref>[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/96634/ Kyiv district court judge arrested while taking bribe], Kyiv Post (February 8, 2011)</ref>։ Անկախ փաստաբաններն ու իրավապաշտպանները բողոքել են, որ ուկրաինացի դատավորները պարբերաբար ճնշումների են ենթարկվում՝ որոշակի վճիռ կայացնելու համար <ref name="KPMakar1042012"/>։ 2013 թվականին [[Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ|Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի]] կոռուպցիայի համաշխարհային բարոմետրի զեկույցը ցույց տվեց, որ ուկրաինական հասարակության 66%-ը դատական համակարգը համարում է երկրի [[Կոռուպցիան Ուկրաինայում|ամենակոռումպացված]] ինստիտուտը <ref name="UWBU9713">[http://ukrainianweek.com/News/84111 Transparency International Global Corruption Barometer: Ukraine has become more corrupt over the last two years], The Ukrainian Week (9 July 2013)</ref>։ Ուկրաինացիների 21 տոկոսը խոստովանել է, որ իրենք կաշառք են տվել դատական պաշտոնյաներին <ref name="UWBU9713" />։ === Դատապարտվածության մակարդակը === Դատարանի դատավորները 2005 թվականից մինչև 2008 թվականը պահպանել են 99,5 տոկոս դատվածության մակարդակը, որը հավասար է [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միության]] դատվածության մակարդակին <ref name="rotten"/>։ 2012 թվականին այս թիվը կազմել է 99,83 տոկոս։ Կասկածյալները հաճախ երկար ժամանակով բանտարկվում են մինչև դատավարությունը։ <ref name="rotten" /> === Համակարգի թերություններ === Ուկրաինայում [[Դատախազ|դատախազներն]] ավելի մեծ լիազորություններ ունեն, քան [[Եվրոպա|եվրոպական]] երկրների մեծ մասում <ref name="fail" />։ Ըստ [[Վենետիկի հանձնաժողով|Իրավունքի միջոցով ժողովրդավարության Եվրոպական հանձնաժողովի]] «դատախազության դերն ու գործառույթները չեն համապատասխանում [[Եվրոպայի խորհուրդ|Եվրոպայի խորհրդի]] չափանիշներին» <ref name="fail">[http://www.kyivpost.com/news/business/bus_focus/detail/62548/ Prosecutors fail to solve biggest criminal cases], Kyiv Post (March 25, 2010)</ref>։ Ուկրաինան ունի մի քանի համապատասխան կորպորատիվ և գույքային օրենքներ. սա խոչընդոտում է [[Կորպորատիվ կառավարում|կորպորատիվ կառավարմանը]] <ref name="Åslundpage1102">[https://books.google.com/books?id=C8C3xuqd6aMC&pg=PA245 How Ukraine Became a Market Economy and Democracy] by Anders Åslund, Peterson Institute for International Economics, 2009, {{ISBN|978-0-88132-427-3}} (page 110)</ref>։ Ուկրաինական ընկերությունները հաճախ օգտագործում են [[Միջազգային իրավունք|միջազգային իրավունքը]] կոնֆլիկտները կարգավորելու համար <ref name="Åslundpage2452" />։ Ուկրաինան ճանաչում է [[Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան|Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի]] վճիռները <ref name="Åslundpage2452" />։ Եվրոպայի խորհրդի մարդու իրավունքների հանձնակատար Թոմաս Համմարբերգը 2012 թվականի փետրվարին հայտարարեց, որ Ուկրաինայի դատական համակարգի գործունեության համակարգային թերությունները լրջորեն սպառնում են մարդու իրավունքներին <ref>[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/123012/ Council of Europe human rights commissioner: Ukraine's judicial system needs independence], Kyiv Post (23 February 2012)</ref>։ 2012 թվականի հուլիսի 25-ի վաղ առավոտից մինչև ժամը 16:00-ը Կիևով մեկ տեղի ունեցավ բողոքի զանգվածային երթ, որին մասնակցում էին մոտ 3500 հոգի, որոնցից հիմնականում [[Դինամո (ֆուտբոլային ակումբ, Կիև)|Կիևի Դինամոյի]] մարզասերներ էին <ref>[http://www.pravda.com.ua/photo-video/2012/11/25/6978122/ Акція на підтримку Павличенків, засуджених за вбивство судді (Actions in support of Palichenkos who were convicted for murdering a judge)]. Ukrayinska Pravda. 2012-11-25</ref> <ref>[http://www.pravda.com.ua/news/2012/11/25/6978121/ У Києві протестували проти вироку за вбивство судді (In Kyiv protested against the court decision for murdering a judge)]. Ukrayinska Pravda. 2012-11-25 (video, JW player format)</ref>։ Միջոցառումը տեղի է ունեցել անմիջապես այն բանից հետո, երբ Կիևի Հոլոսիևսկի շրջանային դատարանը 2011-12 թվականների ազգային ճանաչում ունեցող Պավլիչենկոյի քրեական գործով որոշում է կայացրել, որով Պավլիչենկոների (հայր և որդի) ընտանիքին դատապարտել են երկարաժամկետ ազատազրկման Շևսկիվսկու շրջանային դատարանի դատավոր Սերխի Զուբկովին սպանելու համար <ref>[http://www.kyivpost.com/content/ukraine/ivano-frankivsk-city-council-joins-cause-to-free-father-and-son-convicted-of-murder-321257.html Ivano-Frankivsk City Council joins cause to free father and son convicted of murder], Kyiv Post (4 March 2013)</ref>։ 2014 թվականի փետրվարի 24-ին [[Ուկրաինայի Գերագույն ռադա|Գերագույն Ռադան]] (Ուկրաինայի խորհրդարանը) որոշում է կայացրել ազատ արձակել բոլոր քաղբանտարկյալներին, այդ թվում՝ հայր և որդի Պավլիչենկոներին <ref>[http://en.interfax.com.ua/news/general/192543.html Rada decides to release political prisoners, including Pavlychenko family], Interfax-Ukraine (24 February 2014)</ref>։ == Պատմություն == Ուկրաինայի դատական համակարգը ժառանգվել է [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միությունից]] և նախկին [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինական ԽՍՀ-ից]]։ Որպես այդպիսին, այն ուներ բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք խաթարեցին խորհրդային արդարադատությունը, հատկապես կոռումպացված և քաղաքականացված դատական համակարգը։ Փաստաբանները հայտարարել են, որ դատավարության արդյունքները կարող են անարդարացիորեն ամրագրվել, քանի որ դատավորները սովորաբար հրաժարվում են լսել արդարացնող ապացույցները, մինչդեռ հաճախակի ընդմիջումներ են հրավիրում դատախազի հետ մասնավոր խորհրդակցության համար։ Ինսայդերներն ասում են, որ կաշառք վճարելը և ստանալը սովորական պրակտիկա է Ուկրաինայի դատարանների մեծ մասում։ Վճարների չափերը կախված են իրավասությունից, հանցագործությունից՝ իրական կամ շինծու, և ներգրավված անհատի կամ ընկերության ֆինանսական միջոցներից<ref name="rotten"/><ref name="Moskal"/>։ Գլխավոր դատախազությունը, որը կառավարության մաս է, գործադրել է անհարկի ազդեցություն, որտեղ դատավորները հաճախ չեն համարձակվում վճիռ կայացնել պետական դատախազների դեմ։ Նրանք, ովքեր արել են, ենթարկվել են կարգապահական տույժերի. երբ Կիևի դատարանը վճիռ կայացրեց ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ [[Յուլիա Տիմոշենկո|Յուլիա Տիմոշենկոյի]] նկատմամբ, նախագահող դատավորն ինքը ենթարկվեց քրեական հետապնդման։ Դատարանները նույնիսկ միմյանցից անկախ չէին, և ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորների համար սովորական բան էր կանչել վերադաս ատյաններ և հարցնել, թե ինչպես կարելի է որոշում կայացնել։ Դատարանները հաճախ թերֆինանսավորվում էին՝ քիչ գումարներով կամ ռեսուրսներով։ Հազվադեպ չէր, երբ գործերը լսվում էին փոքր, նեղ դահլիճներում, երբ էլեկտրականությունն անջատված էր, մինչդեռ բանտարկյալները չէին կարողանում ներկա գտնվել բանտերից դատարանի դահլիճ տրանսպորտի բացակայության պատճառով։ Բարեփոխիչները 1990-ականների սկզբին որպես հիմնական խնդիր ընդգծեցին դատական համակարգի վիճակը և հաստատեցին մի շարք ծրագրեր՝ բարելավելու դատական համակարգի աշխատանքը։ 1994 թվականին ստեղծվել է Ուկրաինա-[[Օհայո]] Օրենքի գերակայության ծրագիրը, որը միավորել է [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ամերիկյան]] Օհայո նահանգի փաստաբաններին և դատավորներին, այդ թվում՝ Օհայոյի Գերագույն դատարանի անդամներին և իրենց ուկրաինացի գործընկերներին։ [[ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալություն|Միացյալ Նահանգների Միջազգային զարգացման գործակալությունը]] աջակցել է այս և այլ նախաձեռնություններին, որոնց աջակցել են նաև [[Եվրոպա|եվրոպական]] կառավարությունները և միջազգային կազմակերպությունները։ Այս ջանքերը հակասական եղան դատական հին գվարդիայի որոշ ներկայացուցիչների շրջանում, սակայն բարեփոխիչ դատավորների խումբը, որը կոչվում էր «դատական ընդդիմություն», ավելի ու ավելի մեծ աջակցություն էր ստանում տեղական ինքնակառավարման մարմինների բարեփոխիչների կողմից, որոնք մղում էին վերջ դնել դատական կոռուպցիային։ 1990-ականների սկզբին [[Դնեպր (քաղաք)|Դնեպրում]] դատավորները զանգվածաբար մեղադրվեցին, իսկ ավելի ուշ [[Նիկոլաև (քաղաք, Ուկրաինա)|Նիկոլաևի]] քաղաքային դատարանի և [[Կիև|Կիևի]] Մոսկովսկի շրջանային դատարանի դատավորները դատվեցին կոռուպցիայի համար։ Դատական համակարգում լուրջ փոփոխություններ կատարվեցին, երբ 2002 թվականի փետրվարի 7-ին ընդունվեց «Դատական համակարգի մասին» օրենքը՝ ստեղծելով դատական համակարգի նոր մակարդակ և սահմանելով ինստիտուցիոնալ երաշխիքներ՝ դատավորներին քաղաքական ճնշումներից զերծ պահելու համար։ [[Ուկրաինայի նախագահ|Նախագահ]] [[Վիկտոր Յանուկովիչ|Վիկտոր Յանուկովիչը]] 2010 թվականի մարտի 24-ին ստեղծել է փորձագիտական խումբ՝ առաջարկություններ տալու, թե ինչպես «մաքրել առկա խառնաշփոթը և ընդունել օրենք դատական կազմակերպության մասին»<ref name="rotten"/>։ Այս հանձնաժողովը ստեղծելուց մեկ օր անց Յանուկովիչը հայտարարեց՝ «Այսպիսի դատական համակարգով մենք այլևս չենք կարող խայտառակել մեր երկիրը» <ref name="rotten" />։ 2011 թվականի դեկտեմբերին որոշ տնտեսական հանցագործություններ ապաքրեականացվեցին <ref>[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/118876/ Yanukovych signs law on humanization of responsibility for economic crimes], Kyiv Post](13 December 2011)</ref> <ref>[http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/118849/ Yanukovych signs law on decriminalizing economic offenses], Kyiv Post (13 December 2011)</ref>։ Ազարովի կառավարության առաջարկած կոնկրետ քայլերն էին վերացնել ոչ բռնի հանցագործությունների համար նախնական կալանքը, առաջ մղել փորձառու դատավորներին, որոնք ունեն մեծ փորձ, և պատժել [[Կոռուպցիան Ուկրաինայում|դատական համակարգում կաշառակերությունը ու կոռուպցիան]] <ref name="KPMakar1042012"/>։ 2010 թվականին ընդունված օրենքը բարելավեց դատավորների հիմնական աշխատավարձերը, և ներդրվեց դատավորների թեկնածուների ընտրության ավելի խիստ մեթոդ <ref name="KPMakar1042012" />։ Սակայն բարեփոխումները բազմաթիվ նոր խնդիրներ բերեցին. Գերագույն դատարանը կորցրեց իր գրեթե բոլոր լիազորությունները, դատավորները մեծ կախվածություն ունեցան Արդարադատության բարձրագույն խորհրդից, կառավարությանը դատի տալու հնարավորությունը խիստ սահմանափակվեց։ Նոր քրեական օրենսգիրքը ուժի մեջ է մտել 2012 թվականի նոյեմբերի 20-ին <ref>[http://www.kyivpost.com/content/ukraine/new-criminal-code-a-step-towards-civilization-316585.html New criminal code a step towards civilization], Kyiv Post (22 November 2012)</ref>։ 2014 թվականի ապրիլի 8-ին [[Ուկրաինայի Գերագույն ռադա|Ուկրաինայի խորհրդարանն]] ընդունել է «Ուկրաինայի դատական համակարգի նկատմամբ վստահության վերականգնման մասին» օրենքը, այս օրինագիծը սահմանում է ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորների հատուկ աուդիտի իրավական և կազմակերպչական շրջանակը <ref>{{Ref-uk}} [http://www.pravda.com.ua/news/2014/04/8/7021790/ Parliament passed a law on lustration judges], Ukrayinska Pravda (8 April 2014)</ref>։ 2015 թվականի սեպտեմբերի 26-ին [[Ուկրաինայի վարչապետ|վարչապետ]] [[Արսենի Յացենյուկ|Արսենի Յացենյուկը]] հայտարարեց, որ Ուկրաինայի դատական համակարգը բարեփոխվելու է Ուկրաինայի Ազգային ոստիկանության օրինակով <ref>[http://en.interfax.com.ua/news/general/292750.html New patrol police formation principle to be used in reformation of court, customs systems, other agencies - Yatseniuk], Interfax Ukraine (6 September 2015)</ref>։ Նշանակում է [[wiktionary:en-masse|զանգվածաբար]] նոր անձնակազմ է գործադրել <ref name="bbcnewpolices15">[https://www.bbc.com/news/world-europe-34276795 New-style police have key role in Ukraine], BBC News (25 September 2015)</ref>։ 2016 թվականին իրականացված վերջին դատաիրավական բարեփոխմամբ դատական համակարգը հիմնովին վերանայվեց, այդ թվում ՝ որոշ դատարանների վերացում։ Փաստաբանությունը գործում է Ուկրաինայում մասնագիտական իրավաբանական օգնություն տրամադրելու համար։ Փաստաբանների անկախությունը երաշխավորված է։ Դատարանում մեկ այլ անձի շահերը ներկայացնում է միայն փաստաբանը, ինչպես նաև պաշտպանում է քրեական մեղադրանքները <ref name="Lexology962016"/><ref name="UNIAN2324751"/>։ Նոր Գերագույն դատարանը գործարկվեց 2017 թվականի դեկտեմբերին <ref>[https://www.unian.info/m/society/2300259-new-editions-of-three-codes-put-into-force-new-supreme-court-launches-work-in-ukraine.html New Supreme Court launches work in Ukraine, 3 new codes put into force], UNIAN (15 December 2017)</ref>։ == Տես նաև == * [[Հայաստանի դատական համակարգ]] * [[Ռուսաստանի դատական համակարգ]] == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|2}} [[Կատեգորիա:Ուկրաինայի կառավարություն]] 267vyya5kxaxnckxru8fhwxhcinwgc1 0 1091511 8476061 8398733 2022-07-27T18:10:04Z Slava Sahakyan70 65321 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Լեզու |գույն = Ալթայան |անվանում = Կիպրոսի թուրքերեն |ինքնանվանում = {{lang|tr|Kıbrıs Türkçesi}} <br/> {{lang|tr|Kıbrıslıça}} |մատենագիր_նմուշ = |մատենագիր_նմուշի_լայնությունը = 250px |մատենագիր_նմուշի_նկարագիրը = |երկրներ = *{{Դրոշավորում|Կիպրոս}} *{{Դրոշավորում|Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն}} |շրջաններ = |լեզվակիրների թիվ = |ռեյտինգ = |կատեգորիա = [[Թյուրքական լեզուներ]] |դասակարգում = :[[Ընդհանուր թյուրքական լեզուներ]] ::[[Օղուզական լեզուներ]] :::Արևմտյան օղուզական լեզուներ ::::[[Թուրքերեն]] :::::Կիպրոսի թուրքերեն |գրեր = |պաշտոնական լեզու = |ԳՕՍՏ 7.75–97 = |ISO1 = |ISO2 = |ISO3 = |քարտեզ = |քարտեզի_լայնությունը = 270px |քարտեզի_նկարագիրը = |քարտեզ2 = |քարտեզի_լայնությունը2 = 270px |քարտեզի_նկարագիրը2 = }} '''Կիպրոսի թուրքերեն''' ({{lang-tr|Kıbrıs Türkçesi}}), [[Թուրքերեն|թուրքերենի]] բարբառ, որն օգտագործվում է [[Թուրք կիպրացիներ|թուրք կիպրացիների]] կողմից ինչպես [[Կիպրոս|Կիպրոսում]], այնպես էլ Կիպրոսից արտագաղթած թուրքերի շրջանում։ == Պատմություն == Ծագելով [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայում]] և զարգանալով 4 դար շարունակ՝ Կիպրոսի թուրքերենը տեղական բարբառ է, որն օգտագործում են [[Օսմանյան կայսրություն|օսմանյան]] ծագում ունեցող կիպրոսցիները, ինչպես նաև օսմանյան շրջանում [[իսլամ]] ընդունած կիպրոսցիները<ref>Jennings, Ronald (1993), Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York University Press {{ISBN|0-814-74181-9}}.</ref>։ Այն հասկանում են նաև Կիպրոսից [[Միացյալ Թագավորություն]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]], [[Ավստրալիա]] և աշխարհի այլ երկրներ գաղթած կիպրոսցիները։ Կիպրոսի թուրքերենը ներկայացնում է [[Օսմաներեն|օսմաներենի]] և [[Թուրքիա|Թուրքիայի]] հարավում գտնվող [[Տավրոսյան լեռնահամակարգ|Տավրոսի լեռներում]] խոսվող [[Յուրյուքներ|յուրյուքների]] բարբառի խառնուրդ։ Ինչպես նաև այն մեծապես կրել է [[Հունարեն|հունարենի]], [[Իտալերեն|իտալերենի]] և [[Անգլերեն|անգլերենի]] ազդեցություն։ 1974 թվականին Թուրքիայի կողմից [[Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն|Կիպրոսի հյուսիսային հատվածի]] գրավումից հետո թուրքերենը գրեթե բացառապես օգտագործվում է Կիպրոսի հյուսիսում, որտեղ 2018 թվականի տվյալներով շուրջ 300 000 հոգի է խոսում այդ լեզվով<ref>{{Cite web|url=https://www.babbel.com/en/magazine/how-many-people-speak-turkish|title=How Many People Speak Turkish And Where Is It Spoken?|last=Babbel.com|last2=GmbH|first2=Lesson Nine|website=Babbel Magazine|language=en|accessdate=2022-04-04}}</ref>, իսկ հարավում 2013 թվականի տվյալներով՝ շուրջ 1400 հոգի<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/tur|title=Turkish|website=Ethnologue|archive-url=https://web.archive.org/web/20190606225057/http://www.ethnologue.com/language/tur|archive-date=6 June 2019|accessdate=2019-11-03}}</ref>։ Սրանց զգալի մասը Թուրքիայից ներգաղթյալներն են, որոնք չեն օգտագործում թուրքերենի կիպրական տարբերակը։ Կիպրոսի թուրքերենը պաշտոնապես չի օգտագործվում հյուսիսում, որտեղ ժամանակակից թուրքերենը դե ֆակտո դարձել է դպրոցների, կառավարության և լրատվամիջոցների պաշտոնական լեզուն<ref>{{cite journal|last1=Evripidou|first1=Dimitris|last2=Çavuşoǧlu|first2=Çişe|date=2015|title=Turkish Cypriots' Language Attitudes: The Case of Cypriot Turkish and Standard Turkish in Cyprus|journal=Mediterranean Language Review|volume=22|pages=119–138|issn=0724-7567|jstor=10.13173/medilangrevi.22.2015.0119}}</ref>։ ==Հնչյուններ== === Ստանդարտ թուրքերենի և Կիպրոսի թուրքերենի տարբերություններ === Կիպրոսի թուրքերենում կան հնչյուններ, որոնք բացակայում են թուրքերենում, սակայն բավականին տարածված են թուրքական այլ բարբառներում։ * Որոշ [[Խուլ հնչյուններ|խուլ]] [[Պայթական հնչյուններ|պայթականների]] դառնում են [[Ձայնեղներ|ձայնեղ]] ** t↔d, k↔g թուրքերենում ''taş'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում ''daş'' «քար» թուրքերենում  ''kurt'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''gurt'' «գայլ» թուրքերենում  ''patates'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''badadez'' «կարտոֆիլ» * Վաղ [[Թյուրքական լեզվախումբ|թյուրքական]] *''ŋ'' հնչյունը պահպանվել է թուրքերենում  ''nasılsın?'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''nasılsıŋ?'' «ինչպե՞ս ես» թուրքերենում  ''bin'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''biŋ'' «հազար» թուրքերենում  ''Arabaya binmek'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում ''Arabaya biŋmek'' «մեքենա նստել» * Առաջին դեմքի հոգնակի վերջածանցի փոփոխություն ** z↔k թուրքերենում  ''isteriz'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''isderik'' «ցանկանում ենք» * Ձայնեղ պայթականները դառնում են խուլ ** b↔p թուրքերենում  ''bakla'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''pakla'' «բակլա» * Վերջին [[Կիսաշփականներ|կիսաշփականների]] մեղմացում ** ç ({{IPA|[tʃ]}}) ↔ ş ({{IPA|[ʃ]}}) թուրքերենում  ''hiç'' ↔ Կիպրոսի թուրքերենում  ''hiş'' «ոչ մի» Վերջին երկու փոփոխությունները առավել բնորոշ են Կիպրոսի թուրքերենին և քիչ են հանդիպում թուրքական այլ բարբառներում<ref name=":0" />։ === Բաղաձայններ === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |+'''Բաղաձայն հնչույթներ''' |- !| &nbsp; ! colspan="2" | '''Շրթնային''' ! colspan="2" | '''Վերատամնային''' ! colspan="2" | '''Քմային''' ! colspan="2" | '''Հետնալեզվային''' ! colspan="2" | '''Ըմպանային''' |- !| Պայթական | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|p}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|b}} | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|t̪}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|d̪}} | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|c}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|ɟ}} | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|k}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|ɡ}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |- !| Կիսաշփական | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|tʃ}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|dʒ}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |- !| Շփական | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|f}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|v}} | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|s̟}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|z̟}} | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|ʃ}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|ʒ}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|ɣ}} | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|h}} || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |- !| Ռնգային |colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA|m}} |colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA|n}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA|ŋ}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |- !| Միաշեշտ | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA|ɾ}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |- !| Կողային | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | {{IPA|l}}|| style="border-left-width: 0;" | {{IPA|ɫ}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |- !| Կիսաձայն |colspan="2" style="border-right-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA|j}} | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; | style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp; |} ===Ձայնավորներ=== {| class="wikitable" !rowspan="2"| ||colspan="2"|Առաջնալեզվային|| colspan="2" |Հետնալեզվային |- !Ոչ շրթնային||Շրթնային||Ոչ շրթնային||Շրթնային |- !Վերին բարձրացման |{{IPA|i}} (i)||{{IPA|y}} (ü)||{{IPA|ɯ}} (ı)||{{IPA|u}} (u) |- !Միջին/ստորին բարձրացման |{{IPA|ɛ}} (e)||{{IPA|ø}} (ö)||{{IPA|ɑ}} (a)||{{IPA|o}} (o) |- |} == Քերականություն == Կիպրոսի թուրքերենը ստորոգյալ-ենթակա կառույցով լեզու է, մինչդեռ թուրքերենը ունի ենթակա-ստորոգյալ կառուցվածք։ Հարցական նախադասություններում սա ամենատիպիկն է երևում։ * Թուրքերենում՝ ''Okula gidecek misin?'', իսկ Կիպրոսի թուրքերենում՝ ''Gideceŋ okula?'' («Գնալու՞ ես դպրոց») Կիպրոսի թուրքերենում օգտագործվում է աորիստ ժամանակաձև (բայական ձև, որ արտահայտում Է անցյալ գործողություն՝ առանց կերպը ցույց տալու) անկատար ներկա ժամանակաձևի փոխարեն, հաճախ նաև ապառնի ժամանակի փոխարեն։ * Թուրքերենում՝ ''Okula gidiyorum'' կամ ''Okula gideceğim'' («Դպրոց եմ գնում» անկատար ներկա իմաստով), մինչդեռ Կիպրոսի թուրքերենում՝ ''Giderim okula'' («Դպրոց եմ գնում»՝ արտահայտելով ինչպես ներկա անկատար, այնպես էլ ապակատար ներկա իմաստները)։ Կիպրոսի թուրքերենում պատմողական/անորոշ անցյալ ձևը չի օգտագործվում․ դրա փոխարեն կիրառվում է անցյալ կատարայալ ժամանակաձևը։ * Թուրքերենում՝ ''Eve gitmiş'' («Ասում են, որ նա տուն է գնացել»), մինչդեռ Կիպրոսի թուրքերենում՝ ''Eve gitti'' or ''Gitti eve'' («Նա գնաց տուն»)։ Կիպրոսի թուրքերենում նաև բացակայում է հարցական ''mi'' մասնիկը։ Սրանով այն նման է խոսակցական [[Ադրբեջաներեն|ադրբեջաներենին]]։ * Թուրքերենում՝ ''Annen evde midir?'' («Մայրդ տա՞նն է»), մինչդեռ Կիպրոսի թուրքերենում՝ ''Anneŋ evdedir?'' Կիպրոսի թուրքերենում երրորդ դեմքի [[Անդրադարձ դերանուն|անդրադարձ դերանունը]] տարբերվում է, այն է՝ ''geŋni'' (ինքն իրեն, իրենք իրենց)։ Ստանդարտ թուրքերենում այն ''kendisini'' ձևով է արտահայտվում<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.turkishclass.com/forumTitle_51333?titleId=51333|title=Differences between standard Turkish and Cypriot Turkish|website=www.turkishclass.com|accessdate=2022-04-20}}</ref>։ ==Տես նաև== * [[Կիպրոսի լեզուներ]] ==Ծանոթագրություններ== {{Reflist}} ==Գրականություն== * {{cite book| title=Kıbrıs Ağzı: Sesbilgisi Özellikleri, Metin Derlemeleri, Sözlük| author=Erdoğan Saracoğlu|publisher=K.K.T.C. Millî Eğitim ve Kültür Bakanlığı|year=1992|isbn= 975-17-1015-4}} * {{cite book |author= Yıltan Taşçı| title = Kıbrıs Ağzı Dil Özellikleri| publisher = Akar Yayıncılık | year= 1986 | location= Lefkoşa}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://web.archive.org/web/20130301042046/http://www.cypnet.co.uk/ncyprus/people/cypturks/language.html List of Cypriot Turkish Vocabulary (in Turkish)] * [https://web.archive.org/web/20121115172456/http://www.stwing.upenn.edu/~durduran/cgi-bin/deyim/index.shtml Turkish Cypriot Idioms Search Engine] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Թուրքերեն]] [[Կատեգորիա:Կիպրոսի լեզուներ]] [[Կատեգորիա:Թյուրքական լեզուներ]] 3s5kbyzrhz7zhod2som3rd5bquohfxe 3 1093837 8476313 8412410 2022-07-28T10:48:08Z GeoO 14988 /* Առաջին հոդվածի շքանշան */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:CEE Spring Logo transparent.svg|100px|աջից|link=:Վիքիպեդիա:CEE Spring 2022]] [[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Վիքին սիրում է պատմություն.png|90px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Վիքին սիրում է պատմություն]] * [[:Վիքինախագիծ:Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022|Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022]] * [[:Վիքիպեդիա:CEE Spring 2022|CEE Spring 2022 խմբագրաթոն-մրցույթ]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:Voskanyan|Voskanyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Voskanyan|քննարկում]]) 11:52, 5 Մայիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Առաջին հոդվածի շքանշան == {| style="border:1px solid #CCF; background-color:#F0EEFF;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Պատկեր:Utvald medalj cropped.png|70px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Վիքիպեդիա:Շքանշաններ/Իմ Առաջնեկը|Իմ առաջին հոդվածը]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid #bdb5ff;" | {{Հարգելի մասնակից}}, այս շքանշանը Ձեզ՝ Հայերեն Վիքիպեդիայում Ձեր առաջին հոդվածը ստեղծելու կապակցությամբ։ Շարունակեք զարգացնել մեր Վիքիպեդիան։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 10:48, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) |} 5ufyklfv441jt2kmlf93atnq3vuhnib 0 1093931 8476233 8422568 2022-07-28T07:54:16Z Armineaghayan 25187 հեռացվել է [[Կատեգորիա:Սցենարիստներ]], ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ամերիկացի սցենարիստներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մելիսա Էնն Ռոզենբերգ''' ({{lang-en|Melissa Anne Rosenberg}}), ամերիկացի հեռուստատեսային սցենարիստ, պրոդյուսեր և գրող։ Աշխատել է և՛ կինոյում, և՛ հեռուստատեսությունում, արժանացել է [[Peabody մրցանակ|Peabody մրցանակի]]։ Նաև առաջադրվել է երկու [[Էմմի (մրցանակաբաշխություն)|«Էմմի»]] և երկու [[Ամերիկայի գրողների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի]] [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|սցենարիստների]] գիլդիայի մրցանակների։ [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիային]] միանալուց ի վեր` ներգրավված է եղել նրա տնօրենների խորհրդում և գործադուլի կապիտան՝ 2007–2008 թվականներին [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] ժամանակ։ Նա աջակցում է կին սցենարիստներին WGA Diversity կոմիտեի միջոցով և համահիմնադիր է Հոլիվուդի կին գրողների լիգային։ Մելիսա Էնն Ռոզենբերգը աշխատել է մի քանի հեռուստասերիալների վրա 1993-2003 թվականներին, նախքան միանալը [[The O.C.|''The O.C.'']]-ի գրող անձնակազմին, ի վերջո թողնելով շոուն՝ գրելու 2006 թվականին ''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' ֆիլմը։ 2006-2009 թվականներին աշխատել է որպես [[Showtime]] սերիալի [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']]-ի գլխավոր գրող՝ դառնալով գործադիր պրոդյուսեր մինչև հեռացավ չորրորդ սեզոնի վերջում։ Նա գրել է իր երկրորդ արտադրված սցենարը՝ 2008 թվականին [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (ֆիլմ)|''«Մթնշաղ»'']] վեպի կինոադապտացիան, այնուհետև ադապտացրել է վեպի երեք շարունակությունները։ Ռոզենբերգը լայնորեն հայտնի է նաև որպես [[Նեթֆլիքս|Netflix]] սերիալի՝ ''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|«Ջեսիկա Ջոնս»]]'' ստեղծող։ == Մանկություն == Ռոզենբերգը ծնվել է [[Կալիֆոռնիա|Կալիֆորնիայի]] [[Մարին շրջան (Կալիֆոռնիա)|Մարին շրջանում]]<ref name=cs>{{Cite journal | date= November–December 2008 | title= The XX Factor | journal= Creative Screenwriting Magazine | first = Amy | last = Dawes}}</ref>։ Նրա հայրը՝ Ջեք Լի Ռոզենբերգը, [[Հոգեթերապիա|հոգեթերապևտ]] և [[Ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիա|ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիայի]] հիմնադիրն ՝ եղել, մայրը՝ փաստաբան Պատրիսիա Ռոզենբերգն է։ Ռոզենբերգը հոր առաջին ամուսնությունից չորս երեխաներից երկրորդն էր։ Մելիսայի եղբայրը՝ Սթիվենը, [[Մանհեթեն|Մանհեթենում]] ծաղկի խանութ ունի<ref name=jlr>{{cite book |title= Jack Lee Rosenberg: Celebrating a Master Psychotherapist|author= Itten, Theodor|editor= Fischer, Martin|year= 2002|publisher= Itten Books|isbn= 3-9522485-0-9}}</ref>։ Ռոզենբերգի հայրը [[Հրեաներ|հրեա]] է<ref name="FERM">{{cite book |last1=Fermaglich |first1=Kirsten Lise |title=A Rosenberg by any other name : a history of Jewish name changing in America |date=2018 |publisher=NYU Press |location=New York |isbn=978-1-4798-8719-4}}</ref><ref name="DBS">{{cite web |title=ROSENBERG Origin of Surname |url=https://dbs.anumuseum.org.il/skn/en/c6/e250070/Family_Name/ROSENBERG |website=dbs.anumuseum.org.il |access-date=1 March 2021}}</ref>, իսկ մայրն ուներ [[իռլանդական կաթոլիկ]] ծագում<ref>{{cite news|last=Berrin|first=Danielle|title=Jewish Screenwriter Pens 'Kosher' Vampires for 'Twilight' |newspaper=[[Cleveland Jewish News]]|date=Nov 12, 2009 |url=http://jewishjournal.com/culture/arts/74107/|quote=Her father, Jack Lee Rosenberg, is a prominent psychotherapist; her mother, Patricia, who was raised Irish Catholic, died when the future screenwriter was a teenager}}</ref>։ Մանուկ հասակում Ռոզենբերգը սիրում էր ներկայացումներ ներկայացնել և հավաքագրել թաղամասի այլ երեխաների՝ դրանցում ելույթ ունենալու համար<ref name=jlr/>։ Սովորել է [[Հարավային Կալիֆոռնիա|Հարավային Կալիֆորնիայում]] գտնվող «հսկայական հանրակրթական միջնակարգ դպրոցում, որտեղ մարդկանց ամբոխը հավաքվել էր դասարանում և ակնկալում էր սովորել»։ Ավելի ուշ տեղափոխվեց Նյու Յորք Սիթի՝ միանալու փոքրիկ թատերական ընկերությանը, հետագայում նորից տեղափոխվեց [[Բենինգտոն շրջան (Վերմոնտ)|Բենինգտոն, Վերմոնտ]]՝ [[Բենինգթոն քոլեջ]] հաճախելու համար<ref name=bc>{{cite web|url=http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |title=Screenwriter Melissa Rosenberg '86 crafts sharp characters for film and TV |access-date=2008-09-08 |publisher=[[Bennington College]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100527203030/http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |archive-date=2010-05-27 }}</ref>։ Ի սկզբանե ձգտում էր աշխատել պարարվեստում և խորեոգրաֆիայում։ Մելիսան ասում է, որ սկսել է շատ ուշ, սակայն, այդ պատճառով տեղափոխվել է Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա՝ փոխարենը կինոարդյունաբերության ոլորտում կարիերան շարունակելու համար։ Ավարտել է [[Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարան|Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանի]] (USC) Փիթեր Սթարքի պրոդյուսերական ծրագիրը՝ ստանալով կերպարվեստի մագիստրոսի կոչում կինոյի և հեռուստատեսային պրոդյուսերի ոլորտում<ref name=cs/><ref name=bc/>։ == Կարիերա == Ռոզենբերգի առաջին նախագիծը պարային ֆիլմ էր՝ պատվիրված [[Paramount Pictures]]-ի կողմից, որը, ի վերջո, այդպես էլ չնկարահանվեց<ref name=cs/>։ Հետո նա անցավ հեռուստատեսային սցենարներ գրելուն։ Նա առաջին անգամ գրել է 1993 թվականին [[Class of '96|''Class of '96'']]-ի համար և շարունակել աշխատել շոուների վրա, այդ թվում՝ [[Dr. Quinn, Medicine Woman|''Dr. Quinn, Medicine Woman'']] (1995–1996), [[Dark Skies|''Dark Skies'']] (1996), [[The Magnificent Seven|''The Magnificent Seven'']] (1998), ''[[Ally McBeal]]'' (2001) և [[Birds of Prey|''Birds of Prey'']] (2002): Նա 2003 թվականին միացավ [[The O.C.|''The O.C.'']]-ին։ Հեռանալով ''The O.C.''-ից իր [[Առաջին սեզոն|առաջին սեզոնի]] ավարտին՝ նա աշխատանքի ընդունվեց՝ գրելու իր երկրորդ սցենարը՝ 2006 թվականի [[Քայլ առաջ|''«Քայլ առաջ»'']] պարային ֆիլմը<ref name="tl">{{cite web|url=http://www.twilightlexicon.com/Interviews/Melissa%20Interview.pdf|title=The Twilight Lexicon's interview with Melissa Rosenberg|publisher=TwilightLexicon.com|access-date=2008-09-08}}</ref>։ (Հետագայում նրան առաջարկվեց նաև գրել շարունակությունը՝ [[Քայլ առաջ 2։ Փողոցներ|«Քայլ առաջ 2. Փողոցները»]], բայց մերժեց առաջարկը, քանի որ զբաղված էր այլ նախագծերով:)<ref>{{cite web| url = http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| title = Exclusive Interview: Twilight's Melissa Rosenberg| access-date = 2008-09-08| date = August 19, 2008| publisher = ShockTillYouDrop.com| first = Rotten| last = Ryan| archive-url = https://web.archive.org/web/20081013093114/http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| archive-date = 2008-10-13| url-status = dead}}</ref> Ռոզենբերգը շարունակեց գրել [[Love Monkey|''Love Monkey'']] (2006) և [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']] (2006–2010) հեռուստասերիալների համար։ [[Showtime]] սերիալում նրա աշխատանքն առաջինն էր հեռագրային գրված շոուում. 2007-ին նա հայտարարեց. «Հեռագիրն այն վայրն է, որտեղ պետք է լինել... դա ուղղակի հրաշալի է»<ref>{{cite book |title= Writing the TV Drama Series: How to Succeed as a Professional Writer in TV|url= https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug|last= Douglas|first= Pamela|year= 2007|publisher= Michael Wiese Productions|location= California, United States|isbn= 978-1-932907-34-6|pages= [https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug/page/127 127]–130|edition = 2nd}}</ref>։ Ռոզենբերգը սկզբում աշխատել է որպես խորհրդատվական պրոդյուսեր և գրող առաջին սեզոնի համար։ Նա և ''Dexter''-ի գրական անձնակազմի մյուս անդամները առաջադրվել են [[ԱՄՆ սցենարիստների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի մրցանակին]] լավագույն դրամատիկ սերիալի համար 2008 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ առաջին սեզոնի աշխատանքի համար<ref>{{cite press release|title=2008 Writers Guild Awards Television & Radio Nominees Announced |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |date=December 12, 2007 |url=http://wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |access-date=2008-09-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071219203806/http://www.wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |archive-date=December 19, 2007 }}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.variety.com/awardcentral_article/VR1117977607.html| title = WGA announce TV, radio nominees| access-date = 2008-09-08| date = December 12, 2007| magazine = [[Variety (magazine)|Variety]]| first = Byron| last = Perry}}</ref>։ Նա 2007 թվականին երկրորդ սեզոնի համար ստացավ համահեղինակ պրոդյուսերի և սցենարիստի պաշտոն և շարունակեց այն երրորդ սեզոնում՝ 2008 թվականին։ Սցենարիստների անձնակազմը կրկին առաջադրվել է WGA մրցանակին 2009 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ երրորդ սեզոնում իրենց աշխատանքի համար<ref name="WGA 09 Official">{{cite press release|url=http://wga.org/content/default.aspx?id=3410 |title=2009 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2008-12-12 |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |year=2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081212052838/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3410 |archive-date=2008-12-12 }}</ref>։ Որպես ավագ պրոդյուսերական թիմի մաս՝ նա նաև [[60-րդ Փրայմթայմ Էմմի մրցանակաբաշխության]] ժամանակ առաջադրվել է «Լավագույն դրամատիկ սերիալ» մրցանակի համահեղինակ։ 2009 թվականին նա չորրորդ սեզոնի համար դարձավ գործադիր պրոդյուսեր և շարունակեց գրել դրվագներ<ref>{{cite press release |title= 2007–2008 Primetime Emmy Awards Nominations|publisher= [[Academy of Television Arts & Sciences]]|date= July 18, 2008|url= http://cdn.emmys.tv/downloads/2008/60thpte_noms.pdf|access-date= 2009-01-06}}</ref>։ Նա երրորդ անգամ անընդմեջ առաջադրվեց WGA մրցանակի 2010 թվականի փետրվարի արարողության ժամանակ ''Dexter''-ի չորրորդ սեզոնի վրա իր աշխատանքի համար<ref name="WGA TV nominees 2010">{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |title=2010 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2010-04-30 |publisher=Writers Guild of America |year=2009 |author1=Gregg Mitchell |author2=Sherry Goldman |name-list-style=amp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131019053744/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |archive-date=2013-10-19 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_by_Gage_Skidmore.jpg|մինի|Ռոզենբերգ,2016 թվական, Լոս Անջելես, Ամերիկա]] [[Summit Entertainment]]-ը, պրոդյուսերական ընկերությունը, որը արտադրել էր ''Step Up''-ը<ref name=lat>{{cite news| url = http://latimesblogs.latimes.com/entertainmentnewsbuzz/2008/11/twilight-cou-12.html| title = 'Twilight' Countdown: Melissa Rosenberg defends 'Breaking Dawn'| access-date = 2008-11-14| date = November 13, 2008| newspaper = [[Los Angeles Times]]| first = Denise| last = Martin}}</ref>, Ռոզենբերգին առաջարկեց հնարավորություն ադապտացնել [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (վեպերի շարք)|«Մթնշաղ»]] բեսթսելեր վեպը համանուն ֆիլմի, որը նա ընդունեց<ref name=tl/>։ Ադապտացիայի համար նրա հիմնական ոգեշնչումը [[Սապատավոր լեռ|''«Սապատավոր լեռն»'']] էր, որը նա նկարագրեց որպես ''[[Ռոմեո և Ջուլիետ|«Ռոմեոյի և Ջուլիետի»]]'' կողքին արգելված սիրո «հիանալի մոդել», և կարծում էր, որ դրա հարմարեցումը կարճ պատմվածքից ֆիլմի «գեղեցիկ» էր<ref>{{cite web| url = http://www.mtv.com/movies/news/articles/1594849/20080916/story.jhtml| title = 'Twilight' Tuesday: Screenwriter Melissa Rosenberg Was Inspired By 'Brokeback Mountain'| access-date = 2008-10-12| date = September 16, 2008| publisher = [[MTV News]]| first = Larry| last = Carroll}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |title=Melissa Rosenberg Takes a Bite Out of Twilight |access-date=2008-11-15 |date=November 14, 2008 |publisher=[[MovieMaker]] |first=Andrew |last=Gnerre |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120907180858/http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |archive-date=September 7, 2012 }}</ref>։ Նրան տրվեց «մանիֆեստ», որը գրված էր Մայերի կողմից, որտեղ նկարագրված էր այն ամենը, ինչ պետք է ներառվեր կամ հնարավոր չէր փոխել ադապտացիայի մեջ<ref name=lat/>։ Նա գրել է ն 25 էջանոց մանրամաս ուրվագիծ 2007 թվականի օգոստոսին՝ ակնկալելով ևս երկու ամիս՝ բուն սցենարը գրելու համար, բայց ընդամենը հինգ շաբաթ ուներ սցենարն ավարտելու համար մինչև 2007-2008 թվականների [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] մեկնարկը<ref name=premiere>{{cite magazine|url=http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |title=Exclusive Interview: 'Twilight' Screenwriter Melissa Rosenberg |access-date=2008-11-01 |date=September 16, 2007 |magazine=[[Premiere (magazine)|Premiere]] |first=Sona |last=Charaipotra |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081023061807/http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |archive-date=October 23, 2008 }}</ref>։ ''«Մթնշաղ»'' ֆիլմի թողարկումից հետո նա աշխատանքի է ընդունվել Սամմիթի կողմից՝ հարմարեցնելու [[Նորալուսին (վեպ)|''«Նորալուսին»'']] և [[Խավարում (վեպ)|''«Խավարում»'']] շարունակությունները՝ սերիայի երկրորդ և երրորդ գրքերը, համապատասխանաբար, և նա արդեն սկսել էր ''«Նորալուսնի»'' սցենարի մշակումը 2008 թվականի նոյեմբերին<ref>{{cite magazine| title = 'Twilight' film franchise looks ahead| date = November 14, 2008| magazine = [[The Hollywood Reporter]]| first = Steven| last = Zeitchik}}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.ew.com/ew/article/0,,20238689,00.html| title = 'Twilight': Will the Movie Be a Hit?| access-date = 2008-11-07| date = November 6, 2008| magazine = [[Entertainment Weekly]]| first = Nicole| last = Sperling}}</ref>։ 2010 թվականի հուլիսին Ռոզենբերգը թողեց ''Dexter''-ում սցենարիստի և գործադիր պրոդյուսերի իր դերը՝ բացատրելով, որ «Վերջին չորս տարիների ընթացքում ես գրում եմ ''Dexter''-ը և այս կամ այն ''«Մթնշաղ»''-ը»։ Այնուհետև նա աշխատում էր ''«Մթնշաղ»'' շարքի վերջին վեպի՝ [[Lուսաբաց (վեպ)|''«Լուսաբացի»'']] ադապտացման վրա, որը բաժանվեց երկու ֆիլմի և ասաց.«Ես կարող եմ մեկ ''«Մթնշաղ»'' և ''«Դեքսթեր»'' անել, բայց երկուսը միասին չկարողացա»։ Նա ափսոսում էր սերիալից հեռանալու համար և այն անվանեց մինչ օրս իր սիրելի հեռուստատեսային փորձը<ref>{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=4184 |title=Work Hard, Twihard |access-date=2010-11-07 |date=July 2, 2010 |publisher=[[Writers Guild of America, West]] |first=Dylan |last=Callaghan |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101130084540/http://wga.org/content/default.aspx?id=4184 |archive-date=November 30, 2010 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa Rosenberg, the creator and showrunner of "Marvel's Jessica Jones", May 2016.jpg|thumb|Ռոզենբերգը 2016 թվականի Peabody մրցանակաբաշխության ժամանակ]] Սկսած 2010 թվականից, Ռոզենբերգը մշակում էր [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Ջեսիկա Ջոնսի»'']] հեռուստասերիալ [[American Broadcasting Company|ABC]]-ի համար, որը հիմնված կլինի [[Բրայան Բենդիս|''Բրայան Մայքլ Բենդիսի'']] [[«Alias»|''«Alias»'']] կոմիքսների շարքի վրա<ref name="AKAJones">{{cite web|url=https://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Schneider |first=Micheak |work=[[Variety (magazine)|Variety]] |date=December 17, 2010 |access-date=December 17, 2010 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2BbNOf?url=http://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ Սակայն ավելի ուշ՝ 2012 թվականին, պարզվեց, որ ABC-ն փոխանցել է սերիալը<ref name="AKAJonesPass">{{cite web |url=https://thewrap.com/tv/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Molloy |first=Tim |website=[[The Wrap]] |date=May 15, 2012 |access-date=May 15, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2JnAdI?url=http://www.thewrap.com/awards/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |archive-date=February 6, 2014 |url-status=dead }}</ref><ref name="AKAJonesShop">{{cite web|url=https://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |title=Screenwriter Melissa Rosenberg Talks The Twilight Saga: Breaking Dawn – Part 2, ABC's Red Widow, the Status of AKA Jessica Jones, and More |last=Radish |first=Christina |website=Collider |date=November 15, 2012 |access-date=February 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC1kUaV0?url=http://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2013 թվականի հոկտեմբերին, [[Նեթֆլիքս|Netflix]]-ի և [[Marvel Television|Marvel]]-ի միջև կնքված գործարքից հետո, սերիալը վերածնվեց որպես չորս սերիաների և մեկ մինի սերիալի, որոնցում Ռոզենբերգը ներկայացվեց որպես շոու վարող<ref name="DeadlineNov2013">{{cite web|url=https://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |title=Disney To Provide Netflix With Four Series Based On Marvel Characters |last=Lieberman |first=David |website=[[Deadline Hollywood]] |date=November 7, 2013 |access-date=December 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6OfkSQCOX?url=http://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |archive-date=April 8, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2014 թվականի դեկտեմբերին սերիալում նկարահանվել էր [[Քրիստեն Ռիթեր|Քրիստեն Ռիթերը]] Ջոնսի դերում և բացահայտեց սերիալի պաշտոնական անվանումը՝ ''«Marvel's A.K.A. Ջեսիկա Ջոնս»<ref name="Ritter">{{cite web|url=https://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |title=Krysten Ritter Nabs Lead In Marvel's 'Jessica Jones' |last=Andreeva |first=Nellie |website=Deadline Hollywood |date=December 4, 2014 |access-date=November 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141207002725/http://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |archive-date=December 7, 2014 |url-status=live }}</ref>:'' 2015 թվականի հունիսին Marvel-ը բացահայտեց, որ սերիալի անվանումը կրճատվելու է՝ [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Marvel-ի Ջեսիկա Ջոնս»'']]<ref>{{cite web |url=https://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |title=Confirmed! Marvel Drops AKA From Jessica Jones Title |last=Jayson |first=Jay |publisher=ComicBook.com |date=June 8, 2015 |access-date=June 8, 2015 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Z9JcPI7Z?url=http://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |archive-date=June 9, 2015 |url-status=dead }}</ref>։ 2018 թվականի օգոստոսին հաղորդվեց, որ Ռոզենբերգը պայմանագիր է կնքել Warner Bros. հեռուստատեսության հետ և 3-րդ սեզոնից հետո կլքի «Ջեսիկա Ջոնսը»<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/jessica-jones-creator-melissa-rosenberg-exit-8-figure-warner-bros-tv-deal-1136540|title = 'Jessica Jones' Creator to Exit for 8-Figure Warner Bros. TV Deal (Exclusive)|website = [[The Hollywood Reporter]]|date = 22 August 2018}}</ref>։ 2019 թվականի փետրվարին Netflix-ը հայտարարեց, որ չեղարկում է շոուն երեք եթերաշրջանից հետո<ref name="HOLR">{{cite web |title=Netflix's Marvel Cancellations Signal Start of the New Streaming World Order |url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/why-jessica-jones-punisher-were-canceled-1187789 |website=The Hollywood Reporter |access-date=1 March 2021 |language=en |date=19 February 2019}}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_(25538919004).jpg|left|thumb|220x220px|Ռոզենբերգի ելույթը 2016 թվականի Wonder con-ին. Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա]] == Անձնական կյանքը == Ռոզենբերգի մայրը մահացավ, երբ Ռոզենբերգը դեռահաս էր, այն բանից հետո, երբ նրա հայրը նորից ամուսնացավ Լին Մաքքյուիշի հետ; նա ավելի ուշ նորից ամուսնացավ գործընկեր թերապևտ Բևերլի Կիտան-Մորսի հետ։ Նա ունի ավագ քույր՝ Անդրեա (ծնված 1960թ.), կրտսեր եղբայր և քույր Էրիկ և Ք. Ք. (երկվորյակներ, ծնված 1963թ.), և կրտսեր խորթ քույր՝ Մարիան (ծնված 1981թ.)՝ հոր երկրորդ կնոջից<ref name=jlr/>։ Ռոզենբերգն ապրում է Լոս Անջելեսում իր ամուսնու՝ Լև Լ. Սպիրոյի հետ, ով հեռուստատեսային ռեժիսոր է<ref>{{cite web|url=http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |title=Alumni News |access-date=2008-12-26 |year=2001 |publisher=[[University of Wisconsin–Madison]] |first=Paula |last=Wagner Apfelbach |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081202044816/http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |archive-date=2008-12-02 }}</ref>։ Նա կատակեց, որ «Մեր հարսանիքին ներկաների կեսը կծկված էր, մյուս կեսը՝ նրանց հաճախորդները», այն բանից հետո, երբ բացատրեց, որ «Քույրս պարային թերապևտ է, մյուս քույրս սովորում է ասպիրանտուրայում, որպեսզի թերապևտ դառնա։ Ամուսնուս ծնողները երկուսն էլ կծկված են։ Նրա հորեղբայրը, երկու մորաքույրներն ու քույրը նույնպես կծկվել էին»<ref>{{cite journal |last= Eramo|first= Steven|date= September 1997|title= Dark Tales|journal= Xposé |volume= 1|issue= 14|pages= 50–53}}</ref>։ == Ֆիլմագրություն == === Ֆիլմեր === {| class="wikitable" !Տարի !Վերնագիր !Վստահված է !Նշում(ներ) |- |2006 |''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' |գրող; գրել է [[Դուան Ադլեր|Դուան Ադլերի]] հետ | |- | rowspan="2" |2008 |''Ալիքս'' |գրող; գործադիր պրոդյուսեր |Հեռուստաֆիլմ |- |''[[Մթնշաղ (ֆիլմ)|«Մթնշաղ»]]'' |գրող | |- |2009 |''[[Մթնշաղ։ Նորալուսին|«Մթնշաղ։ Նորալուսին»]]'' |գրող | |- |2010 |«Մթնշաղ։ Խավարում» |գրող | |- |2011 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 1)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 1»]]'' |գրող | |- |2012 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 2)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 2»]]'' |գրող | |} === Հեռուստատեսություն === {| class="wikitable" ! Տարի(ներ) !! Վերնագիր !! Վստահված է !! Նշում(ներ) |- | 1993 || ''[[Class of '96]]'' || գրող, պատմության խմբագիր || Դրվագներ։ "Midterm Madness", "The Adventures of Pat's Man and Robin" |- | 1994 || Հինգի կուսակցություն || գրող, վերահսկող ռեժիսոր || |- | 1995–1996 || Դոկտոր Քուին || գրող || Դրվագներ։ "One Touch of Nature", "If You Love Someone...", "Reunion" |- |rowspan="2"|1996 || Արտաքին սահմանները || գրող || Դրվագներ։ "[[The Sentence (The Outer Limits)|The Sentence]]" |- | Մութ երկինք || գրող, պատմության խմբագիր || |- | 1996–1997 || Հերկուլես. Լեգենդար ճանապարհորդություններ || գրող || Դրվագներ։ "Mummy Dearest", "Beanstalks and Bad Eggs" |- | 1998 || Հոյակապ Յոթը || գրող, համապրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Working Girls", "Witness" |- | 2000 || Բոստոնի հանրային || խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Chapter Two" |- |rowspan="2"|2001 || Դաշնակից Մակբիլ || գրող || Դրվագներ։ "Hats Off to Larry" |- | Գործակալությունը || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || |- | 2002 || Գիշատիչ թռչուններ || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Slick", "Sins of the Mother", "Nature of the Beast" |- | 2003–2004 || ''[[The O.C.]]'' || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "The Outsider", "The Rescue", "The Third Wheel" |- | 2006 || Սիրիր կապիկին || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Confidence", "Coming Out" |- | 2006–2009 || Դեքսթեր || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || 8 Դրվագներ; one [[Emmy Award]] nomination; two [[Writers Guild of America Award|WGA Award]] nominations |- | 2013 || Կարմիր այրի || Ստեղծող, գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Pilot", "The Contact" |- | 2015–2019 ||''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|Jessica Jones]]'' || Ստեղծող, ցուցադրող, գործադիր պրոդյուսեր, գրող || |- |} == Մրցանակներ և անվանակարգեր == === Primetime Emmy մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === Gold Derby / Gotham / Hugo մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2016 (Hugo) |Հաղթանակ |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2016 (Gotham) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2010 (Gold) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամա) «Դեքսթեր» |} === Ամերիկայի գրողների գիլդիա === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2011 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2010 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === PGA մրցանակներ === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Էպիզոդիկ հեռուստատեսության նշանավոր պրոդյուսեր, դրամա) «Դեքսթեր» |} <ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/name/nm0742279/awards|title=Melissa Rosenberg|website=IMDb|access-date=2019-05-05}}</ref> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.youtube.com/watch?v=qwzrTIsCIVc&t=756s Melissa Rosenberg] interview with [[SAG-AFTRA Foundation]] * [https://www.youtube.com/watch?v=xVlZrXWfh9E&t=266s Melissa Rosenberg] speaking about her time in Television with [[USC School of Cinematic Arts|USC School on Cinematic Arts]] * {{IMDb name|0742279}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկացի սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:Պրոդյուսերներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կին արվեստագետներ]] lbbhew8h03xwb5kxa8lmrnn929j410j 8476235 8476233 2022-07-28T07:54:36Z Armineaghayan 25187 հեռացվել է [[Կատեգորիա:Պրոդյուսերներ]], ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ամերիկացի պրոդյուսերներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մելիսա Էնն Ռոզենբերգ''' ({{lang-en|Melissa Anne Rosenberg}}), ամերիկացի հեռուստատեսային սցենարիստ, պրոդյուսեր և գրող։ Աշխատել է և՛ կինոյում, և՛ հեռուստատեսությունում, արժանացել է [[Peabody մրցանակ|Peabody մրցանակի]]։ Նաև առաջադրվել է երկու [[Էմմի (մրցանակաբաշխություն)|«Էմմի»]] և երկու [[Ամերիկայի գրողների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի]] [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|սցենարիստների]] գիլդիայի մրցանակների։ [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիային]] միանալուց ի վեր` ներգրավված է եղել նրա տնօրենների խորհրդում և գործադուլի կապիտան՝ 2007–2008 թվականներին [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] ժամանակ։ Նա աջակցում է կին սցենարիստներին WGA Diversity կոմիտեի միջոցով և համահիմնադիր է Հոլիվուդի կին գրողների լիգային։ Մելիսա Էնն Ռոզենբերգը աշխատել է մի քանի հեռուստասերիալների վրա 1993-2003 թվականներին, նախքան միանալը [[The O.C.|''The O.C.'']]-ի գրող անձնակազմին, ի վերջո թողնելով շոուն՝ գրելու 2006 թվականին ''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' ֆիլմը։ 2006-2009 թվականներին աշխատել է որպես [[Showtime]] սերիալի [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']]-ի գլխավոր գրող՝ դառնալով գործադիր պրոդյուսեր մինչև հեռացավ չորրորդ սեզոնի վերջում։ Նա գրել է իր երկրորդ արտադրված սցենարը՝ 2008 թվականին [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (ֆիլմ)|''«Մթնշաղ»'']] վեպի կինոադապտացիան, այնուհետև ադապտացրել է վեպի երեք շարունակությունները։ Ռոզենբերգը լայնորեն հայտնի է նաև որպես [[Նեթֆլիքս|Netflix]] սերիալի՝ ''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|«Ջեսիկա Ջոնս»]]'' ստեղծող։ == Մանկություն == Ռոզենբերգը ծնվել է [[Կալիֆոռնիա|Կալիֆորնիայի]] [[Մարին շրջան (Կալիֆոռնիա)|Մարին շրջանում]]<ref name=cs>{{Cite journal | date= November–December 2008 | title= The XX Factor | journal= Creative Screenwriting Magazine | first = Amy | last = Dawes}}</ref>։ Նրա հայրը՝ Ջեք Լի Ռոզենբերգը, [[Հոգեթերապիա|հոգեթերապևտ]] և [[Ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիա|ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիայի]] հիմնադիրն ՝ եղել, մայրը՝ փաստաբան Պատրիսիա Ռոզենբերգն է։ Ռոզենբերգը հոր առաջին ամուսնությունից չորս երեխաներից երկրորդն էր։ Մելիսայի եղբայրը՝ Սթիվենը, [[Մանհեթեն|Մանհեթենում]] ծաղկի խանութ ունի<ref name=jlr>{{cite book |title= Jack Lee Rosenberg: Celebrating a Master Psychotherapist|author= Itten, Theodor|editor= Fischer, Martin|year= 2002|publisher= Itten Books|isbn= 3-9522485-0-9}}</ref>։ Ռոզենբերգի հայրը [[Հրեաներ|հրեա]] է<ref name="FERM">{{cite book |last1=Fermaglich |first1=Kirsten Lise |title=A Rosenberg by any other name : a history of Jewish name changing in America |date=2018 |publisher=NYU Press |location=New York |isbn=978-1-4798-8719-4}}</ref><ref name="DBS">{{cite web |title=ROSENBERG Origin of Surname |url=https://dbs.anumuseum.org.il/skn/en/c6/e250070/Family_Name/ROSENBERG |website=dbs.anumuseum.org.il |access-date=1 March 2021}}</ref>, իսկ մայրն ուներ [[իռլանդական կաթոլիկ]] ծագում<ref>{{cite news|last=Berrin|first=Danielle|title=Jewish Screenwriter Pens 'Kosher' Vampires for 'Twilight' |newspaper=[[Cleveland Jewish News]]|date=Nov 12, 2009 |url=http://jewishjournal.com/culture/arts/74107/|quote=Her father, Jack Lee Rosenberg, is a prominent psychotherapist; her mother, Patricia, who was raised Irish Catholic, died when the future screenwriter was a teenager}}</ref>։ Մանուկ հասակում Ռոզենբերգը սիրում էր ներկայացումներ ներկայացնել և հավաքագրել թաղամասի այլ երեխաների՝ դրանցում ելույթ ունենալու համար<ref name=jlr/>։ Սովորել է [[Հարավային Կալիֆոռնիա|Հարավային Կալիֆորնիայում]] գտնվող «հսկայական հանրակրթական միջնակարգ դպրոցում, որտեղ մարդկանց ամբոխը հավաքվել էր դասարանում և ակնկալում էր սովորել»։ Ավելի ուշ տեղափոխվեց Նյու Յորք Սիթի՝ միանալու փոքրիկ թատերական ընկերությանը, հետագայում նորից տեղափոխվեց [[Բենինգտոն շրջան (Վերմոնտ)|Բենինգտոն, Վերմոնտ]]՝ [[Բենինգթոն քոլեջ]] հաճախելու համար<ref name=bc>{{cite web|url=http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |title=Screenwriter Melissa Rosenberg '86 crafts sharp characters for film and TV |access-date=2008-09-08 |publisher=[[Bennington College]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100527203030/http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |archive-date=2010-05-27 }}</ref>։ Ի սկզբանե ձգտում էր աշխատել պարարվեստում և խորեոգրաֆիայում։ Մելիսան ասում է, որ սկսել է շատ ուշ, սակայն, այդ պատճառով տեղափոխվել է Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա՝ փոխարենը կինոարդյունաբերության ոլորտում կարիերան շարունակելու համար։ Ավարտել է [[Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարան|Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանի]] (USC) Փիթեր Սթարքի պրոդյուսերական ծրագիրը՝ ստանալով կերպարվեստի մագիստրոսի կոչում կինոյի և հեռուստատեսային պրոդյուսերի ոլորտում<ref name=cs/><ref name=bc/>։ == Կարիերա == Ռոզենբերգի առաջին նախագիծը պարային ֆիլմ էր՝ պատվիրված [[Paramount Pictures]]-ի կողմից, որը, ի վերջո, այդպես էլ չնկարահանվեց<ref name=cs/>։ Հետո նա անցավ հեռուստատեսային սցենարներ գրելուն։ Նա առաջին անգամ գրել է 1993 թվականին [[Class of '96|''Class of '96'']]-ի համար և շարունակել աշխատել շոուների վրա, այդ թվում՝ [[Dr. Quinn, Medicine Woman|''Dr. Quinn, Medicine Woman'']] (1995–1996), [[Dark Skies|''Dark Skies'']] (1996), [[The Magnificent Seven|''The Magnificent Seven'']] (1998), ''[[Ally McBeal]]'' (2001) և [[Birds of Prey|''Birds of Prey'']] (2002): Նա 2003 թվականին միացավ [[The O.C.|''The O.C.'']]-ին։ Հեռանալով ''The O.C.''-ից իր [[Առաջին սեզոն|առաջին սեզոնի]] ավարտին՝ նա աշխատանքի ընդունվեց՝ գրելու իր երկրորդ սցենարը՝ 2006 թվականի [[Քայլ առաջ|''«Քայլ առաջ»'']] պարային ֆիլմը<ref name="tl">{{cite web|url=http://www.twilightlexicon.com/Interviews/Melissa%20Interview.pdf|title=The Twilight Lexicon's interview with Melissa Rosenberg|publisher=TwilightLexicon.com|access-date=2008-09-08}}</ref>։ (Հետագայում նրան առաջարկվեց նաև գրել շարունակությունը՝ [[Քայլ առաջ 2։ Փողոցներ|«Քայլ առաջ 2. Փողոցները»]], բայց մերժեց առաջարկը, քանի որ զբաղված էր այլ նախագծերով:)<ref>{{cite web| url = http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| title = Exclusive Interview: Twilight's Melissa Rosenberg| access-date = 2008-09-08| date = August 19, 2008| publisher = ShockTillYouDrop.com| first = Rotten| last = Ryan| archive-url = https://web.archive.org/web/20081013093114/http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| archive-date = 2008-10-13| url-status = dead}}</ref> Ռոզենբերգը շարունակեց գրել [[Love Monkey|''Love Monkey'']] (2006) և [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']] (2006–2010) հեռուստասերիալների համար։ [[Showtime]] սերիալում նրա աշխատանքն առաջինն էր հեռագրային գրված շոուում. 2007-ին նա հայտարարեց. «Հեռագիրն այն վայրն է, որտեղ պետք է լինել... դա ուղղակի հրաշալի է»<ref>{{cite book |title= Writing the TV Drama Series: How to Succeed as a Professional Writer in TV|url= https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug|last= Douglas|first= Pamela|year= 2007|publisher= Michael Wiese Productions|location= California, United States|isbn= 978-1-932907-34-6|pages= [https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug/page/127 127]–130|edition = 2nd}}</ref>։ Ռոզենբերգը սկզբում աշխատել է որպես խորհրդատվական պրոդյուսեր և գրող առաջին սեզոնի համար։ Նա և ''Dexter''-ի գրական անձնակազմի մյուս անդամները առաջադրվել են [[ԱՄՆ սցենարիստների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի մրցանակին]] լավագույն դրամատիկ սերիալի համար 2008 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ առաջին սեզոնի աշխատանքի համար<ref>{{cite press release|title=2008 Writers Guild Awards Television & Radio Nominees Announced |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |date=December 12, 2007 |url=http://wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |access-date=2008-09-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071219203806/http://www.wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |archive-date=December 19, 2007 }}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.variety.com/awardcentral_article/VR1117977607.html| title = WGA announce TV, radio nominees| access-date = 2008-09-08| date = December 12, 2007| magazine = [[Variety (magazine)|Variety]]| first = Byron| last = Perry}}</ref>։ Նա 2007 թվականին երկրորդ սեզոնի համար ստացավ համահեղինակ պրոդյուսերի և սցենարիստի պաշտոն և շարունակեց այն երրորդ սեզոնում՝ 2008 թվականին։ Սցենարիստների անձնակազմը կրկին առաջադրվել է WGA մրցանակին 2009 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ երրորդ սեզոնում իրենց աշխատանքի համար<ref name="WGA 09 Official">{{cite press release|url=http://wga.org/content/default.aspx?id=3410 |title=2009 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2008-12-12 |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |year=2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081212052838/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3410 |archive-date=2008-12-12 }}</ref>։ Որպես ավագ պրոդյուսերական թիմի մաս՝ նա նաև [[60-րդ Փրայմթայմ Էմմի մրցանակաբաշխության]] ժամանակ առաջադրվել է «Լավագույն դրամատիկ սերիալ» մրցանակի համահեղինակ։ 2009 թվականին նա չորրորդ սեզոնի համար դարձավ գործադիր պրոդյուսեր և շարունակեց գրել դրվագներ<ref>{{cite press release |title= 2007–2008 Primetime Emmy Awards Nominations|publisher= [[Academy of Television Arts & Sciences]]|date= July 18, 2008|url= http://cdn.emmys.tv/downloads/2008/60thpte_noms.pdf|access-date= 2009-01-06}}</ref>։ Նա երրորդ անգամ անընդմեջ առաջադրվեց WGA մրցանակի 2010 թվականի փետրվարի արարողության ժամանակ ''Dexter''-ի չորրորդ սեզոնի վրա իր աշխատանքի համար<ref name="WGA TV nominees 2010">{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |title=2010 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2010-04-30 |publisher=Writers Guild of America |year=2009 |author1=Gregg Mitchell |author2=Sherry Goldman |name-list-style=amp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131019053744/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |archive-date=2013-10-19 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_by_Gage_Skidmore.jpg|մինի|Ռոզենբերգ,2016 թվական, Լոս Անջելես, Ամերիկա]] [[Summit Entertainment]]-ը, պրոդյուսերական ընկերությունը, որը արտադրել էր ''Step Up''-ը<ref name=lat>{{cite news| url = http://latimesblogs.latimes.com/entertainmentnewsbuzz/2008/11/twilight-cou-12.html| title = 'Twilight' Countdown: Melissa Rosenberg defends 'Breaking Dawn'| access-date = 2008-11-14| date = November 13, 2008| newspaper = [[Los Angeles Times]]| first = Denise| last = Martin}}</ref>, Ռոզենբերգին առաջարկեց հնարավորություն ադապտացնել [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (վեպերի շարք)|«Մթնշաղ»]] բեսթսելեր վեպը համանուն ֆիլմի, որը նա ընդունեց<ref name=tl/>։ Ադապտացիայի համար նրա հիմնական ոգեշնչումը [[Սապատավոր լեռ|''«Սապատավոր լեռն»'']] էր, որը նա նկարագրեց որպես ''[[Ռոմեո և Ջուլիետ|«Ռոմեոյի և Ջուլիետի»]]'' կողքին արգելված սիրո «հիանալի մոդել», և կարծում էր, որ դրա հարմարեցումը կարճ պատմվածքից ֆիլմի «գեղեցիկ» էր<ref>{{cite web| url = http://www.mtv.com/movies/news/articles/1594849/20080916/story.jhtml| title = 'Twilight' Tuesday: Screenwriter Melissa Rosenberg Was Inspired By 'Brokeback Mountain'| access-date = 2008-10-12| date = September 16, 2008| publisher = [[MTV News]]| first = Larry| last = Carroll}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |title=Melissa Rosenberg Takes a Bite Out of Twilight |access-date=2008-11-15 |date=November 14, 2008 |publisher=[[MovieMaker]] |first=Andrew |last=Gnerre |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120907180858/http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |archive-date=September 7, 2012 }}</ref>։ Նրան տրվեց «մանիֆեստ», որը գրված էր Մայերի կողմից, որտեղ նկարագրված էր այն ամենը, ինչ պետք է ներառվեր կամ հնարավոր չէր փոխել ադապտացիայի մեջ<ref name=lat/>։ Նա գրել է ն 25 էջանոց մանրամաս ուրվագիծ 2007 թվականի օգոստոսին՝ ակնկալելով ևս երկու ամիս՝ բուն սցենարը գրելու համար, բայց ընդամենը հինգ շաբաթ ուներ սցենարն ավարտելու համար մինչև 2007-2008 թվականների [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] մեկնարկը<ref name=premiere>{{cite magazine|url=http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |title=Exclusive Interview: 'Twilight' Screenwriter Melissa Rosenberg |access-date=2008-11-01 |date=September 16, 2007 |magazine=[[Premiere (magazine)|Premiere]] |first=Sona |last=Charaipotra |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081023061807/http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |archive-date=October 23, 2008 }}</ref>։ ''«Մթնշաղ»'' ֆիլմի թողարկումից հետո նա աշխատանքի է ընդունվել Սամմիթի կողմից՝ հարմարեցնելու [[Նորալուսին (վեպ)|''«Նորալուսին»'']] և [[Խավարում (վեպ)|''«Խավարում»'']] շարունակությունները՝ սերիայի երկրորդ և երրորդ գրքերը, համապատասխանաբար, և նա արդեն սկսել էր ''«Նորալուսնի»'' սցենարի մշակումը 2008 թվականի նոյեմբերին<ref>{{cite magazine| title = 'Twilight' film franchise looks ahead| date = November 14, 2008| magazine = [[The Hollywood Reporter]]| first = Steven| last = Zeitchik}}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.ew.com/ew/article/0,,20238689,00.html| title = 'Twilight': Will the Movie Be a Hit?| access-date = 2008-11-07| date = November 6, 2008| magazine = [[Entertainment Weekly]]| first = Nicole| last = Sperling}}</ref>։ 2010 թվականի հուլիսին Ռոզենբերգը թողեց ''Dexter''-ում սցենարիստի և գործադիր պրոդյուսերի իր դերը՝ բացատրելով, որ «Վերջին չորս տարիների ընթացքում ես գրում եմ ''Dexter''-ը և այս կամ այն ''«Մթնշաղ»''-ը»։ Այնուհետև նա աշխատում էր ''«Մթնշաղ»'' շարքի վերջին վեպի՝ [[Lուսաբաց (վեպ)|''«Լուսաբացի»'']] ադապտացման վրա, որը բաժանվեց երկու ֆիլմի և ասաց.«Ես կարող եմ մեկ ''«Մթնշաղ»'' և ''«Դեքսթեր»'' անել, բայց երկուսը միասին չկարողացա»։ Նա ափսոսում էր սերիալից հեռանալու համար և այն անվանեց մինչ օրս իր սիրելի հեռուստատեսային փորձը<ref>{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=4184 |title=Work Hard, Twihard |access-date=2010-11-07 |date=July 2, 2010 |publisher=[[Writers Guild of America, West]] |first=Dylan |last=Callaghan |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101130084540/http://wga.org/content/default.aspx?id=4184 |archive-date=November 30, 2010 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa Rosenberg, the creator and showrunner of "Marvel's Jessica Jones", May 2016.jpg|thumb|Ռոզենբերգը 2016 թվականի Peabody մրցանակաբաշխության ժամանակ]] Սկսած 2010 թվականից, Ռոզենբերգը մշակում էր [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Ջեսիկա Ջոնսի»'']] հեռուստասերիալ [[American Broadcasting Company|ABC]]-ի համար, որը հիմնված կլինի [[Բրայան Բենդիս|''Բրայան Մայքլ Բենդիսի'']] [[«Alias»|''«Alias»'']] կոմիքսների շարքի վրա<ref name="AKAJones">{{cite web|url=https://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Schneider |first=Micheak |work=[[Variety (magazine)|Variety]] |date=December 17, 2010 |access-date=December 17, 2010 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2BbNOf?url=http://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ Սակայն ավելի ուշ՝ 2012 թվականին, պարզվեց, որ ABC-ն փոխանցել է սերիալը<ref name="AKAJonesPass">{{cite web |url=https://thewrap.com/tv/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Molloy |first=Tim |website=[[The Wrap]] |date=May 15, 2012 |access-date=May 15, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2JnAdI?url=http://www.thewrap.com/awards/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |archive-date=February 6, 2014 |url-status=dead }}</ref><ref name="AKAJonesShop">{{cite web|url=https://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |title=Screenwriter Melissa Rosenberg Talks The Twilight Saga: Breaking Dawn – Part 2, ABC's Red Widow, the Status of AKA Jessica Jones, and More |last=Radish |first=Christina |website=Collider |date=November 15, 2012 |access-date=February 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC1kUaV0?url=http://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2013 թվականի հոկտեմբերին, [[Նեթֆլիքս|Netflix]]-ի և [[Marvel Television|Marvel]]-ի միջև կնքված գործարքից հետո, սերիալը վերածնվեց որպես չորս սերիաների և մեկ մինի սերիալի, որոնցում Ռոզենբերգը ներկայացվեց որպես շոու վարող<ref name="DeadlineNov2013">{{cite web|url=https://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |title=Disney To Provide Netflix With Four Series Based On Marvel Characters |last=Lieberman |first=David |website=[[Deadline Hollywood]] |date=November 7, 2013 |access-date=December 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6OfkSQCOX?url=http://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |archive-date=April 8, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2014 թվականի դեկտեմբերին սերիալում նկարահանվել էր [[Քրիստեն Ռիթեր|Քրիստեն Ռիթերը]] Ջոնսի դերում և բացահայտեց սերիալի պաշտոնական անվանումը՝ ''«Marvel's A.K.A. Ջեսիկա Ջոնս»<ref name="Ritter">{{cite web|url=https://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |title=Krysten Ritter Nabs Lead In Marvel's 'Jessica Jones' |last=Andreeva |first=Nellie |website=Deadline Hollywood |date=December 4, 2014 |access-date=November 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141207002725/http://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |archive-date=December 7, 2014 |url-status=live }}</ref>:'' 2015 թվականի հունիսին Marvel-ը բացահայտեց, որ սերիալի անվանումը կրճատվելու է՝ [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Marvel-ի Ջեսիկա Ջոնս»'']]<ref>{{cite web |url=https://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |title=Confirmed! Marvel Drops AKA From Jessica Jones Title |last=Jayson |first=Jay |publisher=ComicBook.com |date=June 8, 2015 |access-date=June 8, 2015 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Z9JcPI7Z?url=http://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |archive-date=June 9, 2015 |url-status=dead }}</ref>։ 2018 թվականի օգոստոսին հաղորդվեց, որ Ռոզենբերգը պայմանագիր է կնքել Warner Bros. հեռուստատեսության հետ և 3-րդ սեզոնից հետո կլքի «Ջեսիկա Ջոնսը»<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/jessica-jones-creator-melissa-rosenberg-exit-8-figure-warner-bros-tv-deal-1136540|title = 'Jessica Jones' Creator to Exit for 8-Figure Warner Bros. TV Deal (Exclusive)|website = [[The Hollywood Reporter]]|date = 22 August 2018}}</ref>։ 2019 թվականի փետրվարին Netflix-ը հայտարարեց, որ չեղարկում է շոուն երեք եթերաշրջանից հետո<ref name="HOLR">{{cite web |title=Netflix's Marvel Cancellations Signal Start of the New Streaming World Order |url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/why-jessica-jones-punisher-were-canceled-1187789 |website=The Hollywood Reporter |access-date=1 March 2021 |language=en |date=19 February 2019}}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_(25538919004).jpg|left|thumb|220x220px|Ռոզենբերգի ելույթը 2016 թվականի Wonder con-ին. Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա]] == Անձնական կյանքը == Ռոզենբերգի մայրը մահացավ, երբ Ռոզենբերգը դեռահաս էր, այն բանից հետո, երբ նրա հայրը նորից ամուսնացավ Լին Մաքքյուիշի հետ; նա ավելի ուշ նորից ամուսնացավ գործընկեր թերապևտ Բևերլի Կիտան-Մորսի հետ։ Նա ունի ավագ քույր՝ Անդրեա (ծնված 1960թ.), կրտսեր եղբայր և քույր Էրիկ և Ք. Ք. (երկվորյակներ, ծնված 1963թ.), և կրտսեր խորթ քույր՝ Մարիան (ծնված 1981թ.)՝ հոր երկրորդ կնոջից<ref name=jlr/>։ Ռոզենբերգն ապրում է Լոս Անջելեսում իր ամուսնու՝ Լև Լ. Սպիրոյի հետ, ով հեռուստատեսային ռեժիսոր է<ref>{{cite web|url=http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |title=Alumni News |access-date=2008-12-26 |year=2001 |publisher=[[University of Wisconsin–Madison]] |first=Paula |last=Wagner Apfelbach |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081202044816/http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |archive-date=2008-12-02 }}</ref>։ Նա կատակեց, որ «Մեր հարսանիքին ներկաների կեսը կծկված էր, մյուս կեսը՝ նրանց հաճախորդները», այն բանից հետո, երբ բացատրեց, որ «Քույրս պարային թերապևտ է, մյուս քույրս սովորում է ասպիրանտուրայում, որպեսզի թերապևտ դառնա։ Ամուսնուս ծնողները երկուսն էլ կծկված են։ Նրա հորեղբայրը, երկու մորաքույրներն ու քույրը նույնպես կծկվել էին»<ref>{{cite journal |last= Eramo|first= Steven|date= September 1997|title= Dark Tales|journal= Xposé |volume= 1|issue= 14|pages= 50–53}}</ref>։ == Ֆիլմագրություն == === Ֆիլմեր === {| class="wikitable" !Տարի !Վերնագիր !Վստահված է !Նշում(ներ) |- |2006 |''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' |գրող; գրել է [[Դուան Ադլեր|Դուան Ադլերի]] հետ | |- | rowspan="2" |2008 |''Ալիքս'' |գրող; գործադիր պրոդյուսեր |Հեռուստաֆիլմ |- |''[[Մթնշաղ (ֆիլմ)|«Մթնշաղ»]]'' |գրող | |- |2009 |''[[Մթնշաղ։ Նորալուսին|«Մթնշաղ։ Նորալուսին»]]'' |գրող | |- |2010 |«Մթնշաղ։ Խավարում» |գրող | |- |2011 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 1)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 1»]]'' |գրող | |- |2012 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 2)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 2»]]'' |գրող | |} === Հեռուստատեսություն === {| class="wikitable" ! Տարի(ներ) !! Վերնագիր !! Վստահված է !! Նշում(ներ) |- | 1993 || ''[[Class of '96]]'' || գրող, պատմության խմբագիր || Դրվագներ։ "Midterm Madness", "The Adventures of Pat's Man and Robin" |- | 1994 || Հինգի կուսակցություն || գրող, վերահսկող ռեժիսոր || |- | 1995–1996 || Դոկտոր Քուին || գրող || Դրվագներ։ "One Touch of Nature", "If You Love Someone...", "Reunion" |- |rowspan="2"|1996 || Արտաքին սահմանները || գրող || Դրվագներ։ "[[The Sentence (The Outer Limits)|The Sentence]]" |- | Մութ երկինք || գրող, պատմության խմբագիր || |- | 1996–1997 || Հերկուլես. Լեգենդար ճանապարհորդություններ || գրող || Դրվագներ։ "Mummy Dearest", "Beanstalks and Bad Eggs" |- | 1998 || Հոյակապ Յոթը || գրող, համապրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Working Girls", "Witness" |- | 2000 || Բոստոնի հանրային || խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Chapter Two" |- |rowspan="2"|2001 || Դաշնակից Մակբիլ || գրող || Դրվագներ։ "Hats Off to Larry" |- | Գործակալությունը || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || |- | 2002 || Գիշատիչ թռչուններ || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Slick", "Sins of the Mother", "Nature of the Beast" |- | 2003–2004 || ''[[The O.C.]]'' || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "The Outsider", "The Rescue", "The Third Wheel" |- | 2006 || Սիրիր կապիկին || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Confidence", "Coming Out" |- | 2006–2009 || Դեքսթեր || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || 8 Դրվագներ; one [[Emmy Award]] nomination; two [[Writers Guild of America Award|WGA Award]] nominations |- | 2013 || Կարմիր այրի || Ստեղծող, գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Pilot", "The Contact" |- | 2015–2019 ||''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|Jessica Jones]]'' || Ստեղծող, ցուցադրող, գործադիր պրոդյուսեր, գրող || |- |} == Մրցանակներ և անվանակարգեր == === Primetime Emmy մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === Gold Derby / Gotham / Hugo մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2016 (Hugo) |Հաղթանակ |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2016 (Gotham) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2010 (Gold) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամա) «Դեքսթեր» |} === Ամերիկայի գրողների գիլդիա === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2011 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2010 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === PGA մրցանակներ === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Էպիզոդիկ հեռուստատեսության նշանավոր պրոդյուսեր, դրամա) «Դեքսթեր» |} <ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/name/nm0742279/awards|title=Melissa Rosenberg|website=IMDb|access-date=2019-05-05}}</ref> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.youtube.com/watch?v=qwzrTIsCIVc&t=756s Melissa Rosenberg] interview with [[SAG-AFTRA Foundation]] * [https://www.youtube.com/watch?v=xVlZrXWfh9E&t=266s Melissa Rosenberg] speaking about her time in Television with [[USC School of Cinematic Arts|USC School on Cinematic Arts]] * {{IMDb name|0742279}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկացի սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի պրոդյուսերներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կին արվեստագետներ]] 79d5par3vilojmazzwavjbaox7d80ac 8476236 8476235 2022-07-28T07:55:10Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կինոպրոդյուսերներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մելիսա Էնն Ռոզենբերգ''' ({{lang-en|Melissa Anne Rosenberg}}), ամերիկացի հեռուստատեսային սցենարիստ, պրոդյուսեր և գրող։ Աշխատել է և՛ կինոյում, և՛ հեռուստատեսությունում, արժանացել է [[Peabody մրցանակ|Peabody մրցանակի]]։ Նաև առաջադրվել է երկու [[Էմմի (մրցանակաբաշխություն)|«Էմմի»]] և երկու [[Ամերիկայի գրողների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի]] [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|սցենարիստների]] գիլդիայի մրցանակների։ [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիային]] միանալուց ի վեր` ներգրավված է եղել նրա տնօրենների խորհրդում և գործադուլի կապիտան՝ 2007–2008 թվականներին [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] ժամանակ։ Նա աջակցում է կին սցենարիստներին WGA Diversity կոմիտեի միջոցով և համահիմնադիր է Հոլիվուդի կին գրողների լիգային։ Մելիսա Էնն Ռոզենբերգը աշխատել է մի քանի հեռուստասերիալների վրա 1993-2003 թվականներին, նախքան միանալը [[The O.C.|''The O.C.'']]-ի գրող անձնակազմին, ի վերջո թողնելով շոուն՝ գրելու 2006 թվականին ''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' ֆիլմը։ 2006-2009 թվականներին աշխատել է որպես [[Showtime]] սերիալի [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']]-ի գլխավոր գրող՝ դառնալով գործադիր պրոդյուսեր մինչև հեռացավ չորրորդ սեզոնի վերջում։ Նա գրել է իր երկրորդ արտադրված սցենարը՝ 2008 թվականին [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (ֆիլմ)|''«Մթնշաղ»'']] վեպի կինոադապտացիան, այնուհետև ադապտացրել է վեպի երեք շարունակությունները։ Ռոզենբերգը լայնորեն հայտնի է նաև որպես [[Նեթֆլիքս|Netflix]] սերիալի՝ ''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|«Ջեսիկա Ջոնս»]]'' ստեղծող։ == Մանկություն == Ռոզենբերգը ծնվել է [[Կալիֆոռնիա|Կալիֆորնիայի]] [[Մարին շրջան (Կալիֆոռնիա)|Մարին շրջանում]]<ref name=cs>{{Cite journal | date= November–December 2008 | title= The XX Factor | journal= Creative Screenwriting Magazine | first = Amy | last = Dawes}}</ref>։ Նրա հայրը՝ Ջեք Լի Ռոզենբերգը, [[Հոգեթերապիա|հոգեթերապևտ]] և [[Ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիա|ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիայի]] հիմնադիրն ՝ եղել, մայրը՝ փաստաբան Պատրիսիա Ռոզենբերգն է։ Ռոզենբերգը հոր առաջին ամուսնությունից չորս երեխաներից երկրորդն էր։ Մելիսայի եղբայրը՝ Սթիվենը, [[Մանհեթեն|Մանհեթենում]] ծաղկի խանութ ունի<ref name=jlr>{{cite book |title= Jack Lee Rosenberg: Celebrating a Master Psychotherapist|author= Itten, Theodor|editor= Fischer, Martin|year= 2002|publisher= Itten Books|isbn= 3-9522485-0-9}}</ref>։ Ռոզենբերգի հայրը [[Հրեաներ|հրեա]] է<ref name="FERM">{{cite book |last1=Fermaglich |first1=Kirsten Lise |title=A Rosenberg by any other name : a history of Jewish name changing in America |date=2018 |publisher=NYU Press |location=New York |isbn=978-1-4798-8719-4}}</ref><ref name="DBS">{{cite web |title=ROSENBERG Origin of Surname |url=https://dbs.anumuseum.org.il/skn/en/c6/e250070/Family_Name/ROSENBERG |website=dbs.anumuseum.org.il |access-date=1 March 2021}}</ref>, իսկ մայրն ուներ [[իռլանդական կաթոլիկ]] ծագում<ref>{{cite news|last=Berrin|first=Danielle|title=Jewish Screenwriter Pens 'Kosher' Vampires for 'Twilight' |newspaper=[[Cleveland Jewish News]]|date=Nov 12, 2009 |url=http://jewishjournal.com/culture/arts/74107/|quote=Her father, Jack Lee Rosenberg, is a prominent psychotherapist; her mother, Patricia, who was raised Irish Catholic, died when the future screenwriter was a teenager}}</ref>։ Մանուկ հասակում Ռոզենբերգը սիրում էր ներկայացումներ ներկայացնել և հավաքագրել թաղամասի այլ երեխաների՝ դրանցում ելույթ ունենալու համար<ref name=jlr/>։ Սովորել է [[Հարավային Կալիֆոռնիա|Հարավային Կալիֆորնիայում]] գտնվող «հսկայական հանրակրթական միջնակարգ դպրոցում, որտեղ մարդկանց ամբոխը հավաքվել էր դասարանում և ակնկալում էր սովորել»։ Ավելի ուշ տեղափոխվեց Նյու Յորք Սիթի՝ միանալու փոքրիկ թատերական ընկերությանը, հետագայում նորից տեղափոխվեց [[Բենինգտոն շրջան (Վերմոնտ)|Բենինգտոն, Վերմոնտ]]՝ [[Բենինգթոն քոլեջ]] հաճախելու համար<ref name=bc>{{cite web|url=http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |title=Screenwriter Melissa Rosenberg '86 crafts sharp characters for film and TV |access-date=2008-09-08 |publisher=[[Bennington College]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100527203030/http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |archive-date=2010-05-27 }}</ref>։ Ի սկզբանե ձգտում էր աշխատել պարարվեստում և խորեոգրաֆիայում։ Մելիսան ասում է, որ սկսել է շատ ուշ, սակայն, այդ պատճառով տեղափոխվել է Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա՝ փոխարենը կինոարդյունաբերության ոլորտում կարիերան շարունակելու համար։ Ավարտել է [[Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարան|Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանի]] (USC) Փիթեր Սթարքի պրոդյուսերական ծրագիրը՝ ստանալով կերպարվեստի մագիստրոսի կոչում կինոյի և հեռուստատեսային պրոդյուսերի ոլորտում<ref name=cs/><ref name=bc/>։ == Կարիերա == Ռոզենբերգի առաջին նախագիծը պարային ֆիլմ էր՝ պատվիրված [[Paramount Pictures]]-ի կողմից, որը, ի վերջո, այդպես էլ չնկարահանվեց<ref name=cs/>։ Հետո նա անցավ հեռուստատեսային սցենարներ գրելուն։ Նա առաջին անգամ գրել է 1993 թվականին [[Class of '96|''Class of '96'']]-ի համար և շարունակել աշխատել շոուների վրա, այդ թվում՝ [[Dr. Quinn, Medicine Woman|''Dr. Quinn, Medicine Woman'']] (1995–1996), [[Dark Skies|''Dark Skies'']] (1996), [[The Magnificent Seven|''The Magnificent Seven'']] (1998), ''[[Ally McBeal]]'' (2001) և [[Birds of Prey|''Birds of Prey'']] (2002): Նա 2003 թվականին միացավ [[The O.C.|''The O.C.'']]-ին։ Հեռանալով ''The O.C.''-ից իր [[Առաջին սեզոն|առաջին սեզոնի]] ավարտին՝ նա աշխատանքի ընդունվեց՝ գրելու իր երկրորդ սցենարը՝ 2006 թվականի [[Քայլ առաջ|''«Քայլ առաջ»'']] պարային ֆիլմը<ref name="tl">{{cite web|url=http://www.twilightlexicon.com/Interviews/Melissa%20Interview.pdf|title=The Twilight Lexicon's interview with Melissa Rosenberg|publisher=TwilightLexicon.com|access-date=2008-09-08}}</ref>։ (Հետագայում նրան առաջարկվեց նաև գրել շարունակությունը՝ [[Քայլ առաջ 2։ Փողոցներ|«Քայլ առաջ 2. Փողոցները»]], բայց մերժեց առաջարկը, քանի որ զբաղված էր այլ նախագծերով:)<ref>{{cite web| url = http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| title = Exclusive Interview: Twilight's Melissa Rosenberg| access-date = 2008-09-08| date = August 19, 2008| publisher = ShockTillYouDrop.com| first = Rotten| last = Ryan| archive-url = https://web.archive.org/web/20081013093114/http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| archive-date = 2008-10-13| url-status = dead}}</ref> Ռոզենբերգը շարունակեց գրել [[Love Monkey|''Love Monkey'']] (2006) և [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']] (2006–2010) հեռուստասերիալների համար։ [[Showtime]] սերիալում նրա աշխատանքն առաջինն էր հեռագրային գրված շոուում. 2007-ին նա հայտարարեց. «Հեռագիրն այն վայրն է, որտեղ պետք է լինել... դա ուղղակի հրաշալի է»<ref>{{cite book |title= Writing the TV Drama Series: How to Succeed as a Professional Writer in TV|url= https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug|last= Douglas|first= Pamela|year= 2007|publisher= Michael Wiese Productions|location= California, United States|isbn= 978-1-932907-34-6|pages= [https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug/page/127 127]–130|edition = 2nd}}</ref>։ Ռոզենբերգը սկզբում աշխատել է որպես խորհրդատվական պրոդյուսեր և գրող առաջին սեզոնի համար։ Նա և ''Dexter''-ի գրական անձնակազմի մյուս անդամները առաջադրվել են [[ԱՄՆ սցենարիստների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի մրցանակին]] լավագույն դրամատիկ սերիալի համար 2008 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ առաջին սեզոնի աշխատանքի համար<ref>{{cite press release|title=2008 Writers Guild Awards Television & Radio Nominees Announced |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |date=December 12, 2007 |url=http://wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |access-date=2008-09-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071219203806/http://www.wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |archive-date=December 19, 2007 }}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.variety.com/awardcentral_article/VR1117977607.html| title = WGA announce TV, radio nominees| access-date = 2008-09-08| date = December 12, 2007| magazine = [[Variety (magazine)|Variety]]| first = Byron| last = Perry}}</ref>։ Նա 2007 թվականին երկրորդ սեզոնի համար ստացավ համահեղինակ պրոդյուսերի և սցենարիստի պաշտոն և շարունակեց այն երրորդ սեզոնում՝ 2008 թվականին։ Սցենարիստների անձնակազմը կրկին առաջադրվել է WGA մրցանակին 2009 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ երրորդ սեզոնում իրենց աշխատանքի համար<ref name="WGA 09 Official">{{cite press release|url=http://wga.org/content/default.aspx?id=3410 |title=2009 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2008-12-12 |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |year=2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081212052838/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3410 |archive-date=2008-12-12 }}</ref>։ Որպես ավագ պրոդյուսերական թիմի մաս՝ նա նաև [[60-րդ Փրայմթայմ Էմմի մրցանակաբաշխության]] ժամանակ առաջադրվել է «Լավագույն դրամատիկ սերիալ» մրցանակի համահեղինակ։ 2009 թվականին նա չորրորդ սեզոնի համար դարձավ գործադիր պրոդյուսեր և շարունակեց գրել դրվագներ<ref>{{cite press release |title= 2007–2008 Primetime Emmy Awards Nominations|publisher= [[Academy of Television Arts & Sciences]]|date= July 18, 2008|url= http://cdn.emmys.tv/downloads/2008/60thpte_noms.pdf|access-date= 2009-01-06}}</ref>։ Նա երրորդ անգամ անընդմեջ առաջադրվեց WGA մրցանակի 2010 թվականի փետրվարի արարողության ժամանակ ''Dexter''-ի չորրորդ սեզոնի վրա իր աշխատանքի համար<ref name="WGA TV nominees 2010">{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |title=2010 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2010-04-30 |publisher=Writers Guild of America |year=2009 |author1=Gregg Mitchell |author2=Sherry Goldman |name-list-style=amp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131019053744/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |archive-date=2013-10-19 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_by_Gage_Skidmore.jpg|մինի|Ռոզենբերգ,2016 թվական, Լոս Անջելես, Ամերիկա]] [[Summit Entertainment]]-ը, պրոդյուսերական ընկերությունը, որը արտադրել էր ''Step Up''-ը<ref name=lat>{{cite news| url = http://latimesblogs.latimes.com/entertainmentnewsbuzz/2008/11/twilight-cou-12.html| title = 'Twilight' Countdown: Melissa Rosenberg defends 'Breaking Dawn'| access-date = 2008-11-14| date = November 13, 2008| newspaper = [[Los Angeles Times]]| first = Denise| last = Martin}}</ref>, Ռոզենբերգին առաջարկեց հնարավորություն ադապտացնել [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (վեպերի շարք)|«Մթնշաղ»]] բեսթսելեր վեպը համանուն ֆիլմի, որը նա ընդունեց<ref name=tl/>։ Ադապտացիայի համար նրա հիմնական ոգեշնչումը [[Սապատավոր լեռ|''«Սապատավոր լեռն»'']] էր, որը նա նկարագրեց որպես ''[[Ռոմեո և Ջուլիետ|«Ռոմեոյի և Ջուլիետի»]]'' կողքին արգելված սիրո «հիանալի մոդել», և կարծում էր, որ դրա հարմարեցումը կարճ պատմվածքից ֆիլմի «գեղեցիկ» էր<ref>{{cite web| url = http://www.mtv.com/movies/news/articles/1594849/20080916/story.jhtml| title = 'Twilight' Tuesday: Screenwriter Melissa Rosenberg Was Inspired By 'Brokeback Mountain'| access-date = 2008-10-12| date = September 16, 2008| publisher = [[MTV News]]| first = Larry| last = Carroll}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |title=Melissa Rosenberg Takes a Bite Out of Twilight |access-date=2008-11-15 |date=November 14, 2008 |publisher=[[MovieMaker]] |first=Andrew |last=Gnerre |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120907180858/http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |archive-date=September 7, 2012 }}</ref>։ Նրան տրվեց «մանիֆեստ», որը գրված էր Մայերի կողմից, որտեղ նկարագրված էր այն ամենը, ինչ պետք է ներառվեր կամ հնարավոր չէր փոխել ադապտացիայի մեջ<ref name=lat/>։ Նա գրել է ն 25 էջանոց մանրամաս ուրվագիծ 2007 թվականի օգոստոսին՝ ակնկալելով ևս երկու ամիս՝ բուն սցենարը գրելու համար, բայց ընդամենը հինգ շաբաթ ուներ սցենարն ավարտելու համար մինչև 2007-2008 թվականների [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] մեկնարկը<ref name=premiere>{{cite magazine|url=http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |title=Exclusive Interview: 'Twilight' Screenwriter Melissa Rosenberg |access-date=2008-11-01 |date=September 16, 2007 |magazine=[[Premiere (magazine)|Premiere]] |first=Sona |last=Charaipotra |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081023061807/http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |archive-date=October 23, 2008 }}</ref>։ ''«Մթնշաղ»'' ֆիլմի թողարկումից հետո նա աշխատանքի է ընդունվել Սամմիթի կողմից՝ հարմարեցնելու [[Նորալուսին (վեպ)|''«Նորալուսին»'']] և [[Խավարում (վեպ)|''«Խավարում»'']] շարունակությունները՝ սերիայի երկրորդ և երրորդ գրքերը, համապատասխանաբար, և նա արդեն սկսել էր ''«Նորալուսնի»'' սցենարի մշակումը 2008 թվականի նոյեմբերին<ref>{{cite magazine| title = 'Twilight' film franchise looks ahead| date = November 14, 2008| magazine = [[The Hollywood Reporter]]| first = Steven| last = Zeitchik}}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.ew.com/ew/article/0,,20238689,00.html| title = 'Twilight': Will the Movie Be a Hit?| access-date = 2008-11-07| date = November 6, 2008| magazine = [[Entertainment Weekly]]| first = Nicole| last = Sperling}}</ref>։ 2010 թվականի հուլիսին Ռոզենբերգը թողեց ''Dexter''-ում սցենարիստի և գործադիր պրոդյուսերի իր դերը՝ բացատրելով, որ «Վերջին չորս տարիների ընթացքում ես գրում եմ ''Dexter''-ը և այս կամ այն ''«Մթնշաղ»''-ը»։ Այնուհետև նա աշխատում էր ''«Մթնշաղ»'' շարքի վերջին վեպի՝ [[Lուսաբաց (վեպ)|''«Լուսաբացի»'']] ադապտացման վրա, որը բաժանվեց երկու ֆիլմի և ասաց.«Ես կարող եմ մեկ ''«Մթնշաղ»'' և ''«Դեքսթեր»'' անել, բայց երկուսը միասին չկարողացա»։ Նա ափսոսում էր սերիալից հեռանալու համար և այն անվանեց մինչ օրս իր սիրելի հեռուստատեսային փորձը<ref>{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=4184 |title=Work Hard, Twihard |access-date=2010-11-07 |date=July 2, 2010 |publisher=[[Writers Guild of America, West]] |first=Dylan |last=Callaghan |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101130084540/http://wga.org/content/default.aspx?id=4184 |archive-date=November 30, 2010 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa Rosenberg, the creator and showrunner of "Marvel's Jessica Jones", May 2016.jpg|thumb|Ռոզենբերգը 2016 թվականի Peabody մրցանակաբաշխության ժամանակ]] Սկսած 2010 թվականից, Ռոզենբերգը մշակում էր [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Ջեսիկա Ջոնսի»'']] հեռուստասերիալ [[American Broadcasting Company|ABC]]-ի համար, որը հիմնված կլինի [[Բրայան Բենդիս|''Բրայան Մայքլ Բենդիսի'']] [[«Alias»|''«Alias»'']] կոմիքսների շարքի վրա<ref name="AKAJones">{{cite web|url=https://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Schneider |first=Micheak |work=[[Variety (magazine)|Variety]] |date=December 17, 2010 |access-date=December 17, 2010 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2BbNOf?url=http://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ Սակայն ավելի ուշ՝ 2012 թվականին, պարզվեց, որ ABC-ն փոխանցել է սերիալը<ref name="AKAJonesPass">{{cite web |url=https://thewrap.com/tv/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Molloy |first=Tim |website=[[The Wrap]] |date=May 15, 2012 |access-date=May 15, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2JnAdI?url=http://www.thewrap.com/awards/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |archive-date=February 6, 2014 |url-status=dead }}</ref><ref name="AKAJonesShop">{{cite web|url=https://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |title=Screenwriter Melissa Rosenberg Talks The Twilight Saga: Breaking Dawn – Part 2, ABC's Red Widow, the Status of AKA Jessica Jones, and More |last=Radish |first=Christina |website=Collider |date=November 15, 2012 |access-date=February 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC1kUaV0?url=http://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2013 թվականի հոկտեմբերին, [[Նեթֆլիքս|Netflix]]-ի և [[Marvel Television|Marvel]]-ի միջև կնքված գործարքից հետո, սերիալը վերածնվեց որպես չորս սերիաների և մեկ մինի սերիալի, որոնցում Ռոզենբերգը ներկայացվեց որպես շոու վարող<ref name="DeadlineNov2013">{{cite web|url=https://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |title=Disney To Provide Netflix With Four Series Based On Marvel Characters |last=Lieberman |first=David |website=[[Deadline Hollywood]] |date=November 7, 2013 |access-date=December 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6OfkSQCOX?url=http://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |archive-date=April 8, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2014 թվականի դեկտեմբերին սերիալում նկարահանվել էր [[Քրիստեն Ռիթեր|Քրիստեն Ռիթերը]] Ջոնսի դերում և բացահայտեց սերիալի պաշտոնական անվանումը՝ ''«Marvel's A.K.A. Ջեսիկա Ջոնս»<ref name="Ritter">{{cite web|url=https://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |title=Krysten Ritter Nabs Lead In Marvel's 'Jessica Jones' |last=Andreeva |first=Nellie |website=Deadline Hollywood |date=December 4, 2014 |access-date=November 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141207002725/http://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |archive-date=December 7, 2014 |url-status=live }}</ref>:'' 2015 թվականի հունիսին Marvel-ը բացահայտեց, որ սերիալի անվանումը կրճատվելու է՝ [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Marvel-ի Ջեսիկա Ջոնս»'']]<ref>{{cite web |url=https://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |title=Confirmed! Marvel Drops AKA From Jessica Jones Title |last=Jayson |first=Jay |publisher=ComicBook.com |date=June 8, 2015 |access-date=June 8, 2015 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Z9JcPI7Z?url=http://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |archive-date=June 9, 2015 |url-status=dead }}</ref>։ 2018 թվականի օգոստոսին հաղորդվեց, որ Ռոզենբերգը պայմանագիր է կնքել Warner Bros. հեռուստատեսության հետ և 3-րդ սեզոնից հետո կլքի «Ջեսիկա Ջոնսը»<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/jessica-jones-creator-melissa-rosenberg-exit-8-figure-warner-bros-tv-deal-1136540|title = 'Jessica Jones' Creator to Exit for 8-Figure Warner Bros. TV Deal (Exclusive)|website = [[The Hollywood Reporter]]|date = 22 August 2018}}</ref>։ 2019 թվականի փետրվարին Netflix-ը հայտարարեց, որ չեղարկում է շոուն երեք եթերաշրջանից հետո<ref name="HOLR">{{cite web |title=Netflix's Marvel Cancellations Signal Start of the New Streaming World Order |url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/why-jessica-jones-punisher-were-canceled-1187789 |website=The Hollywood Reporter |access-date=1 March 2021 |language=en |date=19 February 2019}}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_(25538919004).jpg|left|thumb|220x220px|Ռոզենբերգի ելույթը 2016 թվականի Wonder con-ին. Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա]] == Անձնական կյանքը == Ռոզենբերգի մայրը մահացավ, երբ Ռոզենբերգը դեռահաս էր, այն բանից հետո, երբ նրա հայրը նորից ամուսնացավ Լին Մաքքյուիշի հետ; նա ավելի ուշ նորից ամուսնացավ գործընկեր թերապևտ Բևերլի Կիտան-Մորսի հետ։ Նա ունի ավագ քույր՝ Անդրեա (ծնված 1960թ.), կրտսեր եղբայր և քույր Էրիկ և Ք. Ք. (երկվորյակներ, ծնված 1963թ.), և կրտսեր խորթ քույր՝ Մարիան (ծնված 1981թ.)՝ հոր երկրորդ կնոջից<ref name=jlr/>։ Ռոզենբերգն ապրում է Լոս Անջելեսում իր ամուսնու՝ Լև Լ. Սպիրոյի հետ, ով հեռուստատեսային ռեժիսոր է<ref>{{cite web|url=http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |title=Alumni News |access-date=2008-12-26 |year=2001 |publisher=[[University of Wisconsin–Madison]] |first=Paula |last=Wagner Apfelbach |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081202044816/http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |archive-date=2008-12-02 }}</ref>։ Նա կատակեց, որ «Մեր հարսանիքին ներկաների կեսը կծկված էր, մյուս կեսը՝ նրանց հաճախորդները», այն բանից հետո, երբ բացատրեց, որ «Քույրս պարային թերապևտ է, մյուս քույրս սովորում է ասպիրանտուրայում, որպեսզի թերապևտ դառնա։ Ամուսնուս ծնողները երկուսն էլ կծկված են։ Նրա հորեղբայրը, երկու մորաքույրներն ու քույրը նույնպես կծկվել էին»<ref>{{cite journal |last= Eramo|first= Steven|date= September 1997|title= Dark Tales|journal= Xposé |volume= 1|issue= 14|pages= 50–53}}</ref>։ == Ֆիլմագրություն == === Ֆիլմեր === {| class="wikitable" !Տարի !Վերնագիր !Վստահված է !Նշում(ներ) |- |2006 |''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' |գրող; գրել է [[Դուան Ադլեր|Դուան Ադլերի]] հետ | |- | rowspan="2" |2008 |''Ալիքս'' |գրող; գործադիր պրոդյուսեր |Հեռուստաֆիլմ |- |''[[Մթնշաղ (ֆիլմ)|«Մթնշաղ»]]'' |գրող | |- |2009 |''[[Մթնշաղ։ Նորալուսին|«Մթնշաղ։ Նորալուսին»]]'' |գրող | |- |2010 |«Մթնշաղ։ Խավարում» |գրող | |- |2011 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 1)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 1»]]'' |գրող | |- |2012 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 2)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 2»]]'' |գրող | |} === Հեռուստատեսություն === {| class="wikitable" ! Տարի(ներ) !! Վերնագիր !! Վստահված է !! Նշում(ներ) |- | 1993 || ''[[Class of '96]]'' || գրող, պատմության խմբագիր || Դրվագներ։ "Midterm Madness", "The Adventures of Pat's Man and Robin" |- | 1994 || Հինգի կուսակցություն || գրող, վերահսկող ռեժիսոր || |- | 1995–1996 || Դոկտոր Քուին || գրող || Դրվագներ։ "One Touch of Nature", "If You Love Someone...", "Reunion" |- |rowspan="2"|1996 || Արտաքին սահմանները || գրող || Դրվագներ։ "[[The Sentence (The Outer Limits)|The Sentence]]" |- | Մութ երկինք || գրող, պատմության խմբագիր || |- | 1996–1997 || Հերկուլես. Լեգենդար ճանապարհորդություններ || գրող || Դրվագներ։ "Mummy Dearest", "Beanstalks and Bad Eggs" |- | 1998 || Հոյակապ Յոթը || գրող, համապրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Working Girls", "Witness" |- | 2000 || Բոստոնի հանրային || խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Chapter Two" |- |rowspan="2"|2001 || Դաշնակից Մակբիլ || գրող || Դրվագներ։ "Hats Off to Larry" |- | Գործակալությունը || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || |- | 2002 || Գիշատիչ թռչուններ || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Slick", "Sins of the Mother", "Nature of the Beast" |- | 2003–2004 || ''[[The O.C.]]'' || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "The Outsider", "The Rescue", "The Third Wheel" |- | 2006 || Սիրիր կապիկին || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Confidence", "Coming Out" |- | 2006–2009 || Դեքսթեր || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || 8 Դրվագներ; one [[Emmy Award]] nomination; two [[Writers Guild of America Award|WGA Award]] nominations |- | 2013 || Կարմիր այրի || Ստեղծող, գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Pilot", "The Contact" |- | 2015–2019 ||''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|Jessica Jones]]'' || Ստեղծող, ցուցադրող, գործադիր պրոդյուսեր, գրող || |- |} == Մրցանակներ և անվանակարգեր == === Primetime Emmy մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === Gold Derby / Gotham / Hugo մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2016 (Hugo) |Հաղթանակ |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2016 (Gotham) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2010 (Gold) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամա) «Դեքսթեր» |} === Ամերիկայի գրողների գիլդիա === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2011 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2010 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === PGA մրցանակներ === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Էպիզոդիկ հեռուստատեսության նշանավոր պրոդյուսեր, դրամա) «Դեքսթեր» |} <ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/name/nm0742279/awards|title=Melissa Rosenberg|website=IMDb|access-date=2019-05-05}}</ref> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.youtube.com/watch?v=qwzrTIsCIVc&t=756s Melissa Rosenberg] interview with [[SAG-AFTRA Foundation]] * [https://www.youtube.com/watch?v=xVlZrXWfh9E&t=266s Melissa Rosenberg] speaking about her time in Television with [[USC School of Cinematic Arts|USC School on Cinematic Arts]] * {{IMDb name|0742279}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկացի սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի պրոդյուսերներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կին արվեստագետներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կինոպրոդյուսերներ]] j44czmv3eybyvhrq8ne28icb68fpa2y 8476238 8476236 2022-07-28T07:56:55Z Armineaghayan 25187 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ամերիկացի գրողներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Մելիսա Էնն Ռոզենբերգ''' ({{lang-en|Melissa Anne Rosenberg}}), ամերիկացի հեռուստատեսային սցենարիստ, պրոդյուսեր և գրող։ Աշխատել է և՛ կինոյում, և՛ հեռուստատեսությունում, արժանացել է [[Peabody մրցանակ|Peabody մրցանակի]]։ Նաև առաջադրվել է երկու [[Էմմի (մրցանակաբաշխություն)|«Էմմի»]] և երկու [[Ամերիկայի գրողների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի]] [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|սցենարիստների]] գիլդիայի մրցանակների։ [[Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիա|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիային]] միանալուց ի վեր` ներգրավված է եղել նրա տնօրենների խորհրդում և գործադուլի կապիտան՝ 2007–2008 թվականներին [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] ժամանակ։ Նա աջակցում է կին սցենարիստներին WGA Diversity կոմիտեի միջոցով և համահիմնադիր է Հոլիվուդի կին գրողների լիգային։ Մելիսա Էնն Ռոզենբերգը աշխատել է մի քանի հեռուստասերիալների վրա 1993-2003 թվականներին, նախքան միանալը [[The O.C.|''The O.C.'']]-ի գրող անձնակազմին, ի վերջո թողնելով շոուն՝ գրելու 2006 թվականին ''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' ֆիլմը։ 2006-2009 թվականներին աշխատել է որպես [[Showtime]] սերիալի [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']]-ի գլխավոր գրող՝ դառնալով գործադիր պրոդյուսեր մինչև հեռացավ չորրորդ սեզոնի վերջում։ Նա գրել է իր երկրորդ արտադրված սցենարը՝ 2008 թվականին [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (ֆիլմ)|''«Մթնշաղ»'']] վեպի կինոադապտացիան, այնուհետև ադապտացրել է վեպի երեք շարունակությունները։ Ռոզենբերգը լայնորեն հայտնի է նաև որպես [[Նեթֆլիքս|Netflix]] սերիալի՝ ''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|«Ջեսիկա Ջոնս»]]'' ստեղծող։ == Մանկություն == Ռոզենբերգը ծնվել է [[Կալիֆոռնիա|Կալիֆորնիայի]] [[Մարին շրջան (Կալիֆոռնիա)|Մարին շրջանում]]<ref name=cs>{{Cite journal | date= November–December 2008 | title= The XX Factor | journal= Creative Screenwriting Magazine | first = Amy | last = Dawes}}</ref>։ Նրա հայրը՝ Ջեք Լի Ռոզենբերգը, [[Հոգեթերապիա|հոգեթերապևտ]] և [[Ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիա|ինտեգրատիվ մարմնի հոգեթերապիայի]] հիմնադիրն ՝ եղել, մայրը՝ փաստաբան Պատրիսիա Ռոզենբերգն է։ Ռոզենբերգը հոր առաջին ամուսնությունից չորս երեխաներից երկրորդն էր։ Մելիսայի եղբայրը՝ Սթիվենը, [[Մանհեթեն|Մանհեթենում]] ծաղկի խանութ ունի<ref name=jlr>{{cite book |title= Jack Lee Rosenberg: Celebrating a Master Psychotherapist|author= Itten, Theodor|editor= Fischer, Martin|year= 2002|publisher= Itten Books|isbn= 3-9522485-0-9}}</ref>։ Ռոզենբերգի հայրը [[Հրեաներ|հրեա]] է<ref name="FERM">{{cite book |last1=Fermaglich |first1=Kirsten Lise |title=A Rosenberg by any other name : a history of Jewish name changing in America |date=2018 |publisher=NYU Press |location=New York |isbn=978-1-4798-8719-4}}</ref><ref name="DBS">{{cite web |title=ROSENBERG Origin of Surname |url=https://dbs.anumuseum.org.il/skn/en/c6/e250070/Family_Name/ROSENBERG |website=dbs.anumuseum.org.il |access-date=1 March 2021}}</ref>, իսկ մայրն ուներ [[իռլանդական կաթոլիկ]] ծագում<ref>{{cite news|last=Berrin|first=Danielle|title=Jewish Screenwriter Pens 'Kosher' Vampires for 'Twilight' |newspaper=[[Cleveland Jewish News]]|date=Nov 12, 2009 |url=http://jewishjournal.com/culture/arts/74107/|quote=Her father, Jack Lee Rosenberg, is a prominent psychotherapist; her mother, Patricia, who was raised Irish Catholic, died when the future screenwriter was a teenager}}</ref>։ Մանուկ հասակում Ռոզենբերգը սիրում էր ներկայացումներ ներկայացնել և հավաքագրել թաղամասի այլ երեխաների՝ դրանցում ելույթ ունենալու համար<ref name=jlr/>։ Սովորել է [[Հարավային Կալիֆոռնիա|Հարավային Կալիֆորնիայում]] գտնվող «հսկայական հանրակրթական միջնակարգ դպրոցում, որտեղ մարդկանց ամբոխը հավաքվել էր դասարանում և ակնկալում էր սովորել»։ Ավելի ուշ տեղափոխվեց Նյու Յորք Սիթի՝ միանալու փոքրիկ թատերական ընկերությանը, հետագայում նորից տեղափոխվեց [[Բենինգտոն շրջան (Վերմոնտ)|Բենինգտոն, Վերմոնտ]]՝ [[Բենինգթոն քոլեջ]] հաճախելու համար<ref name=bc>{{cite web|url=http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |title=Screenwriter Melissa Rosenberg '86 crafts sharp characters for film and TV |access-date=2008-09-08 |publisher=[[Bennington College]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100527203030/http://www.bennington.edu/go/news/melissa-rosenberg-86-crafts-sharp-characters-for-film-and-tv |archive-date=2010-05-27 }}</ref>։ Ի սկզբանե ձգտում էր աշխատել պարարվեստում և խորեոգրաֆիայում։ Մելիսան ասում է, որ սկսել է շատ ուշ, սակայն, այդ պատճառով տեղափոխվել է Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա՝ փոխարենը կինոարդյունաբերության ոլորտում կարիերան շարունակելու համար։ Ավարտել է [[Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարան|Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանի]] (USC) Փիթեր Սթարքի պրոդյուսերական ծրագիրը՝ ստանալով կերպարվեստի մագիստրոսի կոչում կինոյի և հեռուստատեսային պրոդյուսերի ոլորտում<ref name=cs/><ref name=bc/>։ == Կարիերա == Ռոզենբերգի առաջին նախագիծը պարային ֆիլմ էր՝ պատվիրված [[Paramount Pictures]]-ի կողմից, որը, ի վերջո, այդպես էլ չնկարահանվեց<ref name=cs/>։ Հետո նա անցավ հեռուստատեսային սցենարներ գրելուն։ Նա առաջին անգամ գրել է 1993 թվականին [[Class of '96|''Class of '96'']]-ի համար և շարունակել աշխատել շոուների վրա, այդ թվում՝ [[Dr. Quinn, Medicine Woman|''Dr. Quinn, Medicine Woman'']] (1995–1996), [[Dark Skies|''Dark Skies'']] (1996), [[The Magnificent Seven|''The Magnificent Seven'']] (1998), ''[[Ally McBeal]]'' (2001) և [[Birds of Prey|''Birds of Prey'']] (2002): Նա 2003 թվականին միացավ [[The O.C.|''The O.C.'']]-ին։ Հեռանալով ''The O.C.''-ից իր [[Առաջին սեզոն|առաջին սեզոնի]] ավարտին՝ նա աշխատանքի ընդունվեց՝ գրելու իր երկրորդ սցենարը՝ 2006 թվականի [[Քայլ առաջ|''«Քայլ առաջ»'']] պարային ֆիլմը<ref name="tl">{{cite web|url=http://www.twilightlexicon.com/Interviews/Melissa%20Interview.pdf|title=The Twilight Lexicon's interview with Melissa Rosenberg|publisher=TwilightLexicon.com|access-date=2008-09-08}}</ref>։ (Հետագայում նրան առաջարկվեց նաև գրել շարունակությունը՝ [[Քայլ առաջ 2։ Փողոցներ|«Քայլ առաջ 2. Փողոցները»]], բայց մերժեց առաջարկը, քանի որ զբաղված էր այլ նախագծերով:)<ref>{{cite web| url = http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| title = Exclusive Interview: Twilight's Melissa Rosenberg| access-date = 2008-09-08| date = August 19, 2008| publisher = ShockTillYouDrop.com| first = Rotten| last = Ryan| archive-url = https://web.archive.org/web/20081013093114/http://www.shocktillyoudrop.com/news/topnews.php?id=7376| archive-date = 2008-10-13| url-status = dead}}</ref> Ռոզենբերգը շարունակեց գրել [[Love Monkey|''Love Monkey'']] (2006) և [[Դեքստեր (հեռուստասերիալ)|''Dexter'']] (2006–2010) հեռուստասերիալների համար։ [[Showtime]] սերիալում նրա աշխատանքն առաջինն էր հեռագրային գրված շոուում. 2007-ին նա հայտարարեց. «Հեռագիրն այն վայրն է, որտեղ պետք է լինել... դա ուղղակի հրաշալի է»<ref>{{cite book |title= Writing the TV Drama Series: How to Succeed as a Professional Writer in TV|url= https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug|last= Douglas|first= Pamela|year= 2007|publisher= Michael Wiese Productions|location= California, United States|isbn= 978-1-932907-34-6|pages= [https://archive.org/details/writingtvdramase0000doug/page/127 127]–130|edition = 2nd}}</ref>։ Ռոզենբերգը սկզբում աշխատել է որպես խորհրդատվական պրոդյուսեր և գրող առաջին սեզոնի համար։ Նա և ''Dexter''-ի գրական անձնակազմի մյուս անդամները առաջադրվել են [[ԱՄՆ սցենարիստների գիլդիայի մրցանակ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի մրցանակին]] լավագույն դրամատիկ սերիալի համար 2008 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ առաջին սեզոնի աշխատանքի համար<ref>{{cite press release|title=2008 Writers Guild Awards Television & Radio Nominees Announced |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |date=December 12, 2007 |url=http://wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |access-date=2008-09-08 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071219203806/http://www.wga.org/subpage_newsevents.aspx?id=2653 |archive-date=December 19, 2007 }}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.variety.com/awardcentral_article/VR1117977607.html| title = WGA announce TV, radio nominees| access-date = 2008-09-08| date = December 12, 2007| magazine = [[Variety (magazine)|Variety]]| first = Byron| last = Perry}}</ref>։ Նա 2007 թվականին երկրորդ սեզոնի համար ստացավ համահեղինակ պրոդյուսերի և սցենարիստի պաշտոն և շարունակեց այն երրորդ սեզոնում՝ 2008 թվականին։ Սցենարիստների անձնակազմը կրկին առաջադրվել է WGA մրցանակին 2009 թվականի փետրվարյան արարողության ժամանակ՝ երրորդ սեզոնում իրենց աշխատանքի համար<ref name="WGA 09 Official">{{cite press release|url=http://wga.org/content/default.aspx?id=3410 |title=2009 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2008-12-12 |publisher=[[Writers Guild of America, west]] |year=2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081212052838/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3410 |archive-date=2008-12-12 }}</ref>։ Որպես ավագ պրոդյուսերական թիմի մաս՝ նա նաև [[60-րդ Փրայմթայմ Էմմի մրցանակաբաշխության]] ժամանակ առաջադրվել է «Լավագույն դրամատիկ սերիալ» մրցանակի համահեղինակ։ 2009 թվականին նա չորրորդ սեզոնի համար դարձավ գործադիր պրոդյուսեր և շարունակեց գրել դրվագներ<ref>{{cite press release |title= 2007–2008 Primetime Emmy Awards Nominations|publisher= [[Academy of Television Arts & Sciences]]|date= July 18, 2008|url= http://cdn.emmys.tv/downloads/2008/60thpte_noms.pdf|access-date= 2009-01-06}}</ref>։ Նա երրորդ անգամ անընդմեջ առաջադրվեց WGA մրցանակի 2010 թվականի փետրվարի արարողության ժամանակ ''Dexter''-ի չորրորդ սեզոնի վրա իր աշխատանքի համար<ref name="WGA TV nominees 2010">{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |title=2010 Writers Guild Awards Television, Radio, News, Promotional Writing, and Graphic Animation Nominees Announced |access-date=2010-04-30 |publisher=Writers Guild of America |year=2009 |author1=Gregg Mitchell |author2=Sherry Goldman |name-list-style=amp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131019053744/http://www.wga.org/content/default.aspx?id=3888 |archive-date=2013-10-19 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_by_Gage_Skidmore.jpg|մինի|Ռոզենբերգ,2016 թվական, Լոս Անջելես, Ամերիկա]] [[Summit Entertainment]]-ը, պրոդյուսերական ընկերությունը, որը արտադրել էր ''Step Up''-ը<ref name=lat>{{cite news| url = http://latimesblogs.latimes.com/entertainmentnewsbuzz/2008/11/twilight-cou-12.html| title = 'Twilight' Countdown: Melissa Rosenberg defends 'Breaking Dawn'| access-date = 2008-11-14| date = November 13, 2008| newspaper = [[Los Angeles Times]]| first = Denise| last = Martin}}</ref>, Ռոզենբերգին առաջարկեց հնարավորություն ադապտացնել [[Ստեֆանի Մայեր|Ստեֆանի Մայերի]] [[Մթնշաղ (վեպերի շարք)|«Մթնշաղ»]] բեսթսելեր վեպը համանուն ֆիլմի, որը նա ընդունեց<ref name=tl/>։ Ադապտացիայի համար նրա հիմնական ոգեշնչումը [[Սապատավոր լեռ|''«Սապատավոր լեռն»'']] էր, որը նա նկարագրեց որպես ''[[Ռոմեո և Ջուլիետ|«Ռոմեոյի և Ջուլիետի»]]'' կողքին արգելված սիրո «հիանալի մոդել», և կարծում էր, որ դրա հարմարեցումը կարճ պատմվածքից ֆիլմի «գեղեցիկ» էր<ref>{{cite web| url = http://www.mtv.com/movies/news/articles/1594849/20080916/story.jhtml| title = 'Twilight' Tuesday: Screenwriter Melissa Rosenberg Was Inspired By 'Brokeback Mountain'| access-date = 2008-10-12| date = September 16, 2008| publisher = [[MTV News]]| first = Larry| last = Carroll}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |title=Melissa Rosenberg Takes a Bite Out of Twilight |access-date=2008-11-15 |date=November 14, 2008 |publisher=[[MovieMaker]] |first=Andrew |last=Gnerre |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120907180858/http://www.moviemaker.com/screenwriting/article/twilight_melissa_rosenberg_catherine_hardwicke_robert_pattinson_20081110/ |archive-date=September 7, 2012 }}</ref>։ Նրան տրվեց «մանիֆեստ», որը գրված էր Մայերի կողմից, որտեղ նկարագրված էր այն ամենը, ինչ պետք է ներառվեր կամ հնարավոր չէր փոխել ադապտացիայի մեջ<ref name=lat/>։ Նա գրել է ն 25 էջանոց մանրամաս ուրվագիծ 2007 թվականի օգոստոսին՝ ակնկալելով ևս երկու ամիս՝ բուն սցենարը գրելու համար, բայց ընդամենը հինգ շաբաթ ուներ սցենարն ավարտելու համար մինչև 2007-2008 թվականների [[ԱՄՆ-ի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլ|Ամերիկայի սցենարիստների գիլդիայի գործադուլի]] մեկնարկը<ref name=premiere>{{cite magazine|url=http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |title=Exclusive Interview: 'Twilight' Screenwriter Melissa Rosenberg |access-date=2008-11-01 |date=September 16, 2007 |magazine=[[Premiere (magazine)|Premiere]] |first=Sona |last=Charaipotra |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081023061807/http://www.premiere.com/features/4777/exclusive-interview-twilight-screenwriter-melissa-rosenberg.html |archive-date=October 23, 2008 }}</ref>։ ''«Մթնշաղ»'' ֆիլմի թողարկումից հետո նա աշխատանքի է ընդունվել Սամմիթի կողմից՝ հարմարեցնելու [[Նորալուսին (վեպ)|''«Նորալուսին»'']] և [[Խավարում (վեպ)|''«Խավարում»'']] շարունակությունները՝ սերիայի երկրորդ և երրորդ գրքերը, համապատասխանաբար, և նա արդեն սկսել էր ''«Նորալուսնի»'' սցենարի մշակումը 2008 թվականի նոյեմբերին<ref>{{cite magazine| title = 'Twilight' film franchise looks ahead| date = November 14, 2008| magazine = [[The Hollywood Reporter]]| first = Steven| last = Zeitchik}}</ref><ref>{{cite magazine| url = https://www.ew.com/ew/article/0,,20238689,00.html| title = 'Twilight': Will the Movie Be a Hit?| access-date = 2008-11-07| date = November 6, 2008| magazine = [[Entertainment Weekly]]| first = Nicole| last = Sperling}}</ref>։ 2010 թվականի հուլիսին Ռոզենբերգը թողեց ''Dexter''-ում սցենարիստի և գործադիր պրոդյուսերի իր դերը՝ բացատրելով, որ «Վերջին չորս տարիների ընթացքում ես գրում եմ ''Dexter''-ը և այս կամ այն ''«Մթնշաղ»''-ը»։ Այնուհետև նա աշխատում էր ''«Մթնշաղ»'' շարքի վերջին վեպի՝ [[Lուսաբաց (վեպ)|''«Լուսաբացի»'']] ադապտացման վրա, որը բաժանվեց երկու ֆիլմի և ասաց.«Ես կարող եմ մեկ ''«Մթնշաղ»'' և ''«Դեքսթեր»'' անել, բայց երկուսը միասին չկարողացա»։ Նա ափսոսում էր սերիալից հեռանալու համար և այն անվանեց մինչ օրս իր սիրելի հեռուստատեսային փորձը<ref>{{cite web|url=http://www.wga.org/content/default.aspx?id=4184 |title=Work Hard, Twihard |access-date=2010-11-07 |date=July 2, 2010 |publisher=[[Writers Guild of America, West]] |first=Dylan |last=Callaghan |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101130084540/http://wga.org/content/default.aspx?id=4184 |archive-date=November 30, 2010 }}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa Rosenberg, the creator and showrunner of "Marvel's Jessica Jones", May 2016.jpg|thumb|Ռոզենբերգը 2016 թվականի Peabody մրցանակաբաշխության ժամանակ]] Սկսած 2010 թվականից, Ռոզենբերգը մշակում էր [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Ջեսիկա Ջոնսի»'']] հեռուստասերիալ [[American Broadcasting Company|ABC]]-ի համար, որը հիմնված կլինի [[Բրայան Բենդիս|''Բրայան Մայքլ Բենդիսի'']] [[«Alias»|''«Alias»'']] կոմիքսների շարքի վրա<ref name="AKAJones">{{cite web|url=https://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Schneider |first=Micheak |work=[[Variety (magazine)|Variety]] |date=December 17, 2010 |access-date=December 17, 2010 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2BbNOf?url=http://variety.com/2010/tv/news/twilight-screenwriter-sets-marvel-adaptation-for-tv-1118029209/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ Սակայն ավելի ուշ՝ 2012 թվականին, պարզվեց, որ ABC-ն փոխանցել է սերիալը<ref name="AKAJonesPass">{{cite web |url=https://thewrap.com/tv/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |title=Screenwriter Sets Marvel Adaptation for TV |last=Molloy |first=Tim |website=[[The Wrap]] |date=May 15, 2012 |access-date=May 15, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC2JnAdI?url=http://www.thewrap.com/awards/article/hulk-series-possible-abc-2013-14-39906 |archive-date=February 6, 2014 |url-status=dead }}</ref><ref name="AKAJonesShop">{{cite web|url=https://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |title=Screenwriter Melissa Rosenberg Talks The Twilight Saga: Breaking Dawn – Part 2, ABC's Red Widow, the Status of AKA Jessica Jones, and More |last=Radish |first=Christina |website=Collider |date=November 15, 2012 |access-date=February 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6NC1kUaV0?url=http://collider.com/melissa-rosenberg-twilight--breaking-dawn-2-interview/210667/ |archive-date=February 6, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2013 թվականի հոկտեմբերին, [[Նեթֆլիքս|Netflix]]-ի և [[Marvel Television|Marvel]]-ի միջև կնքված գործարքից հետո, սերիալը վերածնվեց որպես չորս սերիաների և մեկ մինի սերիալի, որոնցում Ռոզենբերգը ներկայացվեց որպես շոու վարող<ref name="DeadlineNov2013">{{cite web|url=https://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |title=Disney To Provide Netflix With Four Series Based On Marvel Characters |last=Lieberman |first=David |website=[[Deadline Hollywood]] |date=November 7, 2013 |access-date=December 6, 2014 |archive-url=https://www.webcitation.org/6OfkSQCOX?url=http://www.deadline.com/2013/11/disney-netflix-marvel-series/ |archive-date=April 8, 2014 |url-status=live }}</ref>։ 2014 թվականի դեկտեմբերին սերիալում նկարահանվել էր [[Քրիստեն Ռիթեր|Քրիստեն Ռիթերը]] Ջոնսի դերում և բացահայտեց սերիալի պաշտոնական անվանումը՝ ''«Marvel's A.K.A. Ջեսիկա Ջոնս»<ref name="Ritter">{{cite web|url=https://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |title=Krysten Ritter Nabs Lead In Marvel's 'Jessica Jones' |last=Andreeva |first=Nellie |website=Deadline Hollywood |date=December 4, 2014 |access-date=November 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141207002725/http://deadline.com/2014/12/krysten-ritter-cast-jessica-jones-marvel-1201309398/ |archive-date=December 7, 2014 |url-status=live }}</ref>:'' 2015 թվականի հունիսին Marvel-ը բացահայտեց, որ սերիալի անվանումը կրճատվելու է՝ [[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|''«Marvel-ի Ջեսիկա Ջոնս»'']]<ref>{{cite web |url=https://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |title=Confirmed! Marvel Drops AKA From Jessica Jones Title |last=Jayson |first=Jay |publisher=ComicBook.com |date=June 8, 2015 |access-date=June 8, 2015 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Z9JcPI7Z?url=http://comicbook.com/2015/06/09/confirmed-marvel-drops-aka-from-jessica-jones-title/ |archive-date=June 9, 2015 |url-status=dead }}</ref>։ 2018 թվականի օգոստոսին հաղորդվեց, որ Ռոզենբերգը պայմանագիր է կնքել Warner Bros. հեռուստատեսության հետ և 3-րդ սեզոնից հետո կլքի «Ջեսիկա Ջոնսը»<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/jessica-jones-creator-melissa-rosenberg-exit-8-figure-warner-bros-tv-deal-1136540|title = 'Jessica Jones' Creator to Exit for 8-Figure Warner Bros. TV Deal (Exclusive)|website = [[The Hollywood Reporter]]|date = 22 August 2018}}</ref>։ 2019 թվականի փետրվարին Netflix-ը հայտարարեց, որ չեղարկում է շոուն երեք եթերաշրջանից հետո<ref name="HOLR">{{cite web |title=Netflix's Marvel Cancellations Signal Start of the New Streaming World Order |url=https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/why-jessica-jones-punisher-were-canceled-1187789 |website=The Hollywood Reporter |access-date=1 March 2021 |language=en |date=19 February 2019}}</ref>։ [[Պատկեր:Melissa_Rosenberg_(25538919004).jpg|left|thumb|220x220px|Ռոզենբերգի ելույթը 2016 թվականի Wonder con-ին. Լոս Անջելես, Կալիֆորնիա]] == Անձնական կյանքը == Ռոզենբերգի մայրը մահացավ, երբ Ռոզենբերգը դեռահաս էր, այն բանից հետո, երբ նրա հայրը նորից ամուսնացավ Լին Մաքքյուիշի հետ; նա ավելի ուշ նորից ամուսնացավ գործընկեր թերապևտ Բևերլի Կիտան-Մորսի հետ։ Նա ունի ավագ քույր՝ Անդրեա (ծնված 1960թ.), կրտսեր եղբայր և քույր Էրիկ և Ք. Ք. (երկվորյակներ, ծնված 1963թ.), և կրտսեր խորթ քույր՝ Մարիան (ծնված 1981թ.)՝ հոր երկրորդ կնոջից<ref name=jlr/>։ Ռոզենբերգն ապրում է Լոս Անջելեսում իր ամուսնու՝ Լև Լ. Սպիրոյի հետ, ով հեռուստատեսային ռեժիսոր է<ref>{{cite web|url=http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |title=Alumni News |access-date=2008-12-26 |year=2001 |publisher=[[University of Wisconsin–Madison]] |first=Paula |last=Wagner Apfelbach |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081202044816/http://waa.uwalumni.com/onwisconsin/fall01/80s.html |archive-date=2008-12-02 }}</ref>։ Նա կատակեց, որ «Մեր հարսանիքին ներկաների կեսը կծկված էր, մյուս կեսը՝ նրանց հաճախորդները», այն բանից հետո, երբ բացատրեց, որ «Քույրս պարային թերապևտ է, մյուս քույրս սովորում է ասպիրանտուրայում, որպեսզի թերապևտ դառնա։ Ամուսնուս ծնողները երկուսն էլ կծկված են։ Նրա հորեղբայրը, երկու մորաքույրներն ու քույրը նույնպես կծկվել էին»<ref>{{cite journal |last= Eramo|first= Steven|date= September 1997|title= Dark Tales|journal= Xposé |volume= 1|issue= 14|pages= 50–53}}</ref>։ == Ֆիլմագրություն == === Ֆիլմեր === {| class="wikitable" !Տարի !Վերնագիր !Վստահված է !Նշում(ներ) |- |2006 |''[[Քայլ առաջ|«Քայլ առաջ»]]'' |գրող; գրել է [[Դուան Ադլեր|Դուան Ադլերի]] հետ | |- | rowspan="2" |2008 |''Ալիքս'' |գրող; գործադիր պրոդյուսեր |Հեռուստաֆիլմ |- |''[[Մթնշաղ (ֆիլմ)|«Մթնշաղ»]]'' |գրող | |- |2009 |''[[Մթնշաղ։ Նորալուսին|«Մթնշաղ։ Նորալուսին»]]'' |գրող | |- |2010 |«Մթնշաղ։ Խավարում» |գրող | |- |2011 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 1)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 1»]]'' |գրող | |- |2012 |''[[Մթնշաղ։ Լուսաբաց (մաս 2)|«Մթնշաղ։ Լուսաբաց Մաս 2»]]'' |գրող | |} === Հեռուստատեսություն === {| class="wikitable" ! Տարի(ներ) !! Վերնագիր !! Վստահված է !! Նշում(ներ) |- | 1993 || ''[[Class of '96]]'' || գրող, պատմության խմբագիր || Դրվագներ։ "Midterm Madness", "The Adventures of Pat's Man and Robin" |- | 1994 || Հինգի կուսակցություն || գրող, վերահսկող ռեժիսոր || |- | 1995–1996 || Դոկտոր Քուին || գրող || Դրվագներ։ "One Touch of Nature", "If You Love Someone...", "Reunion" |- |rowspan="2"|1996 || Արտաքին սահմանները || գրող || Դրվագներ։ "[[The Sentence (The Outer Limits)|The Sentence]]" |- | Մութ երկինք || գրող, պատմության խմբագիր || |- | 1996–1997 || Հերկուլես. Լեգենդար ճանապարհորդություններ || գրող || Դրվագներ։ "Mummy Dearest", "Beanstalks and Bad Eggs" |- | 1998 || Հոյակապ Յոթը || գրող, համապրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Working Girls", "Witness" |- | 2000 || Բոստոնի հանրային || խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Chapter Two" |- |rowspan="2"|2001 || Դաշնակից Մակբիլ || գրող || Դրվագներ։ "Hats Off to Larry" |- | Գործակալությունը || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || |- | 2002 || Գիշատիչ թռչուններ || գրող, խորհրդատվական ռեժիսոր || Դրվագներ։ "Slick", "Sins of the Mother", "Nature of the Beast" |- | 2003–2004 || ''[[The O.C.]]'' || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "The Outsider", "The Rescue", "The Third Wheel" |- | 2006 || Սիրիր կապիկին || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Confidence", "Coming Out" |- | 2006–2009 || Դեքսթեր || գրող, գործադիր պրոդյուսեր || 8 Դրվագներ; one [[Emmy Award]] nomination; two [[Writers Guild of America Award|WGA Award]] nominations |- | 2013 || Կարմիր այրի || Ստեղծող, գրող, գործադիր պրոդյուսեր || Դրվագներ։ "Pilot", "The Contact" |- | 2015–2019 ||''[[Ջեսիկա Ջոնս (հեռուստասերիալ)|Jessica Jones]]'' || Ստեղծող, ցուցադրող, գործադիր պրոդյուսեր, գրող || |- |} == Մրցանակներ և անվանակարգեր == === Primetime Emmy մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Առաջնահերթ դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === Gold Derby / Gotham / Hugo մրցանակաբաշխություն === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2016 (Hugo) |Հաղթանակ |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2016 (Gotham) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամատիկ ներկայացում) Ջեսիկա Ջոնս» |- |2010 (Gold) |Առաջադրում |(Լավագույն դրամա) «Դեքսթեր» |} === Ամերիկայի գրողների գիլդիա === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2011 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2010 |Առաջադրում |(Դրամատիկական Սերիալ) «Դեքսթեր» |- |2009 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |- |2008 |Առաջադրում |(Դրամատիկական սերիա) «Դեքսթեր» |} === PGA մրցանակներ === {| class="wikitable" !Տարի !Անվանակարգ/Շահում !Կարգավիճակ |- |2010 |Առաջադրում |(Էպիզոդիկ հեռուստատեսության նշանավոր պրոդյուսեր, դրամա) «Դեքսթեր» |} <ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/name/nm0742279/awards|title=Melissa Rosenberg|website=IMDb|access-date=2019-05-05}}</ref> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://www.youtube.com/watch?v=qwzrTIsCIVc&t=756s Melissa Rosenberg] interview with [[SAG-AFTRA Foundation]] * [https://www.youtube.com/watch?v=xVlZrXWfh9E&t=266s Melissa Rosenberg] speaking about her time in Television with [[USC School of Cinematic Arts|USC School on Cinematic Arts]] * {{IMDb name|0742279}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկացի սցենարիստներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի պրոդյուսերներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կին արվեստագետներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի կինոպրոդյուսերներ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի գրողներ]] pvd8d4l8avpv39t61dhxzabgx02pq46 102 1094493 8476094 8474684 2022-07-27T19:15:58Z Armineaghayan 25187 /* Բարելումներ */ wikitext text/x-wiki {{Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022/գլխագիր}} == Օրինակ == Ստորև ներկայացված օրինակը ավելացրեք ցանկի ներքևում և լրացրեք ձեր տվյալները։ <div style="width:470px; background:#E6F2FF; border:1px solid lightsteelblue; padding:0.5em 1em 0.5em 1em;"> <pre style="overflow:auto;"> == Մասնակցային անուն == # Հոդված # Հոդված </pre></div> <!-- ՄԱՍՆԱԿՑԱՅԻՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԱՎԵԼԱՑՆԵԼ ԱՅՍՏԵՂԻՑ ՆԵՐՔԵՎ --> == Հասմիկ Խլոյան== == ERJANIK == # [[Սահակ Կարապետյան (պետական գործիչ)]] [[:ru:Карапетян, Саак Альбертович]] == [[Մասնակից:ԳՄԱ1286|ԳՄԱ1286]] == # Հոդված # Հոդված == [[Մասնակից:Son Melkumyan|Son Melkumyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Son Melkumyan|քննարկում]]) 12:59, 2 Հունիսի 2022 (UTC) == # [[Խորանաշատի Ավետարան (4823)]] (բարելավում) # [[Վանի թագավորության ճարտարապետություն]] # [[Աշուղ]] # [[Հայ Ավետարանական Փիթեր և Ելիզաբեթ Թորոսյան դպրոց]] # [[Հայ Ավետարանական Կենտրոնական Ավագ դպրոց]] '''Վ. Սուրենյանցի կտավներ''' # [[Ոտնահարված սրբություն]] # [[Զաբել թագուհու վերադարձը]] # [[Ֆիրդուսին կարդում է «Շահ-Նամե» պոեմը Շահ Մահմուդ Ղազնևիին]] # [[Ջարդից հետո]] # [[Սերենադ (նկար)]] # [[Հռիփսիմեի վանքը (Սուրենյանց)]] # [[Անի։ Կանանց ելքը եկեղեցուց]] == [[Մասնակից:Արևիկ Սոֆյան|Արևիկ Սոֆյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Արևիկ Սոֆյան|քննարկում]]) 14:17, 3 Հունիսի 2022 (UTC) == # [[Հայկական ասեղնագործություն]] # [[Հռոմի հայկական կաթոլիկ եկեղեցի]] # [[Հայ կաթողիկե եկեղեցի]] (բարելավում) == [[Մասնակից:Մարիամ Գևորգ|Մարիամ Գևորգ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Մարիամ Գևորգ|քննարկում]]) 17:44, 3 Հունիսի 2022 (UTC) == 1. [[Հելլենիստական դարաշրջանի հայկական մշակույթի բնույթն ու զարգացման փուլերը]] == [[Մասնակից:Arm89S|Arm89S]] ([[Մասնակցի քննարկում:Arm89S|քննարկում]]) 06:18, 5 Հունիսի 2022 (UTC) == # [[Ասպարեզ (օրաթերթ)]] == [[Մասնակից:Beko|Բեքո]]== # [[Ջամգարով եղբայրներ]] - բարելավում (19,626 բայթ) # [[Գառնիկ Մեհրաբյան]] # [[Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Կամենեց-Պոդոլսկ, 13-14-րդ դարեր)]] # [[Հայկական պատարագ]] - բարելավում (10,435 բայթ) # [[Նահատակաց եկեղեցի (Հալեպ)]] # [[Բեթել եկեղեցի]] # [[Հերհերի ձոր]] # [[Բեթել երկրորդական վարժարան (Հալեպ)]] # [[Հայհուրումներ]] # [[Խրիմյան Հայրիկ կաթողիկոսի դիմանկարը]] # [[Սրբոց Հրեշտակապետաց եկեղեցի (Երուսաղեմ)]] # [[Էդվարդ Ասրյան]] # [[Սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճար]] - բարելավում (5,832 բայթ) # [[Օղուզլուի եկեղեցի]] # [[Սուրբ Սիոն եկեղեցի (Գառնի)]] # [[Բրդաձորի քարակոթող]] # [[Ֆելիքս Տեր-Մարտիրոսով]] # [[Ծաղկահովիտ (քաղաքատեղի)]] == [[Մասնակից:KhachKar|KhachKar]] == # [[Սուրբ Հակոբ ազգային վարժարան]] # [[Գռուզյան-Զաքարյան-Վասպուրական ազգային վարժարան]] # [[Բարսեղ Շահպազ]] # [[Հովհաննես Լռակյաց]] # [[ArmSat-1]] # [[Ռաֆայել Հակոբյան]] # [[Մարգարիտա Մոնե]] # [[Ռոբերտ Նալբանդյան (քիմիկոս)]] # [[Մարիաննա Մուկուչյան]] # [[Սարան Ալեքսանդրյան]] # [[Ռոժե Բալյան]] # [[Ալեք Կոստանդինոս]] # [[Օննիկ Դինքջյան]] # [[Արման Մալումյան]] # [[Աստղիկ Սիրանոսյան]] # [[Միշել Պետրոսյան]] # [[Լեա Սալամե]] # [[Կատրին Ռոբ-Գրիյե]] # [[Մկրտիչ Գարդաշյան]] # [[Րաֆֆի Շարտ]] # [[Աշոտ Արիյան]] # [[Սաֆինազ]] # [[Միխայիլ Սիմոնյան]] # [[Վլադիմիր Թաթոսով]] # [[Յուհաննա ալ-Արմանի]] # [[Ջորջ Գազազյան]] # [[Վահրամ Մանավյան]] # [[Նուրիցա Մաթոսյան]] # [[Բոյ Էդգար]] # [[Աննա Պողիկյան]] # [[Արմին Կիոմյագի]] # [[Ստեֆանի Թենսի]] # [[Միսակ Թերզիբաշյան]] # [[Արմեն Հակոբ]] # [[Շուշան Սիրանոսյան]] # [[Արման (լուսանկարիչ)]] # [[Պիետրո Քուչուկյան]] # [[Ժերար Սվազլյան]] # [[Գաբրիել Լեքեջյան]] # [[Դեմիս Օհանջանյան]] # [[Ալեքսանդր Ռաֆայել]] # [[Յուրի Մելիքով]] # [[Հովսեփ Ազնավուր]] # [[Ֆելիքս Աբրահամյան]] # [[Ջուլիան Բիզանտին]] # [[Ալեն Ջոն]] # [[Գրեգորի Փոլ Ջորդան]] # [[Ժակ Քալայջյան]] # [[Ջեյմս Արաթուն Մալքոլմ]] # [[Հայկական դիմադրությունը Հայոց ցեղասպանության տարիներին]] # [[Սևան Մալիքյան]] # [[Ջեննի Շիրքոր]] # [[Տանյա Սեղաչյան]] # [[Դանիել Բիլալյան]] # [[Ժիլբեր Բիլեզիկյան]] # [[Ալեն Միկլի]] # [[Գի Թերջանյան]] # [[Զոլտան Նուրիջանի]] # [[Գաբրիելե Մարտիրոսյան]] # [[Վիգեն Չըթըրյան]] # [[Ատոսա Արաքսյա Աբրահամյան]] # [[Ջեյմս Կառնուսյան]] # [[Ջոն Բասմաջյան]] # [[ՏերՀովա]] # [[Սթիվեն Հանեսյան]] # [[Բրյուս Պողոսյան]] # [[Վարուժան Գորջյան]] # [[Տիգրան Կույումջյան]] (բարելավում) # [[Գարեգին Մարգարյան]] # [[Բորիս Մարտիրոսյան]] # [[Լյուդմիլա Նիկոյան]] == [[Մասնակից:Քրմապետ|Քրմապետ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Քրմապետ|քննարկում]]) 15:37, 10 Հունիսի 2022 (UTC) == # [[1993 թվականի ամառային հարձակումներ]] # [[Մարտունու և Մարտակերտի գրոհներ]] # [[Երկիր (օրաթերթ)]] # [[Բագրատ Եսայան]] # [[Արևելյան թատրոն (Թուրքիա)]] - բարելավում +756 # [[Հակոբ Վարդովյան]] - բարելավում +7585 # [[Մարտիրոս Մնակյան]] - բարելավում +4617 # [[Ձեռագիր MS 7117]] # [[Վադիմ Արությունով]] - բարելավում +1044 # [[Արցախի Հանրապետության պետական օրհներգ]] - բարելավում +1361 # [[Հայ ավետարանական Կերթմենյան վարժարան]] # [[Թրատի հայ ավետարանական դպրոց]] # [[Օրդոյան եղբայրներ]] # [[Հայ Ավետարանական Շամլյան Թաթիկյան երկրորդական վարժարան]] # [[Եփրեմ և Մարթա Ֆիլիպոսյան հայ ավետարանական քոլեջ]] # [[Անջարի հայ ավետարանական միջնակարգ դպրոց]] # [[Սուրբ Ստեփանոս հայկական տարրական դպրոց]] # [[Հայկական Մեսրոպյան դպրոց]] # [[Ցիպնավանք]] # [[Փասադենայի Ալֆրեդ և Մարգրիտ Հավսեփյան վարժարան]] # [[Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու անվան վարժարան]] # [[Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (Փասադենա)]] == [[Մասնակից:Armineaghayan|Armineaghayan]] == === Նոր հոդվածներ === # [[Զարի Էլմասյան]] # [[Կազարատ]] # [[Նելլի Սահակյան]] # [[Հովհաննես Ոսկերիչյան]] # [[Թամարա Տեր-Եղիազարյան]] # [[Հոսպիտալային փողոց (Կամենեց-Պոդոլսկ)]] # [[Հայկական եկեղեցի (Բոգատոե)]] # [[Հովհաննես Սահակյանի հուշամրցաշար]] # [[Ուկրաինայի հայերի միության գավաթ 2012]] # [[Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի (Յանգոն)]] # [[Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (Տալլին)]] # [[Հայերը Հյուսիսային Մակեդոնիայում]] # [[Գարրի Թադևոսյան]] # [[Արման Նազարյան]] # [[Սուրբ Սարգիս եկեղեցի (Տոպոլևկա)]] # [[Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Եվպատորիա)]] # [[Ղրիմ գյուղի թանգարան]] # [[Մուշեղ Տեր-Եղիազարյանց]] # [[Սամվել Մաթևոսյան]] # [[Կորյուն Նահապետյան (նկարիչ)]] # [[Հրայր Ղարիբյան]] # [[Սերգեյ Ցիգալ]] # [[Հովհաննես Իսահակյան]] # [[Գրիգոր Գրիգորյան (գիտնական)]] # [[Լարիսա Պետրոսյան]] # [[Բենիկ Աբրահամյան]] # [[Իրակլի Գրուզինսկի]] # [[Ռուբեն Ռուբենով]] # [[Լարիսա Վասիլյան]] # [[Հայ Առաքելական եկեղեցու հայագիտության կենտրոն]] # [[Հովսեփ Թեոդորովիչ]] # [[Եժի Սեմիգինովսկի-Էլեուտեր]] # [[Արտյոմ Դալաքյան]] # [[Նատելլա Կրապիվինա]] # [[Դավիթ Մանուկյան (ըմբիշ)]] # [[Վլադիմիր Օմելյան]] # [[Ալեքսանդր Կասյան (ֆուտբոլիստ)]] # [[Մարկ Տկաչուկ]] # [[Վալերի Պորկույան]] # [[Արսեն Սավադով]] # [[Տիգրան Ուզլյան]] # [[Մերի Դերոս]] # [[Սերոբ Բեջանյան]] # [[Գարո Եփրեմյան]] # [[Ավակ Ուզլյան]] # [[Վլադիմիր Գևորկյան]] # [[Դենիս Կուրյան]] # [[Գալուստ Գեդել]] # [[Բարբարա Սահակյան]] # [[Վահրամ Կևորկյան (ֆուտբոլիստ)]] === Բարելումներ === # [[Հայերն Ուկրաինայում]] / +50 265 # [[Արմյանսկ]] / +20 758 # [[Հայերը Քուվեյթում]] / +9475 # [[Հայերը Լատվիայում]] / + 27 266 # [[Հայերը Մալթայում]] / +12 553 # [[Երուսաղեմի հայկական թաղամաս]] / +46 517 # [[Գյումրու նկարչական դպրոց]] / +1260 # [[Երվանդ Կողբետլյանց]] / +42 807 # [[Մոսկվայի հայկական գերեզմանոց]] / +9563 # [[Սուրբ Հարություն եկեղեցի (Մոսկվա)]] / +6405 # [[Մոսկվայի հայկական եկեղեցական համալիր]] /+20 133 # [[Անդրեյ Բաբաև]] /+18 210 # [[Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ]] /+8362 # [[Միքայել Չայլախյան]] /+ 32 396 # [[Լևոն Միրզոյան]] /+35 176 ==--[[Մասնակից:Արարատ Թրվանց|Արարատ Թրվանց]] ([[Մասնակցի քննարկում:Արարատ Թրվանց|քննարկում]]) 19:43, 28 Հունիսի 2022 (UTC)== == --[[Մասնակից:Թրվանց Արա|Թրվանց Արա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Թրվանց Արա|քննարկում]]) 19:55, 28 Հունիսի 2022 (UTC) == kksgpzlb52uuerxdjy528u5t20rb1nm 2 1095243 8476271 8468610 2022-07-28T08:32:57Z GeoO 14988 GeoO տեղափոխեց էջը «[[Մասնակից:Pogikyan/sandbox]]»-ից «[[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ 2]]» առանց վերահղում թողնելու wikitext text/x-wiki {{Bar chart | title = Որդանման ելունի բորբոքում. 10 ամենաշատ մահվան ելքեր ունեցող երկրները, 2018 | label_type = Երկիր | data_type = Տոկոս 100,000 բնակչության հաշվով | data_max = 5 | bar_width = 35 | label1 = {{Դրոշավորում|Կոտ դ'Իվուար}} | data1 = 4.19 | color1 = #285090 | label2 = {{Դրոշավորում|Սիերա Լեոնե}} | data2 = 4.07 | color2 = #2f5a9d | label3 = {{Դրոշավորում|Չադ}} | data3 = 3.75 | color3 = #3565ab | label4 = {{Դրոշավորում|Գվինեա}} | data4 = 3.45 | color4 = #3b6fb8 | label5 = {{Դրոշավորում|Տոգո}} | data5 = 3.44 | color5 = #417ac6 | label6 = {{Դրոշավորում|Նիգեր}} | data6 = 3.29 | color6 = #4785d4 | label7 = {{Դրոշավորում|Բուրկինա Ֆասո}} | data7 = 3.26 | color7 = #4d90e2 | label8 = {{Դրոշավորում|Մալի}} | data8 = 3.17 | color8 = #529bf1 | label9 = {{Դրոշավորում|Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն}} | data9 = 3.05 | color9 = #58a7ff | label10 = {{Դրոշավորում|Կիրիբատի}} | data10 = 3.04 | color10 = #75b1ff }} Աղբյուր՝ [https://www.worldlifeexpectancy.com/cause-of-death/appendicitis/by-country/ World Health Ranking] hwhu07apmajf2c8tve69bs4pi3k7tkj 2 1095269 8475879 8475382 2022-07-27T12:17:08Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki '''Ալբերտ լիճ''' ({{lang-en|Lake Albert}}), հայտնի է նաև տեղաբնիկների նգարինջերի լեզվում կիրառվող '''Յարլի (Yarli)''' անվանմամբ, [[Քաղցրահամ լիճ|քաղցրահամ]] լիճ [[Հարավային Ավստրալիա (նահանգ)|Հարավային Ավստրալիայում]]՝ [[Մուրեյ (գետ)|Մուրեյ]] գետի գետաբերանին։ Լիճ է թափվում [[Ալեքսանդրինա (Հարավային Ավստրալիա)|Ալեքսանդրինայի]] ջրերը, որը սկիզբ է առնում [[Նարրունգի]] մերձակայքից։ Հարավում Նարունգ թերակղզու միջոցով բաժանվում է Քուորոնգի աղի ջրերից։ Լճի մոտ գտնվող միակ մեծ քաղաքը [[Մենինգիեն]] է։ Ալեքսանդրինա և Ալբերտ լճերը հայտնի են որպես Ցածրադիր լճեր։ == Անվանում == Լիճն անվանել է [[Հարավային Ավստրալիա (նահանգ)|Հարավային Ավստրալիայի]] կառավարիչ [[Ջորջ Գոուլեր|Ջորջ Գոուլերը]]՝ [[Վիկտորյա (Մեծ Բրիտանիայի թագուհի)|Վիկտորյա]] թագուհու ամուսնու՝ Արքայազն [[Ալբերտ Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացի|Ալբերտի]] պատվին<ref>{{cite news|url=http://nla.gov.au/nla.news-article71619964|title=Late Shipwreck and Murders at Encounter Bay. FIRST Report of MAJOR O'HALLORAN, Commissioner of Police, to His EXCELLENCY the GOVERNOR|newspaper=Southern Australian|location=Adelaide|date=11 September 1840|accessdate=15 June 2014|via=National Library of Australia|page=3|quote=the shores of Lake Albert, named by your Excellency after her Majesty's Royal Consort. It is a fine body of water to the South of Lake Alexandrina, and united to it by a narrow channel.}}</ref>։ == Զբոսաշրջություն == [[File:Lake-Albert-03.jpg|thumb|250px|Հավալուսները լողում են Մենինգիեում գտնվող Ալբերտ լճում ]] Մարդիկ հաճախ են լիճ այցելում Մելբուրնից, Լայմստոն ափից, [[Կուրոնգ ազգային պարկից]], Թայլեմ Բենդից, Մարրի-Բրիջից և Ադելայդեից։ Այցելուները զբաղվում են ձկնորսությամբ, քայլարաշվով, ջրային սպորտաձևերով և դիտում են տեղի թռչուններին։ == Ջրային խնդիրներ == Մի շարք վտակների բացակայության և գոլորշիացման ինտենսիվության հետևանքով Ալբերտ լիճն ավելի աղի է, քան Ալեքսանդրինա լիճը։ Այն նաև ավելի փոքր է և ոչ այդքան խորը։ 2008 թվականին թե՛ [[Ալեքսանդրինա լիճ|Ալեքսանդրինա]], թե Ալբերտ լճերի մակարդակն այնքան էր իջել, որ լճերում մեծ քանակությամբ [[թթվային սուլֆատային հողային ծածկույթներ]] էին առաջացել<ref>{{cite web|url=http://www.abc.net.au/catalyst/murraydarling/|title=Catalyst – Fire, Flood and Acid Mud|accessdate=2008-05-07}}</ref>։ Թթվայնացումը կանխելու համար ծովի ջրով ողողելու միջոցով բարձրացվել է լճի մակարդակը, որի պատճառով սրվել է Հարավային Ավստրալիայի և հոսանքին հակառակ գտնվող նահանգների միջև լարվածությունը։ Գլխավոր խնդիրն այն է, թե ինչպես պետք է կիսել առանց այդ էլ ջրի ցածր մակարդակ ունեցող լճի ջրային պաշարները<ref>{{cite news | url=http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,,25150828-11949,00.html | archive-url=https://archive.today/20120913062143/http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,,25150828-11949,00.html | url-status=dead | archive-date=2012-09-13 | work=The Australian | title=Now a dust bowl where once was a lake | date=2009-03-07 }}</ref>: Մինչ օրս լիճը մնում է ջրի կորստի և բարձր աղիության զգալի վտանգի տակ<ref>{{cite news|url=http://www.abc.net.au/news/2014-09-02/sa-to-ask-eastern-states-for-more-murray-flow/5714154|title=South Australia seeks more Murray River flow from upstream states to fight Lake Albert salinity|publisher=ABC Online|date=2014-09-02}}</ref>։ == Բուսական և կենդանական աշխարհ == === Թռչուններ === Ալբերտ լիճը կենսական կարևոր միջավայր է անհետացման վտանգի տակ գտնվող [[Ոսկեփորիկ թութակ|ոսկեփորիկ թութակների]], [[Ավստրալական ջրցուլ|վտանգված ավստրալական ջրցուլների]], [[խոցելի ավստրալիական ցողունների]], ինչպես նաև մի շարք թռչնատեսակների՝ [[հավի սագեր]]<nowiki/>ի, [[Ավստրալիական շելդուկներ|ավստրալիական շելդուկների]], մեծ [[Ձկնկուլներ|ձկնկուլների]] և սուր պոչով [[Ավազամուղներ|ավազամուղների]] ավելի քան 1%-ի համար<ref name=IBA/>։ == Բնության հատուկ պահպանվող տարածքի կարգավիճակ == === Ավստրալիայի կառավարություն === Ալբերտ լիճը [[Խոնավ բնատարածք|խոնավ բնատարածքային]] համալրի մաս է կազմում է, որը հայտնի է որպես [[Կուրոնգի]] և Ալեքսանդրինա, Ալբերտ լճերի խոնավ բնատարածքային համալիր, որոնք հայտնի են որպես Ռամսարի տեղանք: Այս խոնավ տարածքը գտնվում է նաև ոչ կանոնադրական հարաբերություններով ձեռք բերած պայմանավորվածությունների ցանկում, որը հայտնի է որպես [[Ավստրալիայի կարևոր խոնավ տարածքների տեղեկատու]]<ref>{{cite web|title=Coorong and Lakes Alexandrina and Albert Wetland Ramsar site|url=https://rsis.ramsar.org/RISapp/files/537/pictures/AU321map2013.pdf|publisher=Department of Environment Water and Natural Resources|accessdate=19 January 2015|date=28 January 2014}}</ref>:<ref>{{cite web |url= http://www.environment.gov.au/cgi-bin/wetlands/report.pl|title= Australian Wetlands Database – Directory Wetland Information Sheet: The Coorong, Lake Alexandrina & Lake Albert – SA063|accessdate=19 January 2015 |first= |last= |publisher=Commonwealth of Australia, Department of the Environment|date= 31 May 2005|page = }}</ref> === Ոչ կանոնադրական հարաբերություններով ձեռք բերած պայմանավորվածություններ === Ալբերտ լիճն Ալեքսանդրինա լճի հետ միասին ընդգրկված է կարևոր թռչունների բնակավայրերի ցանկում, որը «BirdLife International» կազմակերպության կողմից համարվում է «միջազգային նշանակության վայր թռչունների և այլ տեսակի կենսաբազմազանության պահպանման համար»<ref name="IBA">{{cite web|title=Important Bird Areas factsheet: Lakes Alexandrina and Albert |url=http://www.birdlife.org/datazone/sitefactsheet.php?id=26483|publisher=BirdLife International|accessdate=19 January 2015}}</ref><ref>{{cite web|title=Sites – Important Bird and Biodiversity Areas (IBAs)|url=http://www.birdlife.org/datazone/site|publisher=BirdLife International|accessdate=19 January 2015}}</ref>։ === Վարչական կարգավիճակը === 2014 թվականի մայիսի 8-ին Ալբերտ լճի ամբողջ տարածքն Ալեքսանդրինա լճի հետ միասին ճանաչվել է որպես «գյուղական տեղանք»: «Ալբերտ լիճ» տեղանքի սահմանազատումը Ալեքսանդրինա լճի գյուղական տեղանքի հետ միասին տեղի է ունենում [[Պոլտալլոխ]]<nowiki/>ի ճանապարհի եզրագծին Ալբերտ ջրանցքի հյուսիսային կողմում գտնվող Պոլտալոխի տեղանքում, որը միացնում է երկու լճերը։<ref name="LMV" /><ref name="localitymap">{{cite web|title=Creation of the rural localities of Lake Alexandrina and Lake Albert |url=https://www.sa.gov.au/__data/assets/pdf_file/0003/95142/Lakes-Map.pdf |work=Place name proposals |publisher=Government of South Australia |accessdate=9 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20180410095255/https://www.sa.gov.au/__data/assets/pdf_file/0003/95142/Lakes-Map.pdf|archive-date=10 April 2018}}</ref><ref name="SAGG-2014">{{cite web|last1=BURDETT|first1=M.|title=GEOGRAPHICAL NAMES ACT, 1991 Notice to Assign the Boundaries of Places|url=http://governmentgazette.sa.gov.au/sites/default/files/public/documents/gazette/2014/May/2014_032.pdf|website=South Australian Government Gazette|publisher=Government of South Australia|accessdate=5 January 2018|page=1587|date=8 May 2014}}</ref> Տեղանքն ընդգրկվել է 2016 թվականի Ավստրալիայի մարդահամարի հաշվետվության մեջ, սակայն պարզվել է, որ այդ տարածքի սահմաններում բնակիչներ չկան<ref name="ABS">{{Census 2016 AUS|id=SSC40728 |name=Lake Albert (State Suburb)|accessdate=10 April 2019|quick=on}}</ref>: Այն կիսում է «5259» փոստային ինդեքսը հարակից [[Նարրունգ]] և [[Պոլտալլոխ]] բնակավայրերի հետ։<ref name="LMV" /> == Տես նաև == *[[Հարավային Ավստրալիայի Մուրեյ գետի ափամերձ կղզիների ցանկ]] == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|30em}} {{DEFAULTSORT:Lake Albert (South Australia)}} 46w1ojo9up1zys5lju7ihtxxw8y93n7 8475885 8475879 2022-07-27T12:57:09Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki '''Ալբերտ լիճ''' ({{lang-en|Lake Albert}}), հայտնի է նաև տեղաբնիկների նգարինջերի լեզվում կիրառվող '''Յարլի (Yarli)''' անվանմամբ, [[Քաղցրահամ լիճ|քաղցրահամ]] լիճ [[Հարավային Ավստրալիա (նահանգ)|Հարավային Ավստրալիայում]]՝ [[Մուրեյ (գետ)|Մուրեյ]] գետի գետաբերանին։ Լիճ է թափվում [[Ալեքսանդրինա (Հարավային Ավստրալիա)|Ալեքսանդրինայի]] ջրերը, որը սկիզբ է առնում [[Նարրունգի]] մերձակայքից։ Հարավում Նարունգ թերակղզու միջոցով բաժանվում է Քուորոնգի աղի ջրերից։ Լճի մոտ գտնվող միակ մեծ քաղաքը [[Մենինգիեն]] է։ Ալեքսանդրինա և Ալբերտ լճերը հայտնի են որպես Ցածրադիր լճեր։ == Անվանում == Լիճն անվանել է [[Հարավային Ավստրալիա (նահանգ)|Հարավային Ավստրալիայի]] կառավարիչ [[Ջորջ Գոուլեր|Ջորջ Գոուլերը]]՝ [[Վիկտորյա (Մեծ Բրիտանիայի թագուհի)|Վիկտորյա]] թագուհու ամուսնու՝ Արքայազն [[Ալբերտ Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացի|Ալբերտի]] պատվին<ref>{{cite news|url=http://nla.gov.au/nla.news-article71619964|title=Late Shipwreck and Murders at Encounter Bay. FIRST Report of MAJOR O'HALLORAN, Commissioner of Police, to His EXCELLENCY the GOVERNOR|newspaper=Southern Australian|location=Adelaide|date=11 September 1840|accessdate=15 June 2014|via=National Library of Australia|page=3|quote=the shores of Lake Albert, named by your Excellency after her Majesty's Royal Consort. It is a fine body of water to the South of Lake Alexandrina, and united to it by a narrow channel.}}</ref>։ == Զբոսաշրջություն == [[File:Lake-Albert-03.jpg|thumb|250px|Հավալուսները լողում են Մենինգիեում գտնվող Ալբերտ լճում ]] Մարդիկ հաճախ են լիճ այցելում Մելբուրնից, Լայմստոն ափից, [[Կուրոնգ ազգային պարկից]], Թայլեմ Բենդից, Մարրի-Բրիջից և Ադելայդեից։ Այցելուները զբաղվում են ձկնորսությամբ, քայլարաշվով, ջրային սպորտաձևերով և դիտում են տեղի թռչուններին։ == Ջրային խնդիրներ == Մի շարք վտակների բացակայության և գոլորշիացման ինտենսիվության հետևանքով Ալբերտ լիճն ավելի աղի է, քան Ալեքսանդրինա լիճը։ Այն նաև ավելի փոքր է և ոչ այդքան խորը։ 2008 թվականին թե՛ [[Ալեքսանդրինա լիճ|Ալեքսանդրինա]], թե Ալբերտ լճերի մակարդակն այնքան էր իջել, որ լճերում մեծ քանակությամբ [[թթվային սուլֆատային հողային ծածկույթներ]] էին առաջացել<ref>{{cite web|url=http://www.abc.net.au/catalyst/murraydarling/|title=Catalyst – Fire, Flood and Acid Mud|accessdate=2008-05-07}}</ref>։ Թթվայնացումը կանխելու համար ծովի ջրով ողողելու միջոցով բարձրացվել է լճի մակարդակը, որի պատճառով սրվել է Հարավային Ավստրալիայի և հոսանքին հակառակ գտնվող նահանգների միջև լարվածությունը։ Գլխավոր խնդիրն այն է, թե ինչպես պետք է կիսել առանց այդ էլ ջրի ցածր մակարդակ ունեցող լճի ջրային պաշարները<ref>{{cite news | url=http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,,25150828-11949,00.html | archive-url=https://archive.today/20120913062143/http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,,25150828-11949,00.html | url-status=dead | archive-date=2012-09-13 | work=The Australian | title=Now a dust bowl where once was a lake | date=2009-03-07 }}</ref>: Մինչ օրս լիճը մնում է ջրի կորստի և բարձր աղիության զգալի վտանգի տակ<ref>{{cite news|url=http://www.abc.net.au/news/2014-09-02/sa-to-ask-eastern-states-for-more-murray-flow/5714154|title=South Australia seeks more Murray River flow from upstream states to fight Lake Albert salinity|publisher=ABC Online|date=2014-09-02}}</ref>։ == Բուսական և կենդանական աշխարհ == === Թռչուններ === Ալբերտ լիճը կենսական կարևոր միջավայր է անհետացման վտանգի տակ գտնվող [[Ոսկեփորիկ թութակ|ոսկեփորիկ թութակների]], [[Ավստրալական ջրցուլ|վտանգված ավստրալական ջրցուլների]], [[խոցելի ավստրալիական ցողունների]], ինչպես նաև մի շարք թռչնատեսակների՝ ''Sternula nereis''-ի, [[Ավստրալական խայտաբադ|ավստրալական խայտաբադերի]], [[Մեծ ձկնկուլ|մեծ ձկնկուլների]] և ''Calidris acuminata''-ի ավելի քան 1%-ի համար<ref name=IBA/>։ == Բնության հատուկ պահպանվող տարածքի կարգավիճակ == === Ավստրալիայի կառավարություն === Ալբերտ լիճը [[Խոնավ բնատարածք|խոնավ բնատարածքային]] համալրի մաս է կազմում է, որը հայտնի է որպես [[Կուրոնգի]] և Ալեքսանդրինա, Ալբերտ լճերի խոնավ բնատարածքային համալիր, որոնք հայտնի են որպես Ռամսարի տեղանք: Այս խոնավ տարածքը գտնվում է նաև ոչ կանոնադրական հարաբերություններով ձեռք բերած պայմանավորվածությունների ցանկում, որը հայտնի է որպես [[Ավստրալիայի կարևոր խոնավ տարածքների տեղեկատու]]<ref>{{cite web|title=Coorong and Lakes Alexandrina and Albert Wetland Ramsar site|url=https://rsis.ramsar.org/RISapp/files/537/pictures/AU321map2013.pdf|publisher=Department of Environment Water and Natural Resources|accessdate=19 January 2015|date=28 January 2014}}</ref>:<ref>{{cite web |url= http://www.environment.gov.au/cgi-bin/wetlands/report.pl|title= Australian Wetlands Database – Directory Wetland Information Sheet: The Coorong, Lake Alexandrina & Lake Albert – SA063|accessdate=19 January 2015 |first= |last= |publisher=Commonwealth of Australia, Department of the Environment|date= 31 May 2005|page = }}</ref> === Ոչ կանոնադրական հարաբերություններով ձեռք բերած պայմանավորվածություններ === Ալբերտ լիճն Ալեքսանդրինա լճի հետ միասին ընդգրկված է կարևոր թռչունների բնակավայրերի ցանկում, որը «BirdLife International» կազմակերպության կողմից համարվում է «միջազգային նշանակության վայր թռչունների և այլ տեսակի կենսաբազմազանության պահպանման համար»<ref name="IBA">{{cite web|title=Important Bird Areas factsheet: Lakes Alexandrina and Albert |url=http://www.birdlife.org/datazone/sitefactsheet.php?id=26483|publisher=BirdLife International|accessdate=19 January 2015}}</ref><ref>{{cite web|title=Sites – Important Bird and Biodiversity Areas (IBAs)|url=http://www.birdlife.org/datazone/site|publisher=BirdLife International|accessdate=19 January 2015}}</ref>։ === Վարչական կարգավիճակը === 2014 թվականի մայիսի 8-ին Ալբերտ լճի ամբողջ տարածքն Ալեքսանդրինա լճի հետ միասին ճանաչվել է որպես «գյուղական տեղանք»: «Ալբերտ լիճ» տեղանքի սահմանազատումը Ալեքսանդրինա լճի գյուղական տեղանքի հետ միասին տեղի է ունենում [[Պոլտալլոխ]]<nowiki/>ի ճանապարհի եզրագծին Ալբերտ ջրանցքի հյուսիսային կողմում գտնվող Պոլտալոխի տեղանքում, որը միացնում է երկու լճերը։<ref name="LMV" /><ref name="localitymap">{{cite web|title=Creation of the rural localities of Lake Alexandrina and Lake Albert |url=https://www.sa.gov.au/__data/assets/pdf_file/0003/95142/Lakes-Map.pdf |work=Place name proposals |publisher=Government of South Australia |accessdate=9 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20180410095255/https://www.sa.gov.au/__data/assets/pdf_file/0003/95142/Lakes-Map.pdf|archive-date=10 April 2018}}</ref><ref name="SAGG-2014">{{cite web|last1=BURDETT|first1=M.|title=GEOGRAPHICAL NAMES ACT, 1991 Notice to Assign the Boundaries of Places|url=http://governmentgazette.sa.gov.au/sites/default/files/public/documents/gazette/2014/May/2014_032.pdf|website=South Australian Government Gazette|publisher=Government of South Australia|accessdate=5 January 2018|page=1587|date=8 May 2014}}</ref> Տեղանքն ընդգրկվել է 2016 թվականի Ավստրալիայի մարդահամարի հաշվետվության մեջ, սակայն պարզվել է, որ այդ տարածքի սահմաններում բնակիչներ չկան<ref name="ABS">{{Census 2016 AUS|id=SSC40728 |name=Lake Albert (State Suburb)|accessdate=10 April 2019|quick=on}}</ref>: Այն կիսում է «5259» փոստային ինդեքսը հարակից [[Նարրունգ]] և [[Պոլտալլոխ]] բնակավայրերի հետ։<ref name="LMV" /> == Տես նաև == *[[Հարավային Ավստրալիայի Մուրեյ գետի ափամերձ կղզիների ցանկ]] == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|30em}} {{DEFAULTSORT:Lake Albert (South Australia)}} oj7pamvpqrcduv7mkolin33s5730tb5 3 1095624 8476205 8441630 2022-07-28T07:07:34Z GeoO 14988 /* Առաջին հոդվածի շքանշան */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Round logo of the Edit-a-thon on Armenian topics.png|80px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] [[Պատկեր:Վիքին սիրում է պատմություն.png|90px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Վիքին սիրում է պատմություն]] * [[Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022|Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[:Վիքինախագիծ:Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022|Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 09:00, 3 Հունիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Առաջին հոդվածի շքանշան == {| style="border:1px solid #CCF; background-color:#F0EEFF;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Պատկեր:Utvald medalj cropped.png|70px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Վիքիպեդիա:Շքանշաններ/Իմ Առաջնեկը|Իմ առաջին հոդվածը]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid #bdb5ff;" | {{Հարգելի մասնակից}}, այս շքանշանը Ձեզ՝ Հայերեն Վիքիպեդիայում Ձեր առաջին հոդվածը ստեղծելու կապակցությամբ։ Շարունակեք զարգացնել մեր Վիքիպեդիան։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:07, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) |} auv2dajcl3f42jt14bsr5ydnrqkgqdq 3 1095629 8476210 8441766 2022-07-28T07:11:34Z GeoO 14988 /* Առաջին հոդվածի շքանշան */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Round logo of the Edit-a-thon on Armenian topics.png|80px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] [[Պատկեր:Վիքին սիրում է պատմություն.png|90px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Վիքին սիրում է պատմություն]] * [[Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022|Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[:Վիքինախագիծ:Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022|Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 12:35, 3 Հունիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Առաջին հոդվածի շքանշան == {| style="border:1px solid #CCF; background-color:#F0EEFF;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Պատկեր:Utvald medalj cropped.png|70px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Վիքիպեդիա:Շքանշաններ/Իմ Առաջնեկը|Իմ առաջին հոդվածը]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid #bdb5ff;" | {{Հարգելի մասնակից}}, այս շքանշանը Ձեզ՝ Հայերեն Վիքիպեդիայում Ձեր առաջին հոդվածը ստեղծելու կապակցությամբ։ Շարունակեք զարգացնել մեր Վիքիպեդիան։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 07:11, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) |} svw94np7gdm0nvm5utiqaak5mi4tcon 3 1095884 8476259 8445232 2022-07-28T08:23:13Z GeoO 14988 /* Առաջին հոդվածի շքանշան */ Նոր բաժին wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Round logo of the Edit-a-thon on Armenian topics.png|80px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] [[Պատկեր:Վիքին սիրում է պատմություն.png|90px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Վիքին սիրում է պատմություն]] * [[Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022|Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[:Վիքինախագիծ:Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022|Ֆինանսատնտեսական երկամսյակ 2022]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 08:46, 9 Հունիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} == Առաջին հոդվածի շքանշան == {| style="border:1px solid #CCF; background-color:#F0EEFF;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Պատկեր:Utvald medalj cropped.png|70px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Վիքիպեդիա:Շքանշաններ/Իմ Առաջնեկը|Իմ առաջին հոդվածը]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid #bdb5ff;" | {{Հարգելի մասնակից}}, այս շքանշանը Ձեզ՝ Հայերեն Վիքիպեդիայում Ձեր առաջին հոդվածը ստեղծելու կապակցությամբ։ Շարունակեք զարգացնել մեր Վիքիպեդիան։ --[[Մասնակից:GeoO|<font color = "red"><big>'''ջ'''</big></font><font color = "black">'''եօ'''</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|🌱]] 08:23, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) |} 06jarf5spm330wg3027wg25upfh4sby 2 1095944 8476274 8469112 2022-07-28T08:36:31Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki {{Tree chart/start}} {{Tree chart | | | | | | ||Մամուլ| | | | | | |Մամուլ=Մամուլ |boxstyle_Մամուլ =color:black; background-color:#277da1;}} {{Tree chart| | ,|-|-|-|v|-|'|`|-|v|-|-|.|}} {{Tree chart|Պաշտոնական||Կիսապաշտոնական||Կուսակցական ||Անկուսակցական |Պաշտոնական=Պաշտոնական|Կիսապաշտոնական=Կիսապաշտոնական|Կուսակցական=Կուսակցական|Անկուսակցական=Անկուսակցական |boxstyle_Պաշտոնական =color:black; background-color: #48cae4; |boxstyle_Կիսապաշտոնական =color:black; background-color: #52b69a; |boxstyle_Կուսակցական =color:black; background-color: #ffcf80; |boxstyle_Անկուսակցական =color:black; background-color: #d7ab8a}} {{Tree chart| |!||||!||||!||||!||}} {{Tree chart|Կառավարության լրաբեր|Կառավարության լրաբեր = Կառավարության լրաբեր ||Հայաստանի կոպերացիա |Հայաստանի կոպերացիա = Հայաստանի կոպերացիա ||Ժողովուրդ ՀԺԿ |Ժողովուրդ ՀԺԿ = Ժողովուրդ ՀԺԿ ||Ալեքսանդրապոլի լրաբեր|Ալեքսանդրապոլի լրաբեր = Ալեքսանդրապոլի լրաբեր |boxstyle_Կառավարության լրաբեր=color:black; background-color: #90e0ef; |boxstyle_Հայաստանի կոպերացիա =color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Ժողովուրդ ՀԺԿ =color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Ալեքսանդրապոլի լրաբեր =color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |!||||!||||!||||!||}} {{Tree chart|Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու|Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու=Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու ||Աշխատավորի ձայն | Աշխատավորի ձայն = Աշխատավորի ձայն ||Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ |Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ = Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ ||Իդեալ |Իդեալ = Իդեալ |boxstyle_Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու=color:black; background-color: #90e0ef; |boxstyle_Աշխատավորի ձայն =color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ =color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Իդեալ =color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |!||||!||||!||||!|| }} {{Tree chart|Ռազմիկ|Ռազմիկ=Ռազմիկ ||Ղարաբաղի սուրհանդակ|Ղարաբաղի սուրհանդակ=Ղարաբաղի սուրհանդակ ||Զանգ ՀՅԴ|Զանգ ՀՅԴ=Զանգ ՀՅԴ ||Նոր ուղի|Նոր ուղի=Նոր ուղի |boxstyle_Ռազմիկ=color:black; background-color: #90e0ef; |boxstyle_Ղարաբաղի սուրհանդակ=color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Զանգ ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Նոր ուղի=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||!||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||Արցախ|Արցախ=Արցախ ||Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ|Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ=Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ ||Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ|Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ=Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ |boxstyle_Արցախ=color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Հառաջ ՀՅԴ|Հառաջ ՀՅԴ = Հառաջ ՀՅԴ ||Գյուղատնտեսական հանդես|Գյուղատնտեսական հանդես = Գյուղատնտեսական հանդես |boxstyle_Հառաջ ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Գյուղատնտեսական հանդես=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Աշխատանք ՀՅԴ|Աշխատանք ՀՅԴ = Աշխատանք ՀՅԴ ||Առողջապահիկ|Առողջապահիկ = Առողջապահիկ |boxstyle_Աշխատանք ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Առողջապահիկ=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ|Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ=Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ ||Արարատ|Արարատ=Արարատ |boxstyle_Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ =color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Արարատ=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Կայծ ՌՍԴԲԿ|Կայծ ՌՍԴԲԿ=Կայծ ՌՍԴԲԿ ||Էջմիածին|Էջմիածին=Էջմիածին |boxstyle_Կայծ ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Էջմիածին =color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան|Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան=Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան |boxstyle_Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան=color:black; background-color: #ffd79a;}} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն|Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն=Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն |boxstyle_Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն=color:black; background-color: #ffd79a;}} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Խոսք ՌՍԴԲԿ|Խոսք ՌՍԴԲԿ = Խոսք ՌՍԴԲԿ |boxstyle_Խոսք ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #ffd79a; }} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Ալիք ՌՍԴԲԿ|Ալիք ՌՍԴԲԿ=Ալիք ՌՍԴԲԿ |boxstyle_Ալիք ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #ffd79a; }} {{Tree chart/end}} klc5dvy0me06357650sccv7gt2szrj5 8476278 8476274 2022-07-28T08:39:22Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki {{Tree chart/start}} {{Tree chart |||||||Մամուլ||||||| Մամուլ=Մամուլ |boxstyle_Մամուլ =color:black; background-color:#277da1;}} {{Tree chart| | ,|-|-|-|v|-|'|`|-|v|-|-|.|}} {{Tree chart|Պաշտոնական||Կիսապաշտոնական||Կուսակցական ||Անկուսակցական |Պաշտոնական=Պաշտոնական|Կիսապաշտոնական=Կիսապաշտոնական|Կուսակցական=Կուսակցական|Անկուսակցական=Անկուսակցական |boxstyle_Պաշտոնական =color:black; background-color: #48cae4; |boxstyle_Կիսապաշտոնական =color:black; background-color: #52b69a; |boxstyle_Կուսակցական =color:black; background-color: #ffcf80; |boxstyle_Անկուսակցական =color:black; background-color: #d7ab8a}} {{Tree chart| |!||||!||||!||||!||}} {{Tree chart|Կառավարության լրաբեր|Կառավարության լրաբեր = Կառավարության լրաբեր ||Հայաստանի կոպերացիա |Հայաստանի կոպերացիա = Հայաստանի կոպերացիա ||Ժողովուրդ ՀԺԿ |Ժողովուրդ ՀԺԿ = Ժողովուրդ ՀԺԿ ||Ալեքսանդրապոլի լրաբեր|Ալեքսանդրապոլի լրաբեր = Ալեքսանդրապոլի լրաբեր |boxstyle_Կառավարության լրաբեր=color:black; background-color: #90e0ef; |boxstyle_Հայաստանի կոպերացիա =color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Ժողովուրդ ՀԺԿ =color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Ալեքսանդրապոլի լրաբեր =color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |!||||!||||!||||!||}} {{Tree chart|Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու|Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու=Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու ||Աշխատավորի ձայն | Աշխատավորի ձայն = Աշխատավորի ձայն ||Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ |Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ = Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ ||Իդեալ |Իդեալ = Իդեալ |boxstyle_Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու=color:black; background-color: #90e0ef; |boxstyle_Աշխատավորի ձայն =color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ =color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Իդեալ =color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |!||||!||||!||||!|| }} {{Tree chart|Ռազմիկ|Ռազմիկ=Ռազմիկ ||Ղարաբաղի սուրհանդակ|Ղարաբաղի սուրհանդակ=Ղարաբաղի սուրհանդակ ||Զանգ ՀՅԴ|Զանգ ՀՅԴ=Զանգ ՀՅԴ ||Նոր ուղի|Նոր ուղի=Նոր ուղի |boxstyle_Ռազմիկ=color:black; background-color: #90e0ef; |boxstyle_Ղարաբաղի սուրհանդակ=color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Զանգ ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Նոր ուղի=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||!||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||Արցախ|Արցախ=Արցախ ||Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ|Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ=Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ ||Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ|Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ=Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ |boxstyle_Արցախ=color:black; background-color: #76c893; |boxstyle_Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Հառաջ ՀՅԴ|Հառաջ ՀՅԴ = Հառաջ ՀՅԴ ||Գյուղատնտեսական հանդես|Գյուղատնտեսական հանդես = Գյուղատնտեսական հանդես |boxstyle_Հառաջ ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Գյուղատնտեսական հանդես=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Աշխատանք ՀՅԴ|Աշխատանք ՀՅԴ = Աշխատանք ՀՅԴ ||Առողջապահիկ|Առողջապահիկ = Առողջապահիկ |boxstyle_Աշխատանք ՀՅԴ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Առողջապահիկ=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ|Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ=Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ ||Արարատ|Արարատ=Արարատ |boxstyle_Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ =color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Արարատ=color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!||||!|| }} {{Tree chart|||||||||Կայծ ՌՍԴԲԿ|Կայծ ՌՍԴԲԿ=Կայծ ՌՍԴԲԿ ||Էջմիածին|Էջմիածին=Էջմիածին |boxstyle_Կայծ ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #ffd79a; |boxstyle_Էջմիածին =color:black; background-color: #ebc8ad;}} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան|Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան=Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան |boxstyle_Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան=color:black; background-color: #ffd79a;}} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն|Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն=Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն |boxstyle_Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն=color:black; background-color: #ffd79a;}} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Խոսք ՌՍԴԲԿ|Խոսք ՌՍԴԲԿ = Խոսք ՌՍԴԲԿ |boxstyle_Խոսք ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #ffd79a; }} {{Tree chart| |||||||||!|||||| }} {{Tree chart|||||||||Ալիք ՌՍԴԲԿ|Ալիք ՌՍԴԲԿ=Ալիք ՌՍԴԲԿ |boxstyle_Ալիք ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #ffd79a; }} {{Tree chart/end}} b07pqc7mfur3x0ltvzeeigxdgac57s3 0 1096237 8476067 8471935 2022-07-27T18:17:15Z 37.252.94.16 wikitext text/x-wiki '''Հատուկ դասարան''', հայկական, երիտասարդական, դրամատիկ հեռուստասերիալ։ Հեռաձարկվում է [[Շանթ ՀԸ|Շանթ հեռուստաընկերության]] եթերում։ Պրեմիերան տեղի է ունեցել [[2022]] թվականի [[մարտի 28]]-ին։ {{Տեղեկաքարտ Հեռուստաշոու|անվանում=Հատուկ դասարան|բնագիր անվանում=|պատկերանիշ=|պատկեր=|նկարագրություն=|տեսակ=հեռուստասերիալ|նաև հայտնի է որպես=|ժանր=երիտասարդական դրամա|ձևաչափ=|ստեղծող=|զարգացնող=|սցենարիստ=Անի Մաղաքյան|ռեժիսոր=Հովհաննես Ղազարյան|գեղարվեստական ռեժիսոր=|կատարող պրոդյուսեր=Հունան Սողոյան|ներկայացնող=|դերերում=Հրանտ Հովսեփյան Դալիթա Ավանեսյան Բորիս Մելքոնյան Լյովա Խուրշուդյան|ժյուրի=|ձայներ=|պատմող=|թեմայի երաժշտության երգահան=|սկզբի երաժշտություն=|վերջի երաժշտություն=|երգահան=|արտադրող երկիր=Հայաստան|լեզու=հայերեն|սեզոնների քանակ=|սերիաների քանակ=|էպիզոդների քանակ=|էպիզոդների ցանկ=|կերպարներ=|կատարողական բեմադրող=|բեմադրող=|խմբագիր=|վայր=[[Երևան]] ([[Հայաստան]])|գործողության վայր=[[Երևան]] ([[Հայաստան]])|կինեմատոգրաֆիա=|տեսախցիկ=|տևողություն=|ընկերություն=|ներկայացուցիչ=|ալիք=[[Շանթ ՀԸ]]|հեռուստաընկերություն=[[Շանթ ՀԸ]]|պատկերի ձևաչափ=1080p|ձայնային ձևաչափ=|առաջին ցուցադրման երկիր=Հայաստան|առաջին ցուցադրում=|առաջին եթեր=մարտի 28, 2022|վերջին եթեր=|կարգավիճակ=եթերում|նախորդ=|հաջորդ=|կապված=|IMDb=|կայք=}} == Սյուժե == Քրեական պատասխանատվության առջև հայտնած մի խումբ դեռահասների հնարավորություն է տրվում խուսափել պատժից՝ սովորելով հատուկ՝ էքսպերիմենտալ դասարանում, առանց խնդիրների, ինչին խոչընդոտում են դպրոցի աշակերտները, ուսուցիչները և անցանկալի ուրվականները։ == Դերերում == {| class="wikitable" !Դերակատար !Կերպար !Նկարագրություն |- |Վիլեն Սարգսյան |Դավիթ Սերոբյան |«Հատուկ դասարան»-ի դասղեկը, հայոց պատմության ուսուցիչը։ |- |Հրանտ Հովսեփյան |Կարեն Մելքոնյան |«Հատուկ դասարան»-ի լուրջ և սկզբունքային աշակերտը, մեղադրվում է` փողոցային կռիվ, դանահակահարության ելքով, բարեբախտաբար այս դեպքը մահվան դեպքով չէ, սիրահարված է Մերիին։ |- |Դալիթա Ավանեսյան |Մերի Առաքելյան |«Հատուկ դասարան»-ի խելացի և կարգապահ աշակերտուհին, դասարանի աղջիկը, մեղադրվում է` փախուստ տանից, անչափահաս երեխայի արևանգում, սիրահարված է Կարենին։ |- |Բորիս Մելքոնյան |Սմբատ Ստեփանյան |«Հատուկ դասարան»-ի աշակերտը, մեղադրվում է` խորթ հոր մահափորձի, ինչպես նաև մարմնական ծանր վնասվածքներ հասցնելու համար, սիրահարված է Նանեին։ |- |Լյովա Խուրշուդյան |Ալբերտ (Աբել) Մարկոսյան |«Հատուկ դասարան»-ի հումորով աշակերտը, մեղադրվում է` գրպանահատություն, գողություն, խմբային կողոպուտներ, վերջին դեպքը թանկարժեք խանութի կողոպուտ է եղել, որի ժամանակ էլ ձերբակալվել է, սիրահարված է Վիկային։ |- |Հայկ Դարբինյան |Ալեքսանդր (Սաշ) Գրիգորյան |12-րդ դասարանի ամենաչար աշակերտը, Մելոյի և Արշոյի ընկերը։ |- |Արսեն Ներսիսյան |Մելո |12-րդ դասարանի ընկերասեր աշակերտը, Սաշի և Արշոյի ընկերը, սիրահարված է Օլյային։ |- |Մերի Քոչարյան |Նանե |12-րդ դասարանի կամակոր աշակերտուհին, տնօրենի աղջիկը, ավտովթարի հետևանքով գամված է սայլակին, սիրահարված է Սմբատին։ |- |Արաքսյա Խաչատրյան |Օլյա |12-րդ դասարանի թիթիզ աշակերտուհին, Վիկայի մոտիկ ընկերուհին, սիրահարված է Մելոյին։ |- |Էվելինա Շահիրյան |Վիկտորյա (Վիկա) |12-րդ դասարանի միամիտ աշակերտուհին, ընկեր Կարապետյանի աղջիկը, Օլյայի մոտիկ ընկերուհին։ |- |Մարտին Բաբախանյան |Արշակ (Արշո) |12-րդ դասարանի ընկերասեր աշակերտը, Սաշի և Մելոյի ընկերը։ |- |[[Նելլի Խերանյան]] |Սոնա Արամյան |Դպրոցի տնօրենը, Նանեի մայրը։ |- |Անի Պետրոսյան |Լարիսա Կարապետյան |Քիմիայի ուսուցչուհին, 12-րդ դասարանի դասղեկը, Վիկայի մայրը, մոտիկ է ընկեր Մարկոսյանի հետ։ |- |Մանվել Խաչատրյան |Արման Մարկոսյան |Հանրահաշիվ և երկրաչափության ուսուցիչը, մոտիկ է ընկեր Կարապետյանի հետ։ |- |[[Տիգրան Ներսիսյան (դերասան)|Տիգրան Ներսիսյան]] |Ռոբերտ Կարենիչ |Կարենի հայրը, բժիշկ։ |- |Սուրեն Թումասյան |Լևոն |Մերիի և Մանեի հայրը, դպրոցի պահակը։ |- |Լիզա Ենգիբարյան |Ժաննա |Աբելի մայրը։ |- |Տաթևիկ Ղարիբյան |Անետ |Սմբատի մայրը։ |- |Աստղիկ Մարկոսյան |Ասյա |Մերիի և Մանեի մայրը։ |- |Սյուզան-Մարի Բարսեղյան |Մանե |Մերիի քույրը։ |- |Մարիամ Մացակյան |Սեդա |«Հատուկ դասարան» ծրագրի ղեկավարը։ |- |Տրդատ Մակարյան |Արտյոմ Հակոբյան |Սմբատի խորթ հայրը։ |- |Հայկուհի Կարայան |Հովնանյան |Հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհին։ |- |Վահե Հակոբյան |Սարգսյան |Ֆիզիկայի ուսուցիչը։ |- |Արթուր Պետրոսյան |Վարդանյան |Աշխարհագրության ուսուցիչը։ |- |Արթուր Կարապետյան |Վարդան |Ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչը։ |- |Մարիաննա Գևորգյան |Սիրան |Բուֆետի պատասխանատուն, Մանանի և Տիկոյի տատիկը։ |- |Աիդա Կարապետյան |Մանան |Նանեի խնամակալը, Սիրանի թոռնուհին, Տիկոյի եղբայրը։ |- |Գառնիկ Մելքոնյան |Գրիշ |Դպրոցի պահակը։ |- |Լիլիթ Գալստյան |Լիլիթ |Օլյայի մայրը, ունի հոգեկան խնդիրներ։ |- |Սևակ Սանթրոսյան |Վռամ |Սաշի հայրը։ |- |Համլետ Դովլաթյան |Տիգրան (Տիկո) |«Հատուկ դասարան»-ի նոր աշակերտը, մեղադրվում է` մանր-միջին խուլիգանությունների մեջ, թղթախաղ, դրամական շորթումներ, ֆինանսական խարդախություններ, Սիրանի թոռնիկը, Մանանի եղբայրը։ |- |Լիլիա Բայադյան |Արինա |«Հատուկ դասարան»-ի նոր ազատամիտ աշակերտուհին, մեղադրվում է` թմրանյութի վաճառքի մեջ |- |Ալեքսանդր Հակոբյան |Գարիկ Ադամյան |«Հատուկ դասարան»-ի նոր աշակերտը, մեղադրվում է` կողոպուտի փորձ, փողոցային հարձակում, թալանել է` Նանեին։ |- |Համլետ Ղազարյան |Նարեկ Բարսեղյան |Սեդայի օգնականը։ |- |Ռուբեն Եսայան |Սևակ |Նանեի մանկության ընկերը։ |} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} # <ref>{{Cite web|url=https://style.news.am/arm/news/87618/haytni-u-tsanot-demqer-inchpes-naev-nor-derasanakan-kazm-ani-maxaqyany-bekorner-ic-heto-veradarnum-e-hatuk-dasaran-serialov.html|title=Հայտնի ու ծանոթ դեմքեր, ինչպես նաև՝ նոր դերասանական կազմ. Անի Մաղաքյանը «Բեկորներ»-ից հետո վերադառնում է «Հատուկ դասարան» սերիալով|website=style.news.am|accessdate=2022-06-15}}</ref> <references /><ref>{{Cite web|url=https://www.tert.am/life/am/news/2022/05/02/hatukdasaran/79243|title=«Հատուկ դասարան». Անի Մաղաքյանի նոր հեռուստասերիալը (լուսանկարներ)|website=www.tert.am|language=hy|accessdate=2022-06-15}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.tert.am/life/am/news/2022/04/07/mery/78358|title=«Շատ բարդ ու պատասխանատու է մարմնավորել հաշմանդամություն ունեցող աղջկա»․ երգչուհի Մերի Քոչարյանը՝ հեռուստասերիալում խաղալու մասին|website=www.tert.am|language=hy|accessdate=2022-06-15}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref> 1qjs5cymizc2s85tn15fbel08hxxyvb 2 1096415 8476263 8469116 2022-07-28T08:25:28Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki {{Babel|hy|en-3|ru-3}} * [[Մասնակից:DVardanyan/Ավազարկղ|Ավազարկղ]] * [[Մասնակից:DVardanyan/Ավազարկղ2|Ավազարկղ2]] * [[Մասնակից:DVardanyan/Ավազարկղ4|Ավազարկղ4]] 53z5ypfwbvi035pr9vjn23tyms0p053 8476264 8476263 2022-07-28T08:25:53Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki {{Babel|hy|en-3|ru-3}} * [[Մասնակից:DVardanyan/Ավազարկղ|Ավազարկղ]] * [[Մասնակից:DVardanyan/Ավազարկղ2|Ավազարկղ2]] * [[Մասնակից:DVardanyan/Ավազարկղ3|Ավազարկղ3]] c9xsjaguuhoy54ya3iohoqy1znylkue 2 1096681 8476197 8471364 2022-07-28T06:49:20Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ռազմական գործիչ | անուն = Ղորղանյան Ադամ Սողոմոնի | բնօրինակ անուն = | ծածկանուն = Կորգանով Ադամ | Պատկեր = [[File:Корганов Адам Соломонович3.jpg|Корганов Адам Соломонович3]] | պատկերի չափ = ‎250px | նկարագրում = | կյանքի տևողություն = 19.06.1846-14.10.1914 | ծննդավայր = [[Թիֆլիս]], [[Վրաստան]] | մահվան վայր = [[Միներալնիե Վոդի]], [[Ռուսաստան]] | գերեզման = Թաղված է Թիֆլիսում, գերեզմանատան ընտանեկան դամբարանում։ | քաղաքացիություն = {{դրոշավորում|Ռուսական կայսրություն}} | զորատեսակ = | ծառայության տարիներ = 1865-1913թթ. | կոչում = գեներալ-լեյտենանտ | զորամաս = | հրամանատար էր = | պաշտոն = բանակային կորպուսի հրամանատար | մարտեր = | պարգևներ = | պաշտոնաթող = 1913թ.-ին | Վիքիպահեստ = }} '''Ադամ Սողոմոնի Ղորղանյան''' ([[հունիսի 19]], [[1846]], [[Թբիլիսի|Թիֆլիս]]), հայազգի ռազմական գործիչ, որը ծառայել է ռուսական բանակում<ref>{{Cite web|url=https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/61577/1/Voennaia_Elita_Armeniii.pdf|title=ВОЕННАЯ ЭЛИТА АРМЕНИИ|last=Георгий Бежиташвили|first=Мамука Гогитидзе}}</ref>: Մասնակցել է [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)|1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմին]]: ==Կրթություն== Ավարտել է 2-րդ կադետական դպրոցը, 1865 թվականին ավարտել է 1-ին զինվորական Պավլովյան ուսումնարանը, 1870 թվականին ավարտել է 1-ին կարգի դասընթաց հեծելազորային ուսումնական էսկադրոնը: ==Պարգևներ== * 1870՝ Սուրբ Ստանիսլավի 3-րդ աստիճանի շքանշան, * 1872՝ Սուրբ Աննայի 3-րդ աստիճանի շքանշան, * 1878՝ Սուրբ Ստանիսլավի 2-րդ աստիճանի շքանշան՝ թրերով, * 1880՝ Սուրբ Վլադիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշան՝ թրերով և ժապավենով, * 1895՝ Սուրբ Վլադիմիրի 3-րդ աստիճանի շքանշան, 1902թ.՝ Ս. Ստանիսլավի 1-ին աստիճանի շքանշան, 1903թ.՝ Մավրիկիեի և Լազարի անվան իտալական սպայական մեծ խաչի շքանշան, Դանբերգի անվան դանիական հրամանատարական խաչի շքանշան, 1909թ.՝ Ս. Աննայի 1-ին աստիճանի շքանշան,1911թ.՝ մեդալ՝ ի հիշատակ Ռոմանովների տան թագավորության 300-ամյակի: == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Ռազմական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Գեներալ-լեյտենանտներ]] [[Կատեգորիա:Զինվորական Պավլովյան ուսումնարան]] k5x20rdhgae9plskj99io8ma80kx4u2 8476212 8476197 2022-07-28T07:26:46Z Just Aren20 122324 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ռազմական գործիչ | անուն = Ղորղանյան Ադամ Սողոմոնի | բնօրինակ անուն = | ծածկանուն = Կորգանով Ադամ | Պատկեր = [[File:Корганов Адам Соломонович3.jpg|Корганов Адам Соломонович3]] | պատկերի չափ = ‎250px | նկարագրում = | կյանքի տևողություն = 19.06.1846-14.10.1914 | ծննդավայր = [[Թիֆլիս]], [[Վրաստան]] | մահվան վայր = [[Միներալնիե Վոդի]], [[Ռուսաստան]] | գերեզման = Թաղված է Թիֆլիսում, գերեզմանատան ընտանեկան դամբարանում։ | քաղաքացիություն = {{դրոշավորում|Ռուսական կայսրություն}} | զորատեսակ = | ծառայության տարիներ = 1865-1913թթ. | կոչում = գեներալ-լեյտենանտ | զորամաս = | հրամանատար էր = | պաշտոն = բանակային կորպուսի հրամանատար | մարտեր = | պարգևներ = | պաշտոնաթող = 1913թ.-ին | Վիքիպահեստ = }} '''Ադամ Սողոմոնի Ղորղանյան''' ([[հունիսի 19]], [[1846]], [[Թբիլիսի|Թիֆլիս]]), հայազգի ռազմական գործիչ, որը ծառայել է ռուսական բանակում<ref>{{Cite web|url=https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/61577/1/Voennaia_Elita_Armeniii.pdf|title=ВОЕННАЯ ЭЛИТА АРМЕНИИ|last=Георгий Бежиташвили|first=Мамука Гогитидзе}}</ref>: Մասնակցել է [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)|1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմին]]: 1889 թվականի փետրվարի 15-ին շնորհվել է գնդապետի կոչում: 1889-1891 թվականներին եղել է հեծելազորային ռեզերվի կադրի պետ։ 1891-1899 թվականներին եղել է 22-րդ Աստրախանի Դրագուն գնդի հրամանատար։ 1899-1904 թվականներին՝ 3-րդ հեծելազորային դիվիզիայի 1-ին բրիգադի հրամանատար։ 1904-1905 թվականներին եղել է 11-րդ հեծելազորային դիվիզիայի հրամանատար։ 1905 թվականի ապրիլի 17-ին շնորհվել է «գեներալ-մայորի» կոչում. 1905-1908 թվականներին եղել է 9-րդ հեծելազորային դիվիզիայի պետ։ 1908 թվականի ապրիլի 17-ին շնորհվել է «գեներալ-լեյտենանտ» կոչում: 1908-1913 թվականներին եղել է Կիևի ռազմական օկրուգի XII բանակային կորպուսի հրամանատար։ 1913-ին տարիքի պատճառով ազատվել է բանակից՝ համազգեստով և թոշակով:Թաղվել է Թիֆլիսում՝ Վերիյսկի գերեզմանատան ընտանեկան դամբարանում։ ==Կրթություն== Ավարտել է 2-րդ կադետական դպրոցը, 1865 թվականին ավարտել է 1-ին զինվորական Պավլովյան ուսումնարանը, 1870 թվականին ավարտել է 1-ին կարգի դասընթաց հեծելազորային ուսումնական էսկադրոնը: ==Պարգևներ== * 1870՝ Սուրբ Ստանիսլավի 3-րդ աստիճանի շքանշան, * 1872՝ Սուրբ Աննայի 3-րդ աստիճանի շքանշան, * 1878՝ Սուրբ Ստանիսլավի 2-րդ աստիճանի շքանշան՝ թրերով, * 1880՝ Սուրբ Վլադիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշան՝ թրերով և ժապավենով, * 1895՝ Սուրբ Վլադիմիրի 3-րդ աստիճանի շքանշան, 1902թ.՝ Ս. Ստանիսլավի 1-ին աստիճանի շքանշան, 1903թ.՝ Մավրիկիեի և Լազարի անվան իտալական սպայական մեծ խաչի շքանշան, Դանբերգի անվան դանիական հրամանատարական խաչի շքանշան, 1909թ.՝ Ս. Աննայի 1-ին աստիճանի շքանշան,1911թ.՝ մեդալ՝ ի հիշատակ Ռոմանովների տան թագավորության 300-ամյակի: == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Ռազմական գործիչներ]] [[Կատեգորիա:Գեներալ-լեյտենանտներ]] [[Կատեգորիա:Զինվորական Պավլովյան ուսումնարան]] nmie3bvvkrrxowqall3l648xhi9rwjq 2 1096685 8476262 8468036 2022-07-28T08:24:50Z DVardanyan 122531 Ջնջվում է էջի ամբողջ պարունակությունը wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 8476286 8476262 2022-07-28T09:02:19Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki https://en.wikipedia.org/wiki/Old_Man_of_the_Lake https://en.wikipedia.org/wiki/World_Photography_Day 5ze3sr4rf87rdw0tafqcm7j58e35phl 0 1097195 8475916 8473379 2022-07-27T15:15:48Z Ապատ63 36683 /* Ներքին երթուղի */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության ճշգրիտ ամսաթիվը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Կլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է ամենավաղ մարդկային ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր ժամանակը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավ՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչկլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>: Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո: Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ: Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց: Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />: Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>: Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչկլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />: Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք: Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />: Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />: Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />: Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>: ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] 5gsc3n7d68mbzfyt9rdh5hjuzz4htwj 8475924 8475916 2022-07-27T15:34:38Z Ապատ63 36683 /* top */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>: Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո: Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ: Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց: Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />: Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>: Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />: Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք: Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />: Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />: Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />: Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>: ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] pioj6jyvfvmo8basq2kkv8f4bmoero3 8475926 8475924 2022-07-27T15:40:22Z Ապատ63 36683 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)|Քարի շրջան]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>: Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո: Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ: Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց: Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />: Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>: Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />: Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք: Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />: Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />: Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />: Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>: ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] 47krgyg3bm9mi9843lw3noql46ygxl2 8475930 8475926 2022-07-27T15:42:34Z Ապատ63 36683 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Հնագիտություն ըստ մայրցամաքի]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)|Քարի շրջան]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>: Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո: Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ: Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց: Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />: Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>: Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />: Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք: Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />: Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />: Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />: Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>: ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] [[Կատեգորիա:Հնագիտություն ըստ մայրցամաքի]] o9drwhsgr6q5ekrr5w650aqbx0506wz 8475931 8475930 2022-07-27T15:43:38Z Ապատ63 36683 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Ամերիկաների մշակույթ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)|Քարի շրջան]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>: Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո: Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ: Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց: Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />: Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>: Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />: Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք: Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />: Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />: Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />: Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>: ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] [[Կատեգորիա:Հնագիտություն ըստ մայրցամաքի]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաների մշակույթ]] 9lktq9vekoabjcgrsok1ga1v5n52nks 8476144 8475931 2022-07-28T00:02:21Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)|Քարի շրջան]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>։ Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո։ Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ։ Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց։ Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />։ Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>։ Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք։ Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />։ Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />։ Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />։ Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>։ ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] [[Կատեգորիա:Հնագիտություն ըստ մայրցամաքի]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաների մշակույթ]] 7t8lkntzjyjlex5h1m0nfwf407v8jwz 8476295 8476144 2022-07-28T09:28:44Z Ապատ63 36683 /* Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Early_migrations_mercator.svg|մինի|Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] '''Ամերիկայի բնակեցում''', [[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ [[Վերին պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] [[Որսորդություն|որսորդությամբ]] և [[Հավաքչություն|հավաքչությամբ]] զբաղվող նախամարդիկ [[Հյուսիսային Ամերիկա]] են ներխուժել [[Հյուսիսային Ամերիկա|հյուսիսասիական]] մամոնտային [[Պրերիաներ|պրերիաներից]] Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան [[Սիբիր|Սիբիրի]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Արևմտյան Ալյասկայի]] միջև [[Բացարձակ բարձրություն|ծովի մակարդակի]] իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)<ref name="Smithsoniana">{{cite news|last=Pringle|first=Heather|title=What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/jacques-cinq-mars-bluefish-caves-scientific-progress-180962410|date=March 8, 2017|work=[[ Սմիթսոնյան ինստիտուտ|Smithsonian]]}}</ref>։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես [[Ամերիկա|Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները]] 12000-14000 տարի առաջ<ref name="FaganDurrani2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fMneCwAAQBAJ&pg=PA124|title=World Prehistory: A Brief Introduction|last1=Fagan|first1=Brian M.|last2=Durrani|first2=Nadia|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-34244-1|page=124|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Goebel">{{cite journal|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Waters|first2=Michael R.|last3=O'Rourke|first3=Dennis H.|date=|year=2008|title=The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|journal=[[Science (ամսագիր)|Science]]|volume=319|issue=5869|pages=1497–1502|bibcode=2008Sci...319.1497G|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191740/http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|archive-date=2014-01-02|access-date=2010-02-05|url-status=bot: unknown|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref><ref name="NYT-20180103">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|title=In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas|url=https://www.nytimes.com/2018/01/03/science/native-americans-beringia-siberia.html|date=January 3, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 3, 2018}}</ref><ref name="NAT-20180103">{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=JV|last2=Potter|first2=BA|last3=Vinner|first3=L|last4=Steinrücken|first4=M|last5=Rasmussen|first5=S|last6=Terhorst|first6=J|last7=Kamm|first7=JA|last8=Albrechtsen|first8=A|last9=Malaspinas|first9=A-S|display-authors=3|date=|year=2018|title=Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/7887/1/UpwardSun_Nature%20paper%20MS%20DEC17.pdf|journal=[[Նեյչր|Nature]]|volume=553|issue=7687|pages=203–207|bibcode=2018Natur.553..203M|doi=10.1038/nature25173|pmid=29323294|last10=Sikora|first10=M|last11=Reuther|first11=JD|last12=Irish|first12=JD|last13=Malhi|first13=RS|last14=Orlando|first14=L|last15=Song|first15=YA|last16=Nielsen|first16=R|last17=Meltzer|first17=DJ|last18=Willerslev|first18=E|s2cid=4454580}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last=Núñez Castillo|first=Mélida Inés|date=2021-12-20|title=Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences|url=https://ediss.uni-goettingen.de/handle/21.11130/00-1735-0000-0008-59CC-F|journal=Dissertation|doi=10.53846/goediss-9012|s2cid=247052631}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ [[Ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներ|լեզվական գործոններով]], [[Արյան խումբ|արյան խմբերի]] բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչպես արտացոլված է [[Մոլեկուլ|մոլեկուլային]] տվյալների վրա, ինչպիսիք են [[ԴՆԹ]]-ն<ref name="AshRobinson2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JUlSYsyC-NQC&pg=PT289|title=The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline|last1=Ash|first1=Patricia J.|last2=Robinson|first2=David J.|publisher=John Wiley & Sons|year=2011|isbn=978-1-119-96424-7|page=289|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Roberts2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ng8ai3xkZRUC&pg=PT101|title=The Incredible Human Journey|last=Roberts|first=Alice|publisher=A&C Black|year=2010|isbn=978-1-4088-1091-0|pages=101–103}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց հարց է, և թեև [[Հնագիտություն|հնագիտության]], [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] [[Երկրաբանություն|երկրաբանության]], ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված<ref name="Pauketat2012">{{cite book|title=The Oxford Handbook of North American Archaeology|last=Waguespack|first=Nicole|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0-19-538011-8|editor=Timothy R. Pauketat|pages=86–95|chapter=Early Paleoindians, from Colonization to Folsom|chapter-url=https://books.google.com/books?id=yf8j0b7gLvUC&pg=PA86}}</ref>։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի<ref name="Goebel" />։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ [[Քլովիսի մշակույթ|Քլովիսի մշակույթը]] ([[Քարի շրջան (Նյու Մեքսիկո)|Քարի շրջան]], [[Նյու Մեքսիկո]], ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ<ref name="Surovell">{{cite web|url=https://doi.org/10.1371/journal.pone.0264092|title=Late Date of human arrival to North America|last1=Surovell|first1=T. A.|last2=Allaun|first2=S. A.|website=PLoS|last3=Gingerich|first3=J. A. M.|last4=Graf|first4=K. E.|last5=Holmes|first5=C. D.|access-date=8 May 2022}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը<ref>{{cite journal|last1=Ardelean|first1=Ciprian F.|last2=Becerra-Valdivia|first2=Lorena|last3=Pedersen|first3=Mikkel Winther|last4=Schwenninger|first4=Jean-Luc|last5=Oviatt|first5=Charles G.|last6=Macías-Quintero|first6=Juan I.|last7=Arroyo-Cabrales|first7=Joaquin|last8=Sikora|first8=Martin|last9=Ocampo-Díaz|first9=Yam Zul E.|year=2020|title=Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/312474|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=87–92|bibcode=2020Natur.584...87A|doi=10.1038/s41586-020-2509-0|pmid=32699412|last10=Rubio-Cisneros|first10=Igor I.|last11=Watling|first11=Jennifer G.|last12=De Medeiros|first12=Vanda B.|last13=De Oliveira|first13=Paulo E.|last14=Barba-Pingarón|first14=Luis|last15=Ortiz-Butrón|first15=Agustín|last16=Blancas-Vázquez|first16=Jorge|last17=Rivera-González|first17=Irán|last18=Solís-Rosales|first18=Corina|last19=Rodríguez-Ceja|first19=María|last20=Gandy|first20=Devlin A.|last21=Navarro-Gutierrez|first21=Zamara|last22=de la Rosa-Díaz|first22=Jesús J.|last23=Huerta-Arellano|first23=Vladimir|last24=Marroquín-Fernández|first24=Marco B.|last25=Martínez-Riojas|first25=L. Martin|last26=López-Jiménez|first26=Alejandro|last27=Higham|first27=Thomas|last28=Willerslev|first28=Eske|s2cid=220697089}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Becerra-Valdivia|first1=Lorena|last2=Higham|first2=Thomas|year=2020|title=The timing and effect of the earliest human arrivals in North America|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=93–97|bibcode=2020Natur.584...93B|doi=10.1038/s41586-020-2491-6|pmid=32699413|s2cid=220715918}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Gruhn|first1=Ruth|date=22 July 2020|title=Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago|journal=Nature|volume=584|issue=7819|pages=47–48|bibcode=2020Natur.584...47G|doi=10.1038/d41586-020-02137-3|pmid=32699366|s2cid=220717778|doi-access=free}}</ref>։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ<ref name="Wells2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=432Kt0A7J_UC&pg=PA222|title=Deep Ancestry: Inside the Genographic Project|author=Spencer Wells|date=2006|publisher=National Geographic Books|isbn=978-0-7922-6215-2|pages=222–|oclc=1031966951}}</ref><ref name="Relethford2017">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=rAjcDQAAQBAJ&pg=PA192|title=50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins|author=John H. Relethford|date=17 January 2017|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-67391-1|pages=192–|oclc=1238190784}}</ref><ref name="Birx2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=fsF1AwAAQBAJ&pg=PT50|title=21st Century Anthropology: A Reference Handbook|date=10 June 2010|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6630-5|editor=H. James Birx|pages=|oclc=1102541304}}</ref><ref name="KiczaHorn2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=b2t4DQAAQBAJ&pg=PT20|title=Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800|author1=John E Kicza|author2=Rebecca Horn|date=3 November 2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50987-7|edition=2|pages=}}</ref>։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով<ref name="Smithsonianb">{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/origin.htm|title=Paleoamerican|last1=Fitzhugh|first1=Drs. William|last2=Goddard|first2=Ives|publisher=Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office|archive-url=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|archive-date=2009-01-05|last3=Ousley|first3=Steve|last4=Owsley|first4=Doug|last5=Stanford|first5=Dennis|access-date=2009-01-15|url-status=dead}}</ref><ref name="national">{{cite web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|title=Atlas of the Human Journey-The Genographic Project|date=1996–2008|publisher=National Geographic Society|archive-url=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|archive-date=2011-05-01|access-date=2017-01-27|url-status=dead}}</ref>՝ հետևելով այժմ անհետացած [[Պլեյստոցեն|պլեյստոցենյան]] մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և [[Կորդիլերյան լեռներ|Կորդիլերյան]] սառցաշերտերի միջև<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2009-08-peopling-americas-genetic-ancestry-health.html|title=The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health|work=Scientific American|access-date=2019-05-08}}</ref>։ Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի [[Հարավային Ամերիկա]] մինչև [[Չիլի]]<ref>{{Cite journal|last1=Fladmark|first1=K. R.|year=1979|title=Alternate Migration Corridors for Early Man in North America|journal=American Antiquity|volume=44|issue=1|pages=55–69|doi=10.2307/279189|jstor=279189|s2cid=162243347}}</ref>։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ օկուպացիայի ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ ծովի մակարդակի բարձրացմամբ՝ այդ ժամանակից ի վեր մինչև հարյուր մետր<ref>{{cite web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|title=68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"|date=26 January 2009|work=Center for Climate Systems Research, Columbia University|access-date=2009-11-17}}</ref>։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Somerville|first1=Andrew D.|last2=Casar|first2=Isabel|last3=Arroyo-Cabrales|first3=Joaquín|year=2021|title=New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?|journal=Latin American Antiquity|volume=32|issue=3|pages=612–626|doi=10.1017/laq.2021.26|doi-access=free}}</ref>։ == Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ == === Բերինգիայի առաջացում և ջրհեղեղում === [[Պատկեր:Beringia_land_bridge-noaagov.gif|աջից|մինի|Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո]] Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափ մնացել է [[Սառցադաշտ|սառցադաշտի]] սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով խոր ծովի միջուկների թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառում։ Մոտ 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (հեռավորությունը երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է [[Բերինգիա]] [[Հնէաշխարհագրություն|հնէաշխարհագրական]] երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է [[Սիբիր|Սիբիրը]] [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկայի]] հետ<ref name="Brighametal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Brigham-Grette|first1=Julie|last2=Lozhkin|first2=Anatoly V.|last3=Anderson|first3=Patricia M.|last4=Glushkova|first4=Olga Y.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA29|name-list-style=amp}}</ref>։ Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս [[Բաթիմետրիա|բաթիմետրիայի]] վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի [[BP (թվագրում)|BP]] (Նկար 1)։ Բերինգյան [[Հնէաշխարհագրություն|պալեոաշխարհագրության]] վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը եղել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սահմանափակել մարդկանց միգրացիայի մոդելները Հյուսիսային Ամերիկա<ref name="Brighametal2004" />։ === Սառցադաշտեր === [[Պատկեր:Last_glacial_maximum_-_survivability_of_humans.svg|մինի|Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։]] 30000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնը առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, որոնք արգելափակել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 [[BP (թվագրում)|տարի առաջ]] և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, [[Կորդիլերյան սառցային վահան|Կորդիլերյան]] և [[Լաուրենտիդյան սառցային վահան|Լաուրենտիդյան]] սառցաշերտերը միավորվել են [[Ժայռոտ լեռներ|Ռոքի լեռներից]] արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն<ref name="Geotimescorridor">{{cite web|url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html|title=The Ice-Free Corridor Revisited|last1=Jackson|first1=Lionel E., Jr.|last2=Wilson|first2=Michael C.|date=February 2004|website=Geotimes|publisher=American Geological Institute|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Jacksonetal1997">{{cite journal|last1=Jackson|first1=L.E. Jr.|last2=Phillips|first2=F.M.|last3=Shimamura|first3=K.|last4=Little|first4=E.C.|date=|year=1997|title=Cosmogenic <sup>36</sup>Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada|journal=Geology (journal)|volume=25|issue=3|pages=195–198|bibcode=1997Geo....25..195J|doi=10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Mandryketal2001">{{cite journal|last1=Mandryk|first1=Carole A.S.|last2=Josenhans|first2=Heiner|last3=Fedje|first3=Daryl W.|last4=Mathewes|first4=Rolf W.|date=January 2001|title=Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes|url=https://www.researchgate.net/publication/223550672|journal=Quaternary Science Reviews|volume=20|issue=1|pages=301–314|bibcode=2001QSRv...20..301M|doi=10.1016/s0277-3791(00)00115-3|name-list-style=amp}}</ref>։ Ալպյան սառցադաշտերը ափամերձ շրջաններում և [[Ալյասկա (թերակղզի)|Ալյասկա թերակղզում]] մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ [[Սառցադաշտ|ալպյան սառցադաշտերը]] և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև [[Վանկուվեր (կղզի)|Վանկուվեր կղզին]] և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 [[Ռադիոածխածնային թվագրում|<sup>14</sup>C]] ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 [[Ռադիոածխածնային ճշգրված թվագրում|cal]] տարի BP)<ref name="Dyke2003">{{cite report|url=https://www.researchgate.net/publication/256841476|last1=Dyke|first1=A.S.|last2=Moore|first2=A.|last3=Robertson|first3=L.|name-list-style=amp|title=Deglaciation of North America|publisher=Geological Survey of Canada|series=Open File 1574|date=2003|doi=10.4095/214399|doi-access=free}}</ref><ref name="Boothetal2003">{{cite book|title=The Quaternary Period in the United States|last1=Booth|first1=Derek B.|last2=Troost|first2=Kathy Goetz|last3=Clague|first3=John J.|last4=Waitt|first4=Richard B.|year=2003|isbn=978-0-4445-1470-7|series=Developments in Quaternary Sciences|volume=1|pages=17–43|chapter=The Cordilleran Ice Sheet|doi=10.1016/S1571-0866(03)01002-9|name-list-style=amp}}</ref>։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) [[BP (թվագրում)|տարի BP]]<ref name="Blaiseetal1990">{{cite journal|last1=Blaise|first1=B.|last2=Clague|first2=J.J.|last3=Mathewes|first3=R.W.|date=|year=1990|title=Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada|journal=Quaternary Research|volume=34|issue=3|pages=282–295|bibcode=1990QuRes..34..282B|doi=10.1016/0033-5894(90)90041-i|name-list-style=amp}}</ref>, մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 <sup>14</sup>C տարի BP (16,800 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի BP)<ref name="Boothetal2003" />։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին<ref name="Mandryketal2001" />։ Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)<ref name="Mandryketal2001" />։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովվել է մոտ 17000 կալ տարի BP<ref name="Misartietal2012">{{cite journal|last1=Misarti|first1=Nicole|last2=Finney|first2=Bruce P.|last3=Jordan|first3=James W.|last4=Maschner|first4=Herbert D.G.|last5=Addison|first5=Jason A.|last6=Shapley|first6=Mark D.|last7=Krumhardt|first7=Andrea|last8=Beget|first8=James E.|display-authors=3|date=10 August 2012|title=Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans|journal=Quaternary Science Reviews|volume=48|pages=1–6|bibcode=2012QSRv...48....1M|doi=10.1016/j.quascirev.2012.05.014}}</ref>։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 <sup>14</sup>C տարի BP (16,200 [[Ռադիոածխածնային չափորոշիչ|կալ]] տարի) առաջ<ref name="Dyke2003" />։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև<ref name="Brighametal2004" />։ === Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր === [[Պատկեր:Last_Glacial_Maximum_Vegetation_Map.svg|մինի|Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը]] Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և [[Ծաղկափոշի|ծաղկափոշու]] [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունից]]<ref name="Brighametal2004" /><ref name="Clagueetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Clague|first1=John J.|last2=Mathewes|first2=Rolf W.|last3=Ager|first3=Thomas A.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA63|name-list-style=amp}}</ref><ref name="Vasilevetal2002">{{cite journal|last1=Vasil'ev|first1=Sergey A.|last2=Kuzmin|first2=Yaroslav V.|last3=Orlova|first3=Lyubov A.|last4=Dementiev|first4=Vyacheslav N.|date=|year=2002|title=Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World|journal=Radiocarbon (journal)|volume=44|issue=2|pages=503–530|doi=10.1017/s0033822200031878|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մինչև ''վերջին սառցադաշտային առավելագույնը'' (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում<ref name="Brighametal2004" />։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ<ref name="Brighametal2004" />։ [[Օխոտի ծով|Օխոտի ծովից]] հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|BP]], քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM<ref name="Brighametal2004" />։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ<ref name="Vasilevetal2002" />։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008">{{cite book|title=Sourcebook of Paleolithic Transitions|last=Graf|first=Kelly E.|publisher=Springer|year=2009|isbn=978-0-387-76478-8|editor1=Marta Camps|pages=479–501|chapter=Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia|doi=10.1007/978-0-387-76487-0_32|editor2=Parth Chauhan|chapter-url=http://csfa.tamu.edu/cfsa-publications/Graf-SourPalTrans2009-479.pdf}}</ref>։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով<ref name="Clagueetal2004" />։ Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և [[Իզոստազիա|իզոստատիկ]] ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր<ref name="Fedjeetal2004">{{cite book|title=Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Mackie|first2=Quentin|last3=Dixon|first3=E. James|last4=Heaton|first4=Timothy H.|publisher=University of Utah Press|year=2004|isbn=978-0-87480-786-8|editor=D.B. Madsen|chapter=Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Dz2EVCRfBzAC&pg=PA97|name-list-style=amp}}</ref>։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել [[Ուելսի արքայազնի կղզի|Ուելսի արքայազն կղզու]] Հայդա Գվայի և [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդր արշիպելագի]] արտաքին կղզիներում<ref name="Clagueetal2004" />։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել<ref name="Clagueetal2004" />։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ<ref name="Clagueetal2004" />։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել [[Մաշկոտանիներ|մաշկոտանիների]] բրածոները<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար<ref name="Erlandson2011">{{cite journal |last1=Erlandson |first1=Jon M. |last2=Braje |first2=Todd J. |name-list-style=amp |date=2011 |title=From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=28–37 |doi=10.1016/j.quaint.2011.02.030 |bibcode=2011QuInt.239...28E}}</ref><ref name="Erlandsonetal2007">{{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|last2=Graham|first2=Michael H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=Robert S.|display-authors=3|year=2007|title=The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas|journal=The Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}}</ref>։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ<ref name="Erlandsonetal2007" />։ === Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ === [[Պատկեր:Glacial_lakes.jpg|մինի|[[Մեծ Լճեր|Մեծ լճերի]] ձևավորման դիագրամ]] Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k <sup>14</sup>C BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k <sup>14</sup>C BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից<ref name="Fedjeetal2004" /> 15k<ref name="Mandryketal2001" /> cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k <sup>14</sup>C BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց<ref name="Fedjeetal2004" />։ Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ<ref name="Geotimescorridor" />։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է<ref name="Mandryketal2001" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ<ref name="Mandryketal2001" />։ Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka<sup>14</sup>C BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը<ref name="Vasilevetal2002" />։ Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Russell|first3=J. M.|last4=Abbott|first4=M.B.|last5=Finkenbinder|first5=M.S.|last6=O'Donnell|first6=J.A.|display-authors=3|date=20 May 2020|title=Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period|journal=Boreas|volume=49|issue=3|pages=514–525|doi=10.1111/bor.12449|doi-access=free}}</ref><ref name="Vachulaetal2019">{{cite journal|last1=Vachula|first1=R.S.|last2=Huang|first2=Y.|last3=Longo|first3=W. M.|last4=Dee|first4=S.G.|last5=Daniels|first5=W.C.|last6=Russell|first6=J.M.|display-authors=3|date=13 December 2018|title=Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America|journal=Quaternary Science Reviews|volume=205|pages=35–44|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.003|s2cid=134519782}}</ref>։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։ == Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ == [[Պատկեր:Journal.pone.0001596.g004.png|alt="Maps depicting each phase of the three-step early human migrations for the peopling of the Americas. (A) Gradual population expansion of the Amerind ancestors from their Central [[East Asia]]n gene pool (blue arrow). (B) Proto-Amerind occupation of Beringia with little to no population growth for ≈20,000 years. (C) Rapid colonization of the New World by a founder group migrating southward through the ice-free, inland corridor between the eastern Laurentide and western Cordilleran Ice Sheets (green arrow) and/or along the Pacific coast (red arrow). In (B), the exposed seafloor is shown at its greatest extent during the last glacial maximum at ≈20–18,000 years ago [25]. In (A) and (C), the exposed seafloor is depicted at ≈40,000 years ago and ≈16,0000 years ago, when prehistoric sea levels were comparable. A scaled-down version of Beringia today (60% reduction of A–C) is presented in the lower left corner. This smaller map highlights the Bering Strait that has geographically separated the New World from Asia since ≈11–10,000 years ago."|աջից|մինի|Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ<ref>{{cite book|title=Die ersten Menschen|last=Burenhult|first=Göran|publisher=Weltbild Verlag|year=2000|isbn=978-3-8289-0741-6}}</ref>]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները]] հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ<ref name=":1" /><ref name="Dillehay2000" />։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ<ref name="NYT-20210923">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas|url=https://www.nytimes.com/2021/09/23/science/ancient-footprints-ice-age.html|date=23 September 2021|work=[[The New York Times]]|accessdate=23 September 2021}}</ref><ref name="Bennett" /><ref name=":2" />։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիոն գենետիկայի]] ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։ === Ժամանակագրություն === [[Պատկեր:Pre-clovis-sites-of-the-americas.svg|մինի|[[Ամերիկա|Ամերիկա մայրցամաքի]] քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Քլովիսի մշակույթ|մինչքլովիսյան]] վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ ([[BP (թվագրում)|YBP]])։ Տեխասի գտածոների [[Շերտագրություն (երկրաբանություն)|շերտագրությունը]] ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Forman|first2=Steven L.|last3=Jennings|first3=Thomas A.|last4=Nordt|first4=Lee C.|last5=Driese|first5=Steven G.|last6=Feinberg|first6=Joshua M.|last7=Keene|first7=Joshua L.|last8=Halligan|first8=Jessi|last9=Lindquist|first9=Anna|date=2018-01-31|title=The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas {{!}} Science|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201855|journal=Science|volume=331|issue=6024|pages=1599–1603|doi=10.1126/science.1201855|archive-url=https://web.archive.org/web/20180131001026/http://science.sciencemag.org/content/331/6024/1599|archive-date=31 January 2018|access-date=2022-02-18|last10=Pierson|first10=James|last11=Hallmark|first11=Charles T.|last12=Collins|first12=Michael B.|last13=Wiederhold|first13=James E.|s2cid=206531951}}</ref>։]] 21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման<ref name="White2006">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_VnZ8_2kSScC&pg=PA1|title=American Indian chronology: chronologies of the American mosaic|last=White|first=Phillip M.|publisher=Greenwood|year=2006|isbn=978-0-313-33820-5|page=1}}</ref><ref name="SpencerWells2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&pg=PA138|title=The Journey of Man - A Genetic Odyssey|last1=Wells|first1=Spencer|last2=Read|first2=Mark|publisher=Random House|year=2002|isbn=978-0-8129-7146-0|pages=138–140|name-list-style=amp}}</ref>։ Առաջինը ''կարճ ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ<ref name="Blaiseetal1990" />, և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները<ref>{{cite magazine|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-first-americans.html|first=Stefan|last=Lovgren|title=Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says|magazine=[[National Geographic]]|date=March 13, 2008}}</ref>։ Երկրորդը ''երկար ժամանակագրության տեսությունն'' է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ<ref name="Bonattoetal2009">{{cite journal|last1=Bonatto|first1=Sandro L.|last2=Salzano|first2=Francisco M.|date=|year=1997|title=A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=94|issue=5|pages=1866–1871|bibcode=1997PNAS...94.1866B|doi=10.1073/pnas.94.5.1866|pmc=20009|pmid=9050871|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref><ref name="Cinq1979">{{cite journal|last=Cinq-Mars|first=J.|date=1979|title=Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon|journal=Canadian Journal of Archaeology|issue=3|pages=1–32|jstor=41102194}}</ref><ref name="Bonnichsen1978">{{cite book|title=Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective|last=Bonnichsen|first=Robson|date=1978|publisher=Archaeological Researches International Department of Anthropology, [[Ալբերտայի համալսարան|University of Alberta]]|isbn=9780888649997|editor=Alan L. Bryan|series=Occasional Papers No. 1|location=Edmonton|pages=102–118|chapter=Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JY10AAAAMAAJ&pg=PA102}}</ref>, որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw">{{cite web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stephenoppenheimer/index.php|title=Journey of mankind|last=Oppenheimer|first=Stephen|work=Bradshaw Foundation}}</ref>։ Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ<ref name="Geotimescorridor" /><ref name="Jacksonetal1997" /><ref name="Mandryketal2001" /><ref name="Goodyear2005">{{cite book|title=Paleoamerican Origins: Beyond Clovis|last=Goodyear|first=Albert C.|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University|year=2005|isbn=978-1-60344-812-3|editor1=Robson Bonnichsen|series=Peopling of the Americas|pages=103–112|chapter=Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States|editor2=Bradley T. Lepper|editor3=Michael R. Waters|editor4=Dennis Stanford|display-editors=1|chapter-url=https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1026&context=sciaa_staffpub}}</ref><ref name="Dillehay2000">{{cite book|url=https://archive.org/details/settlementofamer00dill_0|title=The Settlement of the Americas: A New Prehistory|last=Dillehay|first=Thomas|date=2000|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-07669-7|location=New York}}</ref>։ Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում<ref name=":1">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/science/2018/10/24/continents-oldest-spear-points-provide-new-clues-about-first-americans/|title=Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans|last=Kaplan|first=Sarah|newspaper=Washington Post|date=October 24, 2018}}</ref>, Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում<ref name="Dillehay2000" />։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ​​ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։ Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև [[Հոլոցեն|hոլոցենի]] սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան [[Ալբերտա]] և [[Բրիտանական Կոլումբիա]] տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է [[Տայգա|տայգայի անտառներով]], որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»<ref name="Nature-landbridge_2016">{{cite journal|last1=Pedersen|first1=Mikkel W.|last2=Ruter|first2=Anthony|last3=Schweger|first3=Charles|last4=Friebe|first4=Harvey|last5=Staff|first5=Richard A.|last6=Kjeldsen|first6=Kristian K.|last7=Mendoza|first7=Marie L.Z.|last8=Beaudoin|first8=Alwynne B.|last9=Zutter|first9=Cynthia|display-authors=3|date=August 10, 2016|title=Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0463dc92-986c-49c7-9ee2-ec85dfe1e62f|journal=Nature|volume=537|issue=7618|pages=45–49|bibcode=2016Natur.537...45P|doi=10.1038/nature19085|pmid=27509852|first10=Nicolaj K.|last10=Larsen|first11=Ben A.|last11=Potter|first12=Rasmus|last12=Nielsen|first13=Rebecca A.|last13=Rainville|first14=Ludovic|last14=Orlando|first15=David J.|last15=Meltzer|first16=Kurt H.|last16=Kjær|first17=Eske|last17=Willerslev|s2cid=4450936}}</ref><ref>{{cite news|title=Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived|first=Emily|last=Chung|url=http://www.cbc.ca/news/technology/ice-free-corridor-north-americans-1.3715397|work=CBC News|date=August 10, 2016|access-date=August 10, 2016}}</ref>։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։ ==== Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ ==== {{Հիմնական|հրոերկրացիներ}} [[Պատկեր:Map_of_gene_flow_in_and_out_of_Beringia.jpg|alt=Schematic illustration of maternal geneflow in and out of Beringia.Colours of the arrows correspond to approximate timing of the events and are decoded in the coloured time-bar. The initial peopling of Berinigia (depicted in light yellow) was followed by a standstill after which the ancestors of indigenous Americans spread swiftly all over the New World, while some of the Beringian maternal lineages–C1a-spread westwards. More recent (shown in green) genetic exchange is manifested by back-migration of A2a into Siberia and the spread of D2a into north-eastern America that post-dated the initial peopling of the New World.|աջից|մինի|Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։]] Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ<ref name="NYT-20210923" /><ref name="Bennett">{{cite journal|author=Matthew Bennett|display-authors=et al.|date=23 September 2021|title=Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg7586|journal=Science|volume=373|issue=6562|pages=1528–1531|bibcode=2021Sci...373.1528B|doi=10.1126/science.abg7586|pmid=34554787|access-date=24 September 2021|s2cid=237616125}}</ref>։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են [[Յուկոն (Կանադայի տարածք)|Յուկոնի]] տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները<ref name="Cinq1979" /> և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները<ref name="Bonnichsen1978" /> և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները<ref name="SpencerWells2" /><ref name="Bradshaw" />։ Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին<ref>{{cite encyclopedia|last=Morlan|first=Richard E.|title=Old Crow Basin|encyclopedia=The Canadian Encyclopedia|date=March 4, 2015|publisher=Historica Canada|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/old-crow-basin}}</ref>։ Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում <ref name="Gibbon, Guy E 1998">{{cite encyclopedia|last=Bryant|first=Vaughn M., Jr.|title=Pre-Clovis|editor=Guy Gibbon|display-editors=etal|year=1998|encyclopedia=Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia|series=Garland reference library of the humanities|pages=682–683|volume=1537|isbn=978-0-8153-0725-9|url=https://books.google.com/books?id=_0u2y_SVnmoC&pg=PA682}}</ref>։ Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" /><ref name="Vachulaetal2019" />։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։ 2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական [[Մեքսիկա|Մեքսիկայում]] գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր [[Սակատեկաս (նահանգ)|Սակատեկաս նահանգում]], որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա<ref>{{cite journal|last1=Handwerk|first1=Brian|date=22 July 2020|title=Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-reach-america-mexican-mountain-cave-artifacts-raise-new-questions-180975385/|journal=Smithsonian Magazine|language=en}}</ref>։ Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց [[Պեդրա Ֆուրադա]] ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է [[Բրազիլիա|Բրազիլիայում]], [[Պիաուի|Պիաուիում]]։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ<ref>{{Cite journal|last1=Santos|first1=G.M|last2=Bird|first2=M.I|last3=Parenti|first3=F.|last4=Fifield|first4=L.K|last5=Guidon|first5=N.|last6=Hausladen|first6=P.A|display-authors=3|year=2003|title=A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas|journal=Quaternary Science Reviews|volume=22|issue=21–22|pages=2303–2310|bibcode=2003QSRv...22.2303S|doi=10.1016/S0277-3791(03)00205-1}}</ref>։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես [[Ավստրալոիդ ռասա|Ավստրալոիդ]]։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից<ref>{{cite journal|last1=van Vark|first1=G.N.|last2=Kuizenga|first2=D.|last3=Williams|first3=F.L.|date=June 2003|title=Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic|journal=[[American Journal of Physical Anthropology]]|volume=121|issue=2|pages=181–184; discussion 185–188|doi=10.1002/ajpa.10176|pmid=12740961|name-list-style=amp}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Fiedel|first1=Stuart J.|year=2004|title=The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}} •{{nbsp}}{{cite journal|last1=González-José|first1=R.|last2=Bortolini|first2=M.C.|last3=Santos|first3=F.R.|last4=Bonatto|first4=S.L.|date=October 2008|title=The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view|url=https://semanticscholar.org/paper/548c11e06bf4064931b02c641819acc75777410b|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=137|issue=2|pages=175–187|doi=10.1002/ajpa.20854|pmid=18481303|name-list-style=amp|s2cid=32748672}}</ref>։ 2018 թվականի նոյեմբերին [[Սան Պաուլոյի համալսարան|Սան Պաուլոյի]] և [[Հարվարդի համալսարան|Հարվարդի համալսարանի]] գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր<ref>{{cite journal|last1=Moreno-Mayar|first1=J. Víctor|last2=Vinner|first2=Lasse|last3=de Barros Damgaard|first3=Peter|last4=de la Fuente|first4=Constanza|last5=Chan|first5=Jeffrey|display-authors=4|date=7 December 2018|title=Early human dispersals within the Americas|journal=Science|volume=362|issue=6419|pages=eaav2621|bibcode=2018Sci...362.2621M|doi=10.1126/science.aav2621|pmid=30409807|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Posth|first1=Cosimo|last2=Nakatsuka|first2=Nathan|last3=Lazaridis|first3=Iosif|last4=Skoglund|first4=Pontus|last5=Mallick|first5=Swapan|display-authors=4|date=15 November 2018|title=Reconstructing the Deep Population History of Central and South America|journal=Cell|language=English|volume=175|issue=5|pages=1185–1197.e22|doi=10.1016/j.cell.2018.10.027|issn=0092-8674|pmc=6327247|pmid=30415837|doi-access=free}}</ref>։ Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)<ref name="Goodyear2005" /><ref name="Adovasioetal1990">{{cite journal|last1=Adovasio|first1=J. M|last2=Donahue|first2=J.|last3=Stuckenrath|first3=R.|year=1990|title=The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990|journal=[[American Antiquity]]|volume=55|issue=2|pages=348–354|doi=10.2307/281652|jstor=281652|name-list-style=amp|s2cid=163541173}}•{{nbsp}}{{cite web|url=https://www.thoughtco.com/archaeological-dating-cal-bp-meaning-3971061|title=What Does cal BP Mean?|last=Hirst|first=K. Kris|date=October 23, 2017|website=Thoughtco.com|access-date=October 30, 2018}}</ref>։ Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և [[Զնդան (գործիք)|զնդաններ]], հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Holen|first1=Steven R.|last2=Deméré|first2=Thomas A.|last3=Fisher|first3=Daniel C.|last4=Fullagar|first4=Richard|last5=Paces|first5=James B.|last6=Jefferson|first6=George T.|last7=Beeton|first7=Jared M.|last8=Cerutti|first8=Richard A.|last9=Rountrey|first9=Adam N.|display-authors=3|year=2017|title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|journal=Nature|volume=544|issue=7651|pages=479–483|bibcode=2017Natur.544..479H|doi=10.1038/nature22065|pmid=28447646|last10=Vescera|first10=Lawrence|last11=Holen|first11=Kathleen A.}}</ref>։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»<ref name="Rincon">{{cite news|last1=Rincon|first1=Paul|title=First Americans claim sparks controversy|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39710311|work=BBC News|access-date=30 April 2017|date=26 April 2017|quote=[[Michael R. Waters]] commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." [[Chris Stringer]] said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.}}</ref>։ [[Յանա (գետ)|Յանա գետի]] Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար <sup>14</sup>C տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)<ref name="Pitulkoetal2004">{{cite journal|last1=Pitulko|first1=V.V.|last2=Nikolsky|first2=P.A.|last3=Girya|first3=E. Yu|last4=Basilyan|first4=A.E.|last5=Tumskoy|first5=V.E.|last6=Koulakov|first6=S.A.|last7=Astakhov|first7=S.N.|last8=Pavlova|first8=E. Yu|last9=Anisimov|first9=M.A.|display-authors=3|date=2 January 2004|title=The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=303|issue=5654|pages=52–56|bibcode=2004Sci...303...52P|doi=10.1126/science.1085219|issn=0036-8075|pmid=14704419|s2cid=206507352}}</ref>։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ<ref name="Tammetal2007" /><ref name="Kitchetenal2008" />։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին<ref name="Brighametal2004" />։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="Graf2008" />։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ<ref name="Graf2008" />։ Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)<ref name="Vasilevetal2002" /><ref name="GoebelBuvit2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bulgq1AeO4MC&pg=PA5|title=From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia|last1=Goebel|first1=Ted|last2=Buvit|first2=Ian|publisher=Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press|year=2011|isbn=978-1-60344-384-5|page=5|name-list-style=amp}}</ref>։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ<ref name="Vachulaetal2020" />։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում<ref name="Vachulaetal2019" />։ ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»{{sfn|Surovell|2022}}։ ==== Գենոմային տարիքի գնահատականներ ==== [[Պատկեր:World_Map_of_Y-DNA_Haplogroups.png|մինի|Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով]] [[Հնդկացիներ|Ամերիկացի բնիկների]] գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային [[Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ|միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի]] [[հապլոիդ]] խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)<ref name="Bonattoetal2009" /><ref name="Tammetal2007">{{cite journal|last1=Tamm|first1=Erika|last2=Kivisild|first2=Toomas|last3=Reidla|first3=Maere|last4=Metspalu|first4=Mait|last5=Smith|first5=David Glenn|last6=Mulligan|first6=Connie J.|last7=Bravi|first7=Claudio M.|last8=Rickards|first8=Olga|last9=Martinez-Labarga|first9=Cristina|display-authors=3|year=2007|title=Beringian Standstill and Spread of Native American Founders|journal=PLOS ONE|volume=2|issue=9|page=e829|bibcode=2007PLoSO...2..829T|doi=10.1371/journal.pone.0000829|pmc=1952074|pmid=17786201|first10=Elsa K.|last10=Khusnutdinova|first11=Sardana A.|last11=Fedorova|first12=Maria V.|last12=Golubenko|first13=Vadim A.|last13=Stepanov|first14=Marina A.|last14=Gubina|first15=Sergey I.|last15=Zhadanov|first16=Ludmila P.|last16=Ossipova|first17=Larisa|last17=Damba|first18=Mikhail I.|last18=Voevoda|first19=Jose E.|last19=Dipierri|first20=Richard|last20=Villems|first21=Ripan S.|last21=Malhi|doi-access=free}}</ref><ref name="Kitchetenal2008">{{cite journal|last1=Kitchen|first1=Andrew|last2=Miyamoto|first2=Michal M.|last3=Mulligan|first3=Connie J.|year=2008|title=A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=2|pages=e1596|bibcode=2008PLoSO...3.1596K|doi=10.1371/journal.pone.0001596|pmc=2223069|pmid=18270583|name-list-style=amp|doi-access=free}}</ref>։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո<ref name="Tammetal2007" />։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում<ref name="Kitchetenal2008" />։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո<ref name="Bonattoetal2009" />։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին<ref name=":0">{{cite journal|last1=Skoglund|first1=Pontus|last2=Reich|first2=David|date=December 2016|title=A genomic view of the peopling of the Americas|url=http://genetics.med.harvard.edu/reichlab/Reich_Lab/Welcome_files/SkoglundReich2016_Americas.pdf|journal=Current Opinion in Genetics & Development, journal|volume=41|pages=27–35|doi=10.1016/j.gde.2016.06.016|pmc=5161672|pmid=27507099|quote=Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders (‘Australasians’). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage “Population Y” after Ypykuéra, which means ‘ancestor’ in the Tupi language family.|name-list-style=amp}}</ref>։ Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է<ref name="Kempetal2007">{{cite journal|last1=Kemp|first1=Brian M.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=McDonough|first3=John|last4=Bolnick|first4=Deborah A.|last5=Eshleman|first5=Jason A.|last6=Rickards|first6=Olga|last7=Martinez-Labarga|first7=Cristina|last8=Johnson|first8=John R.|last9=Lorenz|first9=Joseph G.|display-authors=3|year=2007|title=Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas|url=http://pages.ucsd.edu/~rfrank/class_web/UnivHouse/Kemp%20et%20al.%202007.pdf|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=132|issue=4|pages=605–621|doi=10.1002/ajpa.20543|pmid=17243155|first10=E. James|last10=Dixon|first11=Terence E.|last11=Fifield|first12=Timothy H.|last12=Heaton|first13=Rosita|last13=Worl|first14=David Glenn|last14=Smith|citeseerx=10.1.1.576.7832}}</ref><ref name="Peregoetal2009">{{cite journal|last1=Perego|first1=Ugo A.|last2=Achilli|first2=Alessandro|last3=Angerhofer|first3=Norman|last4=Accetturo|first4=Matteo|last5=Pala|first5=Maria|last6=Olivieri|first6=Anna|last7=Kashani|first7=Baharak H.|last8=Ritchie|first8=Kathleen H.|last9=Scozzari|first9=Rosaria|display-authors=3|date=|year=2009|title=Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups|journal=Current Biology, journal|volume=19|issue=1|pages=1–8|doi=10.1016/j.cub.2008.11.058|pmid=19135370|last10=Kong|first10=Qing-Peng|last11=Myres|first11=Natalie M.|last12=Salas|first12=Antonio|last13=Semino|first13=Ornella|last14=Bandelt|first14=Hans-Jürgen|last15=Woodward|first15=Scott R.|last16=Torroni|first16=Antonio|s2cid=9729731|doi-access=free}}</ref>, առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով<ref name="Derenkoetal2010">{{cite journal|last1=Derenko|first1=Miroslava|last2=Malyarchuk|first2=Boris|last3=Grzybowski|first3=Tomasz|last4=Denisova|first4=Galina|last5=Rogalla|first5=Urszula|last6=Perkova|first6=Maria|last7=Dambueva|first7=Irina|last8=Zakharov|first8=Ilia|display-authors=3|date=December 21, 2010|title=Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia|journal=PLOS ONE|volume=5|issue=12|page=e15214|bibcode=2010PLoSO...515214D|doi=10.1371/journal.pone.0015214|pmc=3006427|pmid=21203537|doi-access=free}}</ref>։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP<ref name="Bortolinietal2003">{{cite journal|last1=Bortolini|first1=Maria-Catira|last2=Salzano|first2=Francisco M.|last3=Thomas|first3=Mark G.|last4=Stuart|first4=Steven|last5=Nasanen|first5=Selja P.K.|last6=Bau|first6=Claiton H.D.|last7=Hutz|first7=Mara H.|last8=Layrisse|first8=Zulay|last9=Petzl-Erler|first9=Maria L.|display-authors=3|year=2003|title=Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas|url=http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf|journal=American Journal of Human Genetics|volume=73|issue=3|pages=524–539|doi=10.1086/377588|pmc=1180678|pmid=12900798|first10=Luiza T.|last10=Tsuneto|first11=Kim|last11=Hill|first12=Ana M.|last12=Hurtado|first13=Dinorah|last13=Castro-de-Guerra|first14=Maria M.|last14=Torres|first15=Helena|last15=Groot|first16=Roman|last16=Michalski|first17=Pagbajabyn|last17=Nymadawa|first18=Gabriel|last18=Bedoya|first19=Neil|last19=Bradman|first20=Damian|last20=Labuda|first21=Andres|last21=Ruiz-Linares}}</ref>։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար<ref name="Kempetal2007" />։ ==== Մեգաֆաունալ միգրացիաներ ==== Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։ Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև ([[մամոնտներ]], [[ձիեր]] և [[առյուծներ]]), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց [[Գենոմ|գենոմը]], այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար<ref>Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". ''Proceedings of the National Academy of Sciences''. '''113''' (29): 8057–8063. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1073/pnas.1601077113. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0027-8424. [[PMID (identifier)|PMID]] 27274051.</ref>։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար<ref>Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". ''National Geographic Society''. Retrieved 2022-02-18.</ref>։ [[Գորշ գայլ|Գորշ գայլը]] ծագել է Ամերիկաներում և գաղթել [[Եվրասիա]] մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին և մեկուսացված են եղել մնացած բնակչությունից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի [[Հավերժական սառցույթ|հավերժական սառույցի]] հանքավայրերում հայտնաբերված հնագույն մոխրագույն գայլի ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տալիս բնակչության շարունակական փոխանակում 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում<ref>Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". ''Current Biology''. '''17''' (13): 1146–1150. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1016/j.cub.2007.05.072. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0960-9822.</ref>։ Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական ապացույցները, ապացույցներ են տալիս, որ սատարում են մինչ-Քլովիսյան միգրացիան դեպի Ամերիկա։ === Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ === Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են [[Ենիսեյ (գետ)|Ենիսեյ գետից]] (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը<ref name="Schurr2000">{{cite journal|last=Schurr|first=Theodore G.|date=May 2000|title=Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World|url=http://www.sas.upenn.edu/~tgschurr/pdf/Am%20Sci%20Article%202000.pdf|journal=American Scientist, journal|volume=88|issue=3|page=246|bibcode=2000AmSci..88..246S|doi=10.1511/2000.3.246}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-[[Բայկալ լիճ|Բայկալ]] շրջանում<ref name="Zakharovetal2004">{{cite journal|last1=Zakharov|first1=I.A.|last2=Derenko|first2=M.V.|last3=Maliarchuk|first3=B.A.|last4=Dambueva|first4=I.K.|last5=Dorzhu|first5=C.M.|last6=Rychkov|first6=S.Y.|display-authors=3|date=12 January 2006|title=Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America|journal=[[Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=1011|issue=1|pages=21–35|bibcode=2004NYASA1011...21Z|doi=10.1196/annals.1293.003|pmid=15126280|s2cid=37139929}}</ref>։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում<ref name="Schurr2000" /><ref name="Starikovskayaetal2005">{{cite journal|last1=Starikovskaya|first1=Elena B.|last2=Sukernik|first2=Rem I.|last3=Derbeneva|first3=Olga A.|last4=Volodko|first4=Natalia A.|last5=Ruiz-Pesini|first5=Eduardo|last6=Torroni|first6=Antonio|last7=Brown|first7=Michael D.|last8=Lott|first8=Marie T.|last9=Hosseini|first9=Seyed H.|display-authors=3|date=January 2005|title=Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups|journal=Annals of Human Genetics, journal|volume=69|issue=Pt 1|pages=67–89|doi=10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x|pmc=3905771|pmid=15638829|last10=Huoponen|first10=Kirsi|last11=Wallace|first11=Douglas C.}}</ref>։ 2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող [[Կոլիմա (գետ)|Կոլիմա գետի]] մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են<ref>{{cite journal|last1=Sikora|first1=Martin|last2=Pitulko|first2=Vladimir V.|last3=Sousa|first3=Vitor C.|last4=Allentoft|first4=Morten E.|last5=Vinner|first5=Lasse|last6=Rasmussen|first6=Simon|last7=Margaryan|first7=Ashot|last8=de Barros Damgaard|first8=Peter|last9=de la Fuente|first9=Constanza|display-authors=3|year=2019|title=The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1279-z|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=182–188|bibcode=2019Natur.570..182S|doi=10.1038/s41586-019-1279-z|pmid=31168093|first10=Gabriel|last10=Renaud|first11=Melinda A.|last11=Yang|first12=Qiaomei|last12=Fu|first13=Isabelle|last13=Dupanloup|first14=Konstantinos|last14=Giampoudakis|first15=David|last15=Nogués-Bravo|first16=Carsten|last16=Rahbek|first17=Guus|last17=Kroonen|first18=Michaël|last18=Peyrot|first19=Hugh|last19=McColl|first20=Sergey V.|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=Margarita|last22=Gerasimova|first23=Elena Y.|last23=Pavlova|first24=Vyacheslav G.|last24=Chasnyk|first25=Pavel A.|last25=Nikolskiy|first26=Andrei V.|last26=Gromov|first27=Valeriy I.|last27=Khartanovich|first28=Vyacheslav|last28=Moiseyev|first29=Pavel S.|last29=Grebenyuk|first30=Alexander Yu.|last30=Fedorchenko|first31=Alexander I.|last31=Lebedintsev|first32=Sergey B.|last32=Slobodin|first33=Boris A.|last33=Malyarchuk|first34=Rui|last34=Martiniano|first35=Morten|last35=Meldgaard|first36=Laura|last36=Arppe|first37=Jukka U.|last37=Palo|first38=Tarja|last38=Sundell|first39=Kristiina|last39=Mannermaa|first40=Mikko|last40=Putkonen|first41=Verner|last41=Alexandersen|first42=Charlotte|last42=Primeau|first43=Nurbol|last43=Baimukhanov|first44=Ripan S.|last44=Malhi|first45=Karl-Göran|last45=Sjögren|first46=Kristian|last46=Kristiansen|first47=Anna|last47=Wessman|first48=Antti|last48=Sajantila|first49=Marta Mirazon|last49=Lahr|first50=Richard|last50=Durbin|first51=Rasmus|last51=Nielsen|first52=David J.|last52=Meltzer|first53=Laurent|last53=Excoffier|first54=Eske|last54=Willerslev|s2cid=174809069}}</ref>։ ==== Մարդու գենոմային մոդելներ ==== Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես [[Սոլյուտրեյան մշակույթ|Սոլյուտրեյան]] վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք<ref name="Schurr2000" />։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից<ref name="Zakharovetal2004" />։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու<ref name="Tammetal20072" /><ref name="Peregoetal20092" />։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա<ref name="Tammetal20072" />։ 3764 նմուշների մեջ [[Սախալին]]-[[Ամուր (գետ)|Ստորին Ամուր]] շրջանը ներկայացվել է 61 [[օրոկներ]] էթնոսով<ref name="Tammetal20072" />։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի [[Ուլչիներ|ուլչիների]] մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը<ref name="Starikovskayaetal2005" />։ D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև [[Հոկայդո|Հոկայդոյի]] «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2009">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Matsumura|first4=Hirofumi|date=March 2009|title=Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=138|issue=3|pages=255–265|doi=10.1002/ajpa.20923|pmid=18951391|name-list-style=amp}}</ref>։ Ժամանակակից [[այնու]] ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները<ref name="Adachietal2009" />։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը<ref name="Starikovskayaetal20052" />։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի<ref name="Starikovskayaetal20052" /> և Հոկայդոյի<ref name="Adachietal2009" /> ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին<ref name="Bonattoetal20092" /><ref name="Tammetal20073" /><ref name="Kitchetenal20082" />։ [[Հան դինաստիա|Հան]] չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ<ref name="Kempetal20072" /><ref name="Peregoetal20093" />։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում<ref name="Derenkoetal20102" />։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ<ref name="Adachietal2011">{{cite journal|last1=Adachi|first1=Noboru|last2=Shinoda|first2=Ken‐ichi|last3=Umetsu|first3=Kazuo|last4=Kitano|first4=Takashi|last5=Matsumura|first5=Hirofumi|last6=Fujiyama|first6=Ryuzo|last7=Sawada|first7=Junmei|last8=Tanaka|first8=Masashi|display-authors=3|date=November 2011|title=Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=146|issue=3|pages=346–360|doi=10.1002/ajpa.21561|pmid=21953438}}</ref>։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում<ref name="Peregoetal20093" />։ Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն<ref name="Adachietal2009" />. {{քաղվածք|Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։|}} Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։ ==== HTLV-1 գենոմիկա ==== Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է<ref name="Lietal2004">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Biggar|first2=Robert J.|last3=Miley|first3=Wendell J.|last4=Maloney|first4=Elizabeth M.|last5=Cranston|first5=Beverley|last6=Hanchard|first6=Barrie|last7=Hisada|first7=Michie|display-authors=3|date=|year=2004|title=Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I|journal=The Journal of Infectious Diseases, journal|volume=190|issue=7|pages=1275–1278|doi=10.1086/423941|pmid=15346338|doi-access=free}}</ref>։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում<ref name="Verdoncketal2007">{{cite journal|last1=Verdonck|first1=K.|last2=González|first2=E.|last3=Van Dooren|first3=S.|last4=Vandamme|first4=A.M.|last5=Vanham|first5=G.|last6=Gotuzzo|first6=E.|display-authors=3|date=April 2007|title=Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=7|issue=4|pages=266–281|doi=10.1016/S1473-3099(07)70081-6|pmid=17376384}}</ref>։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը [[Կյուսյու|Կյուսյուի]] վրա է<ref name="Verdoncketal2007" />։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում<ref name="Verdoncketal2007" />։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով<ref name="Gessainetal1992">{{cite journal|last1=Gessain|first1=A.|last2=Gallo|first2=R.C.|last3=Franchini|first3=G.|date=April 1992|title=Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations|journal=Journal of Virology, journal|volume=66|issue=4|pages=2288–2295|doi=10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992|pmc=289023|pmid=1548762|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում<ref name="Ishidaetal1985">{{cite journal|last1=Ishida|first1=Takafumi|last2=Yamamoto|first2=Kohtaro|last3=Omoto|first3=Keiichi|last4=Iwanaga|first4=Michiyo|last5=Osato|first5=Toyoro|last6=Hinuma|first6=Yorio|display-authors=3|date=September 1985|title=Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin|journal=Journal of Infection|volume=11|issue=2|pages=153–157|doi=10.1016/s0163-4453(85)92099-7|pmid=2997332}}</ref>։ Ճապոնացիների (ներառյալ [[Այնու|այնուի]]) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994">{{cite journal|last1=Miura|first1=T.|last2=Fukunaga|first2=T.|last3=Igarashi|first3=T.|last4=Yamashita|first4=M.|last5=Ido|first5=E.|last6=Funahashi|first6=S.|last7=Ishida|first7=T.|last8=Washio|first8=K.|last9=Ueda|first9=S.|display-authors=3|date=February 1994|title=Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=91|issue=3|pages=1124–1127|bibcode=1994PNAS...91.1124M|doi=10.1073/pnas.91.3.1124|pmc=521466|pmid=8302841|first10=K.|last10=Hashimoto|doi-access=free}}</ref>։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ<ref name="Miuraeta1994" />։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ<ref name="Picardetal1995">{{cite journal|last1=Picard|first1=F.J.|last2=Coulthart|first2=M.B.|last3=Oger|first3=J.|last4=King|first4=E.E.|last5=Kim|first5=S.|last6=Arp|first6=J.|last7=Rice|first7=G.P.|last8=Dekaban|first8=G.A.|display-authors=3|date=November 1995|title=Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins|journal=Journal of Virology|volume=69|issue=11|pages=7248–56|doi=10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995|pmc=189647|pmid=7474147}}</ref>։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը<ref name="Lietal1999">{{cite journal|last1=Li|first1=Hong-Chuan|last2=Fujiyoshi|first2=Toshinobu|last3=Lou|first3=Hong|last4=Yashiki|first4=Shinji|last5=Sonoda|first5=Shunro|last6=Cartier|first6=Luis|last7=Nunez|first7=Lautaro|last8=Munoz|first8=Ivan|last9=Horai|first9=Satoshi|display-authors=3|date=December 1999|title=The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy|journal=Nature Medicine|volume=5|issue=12|pages=1428–1432|doi=10.1038/71006|pmid=10581088|first10=Kazuo|last10=Tajima|s2cid=12893136}}</ref>։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը<ref name="Coulthart2000">{{cite journal|last1=Coulthart|first1=Michael B.|last2=Posada|first2=David|last3=Crandall|first3=Keith A.|last4=Dekaband|first4=Gregory A.|date=March 2006|title=On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy|journal=Infection, Genetics and Evolution, journal|volume=6|issue=2|pages=91–96|doi=10.1016/j.meegid.2005.02.001|pmc=1983367|pmid=16503510|name-list-style=amp}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)<ref name="Coulthart2000" />։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։ ==== Ֆիզիկական մարդաբանություն ==== Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները<ref name="Gonzalezetal2015">{{cite journal|last1=Gonzaleza|first1=Silvia|last2=Huddart|first2=David|last3=Israde-Alcántara|first3=Isabel|last4=Domínguez-Vázquez|first4=Gabriela|last5=Bischoff|first5=James|last6=Felstead|first6=Nicholas|display-authors=3|date=30 March 2015|title=Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating|url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/3138/1/Quaternary%20International%20Revised%20Version-D-13-00568R1%20%281%29.pdf|journal=[[Quaternary International]]|volume=363|pages=4–19|bibcode=2015QuInt.363....4G|doi=10.1016/j.quaint.2014.03.015}}</ref>, երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)<ref name="Gonzalezetal2015" /> և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից<ref name="GonzalezJetal2003">{{cite journal|last1=González-José|first1=Rolando|last2=González-Martín|first2=Antonio|last3=Hernández|first3=Miquel|last4=Pucciarelli|first4=Héctor M.|last5=Sardi|first5=Marina|last6=Rosales|first6=Alfonso|last7=Van der Molen|first7=Silvina|display-authors=3|date=4 September 2003|title=Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=62–65|bibcode=2003Natur.425...62G|doi=10.1038/nature01816|pmid=12955139|s2cid=4423359}}</ref>, որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի [[Ավստրալոիդ ռասա|ավստրալոիդ]], այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում<ref name="Dillehay2003">{{cite journal|last=Dillehay|first=Thomas D.|date=4 September 2003|title=Tracking the first Americans|journal=Nature|volume=425|issue=6953|pages=23–24|doi=10.1038/425023a|pmid=12955120|s2cid=4421265}}</ref>։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի [[Հրոերկրացիներ|ֆուեգիանները]], ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը<ref name="GonzalezJetal2003" />։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպին]]<ref name="Fiedel2004">{{cite journal|last=Fiedel|first=Stuart J.|date=Spring 2004|title=The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas|journal=[[Journal of Anthropological Research]]|volume=60|issue=1|pages=75–110|doi=10.1086/jar.60.1.3631009|jstor=3631009|s2cid=163722475}}</ref><ref name="Chattersetal2014">{{cite journal|last1=Chatters|first1=James C.|last2=Kennett|first2=Douglas J.|last3=Asmerom|first3=Yemane|last4=Kemp|first4=Brian M.|last5=Polyak|first5=Victor|last6=Blank|first6=Alberto Nava|last7=Beddows|first7=Patricia A.|last8=Reinhardt|first8=Eduard|last9=Arroyo-Cabrales|first9=Joaquin|display-authors=3|date=16 May 2014|title=Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans|url=http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|journal=Science|volume=344|issue=6185|pages=750–754|bibcode=2014Sci...344..750C|doi=10.1126/science.1252619|pmid=24833392|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713045209/http://public.wsu.edu/~bmkemp/publications/pubs/Chatters%20et%20al%202014.pdf|archive-date=2015-07-13|first10=Deborah A.|last10=Bolnick|first11=Ripan S.|last11=Malhi|first12=Brendan J.|last12=Culleton|first13=Pilar Luna|last13=Erreguerena|first14=Dominique|last14=Rissolo|first15=Shanti|last15=Morell-Hart|first16=Thomas W., Jr|last16=Stafford|s2cid=206556297|url-status=dead}}</ref>։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով<ref name=":02" /><ref>{{cite journal|last1=Willerslev|first1=Eske|last2=Meltzer|first2=David J.|date=17 June 2021|title=Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics|journal=Nature|volume=594|issue=7863|pages=356–364|bibcode=2021Natur.594..356W|doi=10.1038/s41586-021-03499-y|pmid=34135521|s2cid=235460793}}</ref>։ 2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»<ref>{{cite journal|last1=de Azvedo|first1=Soledad|last2=Bortolini|first2=Maria C.|last3=Bonatto|first3=Sandro L.|last4=Hunemeier|first4=Tabita|last5=Santos|first5=Fabrıcio R. S|last6=Gonzalez-Jose|first6=Rolando|display-authors=3|date=January 2015|title=Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=148|issue=3|pages=514–521|doi=10.1002/ajpa.22801|pmid=26174009}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Azevedo|first1=Soledad de|last2=Quinto-Sánchez|first2=Mirsha|last3=Paschetta|first3=Carolina|last4=González-José|first4=Rolando|date=28 February 2017|title="The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups|url=https://www.researchgate.net/publication/285045135|journal=Quaternary International|volume=431|issue=part B|pages=152–167|bibcode=2017QuInt.431..152D|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.012|name-list-style=amp}}</ref>։ ==== Ցողունային կետեր ==== Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը<ref name="Erlandson20112" />։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում<ref>{{cite journal|last=Seong|first=Chuntaek|date=December 2008|title=Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea|journal=[[Antiquity (journal)|Antiquity]]|volume=82|issue=318|pages=871–883|doi=10.1017/s0003598x00097647|s2cid=127994558}}</ref>։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ<ref name="Erlandson20112" />։ == Միգրացիոն ուղիներ == === Ներքին երթուղի === [[Պատկեր:Peopling_of_America_through_Beringia.png|աջից|մինի|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս [[Ամերիկայի մայրցամաքային բաժանում|մայրցամաքային բաժանման]] երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:]] [[Պատկեր:Clovis Point.jpg|մինի|Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին]] Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին [[Նյու Մեքսիկո|Նյու Մեքսիկո նահանգի]] Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև ''Քլովիսյան սայրին'' (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես ''Քլովիսի առաջին տեսություն''։ Քլովիս հնավայրի վերջին ռադիոածխածնային թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k <sup>14</sup>C տարի [[BP (թվագրում)|մեզնից առաջ]] (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը<ref name="watersstafford2007">{{cite journal|last1=Waters|first1=Michael R.|last2=Stafford|first2=Thomas W.|date=23 February 2007|title=Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f|journal=Science|volume=315|issue=5815|pages=1122–1126|bibcode=2007Sci...315.1122W|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|name-list-style=amp|s2cid=23205379}}</ref>։ Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվականների վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում, Նյու Մեքսիկո։ Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական ​​վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ։ Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց։ Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի<ref name="Dillehay20002" />։ Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի <sup>14</sup>C BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու [[Կոպրոլիտ|կոպրոլիտների]] (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k <sup>14</sup>C (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով<ref name="Jenkinsetal2012">{{cite journal|last1=Jenkins|first1=Dennis L.|last2=Davis|first2=Loren G.|last3=Stafford|first3=Thomas W., Jr|last4=Campos|first4=Paula F.|last5=Hockett|first5=Bryan|last6=Jones|first6=George T.|last7=Cummings|first7=Linda Scott|last8=Yost|first8=Chad|last9=Connolly|first9=Thomas J.|display-authors=3|date=13 July 2012|title=Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves|url=https://ir.library.oregonstate.edu/concern/articles/dz010q608|journal=Science|volume=337|issue=6091|pages=223–228|bibcode=2012Sci...337..223J|doi=10.1126/science.1218443|pmid=22798611|first10=Robert M., II|last10=Yohe|first11=Summer C.|last11=Gibbons|first12=Maanasa|last12=Raghavan|first13=Morten|last13=Rasmussen|first14=Johanna L.A.|last14=Paijmans|first15=Michael|last15=Hofreiter|first16=Brian M.|last16=Kemp|first17=Jodi Lynn|last17=Barta|first18=Cara|last18=Monroe|first19=M. Thomas P.|last19=Gilbert|first20=Eske|last20=Willerslev|s2cid=40706795}}</ref>։ Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />։ Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք։ Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում<ref name="Geotimescorridor2" /><ref name="Jacksonetal19972" /><ref name="Mandryketal20012" />։ Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները<ref name="Mandryketal20012" />։ Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին<ref name="Geotimescorridor2" />։ Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով<ref name="SpencerWells22" /><ref name="Bradshaw2" />, չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)<ref name="Goodyear20052" /><ref name="Adovasioetal19902" />, [[Մոնտե Վերդե (հնավայր)|Մոնտե Վերդե]]<ref name="Dillehay20002" /> և [[Փեյսլի Քեյվ]] քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20101120055835/http://www.uky.edu/Projects/MonteVerde/|title=ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS|website=web.archive.org|accessdate=2022-07-27}}</ref>։ ==== Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում ==== Հյուսիսային Ամերիկայի [[Նա-դենե լեզուներ|Նա-դենե լեզուների]] (օրինակ՝ [[Նավահո|նավահոներ]] և [[ապաչներ]]) և Սիբիրի [[Ենիսեյան լեզուներ|Ենիսեյան լեզուների]] միջև հարաբերությունն առաջին անգամ առաջարկվել է դեռևս 1923 թվականին և հետագայում զարգացել այլոց կողմից։ Մանրամասն ուսումնասիրություն է կատարվել Էդվարդ Վայդայի կողմից և հրապարակվել է 2010 թվականին<ref name="Vajda">{{cite encyclopedia|first=Edward J.|last=Vajda|author-link=Edward Vajda|date=18 April 2017|url=https://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199772810/obo-9780199772810-0064.xml|title=Dene-Yeniseian|encyclopedia=[[Oxford Bibliographies Online]]|doi=10.1093/OBO/9780199772810-0064}}</ref>: Այս տեսությունը ստացել է բազմաթիվ լեզվաբանների աջակցությունը, իսկ հնագիտական ​​և գենետիկական ուսումնասիրությունները լրացրեցին այդ աջակցությունը: Արկտիկայի աշատանքային փոքր գործիքների ավանդույթը (Arctic Small Tool tradition) Ալյասկայի և Կանադական Արկտիկայի համար հնարավոր է ծնունդ է առել Արևելյան Սիբիրում մոտ 5000 տարի առաջ: Սա կապված է Արկտիկայի հնագույն [[Պալեոէսկիմոսներ|պալեո-էսկիմոս]] ժողովուրդների հետ, մշակույթ, որը ծնունդ է առել դեռևս մ.թ.ա. 2500 թվականին: Արկտիկայի աշխատանքային փոքր գործիքների ավանդույթի հավանաբար ծագում է Արևելյան Սիբիրի Սյալախ-Բել'կաչի-Իմյախտախ մշակութային հաջորդականությունից, որը թվագրվում է 6500-2800 կալ. BP տարի<ref>{{cite journal|last1=Flegontov|first1=Pavel|last2=Altınışık|first2=N. Ezgi|last3=Changmai|first3=Piya|last4=Rohland|first4=Nadin|last5=Mallick|first5=Swapan|last6=Bolnick|first6=Deborah A.|last7=Candilio|first7=Francesca|last8=Flegontova|first8=Olga|last9=Jeong|first9=Choongwon|display-authors=3|date=October 13, 2017|title=Paleo-Eskimo genetic legacy across North America|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/203018v1|page=203018|doi=10.1101/203018|first10=Thomas K.|last10=Harper|first11=Denise|last11=Keating|first12=Douglas J.|last12=Kennett|first13=Alexander M.|last13=Kim|first14=Thiseas C.|last14=Lamnidis|first15=Iñigo|last15=Olalde|first16=Jennifer|last16=Raff|first17=Robert A.|last17=Sattler|first18=Pontus|last18=Skoglund|first19=Edward J.|last19=Vajda|first20=Sergey|last20=Vasilyev|first21=Elizaveta|last21=Veselovskaya|first22=M. Geoffrey|last22=Hayes|first23=Dennis H.|last23=O’Rourke|first24=Ron|last24=Pinhasi|first25=Johannes|last25=Krause|first26=David|last26=Reich|first27=Stephan|last27=Schiffels|website=[[bioRxiv]]|s2cid=90288469|hdl=21.11116/0000-0004-5D08-C|hdl-access=free}}•{{nbsp}}{{cite journal|last1=Flegontov|first1=Pavel|last2=Altınışık|first2=N. Ezgi|last3=Changmai|first3=Piya|last4=Rohland|first4=Nadin|last5=Mallick|first5=Swapan|last6=Adamski|first6=Nicole|last7=Bolnick|first7=Deborah A.|last8=Broomandkhoshbacht|first8=Nasreen|last9=Candilio|first9=Francesca|display-authors=3|date=5 June 2019|title=Palaeo-Eskimo genetic ancestry and the peopling of Chukotka and North America|url=https://reich.hms.harvard.edu/sites/reich.hms.harvard.edu/files/inline-files/2019_Flegontov_Nature_Paleoeskimos_0.pdf|journal=Nature|volume=570|issue=7760|pages=236–240|bibcode=2019Natur.570..236F|doi=10.1038/s41586-019-1251-y|issn=0028-0836|pmc=6942545|pmid=31168094|last10=Culleton|first10=Brendan J.|last11=Flegontova|first11=Olga|last12=Friesen|first12=T. Max|last13=Jeong|first13=Choongwon|last14=Harper|first14=Thomas K.|last15=Keating|first15=Denise|last16=Kennett|first16=Douglas J.|last17=Kim|first17=Alexander M.|last18=Lamnidis|first18=Thiseas C.|last19=Lawson|first19=Ann Marie|last20=Olalde|first20=Iñigo|last21=Oppenheimer|first21=Jonas|last22=Potter|first22=Ben A.|last23=Raff|first23=Jennifer|author-link23=Jennifer Raff|last24=Sattler|first24=Robert A.|last25=Skoglund|first25=Pontus|last26=Stewardson|first26=Kristin|last27=Vajda|first27=Edward J.|last28=Vasilyev|first28=Sergey|last29=Veselovskaya|first29=Elizaveta|last30=Hayes|first30=M. Geoffrey|last31=O’Rourke|first31=Dennis H.|last32=Krause|first32=Johannes|last33=Pinhasi|first33=Ron|last34=Reich|first34=David|last35=Schiffels|first35=Stephan}}</ref>: Ներքին երթուղին համահունչ է Նա-Դեն լեզախմբին<ref name="Vajda" /> և X2a ենթախմբի Ամերիկանա տարածմանը ամենավաղ պալեոամերիկյան միգրացիայից հետո<ref name="Peregoetal20094" />: Այնուամենայնիվ, որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ նա-դենե լեզուներով խոսող արևմտյան հյուսիսամերիկացիների նախնիները ծովափնյա գաղթ են կատարել նավով<ref>{{cite news|first=Brian|last=Handwerk|url=https://www.nationalgeographic.com/news/2010/2/100210-ancient-human-dna-hair-saqqaq-inuk/|title=Face of Ancient Human Drawn From Hair's DNA; Genome paints picture of man from extinct Greenland culture|date=February 12, 2010|work=National Geographic News}}</ref>։ === Խաղաղօվկիանոսյան ափամերձ երթուղի === ==== Ափամերձ միգրացիայի մոդելների գնահատման խնդիրներ ==== == Տես նաև == * [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանտուփ}} == Գրականություն == {{Սյուն|2}} *{{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2004|title=The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New World|journal=World Archaeology|volume=36|issue=4|pages=459–478|doi=10.1080/0043824042000303656|name-list-style=amp|citeseerx=10.1.1.694.6801|s2cid=161534521}} * {{cite journal|last1=Bradley|first1=Bruce|last2=Stanford|first2=Dennis J.|year=2006|title=The Solutrean-Clovis connection: reply to Straus, Meltzer and Goebel|journal=World Archaeology|volume=38|issue=4|pages=704–714|doi=10.1080/00438240601022001|jstor=40024066|name-list-style=amp|s2cid=162205534}} * {{cite book|title=Pre-Clovis First Americans: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce|date=2012|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-22783-5}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nakwDwAAQBAJ&pg=PP1|title=Across Atlantic Ice: The Origin of America's Clovis Culture|last1=Stanford|first1=Dennis J.|last2=Bradley|first2=Bruce A.|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-27578-2|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KGAaAQAAIAAJ&pg=PP1|title=Quest for the Origins of the First Americans|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico|year=1993|isbn=978-0-8263-1406-2}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3t2dLm-7GQ4C&pg=PP1|title=Bones, Boats & Bison: Archeology and the First Colonization of Western North America|last=Dixon|first=E. James|publisher=University of New Mexico Press|year=1999|isbn=978-0-8263-2138-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nGTaBwAAQBAJ&pg=PP1|title=Early Hunter-Gatherers of the California Coast|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1-4757-5042-3}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon M.|year=2001|title=The Archaeology of Aquatic Adaptations: Paradigms for a New Millennium|journal=Journal of Archaeological Research|volume=9|issue=4|pages=287–350|doi=10.1023/a:1013062712695|s2cid=11120840}} * {{cite book|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Erlandson|first=Jon M.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4|editor=Nina G. Jablonski|pages=59–92|chapter=Anatomically modern humans, maritime voyaging, and the Pleistocene colonization of the Americas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC&pg=PA59}} * {{cite journal|last1=Erlandson|first1=Jon. M.|last2=Graham|first2=M. H.|last3=Bourque|first3=Bruce J.|last4=Corbett|first4=Debra|last5=Estes|first5=James A.|last6=Steneck|first6=R. S.|display-authors=3|date=30 October 2007|title=The Kelp Highway Hypothesis: Marine Ecology, The Coastal Migration Theory, and the Peopling of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/ae7382a6dc40b7f2a11062c4d07c4585cdbfa144|journal=Journal of Island and Coastal Archaeology|volume=2|issue=2|pages=161–174|doi=10.1080/15564890701628612|s2cid=140188874}} * {{cite journal|last1=Eshleman|first1=Jason A.|last2=Malhi|first2=Ripan S.|last3=Glenn Smith|first3=David|year=2003|title=Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas|url=https://semanticscholar.org/paper/a40ffbea9601cea8b7c973a8cedbea297a6de20a|journal=Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology|volume=12|issue=1|pages=7–18|doi=10.1002/evan.10048|name-list-style=amp|s2cid=17049337}} * {{cite journal|last1=Fedje|first1=Daryl W.|last2=Christensen|first2=Tina|date=October 1999|year=1999|title=Modeling Paleoshorelines and Locating Early Holocene Coastal Sites in Haida Gwaii|journal=American Antiquity|volume=64|issue=4|pages=635–652|doi=10.2307/2694209|jstor=2694209|name-list-style=amp|s2cid=163478479}} * {{cite journal|last1=Greenman|first1=E.F.|date=February 1963|title=The Upper Palaeolithic and the New World|journal=Current Anthropology|volume=4|issue=1|pages=41–66|doi=10.1086/200337|jstor=2739818|s2cid=144250630}} * {{cite journal|last1=Hey|first1=Jody|date=25 May 2005|title=On the Number of New World Founders: A Population Genetic Portrait of the Peopling of the Americas|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=6|page=e193|doi=10.1371/journal.pbio.0030193|pmc=1131883|pmid=15898833}} *{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=RI32r548fUwC|title=The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World|last=Jablonski|first=Nina G.|publisher=California Academy of Sciences|year=2002|isbn=978-0-940228-50-4}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EHHe3W_zCc4C&pg=PP1|title=Respect for the Ancestors: American Indian Cultural Affiliation in the American West|last=Jones|first=Peter N.|publisher=Bauu Institute|year=2005|isbn=978-0-9721349-2-7}} * {{cite book|url=https://www.sociostudies.org/almanac/ham/iim_6_en/6|title=History and Mathematics: Economy, Demography, Culture, and Cosmic Civilizations|last1=Korotayev|first1=Andrey|last2=Berezkin|first2=Yuri E.|last3=Borinskaya|first3=Svetlana A.|last4=Davletshin|first4=Albert I.|last5=Khaltourina|first5=Daria A.|date=2017|isbn=978-5-7057-5247-8|editor1=Leonid E. Grinin|pages=9–77|chapter=Which genes and myths did the different waves of the peopling of Americas bring to the New World?|editor2=Andrey V. Korotayev|editor3=Yuri E. Berezkin|chapter-url=https://www.academia.edu/37624585}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/whocamefirstnewc00laub|title=Who Came First: New Clues to Prehistoric Americans|last=Lauber|first=Patricia|publisher=National Geographic Soc Childrens books|year=2003|isbn=978-0-7922-8228-0|url-access=registration}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_aIYDQAAQBAJ&pg=PP1|title=The Prehistory of the Northwest Coast|last1=Matson|first1=R. G.|last2=Coupland|first2=Gary|publisher=Taylor & Francis|year=2016|isbn=978-1-315-41739-4|name-list-style=amp}} * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jWgZPz6oXSwC|title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America|last=Meltzer|first=David J.|publisher=University of California Press|year=2009|isbn=978-0-520-94315-5}} * {{cite book|title=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: North America|last=Snow|first=Dean R.|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-57392-4|editor=Bruce G. Trigger|volume=1: Part 1|pages=125–199|chapter=The First Americans and the Differentiation of Hunter-Gatherer Cultures|editor2=Wilcomb E. Washburn|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QI-v8G-xXzgC&pg=PA125}} * {{cite book|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|last=Wells|first=Spencer|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=0-691-11532-X|url-access=registration}} {{Սյունակ ավարտ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://pidba.utk.edu/main.htm The Paleoindian Database] – Թենեսի համալսարանի Մարդաբանության բաժին * [http://www.earthmagazine.org/article/first-americans-how-and-when-were-americas-populated "The first Americans: How and when were the Americas populated?"], Earth (magazine), հունվար 2016 * Norbert Francis, “Language in the Americas: Out of Beringia,” [http://lym.linguas.net/Download.axd?type=ArticleItem&id=285 ''Language and Migration''] 2021. * [http://www.smithsonianmag.com/science-nature/When-Did-Humans-Come-to-the-Americas-187951111.html?c=y&page=1 "When Did Humans Come to the Americas?" – ''Smithsonian Magazine'' February 2013] * [http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm The Paleoindian Period] – United States Department of the Interior, National Park Service * Shepard Krech III, [http://nationalhumanitiescenter.org/tserve/nattrans/ntecoindian/essays/pleistocene.htm Paleoindians and the Great Pleistocene Die-Off] – National Humanities Center, Արվեստների և գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիա, 2008. * {{YouTube|OV6A8oGtPc4|Journey of Man: A Genetic Odyssey (movie)}} – by Spencer Wells – PBS and National Geographic Channel, 2003 – 120 Minutes, UPC/EAN: 841887001267 {{ՎՊԵ}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Բնակչության գաղթ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Հարավային Ամերիկայի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաներ]] [[Կատեգորիա:Պատմություն ըստ էթնիկ խմբի]] [[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]] [[Կատեգորիա:Պոպուլյացիոն գենետիկա]] [[Կատեգորիա:Հնագիտություն ըստ մայրցամաքի]] [[Կատեգորիա:Ամերիկաների մշակույթ]] 97c43irwqeakmtwqtf93one7c6tjt5f 4 1097240 8476136 8475623 2022-07-27T23:40:09Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 2 քննարկման բաժիններ [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]]-ից wikitext text/x-wiki {{talk archive}} == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Քննարկման փակում == Վիքիհամայնքի, այդ թվում՝ ադմինիստրատորների, ուշադրությունն եմ հերթական անգամ հրավիրում [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%8B%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AE_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80#%D4%B1%D5%A4%D6%80%D5%A2%D5%A5%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D6%81%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%82%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4 այս քննարկման] փակման անհրաժեշտության վրա։ Քննարկումը բացվել է 2021 թվականի դեկտեմբերին, իսկ վերջին գրառումը կատարվել 2022 թվականի ապրիլի 4-ին։ --[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 14:10, 18 Հունիսի 2022 (UTC) q79mzbcptsi2kw002qqc84nqj5haapa 2 1097309 8476177 8475762 2022-07-28T05:38:12Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=114 |row6-2-to=117 |row6-2-style=styleAntiPopes |row6-3-text=բռնազավթված (114-117) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=117 |row7-2-to=144 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=144 |row8-2-to=185 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=161 |row9-2-to=163 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=186 |row10-2-to=198 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row11-timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=198 |row11-2-to=211 |row11-2-style=styleAntiPopes |row11-3-text=բռնազավթված (198-211) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=211 |row12-2-to=259 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (211-259) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=259 |row13-2-to=287 |row13-2-style=styleAntiPopes |row13-3-text=բռնազավթված (259-287) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=287 |row14-2-to=330 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (287-330) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=330 |row15-2-to=338 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Խոսրով Բ Կոտակ|Խոսրով Բ Կոտակ]] (330-338) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=339 |row16-2-to=350 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=350 |row17-2-to=368 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=369 |row18-2-to=374 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (369-374) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=374 |row19-2-to=378 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=378 |row20-2-to=389 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-389) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=387 |row21-2-to=389 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ]] (387-389) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=389 |row22-2-to=414 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (389-414) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=414 |row23-2-to=416 |row23-2-style=styleAntiPopes |row23-3-text=ազատ գահ (414-416) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=416 |row24-2-to=419 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (416-419) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=419 |row25-2-to=422 |row25-2-style=styleAntiPopes |row25-3-text=ազատ գահ (422-428) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=422 |row26-2-to=428 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} l94fev8qooh6kiszugpp9j5e7y0qw0t 8476183 8476177 2022-07-28T06:11:34Z Just Aren20 122324 wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=114 |row6-2-to=117 |row6-2-style=styleAntiPopes |row6-3-text=բռնազավթված (114-117) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=117 |row7-2-to=144 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=144 |row8-2-to=185 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=161 |row9-2-to=163 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=186 |row10-2-to=198 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row11-timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=198 |row11-2-to=211 |row11-2-style=styleAntiPopes |row11-3-text=[[բռնազավթված]] (198-211) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=211 |row12-2-to=259 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (211-259) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=259 |row13-2-to=287 |row13-2-style=styleAntiPopes |row13-3-text=բռնազավթված (259-287) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=287 |row14-2-to=330 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (287-330) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=330 |row15-2-to=338 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Խոսրով Բ Կոտակ|Խոսրով Բ Կոտակ]] (330-338) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=339 |row16-2-to=350 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=350 |row17-2-to=368 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=369 |row18-2-to=374 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (369-374) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=374 |row19-2-to=378 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=378 |row20-2-to=389 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-389) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=387 |row21-2-to=389 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ]] (387-389) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=389 |row22-2-to=414 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (389-414) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=414 |row23-2-to=416 |row23-2-style=styleAntiPopes |row23-3-text=ազատ գահ (414-416) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=416 |row24-2-to=419 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (416-419) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=419 |row25-2-to=422 |row25-2-style=styleAntiPopes |row25-3-text=ազատ գահ (422-428) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=422 |row26-2-to=428 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} s3jbavz499vdg0u57fiu4lfjnrbezux 8476184 8476183 2022-07-28T06:14:19Z Just Aren20 122324 wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=114 |row6-2-to=117 |row6-2-style=styleAntiPopes |row6-3-text=բռնազավթված (114-117) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=117 |row7-2-to=144 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=144 |row8-2-to=185 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=161 |row9-2-to=163 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=186 |row10-2-to=198 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row11-timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=198 |row11-2-to=211 |row11-2-style=styleAntiPopes |row11-3-text=բռնազավթված (198-211) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=211 |row12-2-to=259 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (211-259) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=259 |row13-2-to=287 |row13-2-style=styleAntiPopes |row13-3-text=բռնազավթված (259-287) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=287 |row14-2-to=330 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (287-330) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=330 |row15-2-to=338 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Խոսրով Բ Կոտակ|Խոսրով Բ Կոտակ]] (330-338) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=339 |row16-2-to=350 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=350 |row17-2-to=368 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=369 |row18-2-to=374 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (369-374) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=374 |row19-2-to=378 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=378 |row20-2-to=389 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-389) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=387 |row21-2-to=389 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ]] (387-389) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=389 |row22-2-to=414 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (389-414) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=414 |row23-2-to=416 |row23-2-style=styleAntiPopes |row23-3-text=ազատ գահ (414-416) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=416 |row24-2-to=419 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (416-419) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=419 |row25-2-to=422 |row25-2-style=styleAntiPopes |row25-3-text=ազատ գահ (422-428) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=422 |row26-2-to=428 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} l94fev8qooh6kiszugpp9j5e7y0qw0t 8476186 8476184 2022-07-28T06:19:44Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=114 |row6-2-to=117 |row6-2-style=styleAntiPopes |row6-3-text=բռնազավթված (114-117) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=117 |row7-2-to=144 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=144 |row8-2-to=185 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=161 |row9-2-to=163 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=186 |row10-2-to=198 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=198 |row11-2-to=211 |row11-2-style=styleAntiPopes |row11-3-text=բռնազավթված (198-211) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=211 |row12-2-to=259 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (211-259) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=259 |row13-2-to=287 |row13-2-style=styleAntiPopes |row13-3-text=բռնազավթված (259-287) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=287 |row14-2-to=330 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (287-330) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=330 |row15-2-to=338 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Խոսրով Բ Կոտակ|Խոսրով Բ Կոտակ]] (330-338) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=339 |row16-2-to=350 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=350 |row17-2-to=368 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=369 |row18-2-to=374 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (369-374) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=374 |row19-2-to=378 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=378 |row20-2-to=389 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-389) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=387 |row21-2-to=389 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ]] (387-389) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=389 |row22-2-to=414 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (389-414) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=414 |row23-2-to=416 |row23-2-style=styleAntiPopes |row23-3-text=ազատ գահ (414-416) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=416 |row24-2-to=419 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (416-419) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=419 |row25-2-to=422 |row25-2-style=styleAntiPopes |row25-3-text=ազատ գահ (422-428) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=422 |row26-2-to=428 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} 50idbtf5lvu20oxa6gtqoyf17jjjgq3 3 1097865 8476132 8472822 2022-07-27T23:39:29Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Ռոբոտ։ Արխիվացվում է 2 քննարկման բաժիններ [[Մասնակցի քննարկում:Emptyfear]]-ից wikitext text/x-wiki {{Մոռացված}} == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> 16:58, 13 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 --> == Wikidata weekly summary #425 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** Closed request for comments: *** [[d:Wikidata:Requests for comment/Potd|Integration of POTD template]] ** Closed request for comments: *** [[:d:Wikidata:Requests for comment/How to avoid to use male form as a generic form in property labels in French ?|How to avoid to use male form as a generic form in property labels in French ?]] has been closed. Property labels in French should now includes both male and female or a verbal form if relevant (see [[:d:Property:P50|P50]]). * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** Next installment of the LD4 Wikibase Working Hour: Featuring speaker Barbara Fischer, Liaison Counsel at the German National Library’s Agency for Standardization (DNB). On behalf of the DNB, Fischer initiated the WikiLibrary Manifesto. Fischer works to increase the quality of metadata through Authority Control to foster retrieval and linked data. Where: Zoom ([https://columbiauniversity.zoom.us/meeting/register/tJMqcuChrz0pHNGU6VOdDk6MsnxuWtGL0cRN Registration link]). When: 30 June 2022, 11AM-12PM Eastern US ([https://www.timeanddate.com/worldclock/converter.html?iso=20220630T150000&p1=179&p2=64&p3=75&p4=224&p5=136&p6=tz_cest Time zone converter]) *** [[d:Wikidata:Events/Data Quality Days 2022|Data Quality Days (July 8-10)]]: you can [[d:Wikidata talk:Events/Data Quality Days 2022|propose discussion topics or sessions]] until June 19th. *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/4EE27P2OF7FPXWV4ZWSFZZV2VTH4ALCM/ Small wiki toolkits: Upcoming bots & scripts workshop on Thursday, June 30th, 16:00 UTC] "This workshop will introduce participants to Toolforge, how to create a developer account, access to Toolforge via ssh, and run bots and scripts on Toolforge and in background mode." *** (Tutorial) [https://www.aib.it/struttura/sezioni/lazio/laz-attiv/2022/99658-openrefine/ OpenRefine - A fundamental tool for every librarian's toolbox]. Thursday 23 June - 17: 00-19: 30. Write to laz-corsi{{@}}aib.it to book and receive the link of the event. *** [[Wikidata:Wiki_Mentor_Africa|Wikidata:Wiki Mentor Africa 3rd edition ]] - Creating tools on Wikimedia Toolforge using Python and Flask. Friday 24th June and Sunday 26th June 2022 - 16:00 - 17:00 (UTC) *** [https://www.dla-marbach.de/kalender/detail/517/ Collect, archive and provide games - a "panel about video game metadata"]. Fri. 24.6.2022 – Sat. June 25, 2022 ** Ongoing: *** Weekly Lexemes Challenge #47, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=47 Numbers (3/n)] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://blogs.bl.uk/digital-scholarship/2022/06/working-with-wikidata-and-wikimedia-commons-poetry-pamphlets-and-lotus-sutra-manuscripts.html Working With Wikidata and Wikimedia Commons: Poetry Pamphlets and Lotus Sutra Manuscripts] *** [https://blog.rockarch.org/dimes-agent-pages-enhanced Using Wikidata Identifiers to Enhance Agent Discovery] ** Videos *** Wikidata editing tools (in Spanish) - [https://www.youtube.com/watch?v=tCXgQrLFFac YouTube] *** Dagbani Wikipedia Saha Episode 6: Creating Wikidata items from scratch (in Dagbani) - [https://www.youtube.com/watch?v=7tXp1cYMkQc&t=1022s YouTube] *** Fun with lexemes in some language! by [[d:User:Mahir256|Mahir256]] - [https://www.twitch.tv/videos/1506441428 Twitch] * '''Tool of the week''' ** [https://cardgame.blinry.org/?Q2223649 Wikidata Card Game Generator]: generate card games from Wikidata! * '''Other Noteworthy Stuff''' ** Job opening: [https://wikimedia-deutschland.softgarden.io/job/19290694?l=en UX Researcher - Wikidata] at Wikimedia Deutschland ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikibaseug@lists.wikimedia.org/thread/7HPE53X6PQXTJ2TEVGT6RBB5HLDOT2VF/ Wikimedia Deutschland welcomes new Wikibase.cloud Product Manager, Evelien Zandbergen] ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/OJNMNBMCMDZKSPBRUJLZZUFF6BNPYWAH/ Developer Portal is launched! Discover Wikimedia’s technical areas and how to contribute] ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/WILSSO5DZCISCQEYURBREJOJVTHT6XZC/ Starting on June 21, all Wikimedia wikis can use Wikidata Lexemes in Lua] (discussions welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]) ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/K3FBNXIRHADOVE2YUQ4G6HZ3TH4RGEJP/Wikimedia Deutschland looking for a partner affiliate to organize the WikidataCon 2023] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10808|preceding halt on service]], [[:d:Property:P10809|following station on service]], [[:d:Property:P10814|number of housing units]], [[:d:Property:P10818|last entry]], [[:d:Property:P10822|homophone form]], [[:d:Property:P10823|fastest laps]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10807|HaBama person ID]], [[:d:Property:P10810|Shopee shop ID]], [[:d:Property:P10811|Scottish Highland Bridges ID]], [[:d:Property:P10812|Rusakters.ru ID]], [[:d:Property:P10813|Proza.ru author ID]], [[:d:Property:P10815|neftegaz.ru person ID]], [[:d:Property:P10816|National Union Catalog ID]], [[:d:Property:P10817|MAYA site company ID]], [[:d:Property:P10819|Kino.mail.ru series ID]], [[:d:Property:P10820|Kino.mail.ru person ID]], [[:d:Property:P10821|Kino.mail.ru film ID]], [[:d:Property:P10824|Ethereum token address]], [[:d:Property:P10825|BelTA dossier ID]], [[:d:Property:P10826|Talent Data Bank ID]], [[:d:Property:P10827|IRIS UNIVAQ author ID]], [[:d:Property:P10828|ARUd'A author ID]], [[:d:Property:P10829|IRIS UNITE author ID]], [[:d:Property:P10830|COR form ID, level 1]], [[:d:Property:P10831|COR lemma ID, niveau 1]], [[:d:Property:P10832|WorldCat Entities ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/opus number|opus number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Palmares Cultural Foundation process number|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/U.S. vaccine status|U.S. vaccine status]], [[:d:Wikidata:Property proposal/theme|theme]], [[:d:Wikidata:Property proposal/has narrative theme|has narrative theme]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Grammatical Person|Grammatical Person]], [[:d:Wikidata:Property proposal/title match pattern|title match pattern]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bartsch Nummer|Bartsch Nummer]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Theatrical Index person ID|Theatrical Index person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Archives of Australia Entity ID|National Archives of Australia Entity ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mozilla Hacks author ID|Mozilla Hacks author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CVX vaccine code|CVX vaccine code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/BVMC Corporate Body|BVMC Corporate Body]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ClimateCultures Directory ID|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Korean Academy of Science and Technology member ID|Korean Academy of Science and Technology member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Teresianum authority ID|Teresianum authority ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/GSAFD ID|GSAFD ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bioconductor project|Bioconductor project]], [[:d:Wikidata:Property proposal/MUSE book ID|MUSE book ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Truth Social username|Truth Social username]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Telmore Musik|Telmore Musik]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Beamish peerages database ID|Beamish peerages database ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Beamish peerages database person ID|Beamish peerages database person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/gov.uk person ID|gov.uk person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Komoot ID|Komoot ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Kieler Gelehrtenverzeichnis ID|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Internet Sacred Text Archive ID|Internet Sacred Text Archive ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5HDE Islands with at least 1 spring or freshwater body] ([https://twitter.com/ash_crow/status/1536633197538197504 source]) *** [https://w.wiki/5Hkc Notable people who you share a birthday with (find the string "1966-08-25" and replace it with your date of birth)] ([https://twitter.com/wikiprojectnz/status/1536584209581879296 source]) *** [https://w.wiki/5JYc List of filmmakers with whom Jean-Louis Trintignant has played] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1537873890072043522 source]) *** [https://w.wiki/5KLN Cemeteries in France near churches] ([[d:Wikidata:Request_a_query#Cemeteries_near_churches|source]]) * '''Development''' ** Lexicographical data: *** Enabled Lua access to Lexemes for all Wikimedia projects *** Continued work on improving the language search for Lexeme languages on the new Special:NewLexeme page ([[phab:T307869]]) *** Improving the accessibility of a design system component and the new Special:NewLexeme page ([[phab:T290733]]) *** Making it easier to understand what to do when the spelling variant isn't available on the new Special:NewLexeme page ([[phab:T298146]]) ** REST API: Continuing work on making it possible to add a statement to an Item [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 06 20|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:57, 20 Հունիսի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23425673 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> 20:17, 20 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 --> == Wikidata weekly summary #426 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 7|William Avery Bot 7]]. Task/s: Merge multiple references on the same claim citing Accademia delle Scienze di Torino. * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** The [https://etherpad.wikimedia.org/p/WBUG_2022.06.30 next Wikibase live session] is 15:00 UTC on Thursday 30th June 2022 (17:00 Berlin time). What are you working on around Wikibase? You're welcome to come and share your project with the community. *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call June 28, 2022: Andrew McAllister will introduce us to Scribe, an app that provides keyboards for second-language learners, and its use of Wikidata. This presentation should appeal to anyone who has worked on or is interested in learning more about the applications of lexicographical data in Wikidata as well as anyone who has an interest in language, open information, data and programming. [https://docs.google.com/document/d/13eADptzIpWfiqt_JHWM_staNtKoNaMVILLuNprn-29E/edit?usp=sharing Agenda] *** [https://www.twitch.tv/belett Live editing session on Twitch], in French, by Vigneron, June 28 at 19:00 CEST (UTC+2) *** 1 July: Abstract submission deadline for the Biodiversity Data Standards Conference [[:d:Q111972123|TDWG 2022]], including for a [https://www.tdwg.org/conferences/2022/session-list/#int19%20the%20role%20of%20the%20wikimedia%20ecosystem%20in%20linking%20biodiversity%20data session on "The role of the Wikimedia ecosystem in linking biodiversity data"] *** July 8-10: Data Quality Days (see the [[d:Wikidata:Events/Data_Quality_Days_2022#Sessions|first version of the program]] and the [[d:Wikidata:Events/Data Quality Days 2022/Participants|list of participants]]) *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IEB3LHQEPHZJX4BTFQNHXR2JR5N2MVHF/ The Third Wikidata Workshop: Second Call for Papers]. Papers due: Friday, 29 July 2022 *** Celtic Knot Conference 2022: presentations from 12 projects communities working on minoritized languages on the Wikimedia projects - [https://www.youtube.com/playlist?list=PL66MRMNlLyR7p9wsYVfuqJOjKZpbuwp8U YouTube] ** Past: *** 21 June: Presentation [[:doi:10.5281/zenodo.6670026|Wikidata as a data collaboration across multiple boundaries]] at SciDataCon * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Papers *** [https://arxiv.org/pdf/2206.11022.pdf Connecting a French Dictionary from the Beginning of the 20th Century to Wikidata] *** [https://www.mdpi.com/2673-6470/2/3/19 Practices of Linked Open Data in Archaeology and Their Realisation in Wikidata] *** [http://www.semantic-web-journal.net/system/files/swj3124.pdf What Can Tweets and Knowledge Graphs Tell Us About Eating Disorders?] ** Videos *** Dagbani Wikipedia Saha Episode 7: Adding references and qualifiers to Wikidata items (in Dagbanli) - [https://www.youtube.com/watch?v=gCUxrDjD44I&t=227s YouTube] *** The Joys of Connecting Your Collections to Wikidata - [https://www.youtube.com/watch?v=8zjwkiarfug&t=24s YouTube] *** Using Wikidata to Enhance Discovery & Faculty Interest in Rapid Publishing - [https://www.youtube.com/watch?v=cWpalbgB5Es YouTube] ** Podcasts *** [https://anchor.fm/wiki-update/episodes/Data-Quality-Days-Discussion-With-Lydia-Pintscher--La-Lacroix-e1k4l5a Data Quality Days Discussion With Lydia Pintscher & Lèa Lacroix] ** Other *** [[:d:User:PAC2/Documented queries|Documented queries: a proposal]], feedback is welcome [[:d:User_talk:PAC2/Documented_queries|here]] * '''Tool of the week''' ** [https://data.isiscb.org/ IsisCB Explore] - is a research tool for the history of science whose books and subjects use imagery from Wikidata. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** Template [[:d:Template:Item documentation|Item documentation]] now includes a query to the corresponding lexemes. This is an attempt to make navigation between lexemes and items easier. For the record, [[:d:Template:Item documentation|Item documentation]] is available in the header of the talk page for each item. * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10836|inker]], [[:d:Property:P10837|penciller]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10826|Talent Data Bank ID]], [[:d:Property:P10827|IRIS UNIVAQ author ID]], [[:d:Property:P10828|ARUd'A author ID]], [[:d:Property:P10829|IRIS UNITE author ID]], [[:d:Property:P10830|COR form ID, level 1]], [[:d:Property:P10831|COR lemma ID, niveau 1]], [[:d:Property:P10832|WorldCat Entities ID]], [[:d:Property:P10833|Great Plant Picks ID]], [[:d:Property:P10834|BVMC organization ID]], [[:d:Property:P10835|UK Beetles ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/theme|theme]], [[:d:Wikidata:Property proposal/has narrative theme|has narrative theme]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Grammatical Person|Grammatical Person]], [[:d:Wikidata:Property proposal/title match pattern|title match pattern]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bartsch Nummer|Bartsch Nummer]], [[:d:Wikidata:Property proposal/foliage type|foliage type]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/GSAFD ID|GSAFD ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bioconductor project|Bioconductor project]], [[:d:Wikidata:Property proposal/MUSE book ID|MUSE book ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Truth Social username|Truth Social username]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Telmore Musik|Telmore Musik]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Beamish peerages database ID|Beamish peerages database ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Beamish peerages database person ID|Beamish peerages database person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/gov.uk person ID|gov.uk person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Komoot ID|Komoot ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Kieler Gelehrtenverzeichnis ID|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Internet Sacred Text Archive ID|Internet Sacred Text Archive ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Copains d'avant ID|Copains d'avant ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/P. League+ ID|P. League+ ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/WO2 Thesaurus ID|WO2 Thesaurus ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Super Basketball League ID|Super Basketball League ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/DeSmog ID|DeSmog ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Met Constituent ID|Met Constituent ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRFA ID|IRFA ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Adequat agency person ID|Adequat agency person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Israeli Company Registration Number|Israeli Company Registration Number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UKAT term ID|UKAT term ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TGbus game ID|TGbus game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TGbus franchise ID|TGbus franchise ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Austria-Forum person ID|Austria-Forum person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Odnoklassniki group numeric ID|Odnoklassniki group numeric ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/VocaDB Artist ID|VocaDB Artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/VocaDB Album ID|VocaDB Album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/VocaDB Song ID|VocaDB Song ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Moepedia ID|Moepedia ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [[Wikidata:SPARQL query service/qotw|"Queries of the week" archive]] [https://twitter.com/heald_j/status/1541375896791273474 (sources)] *** [https://w.wiki/5Khr Graph of fictional wars and their participants] [https://twitter.com/mlpoulter/status/1539639249678499840 (source)] *** [https://w.wiki/5M7x The 100 most common species as subjects of publications known to Wikidata] ([https://twitter.com/EvoMRI/status/1540927184520503296 source]) *** [https://w.wiki/5MZE Map of birthplaces of ASM Clermont Auvergne players] ([https://twitter.com/belett/status/1541347785219493889 source]) * '''Development''' ** Lexicographical data: We are wrapping up the coding on the new Special:NewLexeme page. Testing and rolll-out will follow soon. We are still working on making it easier to find languages in the language selector on the Special:NewLexeme page. ([[phab:T307869]]) ** REST API: We are continuing to code on the ability to create statements on an Item ([[phab:T306667]]) ** Investigating an issue with labels not being shown after merges ([[phab:T309445]]) ** Preparation for upcoming work: We are planning the next work on the Mismatch Finder to address feedback we have received so far as well as EntitySchemas to make them more integrated with other areas of Wikidata. [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 06 27|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 15:08, 27 Հունիսի 2022 (UTC) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23439209 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> 20:01, 27 Հունիսի 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 --> toba0b7wzazj9fwx7k2cgzg46am54cy 2 1097908 8475903 8475149 2022-07-27T14:35:51Z GeoO 14988 մասնակցի խնդրանքով wikitext text/x-wiki Evil laughter Evil laughter or maniacal laughter is manic laughter by a villain in fiction. The expression dates to at least 1860.[1] "Wicked laugh" can be found even earlier, dating back to at least 1784.[2] Another variant, the "sardonic laugh," shows up in 1714 and might date back even further.[3] A 2018 paper argued that this specific type of laugh has foundations in human psychology.[4][further explanation needed] In comic books, where supervillains utter such laughs, they are variously rendered as mwahahaha, muwhahaha, muahahaha, bwahahaha, etc.[5] These words are also commonly used on internet blogs, bulletin board systems, and games. There, they are generally used when some form of victory is attained, or to indicate superiority over someone else (ownage), or also mockingly at a statement one finds hard to believe was uttered in earnestness. During the 1930s, the popular radio program The Shadow used a signature evil laugh as part of its presentation. This was a rare case of a non-villain character using an evil laugh, and it was voiced by actor Frank Readick. His laugh was used even after Orson Welles took over the lead role.[6] Actor Vincent Price's evil laugh has been used or copied many times in radio, film, music, and television,[citation needed] notably at the end of the music video Michael Jackson's Thriller. In films, evil laughter often fills the soundtrack when the villain is off-camera. In such cases, the laughter follows the hero or victim as they try to escape. An example of this is in Raiders of the Lost Ark, where Belloq's laugh fills the South American jungle as Indiana Jones escapes from the Hovitos. Չար ծիծաղ '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ չարագործի մոլագար ծիծաղը: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել: Կոմիքսներում, որտեղ գերչարագործները նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային բլոգերում, տեղեկատախտակների համակարգերում և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ գերազանցություն (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «The Shadow» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան Ֆրենկ Ռիդիկը: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Օրսոն Ուելսը ստանձնեց գլխավոր դերը։ Դերասան Վինսենթ Փրայսի չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես Մայքլ Ջեքսոնի «Thriller» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս» ֆիլմը, որտեղ Բելոկի ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ Ինդիանա Ջոնսը փախչում է Հովիտո ցեղից: 5f7vtzn8pbxmn8i4u2ympy59cwlppfk 8476182 8475903 2022-07-28T06:09:43Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki Չար ծիծաղ '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ չարագործի մոլագար ծիծաղը: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել: Կոմիքսներում, որտեղ գերչարագործները նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային բլոգերում, տեղեկատախտակների համակարգերում և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ գերազանցություն (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «The Shadow» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան Ֆրենկ Ռիդիկը: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Օրսոն Ուելսը ստանձնեց գլխավոր դերը։ Դերասան Վինսենթ Փրայսի չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես Մայքլ Ջեքսոնի «Thriller» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս» ֆիլմը, որտեղ Բելոկի ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ Ինդիանա Ջոնսը փախչում է Հովիտո ցեղից: {{Listen |filename=Evillaugh.ogg |title=An evil laugh, with echo effects applied |description= |format=[[Ogg]]}} '''Evil laughter''' or '''maniacal laughter''' is [[mania|manic]] [[laughter]] by a [[villain]] in [[fiction]]. The expression dates to at least 1860.<ref name=littell64_228/> "Wicked laugh" can be found even earlier, dating back to at least 1784.<ref name=burney1784/> Another variant, the "sardonic laugh," shows up in 1714 and might date back even further.<ref name=steele_addison1714/> A 2018 paper argued that this specific type of laugh has foundations in human psychology.<ref>{{Cite journal|last=Kjeldgaard-Christiansen|first=Jens|date=October 2018|title=Social Signals and Antisocial Essences: The Function of Evil Laughter in Popular Culture|url=http://doi.wiley.com/10.1111/jpcu.12728|journal=The Journal of Popular Culture|language=en|volume=51|issue=5|pages=1214–1233|doi=10.1111/jpcu.12728|s2cid=149719344 }}</ref>{{Explain|date=January 2021}} In comic books, where [[supervillain]]s utter such laughs, they are variously rendered as ''mwahahaha'', ''muwhahaha'', ''muahahaha'', ''bwahahaha'', etc.<ref name=zawacki_dignan2003/> These words are also commonly used on internet [[blog]]s, [[bulletin board system]]s, and games. There, they are generally used when some form of victory is attained, or to indicate [[superiority complex|superiority]] over someone else ([[Owned (slang)|ownage]]), or also mockingly at a statement one finds hard to believe was uttered in earnestness. During the 1930s, the popular radio program ''[[The Shadow]]'' used a signature evil laugh as part of its presentation. This was a rare case of a non-villain character using an evil laugh, and it was voiced by actor [[Frank Readick]]. His laugh was used even after [[Orson Welles]] took over the lead role.<ref name=mott2009/> Actor [[Vincent Price]]'s evil laugh has been used or copied many times in radio, film, music, and television,{{citation needed|date=December 2010}} notably at the end of the music video ''[[Michael Jackson's Thriller (music video)|Michael Jackson's Thriller]]''. In films, evil laughter often fills the soundtrack when the villain is off-camera. In such cases, the laughter follows the hero or victim as they try to escape. An example of this is in ''[[Raiders of the Lost Ark]]'', where [[Belloq]]'s laugh fills the South American jungle as [[Indiana Jones (character)|Indiana Jones]] escapes from the Hovitos. ==References== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860s neologisms]] [[Category:Sound effects]] [[Category:Humour]] [[Category:Interjections]] [[Category:Laughter]] [[Category:Good and evil]] 11aic2ar2egaycoauyfripd13e0qvfk 8476191 8476182 2022-07-28T06:37:14Z Maria Hayrapetyan 122103 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Listen |filename=Evillaugh.ogg |title=An evil laugh, with echo effects applied |description= |format=[[Ogg]]}} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ չարագործի մոլագար ծիծաղը: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: IԿոմիքսներում, որտեղ գերչարագործները նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային բլոգերում, տեղեկատախտակների համակարգերում և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ գերազանցություն (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «The Shadow» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան Ֆրենկ Ռիդիկը: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Օրսոն Ուելսը ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս» ֆիլմը, որտեղ Բելոկի ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ Ինդիանա Ջոնսը փախչում է Հովիտո ցեղից: ==References== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860s neologisms]] [[Category:Sound effects]] [[Category:Humour]] [[Category:Interjections]] [[Category:Laughter]] [[Category:Good and evil]] 9ir59m7xblpzlvrxinyeii86jlmb0iw 8476198 8476191 2022-07-28T06:52:58Z Maria Hayrapetyan 122103 Ներքին հղումների ավելացում wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: IԿոմիքսներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860s neologisms]] [[Category:Sound effects]] [[Category:Humour]] [[Category:Interjections]] [[Category:Laughter]] [[Category:Good and evil]] 9nwf1a7488g9qooumyvmccsvcy0z2yw 8476200 8476198 2022-07-28T07:00:33Z Maria Hayrapetyan 122103 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: IԿոմիքսներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860s neologisms]] [[Category:Sound effects]] [[Category:Humour]] [[Category:Interjections]] [[Category:Laughter]] [[Category:Good and evil]] 4714ga7roeoxbikba8w85aykw68qq1n 8476204 8476200 2022-07-28T07:07:24Z Maria Hayrapetyan 122103 wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: IԿոմիքսներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860թթ նեոլոգիզմներ]] [[Category:Ձայնային Էֆֆեկտներ]] [[Category:Հումոր]] [[Category:Ձայնարկություններ]] [[Category:Ծիծաղ]] [[Category:Բարի և չար]] 7jy4i9g9jng93z9qchtzekehkp1b3mt 8476206 8476204 2022-07-28T07:07:44Z Maria Hayrapetyan 122103 /* top */ wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: Կոմիքսներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860թթ նեոլոգիզմներ]] [[Category:Ձայնային Էֆֆեկտներ]] [[Category:Հումոր]] [[Category:Ձայնարկություններ]] [[Category:Ծիծաղ]] [[Category:Բարի և չար]] sh97yuuhy0ww21lbzhg6clglo0dxj9x 8476207 8476206 2022-07-28T07:08:09Z Maria Hayrapetyan 122103 wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: Կոմիքսներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Evil Laughter}} [[Category:1860թթ նեոլոգիզմներ]] [[Category:Ձայնային էֆֆեկտներ]] [[Category:Հումոր]] [[Category:Ձայնարկություններ]] [[Category:Ծիծաղ]] [[Category:Բարի և չար]] 06szo11dgm5suiev0r8tyv8kmghcyc4 2 1097909 8475907 8475722 2022-07-27T14:43:36Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', հրդեհաշիջման գործողությունների ընթացքը լուսանկարելու գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին։ Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել պաշտպանիչ սարքավորումներ։ == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. * Հետաքննություն * Ուսուցում * Հրդեհների կանխարգելում * Առողջության և անվտանգության կազմակերպում * Հետպատահարի վերլուծություն * Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել հրշեջ ստորաբաժանումների աշխատող: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: h218p7om6wcbu3ylyzoprak30fnqfyd 8476228 8475907 2022-07-28T07:46:10Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', հրդեհաշիջման գործողությունների ընթացքը լուսանկարելու գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին։ Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել պաշտպանիչ սարքավորումներ։ == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. * Հետաքննություն * Ուսուցում * Հրդեհների կանխարգելում * Առողջության և անվտանգության կազմակերպում * Հետպատահարի վերլուծություն * Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել հրշեջ ստորաբաժանումների աշխատող: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|A photograph of a major fire]] '''Fire photography''' is the act of taking [[Photography|photographs]] of [[firefighting]] operations. People who practise this form of photography are called '''fire photographers'''. Since fire photography involves being close to dangerous situations, fire photographers must have special skills and knowledge about emergency incident scenes, operations, health, and safety.<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref> Fire photographers are often required to wear firefighter [[Bunker gear|protective equipment]].<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref> ==Uses of fire photography== The work of fire photographers encompasses multiple applications. These include: *[[Fire investigation|Investigation]] *[[International Fire Service Training Association|Training]] *[[Fire safety|Fire prevention]] *[[Occupational safety and health|Occupational health and safety]] *Post-incident analysis *Improvement of the public's view on emergency work *Strengthening of [[Sense of community|sense of belonging]] for firefighters ==Involvement with fire departments== Fire photographers may or may not be directly employed by [[fire department]]s.<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref> They provide a specialized photography service which may involve a fee per photograph. Access to safety perimeters can be an issue for fire photographers, thus they usually develop good relationships with their local fire department to improve access to fire scenes. Such access may, at the fire department's discretion, require additional training or other arrangements.<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref> Large departments do often have professional photo service units, such as those in New York City and Chicago. ==Certification== A formal fire photographer certification process is being drafted by the International Organization of Fire Photography.<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref> The intent of this certification is to attest that an individual has sufficient training, skills and knowledge in relevant areas (health & safety, firefighting operations, etc.) to operate within a safe perimeter of an emergency incident scene. ==See also== * [[Fire buff]] ==References== {{reflist}} ==External links== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] ''archived'' * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{Fire fighting}} {{Photography}} {{DEFAULTSORT:Fire Photography}} [[Category:Firefighting]] [[Category:Photography by genre]] nacu21horcdp59cg3lm6ngbzrhwudb6 8476231 8476228 2022-07-28T07:51:49Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', հրդեհաշիջման գործողությունների ընթացքը լուսանկարելու գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին։ Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել պաշտպանիչ սարքավորումներ։ == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. * Հետաքննություն * Ուսուցում * Հրդեհների կանխարգելում * Առողջության և անվտանգության կազմակերպում * Հետպատահարի վերլուծություն * Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել հրշեջ ստորաբաժանումների աշխատող: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: {{short description|Photography genre}} [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|A photograph of a major fire]] '''Fire photography''' is the act of taking [[Photography|photographs]] of [[firefighting]] operations. People who practise this form of photography are called '''fire photographers'''. Since fire photography involves being close to dangerous situations, fire photographers must have special skills and knowledge about emergency incident scenes, operations, health, and safety.<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref> Fire photographers are often required to wear firefighter [[Bunker gear|protective equipment]].<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref> ==Uses of fire photography== The work of fire photographers encompasses multiple applications. These include: *[[Fire investigation|Investigation]] *[[International Fire Service Training Association|Training]] *[[Fire safety|Fire prevention]] *[[Occupational safety and health|Occupational health and safety]] *Post-incident analysis *Improvement of the public's view on emergency work *Strengthening of [[Sense of community|sense of belonging]] for firefighters ==Involvement with fire departments== Fire photographers may or may not be directly employed by [[fire department]]s.<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref> They provide a specialized photography service which may involve a fee per photograph. Access to safety perimeters can be an issue for fire photographers, thus they usually develop good relationships with their local fire department to improve access to fire scenes. Such access may, at the fire department's discretion, require additional training or other arrangements.<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref> Large departments do often have professional photo service units, such as those in New York City and Chicago. ==Certification== A formal fire photographer certification process is being drafted by the International Organization of Fire Photography.<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref> The intent of this certification is to attest that an individual has sufficient training, skills and knowledge in relevant areas (health & safety, firefighting operations, etc.) to operate within a safe perimeter of an emergency incident scene. ==See also== * [[Fire buff]] ==References== {{reflist}} ==External links== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] ''archived'' * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{Fire fighting}} {{Photography}} {{DEFAULTSORT:Fire Photography}} [[Category:Firefighting]] [[Category:Photography by genre]] pzy6vt30m09ba95cpxrca3bed3aodez 8476250 8476231 2022-07-28T08:17:53Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki == '''Հրդեհային լուսանկարչություն''' {{short description|Photography genre}} == [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|A photograph of a major fire]] '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', [[Հրդեհ|հրդեհաշիջման]] գործողությունների ընթացքը [[Լուսանկարչություն|լուսանկարելու]] գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref>: Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել [[Հրշեջ համազգեստ|պաշտպանիչ սարքավորումներ]]<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref>: == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. *[[Հրդեհի հետաքննություն|Հետաքննություն]] *[[Հրշեջ ծառայության ուսուցման միջազգային ասոցիացիա|Ուսուցում]] *[[Հրդեհային անվտանգություն|Հրդեհների կանխարգելում]] *[[Աշխատանքի անվտանգություն և առողջություն|Առողջության և անվտանգության կազմակերպում]] *Հետպատահարի վերլուծություն *Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում *Հրշեջների մոտ [[Համայնքի պատկանելիություն|պատկանելության զգացողության]] ամրապնդում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել [[Հրշեջ ստորաբաժանումներ|հրշեջ ստորաբաժանումների]] աշխատող<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref>: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref>: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref>: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] արխիվացված * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{DEFAULTSORT:Fire Photography}} 8dw9pzuv9wsulu94gkmmqbrlz3kfmyj 8476251 8476250 2022-07-28T08:18:38Z DVardanyan 122531 wikitext text/x-wiki [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|Խոշոր հրդեհի լուսանկար]] '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', [[Հրդեհ|հրդեհաշիջման]] գործողությունների ընթացքը [[Լուսանկարչություն|լուսանկարելու]] գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref>: Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել [[Հրշեջ համազգեստ|պաշտպանիչ սարքավորումներ]]<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref>: == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. *[[Հրդեհի հետաքննություն|Հետաքննություն]] *[[Հրշեջ ծառայության ուսուցման միջազգային ասոցիացիա|Ուսուցում]] *[[Հրդեհային անվտանգություն|Հրդեհների կանխարգելում]] *[[Աշխատանքի անվտանգություն և առողջություն|Առողջության և անվտանգության կազմակերպում]] *Հետպատահարի վերլուծություն *Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում *Հրշեջների մոտ [[Համայնքի պատկանելիություն|պատկանելության զգացողության]] ամրապնդում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել [[Հրշեջ ստորաբաժանումներ|հրշեջ ստորաբաժանումների]] աշխատող<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref>: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref>: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref>: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] արխիվացված * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{DEFAULTSORT:Fire Photography}} jzm3clztr1pos7n3ptcpv64yqo8bfi9 0 1097934 8476113 8472086 2022-07-27T20:33:20Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գրող}} '''Էուջենիո Սկալֆարի''' ({{ԱԾ}}), իտալացի լրագրող, գրող, հրատարակչությունների խմբագիր, եղել է «L`Espresso» ամսագրի և «Լա Ռեպուբլիկա» թերթի հիմնադիրը։ Նա համարվել է 20-րդ դարի իտալացի մեծագույն լրագրողներից մեկը<ref>{{Citation|title="Da Montanelli e Scalfari ho imparato che bisogna scrivere per farsi capire": Marco Travaglio|url=https://www.la7.it/dimartedi/video/da-montanelli-e-scalfari-ho-imparato-che-bisogna-scrivere-per-farsi-capire-marco-travaglio-18-02-2020-308153|accessdate=2022-07-15|language=it}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ilfoglio.it/uffa/2019/11/05/news/benvenuti-al-grand-hotel-scalfari-splendida-vista-sul-secolo-di-carta-284697/|title=Benvenuti al Grand Hotel Scalfari, splendida vista sul secolo di carta|website=www.ilfoglio.it|language=it|accessdate=2022-07-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ilfoglio.it/uffa/2019/11/05/news/benvenuti-al-grand-hotel-scalfari-splendida-vista-sul-secolo-di-carta-284697/|title=Benvenuti al Grand Hotel Scalfari, splendida vista sul secolo di carta|website=www.ilfoglio.it|language=it|accessdate=2022-07-15}}</ref>։ == Կենսագրություն == Էուջենիո Սկալֆարի ծնվել է 1924 թվականի ապրիլի 6-ին Չիվիտավեկիում<ref>{{Cite web|lang=it|url=https://www.liberoquotidiano.it/news/commenti-e-opinioni/22261560/vittorio_feltri_eugenio_scalfari_ritratto_fuoriclasse_re_giornalisti_diversi.html|title=Vittorio Feltri, il ritratto indiscreto di Eugenio Scalfari: "Il fuoriclasse re dei giornalisti diversi da noi"|website=www.liberoquotidiano.it|access-date=2022-07-15}}</ref>։ Նա իրավաբանական կրթություն է ստացել, իսկ 1950 թվականին սկսել է լրագրողական աշխատանք կատարել «Il Mondo» քաղաքական, մշակութային և տնտեսական ամսագրում<ref>{{Cite web|lang=it|url=https://www.ilfoglio.it/uffa/2019/11/05/news/benvenuti-al-grand-hotel-scalfari-splendida-vista-sul-secolo-di-carta-284697/|title=Benvenuti al Grand Hotel Scalfari, splendida vista sul secolo di carta|website=www.ilfoglio.it|access-date=2022-07-15}}</ref>։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո մտերմիկ հարաբերություններ է ունեցել Իտալիայի Լիբերալ կուսակցության անդամների, իսկ 70-ականներին՝ սոցիալիստների հետ<ref>{{Cite web|lang=it|url=https://www.la7.it/dimartedi/video/da-montanelli-e-scalfari-ho-imparato-che-bisogna-scrivere-per-farsi-capire-marco-travaglio-18-02-2020-308153|title="Da Montanelli e Scalfari ho imparato che bisogna scrivere per farsi capire": Marco Travaglio|access-date=2022-07-15}}</ref>։ 1955 թվականին իտալացի հայտնի լրագրող Արիգո Բենեդետիի հետ նա հիմնել է Իտալիայի առաջին հետաքննական «L'Espresso» շաբաթաթերթը, որի ղեկավարեն է եղել 1963-1968 թվականներին<ref>{{Cite web|lang=it-IT|url=https://www.ilpost.it/2013/11/22/intervista-scalfari-papa-francesco-2/|title=Come è stata fatta l'intervista di Scalfari al Papa|website=Il Post|date=2013-11-22|access-date=2022-07-15}}</ref>։ 1976 թվականին նա հիմնել է մեկ այլ թերթ՝ «La Repubblica»-ն, որը ղեկավարել է մինչև 1996 թվականը, իսկ ղեկավարությունից հեռանալուց հետո նա շարունակել է մնալ թերթի սյունակագիր։ Միևնույն ժամանակ նա զբաղվել է գրքեր գրելով։ Նրա առաջին վեպը՝ «Լաբիրինթոսը», լույս է տեսել 1998 թվականին։ Գրքում հեղինակը քննարկում է զգացմունքներն ու բանականությունը, մտքի դերը մարդու գոյության մեջ, ձգտումների ու իրականության հակադրությունը<ref>{{Cite web|lang=it-IT|url=https://www.ilpost.it/2018/03/29/repubblica-intervista-inventata-papa-scalfari/|title=Il Vaticano ha smentito un'altra intervista di Eugenio Scalfari a papa Francesco|website=Il Post|date=2018-03-29|access-date=2022-07-15}}</ref>։ Էուջենիո Սկալֆարին մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 14-ին, [[Հռոմ]] քաղաքում<ref>{{Cite journal|last=Mordzilovich|first=Anna A.|date=2022|title=The General and the Nuncio: the history of relationship between Erich Ludendorff and Eugenio Pacelli|url=http://dx.doi.org/10.20310/1810-0201-2022-27-1-276-287|journal=Tambov University Review. Series: Humanities|issue=1|pages=276–287|doi=10.20310/1810-0201-2022-27-1-276-287|issn=1810-0201}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == *[https://storia.camera.it/deputato/eugenio-scalfari-19240406 Карточка на историческом портале Палаты депутатов] *[https://www.treccani.it/enciclopedia/eugenio-scalfari Scàlfari, Eugenio] {{Արտաքին հղումներ}} jooloyn555kiywyziq1erxgcn3rfjvu 0 1098020 8476111 8472089 2022-07-27T20:32:42Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Գեորգի Ալեքսանդրովիչ Յարցև''' ({{lang-ru|Гео́ргий Алекса́ндрович Я́рцев}}, {{ԱԾ}}), խորհրդային ֆուտբոլիստ (հարձակվող), խորհրդային և ռուս ֆուտբոլի մարզիչ, 2003-2005 թվականներին եղել է Ռուսաստանի հավաքականի գլխավոր մարզիչ, ԽՍՀՄ սպորտի վարպետ, Ռուսաստանի վաստակավոր մարզիչ։ == Կենսագրություն == Գեորգի Յարցևը ծնվել է 1948 թվականի ապրիլի 11-ին բազմանդամ ընտանիքում։ 8-րդ դասարանն ավարտելուց հետո ընդունվել է Կոստրոմայի բժշկական դպրոցը, որն ավարտել է բուժակի որակավորամբ։ Ուսումնառության տարիներին հանդես է եկել [[Կոստրոմա]]յի «Թեքմաշ» ակումբում։ 1970 թվականին՝ ծառայություն տարիներին, 1 խաղ է խաղացել ԲԿՄԱ-ի կազմում (փոխարինման էր դուրս եկել Երևանում), սակայն մարզումների ընթացքում ստացած վնասվածքի պատճառով չի ընդգրկվել ակումբում։ Հետագա ծառայությունը շարունակել է Սմոլենսկի «Իսկրա» բանակային ակումբում, որտեղ մինչև 1970 թվականը նա անցկացրել է 43 հանդիպում և խփել 13 գոլ։ Զորացրվելուց հետո նա մեկ խաղ է անցկացրել ԲԿՄԱ-ի կազմում և վնասվածք ստանալուց հետո թողել ակումբը։ 1965-1967 և 1975-1976 մրցաշրջանում Յարցևը հանդես է եկել [[Կոստրոմա]]յի «Սպարտակի» կազմում, իսկ 1973-1974 թվականի մրցաշրջանում՝ [[Գոմել]]ի «Գոմելում»։ Յարցևի տաղանդն ամբողջությամբ բացահայտվել է 30 տարեկանում, երբ նրան [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Մոսկվայի «Սպարտակ»]] հրավիրեց ակումբի մարզիչ [[Կոնստանտին Բեսկով]]ը։ Խաղի ընթացքում նա համագործակցել է կիսապաշտպան [[Յուրի Գավրիլով]]ի հետ, որի փոխանցումից էլ նա խփել է իր գոլերի մեծ մասը։ Ակումբում հաջող խաղի շնորհիվ նա հրավիրվել է ԽՍՀՄ հավաքական։ ԽՍՀՄ առաջնություններում նա անցկացրել է 82 հանդիպում, խփել 38 գոլ։ Յարցևը 19 գոլով ճանաչվել է 1978 թվակկանի ԽՍՀՄ առաջնության լավագույն ռմբարկու, 1979 թվականին դարձել է երկրի չեմպիոն, իսկ մեկ տարի անց «Սպարտակի» կազմում նվաճել է ՝ առաջնության արծաթե մեդալ։ Մոսկովյան ակումբում իր կարիերայի ընթացքում Յարցևն անցկացրել է 116 հանդիպում և խփել է 55 գոլ։ 1981 թվականին Գեորգի Յարցևը տեղափոխվել է [[Լոկոմոտիվ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Մոսկվայի «Լոկոմոտիվ»]], որտեղ անցկացրել է 40 հանդիպում և խփել է 12 գոլ։ Յարցևն իր ֆուտբոլային կարիերան ավարտել է 1982 թվականին՝ Մոսկվայի «Մոսկվիչ» ակումբում։ Նա եղել է [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Մոսկվայի «Սպարտակի»]], [[Դինամո (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|«Դինամոյի»]], [[Ռոտոր (ֆուտբոլային ակումբ, Վոլգոգրադ)|«Ռոտորի»]], [[Տորպեդո (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|«Տորպեդոյի»]], [[Միլսամի (ֆուտբոլային ակումբ, Օրխեյ)|«Օրխեյի»]] և Ռուսաստանի ֆուտբոլի ազգային հավաքականի գլխավոր մարզիչը։ Յարցևն աշխատել է նաև որպես հեռուստամեկնաբան [[Ռոսիա 2]] հեռուստաալիքում, մեկնաբանել 2002 թվականի Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության հանդիպումները։ Նա եղել է [[Սպարտակ (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|Մոսկվայի «Սպարտակի»]], [[Դինամո (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|«Դինամոյի»]], [[Ռոտոր (ֆուտբոլային ակումբ, Վոլգոգրադ)|«Ռոտորի»]], [[Տորպեդո (ֆուտբոլային ակումբ, Մոսկվա)|«Տորպեդոյի»]], [[Միլսամի (ֆուտբոլային ակումբ, Օրխեյ)|«Օրխեյի»]] և Ռուսաստանի ֆուտբոլի ազգային հավաքականի գլխավոր մարզիչը։ Յարցևն աշխատել է նաև որպես հեռուստամեկնաբան [[Ռոսիա 2]] հեռուստաալիքում, մեկնաբանել 2002 թվականի Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության հանդիպումները։ 2016 թվականի ամռանը դարձել է [[Տամբով (ֆուտբոլային ակումբ, Տամբով)|«Տամբով»]] ակումբի գլխավոր տնօրենը<ref>[http://www.sports.ru/football/1040931447.html «Тамбов» объявил о назначении Ярцева на пост гендиректора]</ref>։ Եղել է «[[Միասնական Ռուսաստան]]» կուսակցության անդամ։ 2018 թվականի նախագահական ընտրությունների ժամանակ աջակցել է [[Վլադիմիր Պուտին]]ին<ref>[https://meduza.io/news/2018/01/22/prodvizheniem-putin-team-zanyalsya-prodyuser-lyube-i-ivanushek-international-igor-matvienko Продвижением Putin Team занялся продюсер «Любэ» и «Иванушек International» Игорь Матвиенко] ''[[Meduza]]'', 22.01.2018</ref>։ Գեորգի Յարցևը մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 15-ին, Մոսկվայում<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.championat.com/football/article-4756791-umer-georgij-yarcev-prichiny-chto-sluchilos-s-trenerom-podrobnosti-poslednee-intervyu-video-vospominaniya-o-spartake.html|title=Последнее интервью в жизни великий Ярцев дал ровно неделю назад. Видео|author=Андрей Панков|website=www.championat.com|access-date=2022-07-15}}</ref><ref>[https://sportrbc.ru/news/62d173009a794710da236233 Умер легендарный игрок «Спартака» и тренер сборной России Георгий Ярцев]</ref><ref>[https://www.fontanka.ru/2022/07/15/71492876 Умер бывший главный тренер сборной России Георгий Ярцев]</ref>։ == Ընտանիք == *Կինը֊Լյուբով (հանդիպել է Սմոլենսկում) *Դուստրը- Քսենիա *Որդին֊Ալեքսանդրը (1972-2007), աշխատել է «Սպարտակի» մանկական թիմում։ 2007 թվականի փետրվարի 19-ին բռնության հետքերով մահացած են գտել սեփական բնակարանում<ref>[http://www.gazeta.ru/sport/2007/02/a_1391234.shtml Убит сын Георгия Ярцева]. Газета. Ru.</ref>։ == Գրականություն == * Москва футбольная. Люди. События. Факты: Справочник / Автор-составитель А. В. Савин. — М.: Терра-Спорт, 2000. — 560 с., ил. * «Футбол — 1979». Справочник-календарь. Составитель А. Соскин. — Москва: Пресс-бюро Центрального стадиона имени В. И. Ленина, 1979. * Матвеев А. Георгий Ярцев. Я плоть от плоти спартаковец! М.: Эксмо, 2012. — 288 с. — (Спорт в деталях). — 3100 экз., ISBN 978-5-699-55116-3 * {{книга|автор=Колосков, Вячеслав Иванович|заглавие=В игре и вне игры|место=М.|издательство=Детектив-Пресс|год=2008|страниц=228|ref=Колосков}} * {{книга|автор=Рабинер, Игорь Яковлевич|заглавие=Наша футбольная Russia|место=М.|издательство=ОЛМА Медиа Групп|год=2008|страниц=480|isbn=978-5-373-02216-3|ref=Рабинер}} == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.rusteam.permian.ru/players/yartsev.html Профиль на сайте «Сборная России по футболу»] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ֆուտբոլիստներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Ֆուտբոլային մարզիչներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ հավաքականի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:ԲԿՄԱ Մոսկվայի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Սպարտակ Մոսկվայի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Լոկոմոտիվ Մոսկվայի ֆուտբոլիստներ]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային ֆուտբոլային մարզիչներ]] [[Կատեգորիա:Ռուս ֆուտբոլային մարզիչներ]] [[Կատեգորիա:«Միասնական Ռուսաստան» կուսակցության անդամներ]] 8cjc74qssww63a9ckjvkotp7oustya2 0 1098116 8476117 8472080 2022-07-27T20:35:02Z 23artashes 2675 /* top */ Ժամկետանց կաղապարի հեռացում wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Դերասան}} '''Լոուրենս Սամուել Սթորչ''' ({{lang-en|Lawrence Samuel Storch}}, {{ԱԾ}}), կինոյի, թատրոնի և հեռուստատեսության ամերիկացի դերասան, կատակերգու, [[Էմմի (մրցանակաբաշխություն)|«Էմմի» մրցանակաբաշխության]] հավակնորդ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է Նյու Յորքում՝ հրեաների ընտանիքում։ Հայր՝ Ալֆրեդ Սթորչը, եղել է անշարժ գույքի գործառնությունների գործակալ, մայրը՝ Սալի Կուպերմանը՝ հեռախոսավարուհի։ Լոուրենս Դոն Ադամսի հետ սովորել է [[Բրոնքս]] քաղաքի Դևիթ Քլինթոնի միջնակարգ դպրոցում։ Նրանք ընկերություն են արել մինչև վերջինիս մահը։ ԱՄՆ-ում բռնկված ֆինանսական ճգնաժամի պատճառով Լոուրենսը չի ավարտել դպրոցը։ Նա կատակերգական համարներով սկսել է ելույթներ ունենալ բարերում և ակումբներում՝ վաստակելով շաբաթական 12 դոլար։ Նա ծառայել է Միացյալ Նահանգների ռազմածովային նավատորմում՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Նրա ծառայակիցը «USS Proteus» դասի սուզանավում եղել է ամերիկացի դերասան [[Թոնի Քերթիս]]ը։ Էկրանին նրա առաջնաելույթը տեղի է ունեցել 1950 թվականին<ref>[https://www.ibdb.com/broadway-cast-staff/larry-storch-61259 Larry Storch]</ref>։ 1967 թվականին առաջադրվել Է [[Պրայմ թայմ «Էմմի» մրցանակ]]։ Լարի Սթորչը մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 8-ին, վաղ առավոտյան Նյու Յորքի իր տանը<ref>[https://www.sensacine.com.mx/noticias/noticia-18575322/ Muere Larry Storch, actor de 'Sabrina, la bruja adolescente' y 'Mi bella genio']</ref>։ == Ընտանիք == 1961 թվականի հուլիսի 10-ին նա ամուսնացել է դերասանուհի Նորմա Քեթրին Գրեյվի հետ։ Նրանք ունեցել են երեք երեխա։ Նորման մահացել է 2003 թվականին<ref>{{cite web|author=Martin Douglas|url=https://www.nytimes.com/2003/09/21/nyregion/norma-storch-is-dead-at-81-subject-of-tv-documentary.html|title=Norma Storch Is Dead at 81. Subject of TV Documentary|publisher=[[New York Times]]|quote=The truth was that Ms. Cross was the child of an affair Mrs. Storch had had with Jimmy Cross, a black song-and-dance man who was Stump in the well-known performing team Stump and Stumpy|date=2003-09-21|accessdate=2010-08-26}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * {{IMDb name|832415|Larry Storch}} * [https://www.myspace.com/thelarrystorch Official Larry Storch MySpace page] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Ամերիկացի հեռուստատեսային դերասաններ]] [[Կատեգորիա:20-րդ դարի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:21-րդ դարի դերասաններ]] [[Կատեգորիա:Ամերիկացի տղամարդ կինոդերասաններ]] s62senh4zszh1q3aqmvz6v8czw37o9i 2 1098162 8475908 8474281 2022-07-27T14:47:02Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki [[File:Apollo 17 CM Houston.jpg|right|thumb|Five mice and three astronauts traveled to the Moon and returned to Earth in [[Apollo 17]]'s [[Apollo command module|Command Module ''America'']], now on display at [[Space Center Houston]].]] [[File:Ronald Evans.jpg|right|thumb|NASA astronaut [[Ronald Evans (astronaut)|Ronald Evans]] and the mice orbited the Moon together for over six days in 1972.]] Ֆեն, Ֆին, Ֆոն, Ֆումն ու Ֆուին հինգ [[մկներ]] էին, ովքեր ուղևորվեցին դեպի [[Լուսին]]՝ [[ Ապոլոն 17]] առաքելության ժամանակ՝ 1972 թվականին: ՆԱՍԱ-ն նրանց տվել էր նույնականացման համարներ՝ Ա3305, Ա3326, Ա3352, Ա3356 և Ա3400, իսկ իրենց մականունները տվել էին Ապոլոն 17-ի անձնակազմը՝ [[Յուջին Սերնան]], [[Հարիսոն Շմիդտ]] և [[Ռոնալդ Էվանս]]: Չորս արու մկները, մեկ էգ մուկը և Էվանսը պտտվեցին Լուսնի շուրջը ռեկորդային՝ 6 օր և չորս ժամ, ընթացքում Ապոլոն հրամանի մոդուլում «Ամերիկա», երբ Սերնանը և Շմիդտը կատարում էին վերջին լուսնային էքսկուրսիանեը՝ Ապոլոն ծրագրի շրջանակներում: Մկները ճամփորդում էին ալյումինե տարայի խողովակների առնաձին խցիկներում՝ «սննդի բավարար պաշարով, ջերմաստիճանի վերահսկումով և կալիումի սուպերօքսիդի պաշարով, որը կլանում էր CO2 նրանց շնչառությունից և ապահովում էր թարմ թթվածնով»<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Արու մկներից մեկը (A-3352<ref name=bioCoreSP368/>) սատկել է ճամփորդության ընթացքում, իսկ չորս ողջ մնացածները սպանվել և հերձվել էին ենթադրյալ կենսաբանական տեղեկատվության ստացման համար Լուսնից վերադառնալուն պես<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Երեք [[տիեզերագնաց]] ու հինգ մկները վերջին երկրացիներն էին, ովքեր թռիչք արեցին դեպի Լուսին և պտտվեցին նրա ուղեծրի շուրջ<ref>{{cite book |last1=Burgess |first1=Colin |author-link1=Colin Burgess (author) |last2=Dubbs|first2=Chris |title=Animals in Space: From Research Rockets to the Space Shuttle |date=July 5, 2007 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9780387496788 |page=320 |url=https://books.google.com/books?id=xSdHVIpsrKkC&pg=PA320 |access-date=May 4, 2016}}</ref>: Էվանսը և հինգ մկները կիսում են կենդանի արարածների տիեզերական թռիչքի երկու ռեկորդ. լուսնի ուղեծրում անցկացրած ամենաերկար ժամանակը (147 ժամ 43 րոպե), և ամենաշատ անցած լուսնային ուղեծրերը(75)<ref>{{Cite web|url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_17a_Summary.htm|title=APOLLO 17|website=history.nasa.gov}}</ref>: ==Առաքելություն== Ապոլոն 17-ը մեկնարկել է 1972թվականի դեկտեմբերի 7-ին և [[Երկիր]] է վերադարձել դեկտեմբերի 19-ին: Կենսբանական տիեզերական ճառագայթների հետ փորձարկմանը (BIOCORE) մասնակցեցին հինգ [[գրպանային մկներ]] (Perognathus longimembris), մի տեսակ, որն ընտրվել էր փորձի համար, որովհետև իրենց մոտ լավ էին փաստագրված կենսաբանական արձագանքները: Տեսակի որոշ առանձնահատկություններից էին փոքր չափերը, մեկուսացված վիճակում պահելու հեշտությունը (սպասվելիք երկարատև առաքելության ընթացքում խմելու ջուր չպահանջելը և բարձր խտացված թափոններ արտադրելը) և շրջակա միջավայրի սթրեսային պայմաններին դիմադրելու ապացուցված կարողությունը: Ֆե, Ֆի, Ֆօ, Ֆում և Ֆուի մկների գլխի տակ տեղադրված են եղել ճառագայթային մոնիտորներ, որպեսզի տեսնեն, թե արդյոք նրանք կվնասվեն տիեզերական ճառագայթներից: Հինգ մկներից չորսը դիմակայել են թռիչքին. Հինգերորդի մահվան պատճառը հայտնի չէ<ref name="biocoreSPP330">{{cite book|url=https://the-moon.us/wiki/NASA_SP-330|title=Apollo 17 Preliminary Science Report (NASA SPP-330)|author=Bailey. O.T.|year=1973|chapter=26. Biocore Experiment|display-authors=etal}}</ref>: Ողջ մնացած չորս մկները Երկիր վերադառնալուց հետո սպանվել և հերձվել էին: Չնայած գլխամաշկի և լյարդի հայտնաբերված վնասվածքների, դրանք կապ չունեին միմյանց հետ և չեն համարվել տիեզերական ճառագայթների ազդեցության արդյունք<ref name="biocoreSPP330" />: Մկների ներքին օրգաններում կամ հյուսվածքներում ոչ մի վնասվածք հայտնաբերված չի եղել: Ապոլոն 17-ի գիտական զեկույցի հրապարակման ժամանակ մկների ուղեղը դեռ հետազոտված չի եղել<ref name="biocoreSPP330" />: Հետագա ուսումնասիրությունները ևս ուղեղի վրա թողած էական ազդեցություն ցույց չեն տվել<ref name="bioCoreSP368">{{cite book |last1=Haymaker |first1=Webb |last2=Look |first2=Bonne C. |last3=Benton |first3=Eugene V. |last4=Simmonds |first4=Richard C. |date=January 1, 1975 |chapter=The Apollo 17 Pocket Mouse Experiment (Biocore) |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-368/s4ch4.htm |editor1-last=Johnston |editor1-first=Richard S. |editor2-last=Berry |editor2-first=Charles A. |editor3-last=Dietlein |editor3-first=Lawrence F. |title=SP-368 Biomedical Results of Apollo (SP-368) |url=https://history.nasa.gov/SP-368/sp368.htm |publisher=Lyndon B. Johnson Space Center |publication-date=January 1, 1975 |oclc=1906749 }}</ref>: {{-}} == Gallery == <gallery mode="packed"> Պատկեր:Apollo 17 Night Launch - GPN-2000-001150.jpg|alt=The night launch of Apollo 17, December 7, 1972|Ապոլո 17-ի գիշերային թռիչքը՝ 1972թ դեկտեմբերի 7-ին Պատկեր:Apollo-17-Landing.jpg|alt=The Apollo 17 space capsule about to splash down in the south Pacific Ocean.|Ապոլո 17-ի տիեզերական պարկուճը պատրաստվում է վայրէջք կատարել Խաղաղ օվկիանոսի հարավում Պատկեր:Apollo-17-with-USS-Ticonderoga.jpg|alt=The mice and Command Module America retrieved by the USS Ticonderoga, December 19, 1972 (the three astronauts were already on board the ship)|Մկները և Ամերիկայի հրամանատարական մոդուլը, որոնք վերցվել են USS Ticonderoga-ի կողմից, 1972 թվականի դեկտեմբերի 19-ին (երեք տիեզերագնացներն արդեն նավի վրա էին) Պատկեր:Apollo 17-insignia.png|alt=Mission insignia|Առաքելության տարբերանշանը </gallery> ==Տես նաև== * [[Animals in space]] * [[Zond 5]], a [[Soviet space program]] [[Circumlunar trajectory|circumlunar]] voyage in September 1968, by two tortoises and assorted small plants and insects. They were the first and only other non-humans to fly to the vicinity of the Moon. * [[Fee-fi-fo-fum]], the namesake portion of the English fairy tale "[[Jack and the Beanstalk]]" ==Հղումներ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://space.stackexchange.com/questions/46925/fe-fi-fo-fum-and-phooey-which-one-died-on-apollo-17 Space exchange, October, 2020] * [https://www.unilad.co.uk/technology/the-majority-of-earthlings-to-last-orbit-the-moon-werent-even-human/ Unilad article, April 28, 2021] {{Moon spacecraft}} {{Apollo program}} {{NASA space program}} {{Inspace|state=expanded}} {{Jack}} __NOTOC__ [[Category:Apollo 17]] [[Category:Animals in space]] [[Category:Mice]] [[Category:Perognathus]] [[Category:Individual animals in the United States]] [[Category:Individual mice]] [[Category:Cosmic-ray experiments]] [[Category:Space science experiments]] [[Category:Ronald Evans (astronaut)]] [[Category:Animal testing in the United States]] [[Category:Animal deaths by euthanasia]] [[Category:1972 in spaceflight]] 4plhbwroufx9h9zzn85ematduitvsfe 8475914 8475908 2022-07-27T15:04:44Z GeoO 14988 մասնակցի խնդրանքով wikitext text/x-wiki [[File:Apollo 17 CM Houston.jpg|right|thumb|Five mice and three astronauts traveled to the Moon and returned to Earth in [[Apollo 17]]'s [[Apollo command module|Command Module ''America'']], now on display at [[Space Center Houston]].]] [[File:Ronald Evans.jpg|right|thumb|NASA astronaut [[Ronald Evans (astronaut)|Ronald Evans]] and the mice orbited the Moon together for over six days in 1972.]] '''Ֆեն''', '''Ֆին''', '''Ֆոն''', '''Ֆումն''' ու '''Ֆուին, հինգ մուկ''', որոնք 1972 թվականին<nowiki/>[[ Ապոլոն 17]] առաքելության ժամանակ ուղևորվել են [[Լուսին]]: ՆԱՍԱ-ն նրանց տվել էր նույնականացման համարներ՝ Ա3305, Ա3326, Ա3352, Ա3356 և Ա3400, իսկ իրենց մականունները տվել է Ապոլոն 17-ի անձնակազմը՝ [[Յուջին Սերնան]], [[Հարիսոն Շմիդտ]] և [[Ռոնալդ Էվանս]]: Չորս արու, մեկ էգ մուկ և Էվանսը ռեկորդային վեց օր և չորս ժամ շարունակ թռել են Լուսին Ապոլոնի «Ամերիկա» թիմային մոդուլում, երբ Սերնանը և Շմիդտը վերջին լուսնային էքսկուրսիաները կատարել են «Ապոլոն» ծրագրի շրջանակներում: Մկները ճանապարհորդում էին խողովակային առանձին հատվածներ ունեցող ալյումինե կոնտեյների ներսում, «սննդի բավարար պաշարով, ջերմաստիճանի վերահսկմամբ և կալիումի սուպերոքսիդի պաշարով, որը նրանից շնչառությունից կլանում էր CO₂-ը և մատակարարում թարմ թթվածին»։<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Արու մկներից մեկը (A-3352<ref name=bioCoreSP368/>) անկել է ճամփորդության ընթացքում, իսկ չորս ողջ մնացածները սպանվել և հերձվել Լուսնից վերադառնալուց հետո ենթադրյալ կենսաբանական տեղեկատվություն ստանալու համար<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Երեք [[տիեզերագնաց]] ու հինգ մկները վերջին երկրացիներն էին, ովքեր թռիչք արեցին դեպի Լուսին և պտտվեցին նրա ուղեծրի շուրջ<ref>{{cite book |last1=Burgess |first1=Colin |author-link1=Colin Burgess (author) |last2=Dubbs|first2=Chris |title=Animals in Space: From Research Rockets to the Space Shuttle |date=July 5, 2007 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9780387496788 |page=320 |url=https://books.google.com/books?id=xSdHVIpsrKkC&pg=PA320 |access-date=May 4, 2016}}</ref>: Էվանսը և հինգ մկները կիսում են կենդանի արարածների տիեզերական թռիչքի երկու ռեկորդ. լուսնի ուղեծրում անցկացրած ամենաերկար ժամանակը (147 ժամ 43 րոպե), և ամենաշատ անցած լուսնային ուղեծրերը(75)<ref>{{Cite web|url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_17a_Summary.htm|title=APOLLO 17|website=history.nasa.gov}}</ref>: ==Առաքելություն== Ապոլոն 17-ը մեկնարկել է 1972թվականի դեկտեմբերի 7-ին և [[Երկիր]] է վերադարձել դեկտեմբերի 19-ին: Կենսբանական տիեզերական ճառագայթների հետ փորձարկմանը (BIOCORE) մասնակցեցին հինգ [[գրպանային մկներ]] (Perognathus longimembris), մի տեսակ, որն ընտրվել էր փորձի համար, որովհետև իրենց մոտ լավ էին փաստագրված կենսաբանական արձագանքները: Տեսակի որոշ առանձնահատկություններից էին փոքր չափերը, մեկուսացված վիճակում պահելու հեշտությունը (սպասվելիք երկարատև առաքելության ընթացքում խմելու ջուր չպահանջելը և բարձր խտացված թափոններ արտադրելը) և շրջակա միջավայրի սթրեսային պայմաններին դիմադրելու ապացուցված կարողությունը: Ֆե, Ֆի, Ֆօ, Ֆում և Ֆուի մկների գլխի տակ տեղադրված են եղել ճառագայթային մոնիտորներ, որպեսզի տեսնեն, թե արդյոք նրանք կվնասվեն տիեզերական ճառագայթներից: Հինգ մկներից չորսը դիմակայել են թռիչքին. Հինգերորդի մահվան պատճառը հայտնի չէ<ref name="biocoreSPP330">{{cite book|url=https://the-moon.us/wiki/NASA_SP-330|title=Apollo 17 Preliminary Science Report (NASA SPP-330)|author=Bailey. O.T.|year=1973|chapter=26. Biocore Experiment|display-authors=etal}}</ref>: Ողջ մնացած չորս մկները Երկիր վերադառնալուց հետո սպանվել և հերձվել էին: Չնայած գլխամաշկի և լյարդի հայտնաբերված վնասվածքների, դրանք կապ չունեին միմյանց հետ և չեն համարվել տիեզերական ճառագայթների ազդեցության արդյունք<ref name="biocoreSPP330" />: Մկների ներքին օրգաններում կամ հյուսվածքներում ոչ մի վնասվածք հայտնաբերված չի եղել: Ապոլոն 17-ի գիտական զեկույցի հրապարակման ժամանակ մկների ուղեղը դեռ հետազոտված չի եղել<ref name="biocoreSPP330" />: Հետագա ուսումնասիրությունները ևս ուղեղի վրա թողած էական ազդեցություն ցույց չեն տվել<ref name="bioCoreSP368">{{cite book |last1=Haymaker |first1=Webb |last2=Look |first2=Bonne C. |last3=Benton |first3=Eugene V. |last4=Simmonds |first4=Richard C. |date=January 1, 1975 |chapter=The Apollo 17 Pocket Mouse Experiment (Biocore) |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-368/s4ch4.htm |editor1-last=Johnston |editor1-first=Richard S. |editor2-last=Berry |editor2-first=Charles A. |editor3-last=Dietlein |editor3-first=Lawrence F. |title=SP-368 Biomedical Results of Apollo (SP-368) |url=https://history.nasa.gov/SP-368/sp368.htm |publisher=Lyndon B. Johnson Space Center |publication-date=January 1, 1975 |oclc=1906749 }}</ref>: {{-}} == Gallery == <gallery mode="packed"> Պատկեր:Apollo 17 Night Launch - GPN-2000-001150.jpg|alt=The night launch of Apollo 17, December 7, 1972|Ապոլո 17-ի գիշերային թռիչքը՝ 1972թ դեկտեմբերի 7-ին Պատկեր:Apollo-17-Landing.jpg|alt=The Apollo 17 space capsule about to splash down in the south Pacific Ocean.|Ապոլո 17-ի տիեզերական պարկուճը պատրաստվում է վայրէջք կատարել Խաղաղ օվկիանոսի հարավում Պատկեր:Apollo-17-with-USS-Ticonderoga.jpg|alt=The mice and Command Module America retrieved by the USS Ticonderoga, December 19, 1972 (the three astronauts were already on board the ship)|Մկները և Ամերիկայի հրամանատարական մոդուլը, որոնք վերցվել են USS Ticonderoga-ի կողմից, 1972 թվականի դեկտեմբերի 19-ին (երեք տիեզերագնացներն արդեն նավի վրա էին) Պատկեր:Apollo 17-insignia.png|alt=Mission insignia|Առաքելության տարբերանշանը </gallery> ==Տես նաև== * [[Animals in space]] * [[Zond 5]], a [[Soviet space program]] [[Circumlunar trajectory|circumlunar]] voyage in September 1968, by two tortoises and assorted small plants and insects. They were the first and only other non-humans to fly to the vicinity of the Moon. * [[Fee-fi-fo-fum]], the namesake portion of the English fairy tale "[[Jack and the Beanstalk]]" ==Հղումներ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://space.stackexchange.com/questions/46925/fe-fi-fo-fum-and-phooey-which-one-died-on-apollo-17 Space exchange, October, 2020] * [https://www.unilad.co.uk/technology/the-majority-of-earthlings-to-last-orbit-the-moon-werent-even-human/ Unilad article, April 28, 2021] {{Moon spacecraft}} {{Apollo program}} {{NASA space program}} {{Inspace|state=expanded}} {{Jack}} __NOTOC__ [[Category:Apollo 17]] [[Category:Animals in space]] [[Category:Mice]] [[Category:Perognathus]] [[Category:Individual animals in the United States]] [[Category:Individual mice]] [[Category:Cosmic-ray experiments]] [[Category:Space science experiments]] [[Category:Ronald Evans (astronaut)]] [[Category:Animal testing in the United States]] [[Category:Animal deaths by euthanasia]] [[Category:1972 in spaceflight]] oc91zwpisb8zs9hcy2impzwhj2rstzn 8475928 8475914 2022-07-27T15:41:44Z GeoO 14988 մասնակցի խնդրանքով wikitext text/x-wiki [[File:Apollo 17 CM Houston.jpg|right|thumb|Five mice and three astronauts traveled to the Moon and returned to Earth in [[Apollo 17]]'s [[Apollo command module|Command Module ''America'']], now on display at [[Space Center Houston]].]] [[File:Ronald Evans.jpg|right|thumb|NASA astronaut [[Ronald Evans (astronaut)|Ronald Evans]] and the mice orbited the Moon together for over six days in 1972.]] '''Ֆեն''', '''Ֆին''', '''Ֆոն''', '''Ֆումն''' ու '''Ֆուին, հինգ մուկ''', որոնք 1972 թվականին<nowiki/>[[ Ապոլոն 17]] առաքելության ժամանակ ուղևորվել են [[Լուսին]]: ՆԱՍԱ-ն նրանց տվել էր նույնականացման համարներ՝ Ա3305, Ա3326, Ա3352, Ա3356 և Ա3400, իսկ իրենց մականունները տվել է Ապոլոն 17-ի անձնակազմը՝ [[Յուջին Սերնան]], [[Հարիսոն Շմիդտ]] և [[Ռոնալդ Էվանս]]: Չորս արու, մեկ էգ մուկ և Էվանսը ռեկորդային վեց օր և չորս ժամ շարունակ թռել են Լուսին Ապոլոնի «Ամերիկա» թիմային մոդուլում, երբ Սերնանը և Շմիդտը վերջին լուսնային էքսկուրսիաները կատարել են «Ապոլոն» ծրագրի շրջանակներում: Մկները ճանապարհորդում էին խողովակային առանձին հատվածներ ունեցող ալյումինե կոնտեյների ներսում, «սննդի բավարար պաշարով, ջերմաստիճանի վերահսկմամբ և կալիումի սուպերոքսիդի պաշարով, որը նրանից շնչառությունից կլանում էր CO₂-ը և մատակարարում թարմ թթվածին»<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Արու մկներից մեկը (Ա-3352<ref name=bioCoreSP368/>) անկել է ճամփորդության ընթացքում, իսկ չորս ողջ մնացածները սպանվել և հերձվել Լուսնից վերադառնալուց հետո ենթադրյալ կենսաբանական տեղեկատվություն ստանալու համար<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Երեք [[տիեզերագնաց]] ու հինգ մուկ վերջին երկրացիներն էին, որոնք թռիչք կատարեցին դեպի Լուսին և պտտվեցին նրա ուղեծրի շուրջ<ref>{{cite book |last1=Burgess |first1=Colin |author-link1=Colin Burgess (author) |last2=Dubbs|first2=Chris |title=Animals in Space: From Research Rockets to the Space Shuttle |date=July 5, 2007 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9780387496788 |page=320 |url=https://books.google.com/books?id=xSdHVIpsrKkC&pg=PA320 |access-date=May 4, 2016}}</ref>: Էվանսը և հինգ մկները կիսում են կենդանի արարածների տիեզերական թռիչքի երկու ռեկորդ. Լուսնի ուղեծրում անցկացրած ամենաերկար ժամանակը (147 ժամ 43 րոպե), և լուսնային ուղեծրերի ամենամեծ քանակը (75)<ref>{{Cite web|url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_17a_Summary.htm|title=APOLLO 17|website=history.nasa.gov}}</ref>: ==Առաքելություն== Ապոլոն 17-ը մեկնարկել է 1972 թվականի դեկտեմբերի 7-ին և [[Երկիր]] է վերադարձել դեկտեմբերի 19-ին: Կենսաբանական տիեզերական ճառագայթների հետ փորձարկմանը (BIOCORE) մասնակցեցին հինգ [[գրպանային մկներ]] (Perognathus longimembris), մի տեսակ, որն ընտրվել էր փորձի համար, որովհետև իրենց մոտ լավ էին փաստագրված կենսաբանական արձագանքները: Տեսակի որոշ առանձնահատկություններից էին փոքր չափերը, մեկուսացված վիճակում պահելու հեշտությունը (սպասվելիք երկարատև առաքելության ընթացքում խմելու ջուր չպահանջելը և բարձր խտացված թափոններ արտադրելը) և շրջակա միջավայրի սթրեսային պայմաններին դիմադրելու ապացուցված կարողությունը: Ֆե, Ֆի, Ֆօ, Ֆում և Ֆուի մկների գլխի տակ տեղադրված են եղել ճառագայթային մոնիտորներ, որպեսզի տեսնեն, թե արդյոք նրանք կվնասվեն տիեզերական ճառագայթներից: Հինգ մկներից չորսը դիմակայել են թռիչքին. Հինգերորդի մահվան պատճառը հայտնի չէ<ref name="biocoreSPP330">{{cite book|url=https://the-moon.us/wiki/NASA_SP-330|title=Apollo 17 Preliminary Science Report (NASA SPP-330)|author=Bailey. O.T.|year=1973|chapter=26. Biocore Experiment|display-authors=etal}}</ref>: Ողջ մնացած չորս մկները Երկիր վերադառնալուց հետո սպանվել և հերձվել էին: Չնայած գլխամաշկի և լյարդի հայտնաբերված վնասվածքների, դրանք կապ չունեին միմյանց հետ և չեն համարվել տիեզերական ճառագայթների ազդեցության արդյունք<ref name="biocoreSPP330" />: Մկների ներքին օրգաններում կամ հյուսվածքներում ոչ մի վնասվածք հայտնաբերված չի եղել: Ապոլոն 17-ի գիտական զեկույցի հրապարակման ժամանակ մկների ուղեղը դեռ հետազոտված չի եղել<ref name="biocoreSPP330" />: Հետագա ուսումնասիրությունները ևս ուղեղի վրա թողած էական ազդեցություն ցույց չեն տվել<ref name="bioCoreSP368">{{cite book |last1=Haymaker |first1=Webb |last2=Look |first2=Bonne C. |last3=Benton |first3=Eugene V. |last4=Simmonds |first4=Richard C. |date=January 1, 1975 |chapter=The Apollo 17 Pocket Mouse Experiment (Biocore) |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-368/s4ch4.htm |editor1-last=Johnston |editor1-first=Richard S. |editor2-last=Berry |editor2-first=Charles A. |editor3-last=Dietlein |editor3-first=Lawrence F. |title=SP-368 Biomedical Results of Apollo (SP-368) |url=https://history.nasa.gov/SP-368/sp368.htm |publisher=Lyndon B. Johnson Space Center |publication-date=January 1, 1975 |oclc=1906749 }}</ref>:{{-}} == Պատկերասրահ == <gallery mode="packed"> Պատկեր:Apollo 17 Night Launch - GPN-2000-001150.jpg|alt=The night launch of Apollo 17, December 7, 1972|Ապոլո 17-ի գիշերային թռիչքը՝ 1972թ դեկտեմբերի 7-ին Պատկեր:Apollo-17-Landing.jpg|alt=The Apollo 17 space capsule about to splash down in the south Pacific Ocean.|Ապոլո 17-ի տիեզերական պարկուճը պատրաստվում է վայրէջք կատարել Խաղաղ օվկիանոսի հարավում Պատկեր:Apollo-17-with-USS-Ticonderoga.jpg|alt=The mice and Command Module America retrieved by the USS Ticonderoga, December 19, 1972 (the three astronauts were already on board the ship)|Մկները և Ամերիկայի հրամանատարական մոդուլը, որոնք վերցվել են USS Ticonderoga-ի կողմից, 1972 թվականի դեկտեմբերի 19-ին (երեք տիեզերագնացներն արդեն նավի վրա էին) Պատկեր:Apollo 17-insignia.png|alt=Mission insignia|Առաքելության տարբերանշանը </gallery> ==Տես նաև== * [[Animals in space]] * [[Zond 5]], a [[Soviet space program]] [[Circumlunar trajectory|circumlunar]] voyage in September 1968, by two tortoises and assorted small plants and insects. They were the first and only other non-humans to fly to the vicinity of the Moon. * [[Fee-fi-fo-fum]], the namesake portion of the English fairy tale "[[Jack and the Beanstalk]]" ==Հղումներ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://space.stackexchange.com/questions/46925/fe-fi-fo-fum-and-phooey-which-one-died-on-apollo-17 Space exchange, October, 2020] * [https://www.unilad.co.uk/technology/the-majority-of-earthlings-to-last-orbit-the-moon-werent-even-human/ Unilad article, April 28, 2021] {{Moon spacecraft}} {{Apollo program}} {{NASA space program}} {{Inspace|state=expanded}} {{Jack}} __NOTOC__ [[Category:Apollo 17]] [[Category:Animals in space]] [[Category:Mice]] [[Category:Perognathus]] [[Category:Individual animals in the United States]] [[Category:Individual mice]] [[Category:Cosmic-ray experiments]] [[Category:Space science experiments]] [[Category:Ronald Evans (astronaut)]] [[Category:Animal testing in the United States]] [[Category:Animal deaths by euthanasia]] [[Category:1972 in spaceflight]] 3ycs4m5rz87myuko4mfkhv0izhdni61 8475933 8475928 2022-07-27T15:44:36Z GeoO 14988 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki [[File:Apollo 17 CM Houston.jpg|right|thumb|Five mice and three astronauts traveled to the Moon and returned to Earth in [[Apollo 17]]'s [[Apollo command module|Command Module ''America'']], now on display at [[Space Center Houston]].]] [[File:Ronald Evans.jpg|right|thumb|NASA astronaut [[Ronald Evans (astronaut)|Ronald Evans]] and the mice orbited the Moon together for over six days in 1972.]] '''Ֆեն''', '''Ֆին''', '''Ֆոն''', '''Ֆումն''' ու '''Ֆուին, հինգ մուկ''', որոնք 1972 թվականին<nowiki/>[[ Ապոլոն 17]] առաքելության ժամանակ ուղևորվել են [[Լուսին]]: ՆԱՍԱ-ն նրանց տվել էր նույնականացման համարներ՝ Ա3305, Ա3326, Ա3352, Ա3356 և Ա3400, իսկ իրենց մականունները տվել է Ապոլոն 17-ի անձնակազմը՝ [[Յուջին Սերնան]], [[Հարիսոն Շմիդտ]] և [[Ռոնալդ Էվանս]]: Չորս արու, մեկ էգ մուկ և Էվանսը ռեկորդային վեց օր և չորս ժամ շարունակ թռել են Լուսին Ապոլոնի «Ամերիկա» թիմային մոդուլում, երբ Սերնանը և Շմիդտը վերջին լուսնային էքսկուրսիաները կատարել են «Ապոլոն» ծրագրի շրջանակներում: Մկները ճանապարհորդում էին խողովակային առանձին հատվածներ ունեցող ալյումինե կոնտեյների ներսում, «սննդի բավարար պաշարով, ջերմաստիճանի վերահսկմամբ և կալիումի սուպերոքսիդի պաշարով, որը նրանից շնչառությունից կլանում էր CO₂-ը և մատակարարում թարմ թթվածին»<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Արու մկներից մեկը (Ա-3352<ref name=bioCoreSP368/>) անկել է ճամփորդության ընթացքում, իսկ չորս ողջ մնացածները սպանվել և հերձվել Լուսնից վերադառնալուց հետո ենթադրյալ կենսաբանական տեղեկատվություն ստանալու համար<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Երեք [[տիեզերագնաց]] ու հինգ մուկ վերջին երկրացիներն էին, որոնք թռիչք կատարեցին դեպի Լուսին և պտտվեցին նրա ուղեծրի շուրջ<ref>{{cite book |last1=Burgess |first1=Colin |author-link1=Colin Burgess (author) |last2=Dubbs|first2=Chris |title=Animals in Space: From Research Rockets to the Space Shuttle |date=July 5, 2007 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9780387496788 |page=320 |url=https://books.google.com/books?id=xSdHVIpsrKkC&pg=PA320 |access-date=May 4, 2016}}</ref>: Էվանսը և հինգ մկները կիսում են կենդանի արարածների տիեզերական թռիչքի երկու ռեկորդ. Լուսնի ուղեծրում անցկացրած ամենաերկար ժամանակը (147 ժամ 43 րոպե), և լուսնային ուղեծրերի ամենամեծ քանակը (75)<ref>{{Cite web|url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_17a_Summary.htm|title=APOLLO 17|website=history.nasa.gov}}</ref>: ==Առաքելություն== Ապոլոն 17-ը մեկնարկել է 1972 թվականի դեկտեմբերի 7-ին և [[Երկիր]] է վերադարձել դեկտեմբերի 19-ին: Կենսաբանական տիեզերական ճառագայթների հետ փորձարկմանը (BIOCORE) մասնակցեցին հինգ [[գրպանային մկներ]] (Perognathus longimembris), մի տեսակ, որն ընտրվել էր փորձի համար, որովհետև իրենց մոտ լավ էին փաստագրված կենսաբանական արձագանքները: Տեսակի որոշ առանձնահատկություններից էին փոքր չափերը, մեկուսացված վիճակում պահելու հեշտությունը (սպասվելիք երկարատև առաքելության ընթացքում խմելու ջուր չպահանջելը և բարձր խտացված թափոններ արտադրելը) և շրջակա միջավայրի սթրեսային պայմաններին դիմադրելու ապացուցված կարողությունը: Ֆե, Ֆի, Ֆօ, Ֆում և Ֆուի մկների գլխի տակ տեղադրված են եղել ճառագայթային մոնիտորներ, որպեսզի տեսնեն, թե արդյոք նրանք կվնասվեն տիեզերական ճառագայթներից: Հինգ մկներից չորսը դիմակայել են թռիչքին. Հինգերորդի մահվան պատճառը հայտնի չէ<ref name="biocoreSPP330">{{cite book|url=https://the-moon.us/wiki/NASA_SP-330|title=Apollo 17 Preliminary Science Report (NASA SPP-330)|author=Bailey. O.T.|year=1973|chapter=26. Biocore Experiment|display-authors=etal}}</ref>: Ողջ մնացած չորս մկները Երկիր վերադառնալուց հետո սպանվել և հերձվել էին: Չնայած գլխամաշկի և լյարդի հայտնաբերված վնասվածքների, դրանք կապ չունեին միմյանց հետ և չեն համարվել տիեզերական ճառագայթների ազդեցության արդյունք<ref name="biocoreSPP330" />: Մկների ներքին օրգաններում կամ հյուսվածքներում ոչ մի վնասվածք հայտնաբերված չի եղել: Ապոլոն 17-ի գիտական զեկույցի հրապարակման ժամանակ մկների ուղեղը դեռ հետազոտված չի եղել<ref name="biocoreSPP330" />: Հետագա ուսումնասիրությունները ևս ուղեղի վրա թողած էական ազդեցություն ցույց չեն տվել<ref name="bioCoreSP368">{{cite book |last1=Haymaker |first1=Webb |last2=Look |first2=Bonne C. |last3=Benton |first3=Eugene V. |last4=Simmonds |first4=Richard C. |date=January 1, 1975 |chapter=The Apollo 17 Pocket Mouse Experiment (Biocore) |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-368/s4ch4.htm |editor1-last=Johnston |editor1-first=Richard S. |editor2-last=Berry |editor2-first=Charles A. |editor3-last=Dietlein |editor3-first=Lawrence F. |title=SP-368 Biomedical Results of Apollo (SP-368) |url=https://history.nasa.gov/SP-368/sp368.htm |publisher=Lyndon B. Johnson Space Center |publication-date=January 1, 1975 |oclc=1906749 }}</ref>:{{-}} == Պատկերասրահ == <gallery mode="packed"> Պատկեր:Apollo 17 Night Launch - GPN-2000-001150.jpg|alt=The night launch of Apollo 17, December 7, 1972|Ապոլո 17-ի գիշերային թռիչքը՝ 1972թ դեկտեմբերի 7-ին Պատկեր:Apollo-17-Landing.jpg|alt=The Apollo 17 space capsule about to splash down in the south Pacific Ocean.|Ապոլո 17-ի տիեզերական պարկուճը պատրաստվում է վայրէջք կատարել Խաղաղ օվկիանոսի հարավում Պատկեր:Apollo-17-with-USS-Ticonderoga.jpg|alt=The mice and Command Module America retrieved by the USS Ticonderoga, December 19, 1972 (the three astronauts were already on board the ship)|Մկները և Ամերիկայի հրամանատարական մոդուլը, որոնք վերցվել են USS Ticonderoga-ի կողմից, 1972 թվականի դեկտեմբերի 19-ին (երեք տիեզերագնացներն արդեն նավի վրա էին) Պատկեր:Apollo 17-insignia.png|alt=Mission insignia|Առաքելության տարբերանշանը </gallery> ==Տես նաև== * [[Animals in space]] * [[Zond 5]], a [[Soviet space program]] [[Circumlunar trajectory|circumlunar]] voyage in September 1968, by two tortoises and assorted small plants and insects. They were the first and only other non-humans to fly to the vicinity of the Moon. * [[Fee-fi-fo-fum]], the namesake portion of the English fairy tale "[[Jack and the Beanstalk]]" ==Հղումներ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://space.stackexchange.com/questions/46925/fe-fi-fo-fum-and-phooey-which-one-died-on-apollo-17 Space exchange, October, 2020] * [https://www.unilad.co.uk/technology/the-majority-of-earthlings-to-last-orbit-the-moon-werent-even-human/ Unilad article, April 28, 2021] jyivsoq3yg1vrfr7ujd2j07fm0n4wvj 8476174 8475933 2022-07-28T05:30:06Z GeoO 14988 մանր-մունր wikitext text/x-wiki [[File:Apollo 17 CM Houston.jpg|right|thumb|Five mice and three astronauts traveled to the Moon and returned to Earth in [[Apollo 17]]'s [[Apollo command module|Command Module ''America'']], now on display at [[Space Center Houston]].]] [[File:Ronald Evans.jpg|right|thumb|NASA astronaut [[Ronald Evans (astronaut)|Ronald Evans]] and the mice orbited the Moon together for over six days in 1972.]] '''Ֆեն''', '''Ֆին''', '''Ֆոն''', '''Ֆումն''' ու '''Ֆուին, հինգ մուկ''', որոնք 1972 թվականին<nowiki/>[[ Ապոլոն 17]] առաքելության ժամանակ ուղևորվել են [[Լուսին]]: ՆԱՍԱ-ն նրանց տվել էր նույնականացման համարներ՝ Ա3305, Ա3326, Ա3352, Ա3356 և Ա3400, իսկ իրենց մականունները տվել է Ապոլոն 17-ի անձնակազմը՝ [[Յուջին Սերնան]], [[Հարիսոն Շմիդտ]] և [[Ռոնալդ Էվանս]]: Չորս արու, մեկ էգ մուկ և Էվանսը ռեկորդային վեց օր և չորս ժամ շարունակ թռել են Լուսին Ապոլոնի «Ամերիկա» թիմային մոդուլում, երբ Սերնանը և Շմիդտը վերջին լուսնային էքսկուրսիաները կատարել են «Ապոլոն» ծրագրի շրջանակներում: Մկները ճանապարհորդում էին խողովակային առանձին հատվածներ ունեցող ալյումինե կոնտեյների ներսում, «սննդի բավարար պաշարով, ջերմաստիճանի վերահսկմամբ և կալիումի սուպերոքսիդի պաշարով, որը նրանից շնչառությունից կլանում էր CO₂-ը և մատակարարում թարմ թթվածին»<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Արու մկներից մեկը (Ա-3352<ref name=bioCoreSP368/>) անկել է ճամփորդության ընթացքում, իսկ չորս ողջ մնացածները սպանվել և հերձվել Լուսնից վերադառնալուց հետո ենթադրյալ կենսաբանական տեղեկատվություն ստանալու համար<ref>{{Cite web|url=https://www.bbvaopenmind.com/en/science/scientific-insights/the-last-lunar-travellers-three-humans-and-five-mice/|title=The Last Lunar Travellers: Three Humans and Five Mice|first=Ventana al|last=Conocimiento|date=December 4, 2019}}</ref>: Երեք [[տիեզերագնաց]] ու հինգ մուկ վերջին երկրացիներն էին, որոնք թռիչք կատարեցին դեպի Լուսին և պտտվեցին նրա ուղեծրի շուրջ<ref>{{cite book |last1=Burgess |first1=Colin |author-link1=Colin Burgess (author) |last2=Dubbs|first2=Chris |title=Animals in Space: From Research Rockets to the Space Shuttle |date=July 5, 2007 |publisher=Springer Science & Business Media |isbn=9780387496788 |page=320 |url=https://books.google.com/books?id=xSdHVIpsrKkC&pg=PA320 |access-date=May 4, 2016}}</ref>: Էվանսը և հինգ մկները կիսում են կենդանի արարածների տիեզերական թռիչքի երկու ռեկորդ. Լուսնի ուղեծրում անցկացրած ամենաերկար ժամանակը (147 ժամ 43 րոպե), և լուսնային ուղեծրերի ամենամեծ քանակը (75)<ref>{{Cite web|url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_17a_Summary.htm|title=APOLLO 17|website=history.nasa.gov}}</ref>: ==Առաքելություն== Ապոլոն 17-ը մեկնարկել է 1972 թվականի դեկտեմբերի 7-ին և [[Երկիր]] է վերադարձել դեկտեմբերի 19-ին: Կենսաբանական տիեզերական ճառագայթների (BIOCORE) հետ փորձարկմանը մասնակցեց հինգ [[գրպանային մուկ]] (Perognathus longimembris), մի տեսակ, որն ընտրվել էր փորձի համար, որովհետև իրենց մոտ լավ էին փաստագրված կենսաբանական արձագանքները: Տեսակի որոշ առանձնահատկություններից էին փոքր չափերը, մեկուսացված վիճակում պահելու հեշտությունը (սպասվելիք երկարատև առաքելության ընթացքում խմելու ջուր չպահանջելը և բարձր խտացված թափոններ արտադրելը) և շրջակա միջավայրի սթրեսային պայմաններին դիմադրելու ապացուցված կարողությունը: Ֆե, Ֆի, Ֆօ, Ֆում և Ֆուի մկների գլխի տակ տեղադրված են եղել ճառագայթային մոնիտորներ՝ տեսնելու համար տեսնեն, թե արդյոք նրանք կվնասվեն տիեզերական ճառագայթներից: Հինգ մկներից չորսը դիմակայել են թռիչքին. հինգերորդի մահվան պատճառը հայտնի չէ<ref name="biocoreSPP330">{{cite book|url=https://the-moon.us/wiki/NASA_SP-330|title=Apollo 17 Preliminary Science Report (NASA SPP-330)|author=Bailey. O.T.|year=1973|chapter=26. Biocore Experiment|display-authors=etal}}</ref>: Ողջ մնացած չորս մկները Երկիր վերադառնալուց հետո սպանվել և հերձվել էին: Չնայած գլխամաշկի և լյարդի վնասվածքների, դրանք կապ չունեին միմյանց հետ և չեն համարվել տիեզերական ճառագայթների ազդեցության արդյունք<ref name="biocoreSPP330" />: Մկների ներքին օրգաններում կամ հյուսվածքներում ոչ մի վնասվածք հայտնաբերված չի եղել: Ապոլոն 17-ի գիտական զեկույցի հրապարակման ժամանակ մկների ուղեղը դեռ հետազոտված չի եղել<ref name="biocoreSPP330" />: Հետագա ուսումնասիրությունները ևս ուղեղի վրա թողած էական ազդեցություն ցույց չեն տվել<ref name="bioCoreSP368">{{cite book |last1=Haymaker |first1=Webb |last2=Look |first2=Bonne C. |last3=Benton |first3=Eugene V. |last4=Simmonds |first4=Richard C. |date=January 1, 1975 |chapter=The Apollo 17 Pocket Mouse Experiment (Biocore) |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-368/s4ch4.htm |editor1-last=Johnston |editor1-first=Richard S. |editor2-last=Berry |editor2-first=Charles A. |editor3-last=Dietlein |editor3-first=Lawrence F. |title=SP-368 Biomedical Results of Apollo (SP-368) |url=https://history.nasa.gov/SP-368/sp368.htm |publisher=Lyndon B. Johnson Space Center |publication-date=January 1, 1975 |oclc=1906749 }}</ref>:{{-}} == Պատկերասրահ == <gallery mode="packed"> Պատկեր:Apollo 17 Night Launch - GPN-2000-001150.jpg|alt=The night launch of Apollo 17, December 7, 1972|Ապոլո 17-ի գիշերային թռիչքը՝ 1972թ դեկտեմբերի 7-ին Պատկեր:Apollo-17-Landing.jpg|alt=The Apollo 17 space capsule about to splash down in the south Pacific Ocean.|Ապոլո 17-ի տիեզերական պարկուճը պատրաստվում է վայրէջք կատարել Խաղաղ օվկիանոսի հարավում Պատկեր:Apollo-17-with-USS-Ticonderoga.jpg|alt=The mice and Command Module America retrieved by the USS Ticonderoga, December 19, 1972 (the three astronauts were already on board the ship)|Մկները և Ամերիկայի հրամանատարական մոդուլը, որոնք վերցվել են USS Ticonderoga-ի կողմից, 1972 թվականի դեկտեմբերի 19-ին (երեք տիեզերագնացներն արդեն նավի վրա էին) Պատկեր:Apollo 17-insignia.png|alt=Mission insignia|Առաքելության տարբերանշանը </gallery> ==Տես նաև== * [[Կենդանիները տիեզերքում]] ==Ծանոթագրություններ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://space.stackexchange.com/questions/46925/fe-fi-fo-fum-and-phooey-which-one-died-on-apollo-17 Space exchange, October, 2020] * [https://www.unilad.co.uk/technology/the-majority-of-earthlings-to-last-orbit-the-moon-werent-even-human/ Unilad article, April 28, 2021] 88m4vz5dkedwtp4ckyupwfznkbig5ct 0 1098238 8476160 8473372 2022-07-28T02:46:56Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Բնակատեղի (այլ կիրառումներ)}} {{Պատմական վայր |անվանում = Բնակատեղի |անվան բնօրինակ = |բնօրինակի լեզու = |պատկեր = |նկարագրություն = | lat_degrees = | lat_minutes = | lat_seconds = | lat_direction = | long_degrees = | long_minutes = | long_seconds = | long_direction = |դիրք = [[Սիլիկյան թաղամաս|Սիլիկյան]], [[Աջափնյակ]], [[Երևան]], [[Հայաստան]] {{դրոշ|Հայաստան}} |մոտակա քաղաք = [[Երևան]] |տարածք = |բարձրություն ծ. մ. = |բարձրություն = |ձևավորվել է = |հիմնադրվել է = [[մ․թ․ա․ 2-րդ հազարամյակ]] |կառուցվել է = |կառուցման նպատակ = |ավերվել է = |վերակառուցվել է = |վերականգնվել է = |ռեստավրատոր = |ճարտարապետ = |քանդակագործ = |ճարտարապետություն = |այցելիության թիվ = |այցելիության տարի = |այցելիության ծանոթ․ = |կառավարող մարմին = |սեփականատեր = |նշանակություն1 = |գույն1 = |նշանակություն1_պաշտ. անուն = |նշանակություն1_տեսակ = |նշանակություն1_չափանիշ = |նշանակություն1_ամսաթիվ = |ապացանկ1_ամսաթիվ = |նշանակություն1_մաս = |նշանակություն1_համար = |նշանակություն1_ազատ1արժեք = |նշանակություն1_ազատ2արժեք = |նշանակություն1_ազատ3արժեք = |նշանակություն2 = |գույն2 = |նշանակություն2_պաշտ. անուն = |նշանակություն2_տեսակ = |նշանակություն2_չափանիշ = |նշանակություն2_ամսաթիվ = |ապացանկ2_ամսաթիվ = |նշանակություն2_մաս = |նշանակություն2_համար = |նշանակություն2_ազատ1արժեք = |նշանակություն2_ազատ2արժեք = |նշանակություն2_ազատ3արժեք = |նշանակություն3 |գույն3 = |նշանակություն3_պաշտ. անուն = |նշանակություն3_տեսակ = |նշանակություն3_չափանիշ = |նշանակություն3_ամսաթիվ = |ապացանկ3_ամսաթիվ = |նշանակություն3_մաս = |նշանակություն3_համար = |նշանակություն3_ազատ1արժեք = |նշանակություն3_ազատ2արժեք = |նշանակություն3_ազատ3արժեք = |նշանակություն4 = |գույն4 = |նշանակություն4_պաշտ. անուն = |նշանակություն4_տեսակ = |նշանակություն4_չափանիշ = |նշանակություն4_ամսաթիվ = |ապացանկ4_ամսաթիվ = |նշանակություն4_մաս = |նշանակություն4_համար = |նշանակություն4_ազատ1արժեք = |նշանակություն4_ազատ2արժեք = |նշանակություն4_ազատ3արժեք = |նշանակություն5 = |գույն5 = |նշանակություն5_պաշտ. անուն = |նշանակություն5_տեսակ = |նշանակություն5_չափանիշ = |նշանակություն5_ամսաթիվ = |ապացանկ5_ամսաթիվ = |նշանակություն5_մաս = |նշանակություն5_համար = |նշանակություն5_ազատ1արժեք = |նշանակություն5_ազատ2արժեք = |նշանակություն5_ազատ3արժեք = }} '''Բնակատեղի''', [[Բրոնզի դարը Հայկական լեռնաշխարհում|բրոնզեդարյան]] [[բնակատեղի]] և պատմամշակութային [[հուշարձան]] [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] մայրաքաղաք [[Երևան]]ի [[Աջափնյակ]] վարչական շրջանի [[Սիլիկյան թաղամաս]]ում։ Ներառված է՝ [[Աջափնյակ վարչական շրջանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Երևան)|Աջափնյակ վարչական շրջանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում]]<ref name="arlis">{{Cite web |url=https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=56884 |title=Հայաստանի կառավարության N 1616-Ն որոշում 7 հոկտեմբերի 2004 թվականի |accessdate=2022-07-20 |dead-url=yes |archive-date=2016-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160805184927/https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=56884 }}</ref>։ == Պատմություն == Բնակատեղին թվագրվում է մ․թ․ա․ 2-րդ հազարամյակով։ Հուշարձանը գտնվում է [[Աջափնյակ]] վարչական շրջանի հարավ-արևմտյան մասում՝ [[Սիլիկյան թաղամաս]]ում, երկաթուղու [[Սպանդարյան կայարան]]ից 2,5-3 կմ հյուսիս, «Դեմեր» վայրում։ Բնակատեղին կազմված է՝ մ․թ․ա․ 2-1 հազարամյակներով թվագրվող «[[Դամբարան-1 (Աջափնյակ)|Դամբարան-1]]», «[[Դամբարան-2 (Աջափնյակ)|Դամբարան-2]]» և «[[Դամբարան-3 (Աջափնյակ)|Դամբարան-3]]» դամբարաններից բաղկացած [[Դամբարանադաշտ (Աջափնյակ)|դամբարանադաշտով]]<ref name="arlis" />։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Աջափնյակի հուշարձաններ]] [[Կատեգորիա:Երևանի բնակատեղիներ]] p2t6dj1u14rzjoa7vzpxdq409zhe5m8 2 1098257 8476015 8473758 2022-07-27T17:25:58Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Կապան համայնքի բնակչության սեռատարիքային բուրգը''' {{Population pyramid |year=2021 |m0=0.3 |m5=1.0 |m10=0.8 |m15=1.1 |m20=1.7 |m25=2.7 |m30=6.7 |m35=12.2 |m40=11.0 |m45=9 |m50=7.4 |m55=7.9 |m60=10.6 |m65=8.7 |m70=6.2 |m75=2.7 |m80=3.6 |m85=6.3 |f0=0.2 |f5=0.9 |f10=0.7 |f15=0.9 |f20=1.4 |f25=1.7 |f30=7.2 |f35=11.4 |f40=10.0 |f45=7.8 |f50=7.1 |f55=8.2 |f60=11 |f65=9.4 |f70=6.5 |f75=2.7 |f80=4.6 |f85=8.3 |mmax=13 |fmax=13 }} Աղբյուր՝ [https://www.kapan.am/Pages/Registry/Demographic/DemographicMain.aspx] hvojc2y6wqs4m277is3xgn67o6zo09q 8476048 8476015 2022-07-27T18:01:11Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Կապան համայնքի բնակչության սեռատարիքային բուրգը''' {{Population pyramid |year=2021 |m0=0.3 |m5=1.0 |m10=0.8 |m15=1.1 |m20=1.7 |m25=2.7 |m30=6.7 |m35=12.2 |m40=11.0 |m45=9 |m50=7.4 |m55=7.9 |m60=10.6 |m65=8.7 |m70=6.2 |m75=2.7 |m80=3.6 |m85=6.3 |f0=0.2 |f5=0.9 |f10=0.7 |f15=0.9 |f20=1.4 |f25=1.7 |f30=7.2 |f35=11.4 |f40=10.0 |f45=7.8 |f50=7.1 |f55=8.2 |f60=11 |f65=9.4 |f70=6.5 |f75=2.7 |f80=4.6 |f85=8.3 |mmax=13 |fmax=13 }} Աղբյուր՝ [https://www.kapan.am/Pages/Registry/Demographic/DemographicMain.aspx] {{Bar box |float=right |caption=distribution of stuff |barwidth=200px |bars= {{ք.Կապան percent|foo|red|74.6}} {{bar percent|ք.Կապան|green|74.6}} {{bar percent|ք.Քաջարան|blue|98.7}} {{bar percent|ք.Գորիս|orange|81.7}} {{bar percent|Տաթև|orange|91.5}} {{bar percent|Տեղ|orange|89.8}} {{bar percent|ք. Սիսիան|orange|94.4}} {{bar percent|Գորայք|orange|83.5}} {{bar percent|ք.Մեղրի|orange|80.8}} }} t3dazzau85ppcsi9hrmqf5282lbfv0n 8476057 8476048 2022-07-27T18:08:30Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Կապան համայնքի բնակչության սեռատարիքային բուրգը''' {{Population pyramid |year=2021 |m0=0.3 |m5=1.0 |m10=0.8 |m15=1.1 |m20=1.7 |m25=2.7 |m30=6.7 |m35=12.2 |m40=11.0 |m45=9 |m50=7.4 |m55=7.9 |m60=10.6 |m65=8.7 |m70=6.2 |m75=2.7 |m80=3.6 |m85=6.3 |f0=0.2 |f5=0.9 |f10=0.7 |f15=0.9 |f20=1.4 |f25=1.7 |f30=7.2 |f35=11.4 |f40=10.0 |f45=7.8 |f50=7.1 |f55=8.2 |f60=11 |f65=9.4 |f70=6.5 |f75=2.7 |f80=4.6 |f85=8.3 |mmax=13 |fmax=13 }} Աղբյուր՝ [https://www.kapan.am/Pages/Registry/Demographic/DemographicMain.aspx] {{Bar box |float=right |caption=distribution of stuff |barwidth=500px |bars=100px {{ք.Կապան percent|foo|red|74.6}} {{bar percent|ք.Կապան|#ff8a80|74.6}} {{bar percent|ք.Քաջարան|#ff80ab|98.7}} {{bar percent|ք.Գորիս|#ea80fc|81.7}} {{bar percent|Տաթև|#b388ff|91.5}} {{bar percent|Տեղ|#84ffff|89.8}} {{bar percent|ք. Սիսիան|#ccff90|94.4}} {{bar percent|Գորայք|#ffff8d|83.5}} {{bar percent|ք.Մեղրի|#ffd180|80.8}} }} llsmpt6qruir3nppeeult00r259j4k4 8476066 8476057 2022-07-27T18:16:23Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Կապան համայնքի բնակչության սեռատարիքային բուրգը''' {{Population pyramid |year=2021 |m0=0.3 |m5=1.0 |m10=0.8 |m15=1.1 |m20=1.7 |m25=2.7 |m30=6.7 |m35=12.2 |m40=11.0 |m45=9 |m50=7.4 |m55=7.9 |m60=10.6 |m65=8.7 |m70=6.2 |m75=2.7 |m80=3.6 |m85=6.3 |f0=0.2 |f5=0.9 |f10=0.7 |f15=0.9 |f20=1.4 |f25=1.7 |f30=7.2 |f35=11.4 |f40=10.0 |f45=7.8 |f50=7.1 |f55=8.2 |f60=11 |f65=9.4 |f70=6.5 |f75=2.7 |f80=4.6 |f85=8.3 |mmax=13 |fmax=13 }} Աղբյուր՝ [https://www.kapan.am/Pages/Registry/Demographic/DemographicMain.aspx] {{Bar box |float=right |caption='''ՀՀ Սյունիքի մարզի համայնքների բյուջետային ընդհանուր եկամուտների կատարողականը 2021թ. դեկտեմբերի 31 -ի դրությամբ''' |barwidth=500px |bars= {{bar percent|ք.Կապան|#ff8a80|74.6}} {{bar percent|ք.Քաջարան|#ff80ab|98.7}} {{bar percent|ք.Գորիս|#ea80fc|81.7}} {{bar percent|Տաթև|#b388ff|91.5}} {{bar percent|Տեղ|#84ffff|89.8}} {{bar percent|ք. Սիսիան|#ccff90|94.4}} {{bar percent|Գորայք|#ffff8d|83.5}} {{bar percent|ք.Մեղրի|#ffd180|80.8}} Աղբյուր՝ [http://syunik.mtad.am/community-budgetary-revenues/]}} qkzljmg35eytij5wjwmtw5fu5ify0a8 0 1098293 8476334 8474351 2022-07-28T11:53:43Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Այլ կիրառումներ|Բնակատեղի (այլ կիրառումներ)}} {{Պատմական վայր |անվանում = Դամբարանադաշտ |անվան բնօրինակ = |բնօրինակի լեզու = |պատկեր = |նկարագրություն = | lat_degrees = | lat_minutes = | lat_seconds = | lat_direction = | long_degrees = | long_minutes = | long_seconds = | long_direction = |դիրք = [[Սիլիկյան թաղամաս|Սիլիկյան]], [[Աջափնյակ]], [[Երևան]], [[Հայաստան]] {{դրոշ|Հայաստան}} |մոտակա քաղաք = [[Երևան]] |տարածք = [[Բնակատեղի (Աջափնյակ)|Բնակատեղի]] |բարձրություն ծ. մ. = |բարձրություն = |ձևավորվել է = |հիմնադրվել է = [[մ․թ․ա․ 2-րդ հազարամյակ|մ․թ․ա․ 2]] - [[մ․թ․ա․ 1-ին հազարամյակ|1-ին հազարամյակներ]] |կառուցվել է = |կառուցման նպատակ = |ավերվել է = |վերակառուցվել է = |վերականգնվել է = |ռեստավրատոր = |ճարտարապետ = |քանդակագործ = |ճարտարապետություն = |այցելիության թիվ = |այցելիության տարի = |այցելիության ծանոթ․ = |կառավարող մարմին = |սեփականատեր = |նշանակություն1 = |գույն1 = |նշանակություն1_պաշտ. անուն = |նշանակություն1_տեսակ = |նշանակություն1_չափանիշ = |նշանակություն1_ամսաթիվ = |ապացանկ1_ամսաթիվ = |նշանակություն1_մաս = |նշանակություն1_համար = |նշանակություն1_ազատ1արժեք = |նշանակություն1_ազատ2արժեք = |նշանակություն1_ազատ3արժեք = |նշանակություն2 = |գույն2 = |նշանակություն2_պաշտ. անուն = |նշանակություն2_տեսակ = |նշանակություն2_չափանիշ = |նշանակություն2_ամսաթիվ = |ապացանկ2_ամսաթիվ = |նշանակություն2_մաս = |նշանակություն2_համար = |նշանակություն2_ազատ1արժեք = |նշանակություն2_ազատ2արժեք = |նշանակություն2_ազատ3արժեք = |նշանակություն3 |գույն3 = |նշանակություն3_պաշտ. անուն = |նշանակություն3_տեսակ = |նշանակություն3_չափանիշ = |նշանակություն3_ամսաթիվ = |ապացանկ3_ամսաթիվ = |նշանակություն3_մաս = |նշանակություն3_համար = |նշանակություն3_ազատ1արժեք = |նշանակություն3_ազատ2արժեք = |նշանակություն3_ազատ3արժեք = |նշանակություն4 = |գույն4 = |նշանակություն4_պաշտ. անուն = |նշանակություն4_տեսակ = |նշանակություն4_չափանիշ = |նշանակություն4_ամսաթիվ = |ապացանկ4_ամսաթիվ = |նշանակություն4_մաս = |նշանակություն4_համար = |նշանակություն4_ազատ1արժեք = |նշանակություն4_ազատ2արժեք = |նշանակություն4_ազատ3արժեք = |նշանակություն5 = |գույն5 = |նշանակություն5_պաշտ. անուն = |նշանակություն5_տեսակ = |նշանակություն5_չափանիշ = |նշանակություն5_ամսաթիվ = |ապացանկ5_ամսաթիվ = |նշանակություն5_մաս = |նշանակություն5_համար = |նշանակություն5_ազատ1արժեք = |նշանակություն5_ազատ2արժեք = |նշանակություն5_ազատ3արժեք = }} '''Դամբարանադաշտ''', [[Բրոնզի դարը Հայկական լեռնաշխարհում|բրոնզեդարյան]] [[դամբարանադաշտ]] և պատմամշակութային [[հուշարձան]] [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] մայրաքաղաք [[Երևան]]ի [[Աջափնյակ]] վարչական շրջանի [[Սիլիկյան թաղամաս]]ում։ Ներառված է՝ [[Աջափնյակ վարչական շրջանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Երևան)|Աջափնյակ վարչական շրջանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում]]<ref name="arlis">{{Cite web |url=https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=56884 |title=Հայաստանի կառավարության N 1616-Ն որոշում 7 հոկտեմբերի 2004 թվականի |accessdate=2022-07-24 |dead-url=yes |archive-date=2016-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160805184927/https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=56884 }}</ref>։ == Պատմություն == Դամբարանադաշտը թվագրվում է մ․թ․ա․ 2-1 հազարամյակներով։ Հուշարձանը գտնվում է [[Աջափնյակ]] վարչական շրջանի հարավ-արևմտյան մասում՝ [[Սիլիկյան թաղամաս]]ում, երկաթուղու [[Սպանդարյան կայարան]]ից 2,5-3 կմ հյուսիս, «Դեմեր» վայրում գտնվող [[Բնակատեղի (Աջափնյակ)|բնակատեղիի]] արևմտյան մասում՝ երկաթուղու Սպանդարյան կայարանից 0,5 կմ դեպի հյուսիս։ Դամբարանադաշտը կազմված է՝ մ․թ․ա․ 2-1 հազարամյակներով թվագրվող «[[Դամբարան-1 (Աջափնյակ)|Դամբարան-1]]», «[[Դամբարան-2 (Աջափնյակ)|Դամբարան-2]]» և «[[Դամբարան-3 (Աջափնյակ)|Դամբարան-3]]» դամբարաններից<ref name="arlis" />։ == Հակակոռուպցիոն կոմիտեի վարչական շենքի կառուցում դամբարանադաշտում== [[Հայաստանի Կառավարություն|ՀՀ կառավարության]] 2020 թվականի մարտի 19-ի «Գույքի նվիրատվության մասին» հ.348-Ա որոշմամբ առաջարկվել է [[Աջափնյակ վարչական շրջան]]ի, [[Սպանդարյան կայարան]]ի երկաթգծին հարակից հողատարածքում, որտեղ գտնվում է դամբարանադաշտով [[Բնակատեղի (Աջափնյակ)|բնակատեղին]]<ref name="aravot">{{Cite web |url=https://www.aravot.am/2022/06/17/1274819/ |title=Հակակոռուպցիոն կոմիտեի՝ Աջափնյակում կառուցվող վարչական շենքի տարածքը դամբարանադաշտ է |accessdate=2022-07-24 |dead-url=yes |archive-date=2022-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220723214605/https://www.aravot.am/2022/06/17/1274819/ }}</ref>, [[Հայաստանի արդարադատության նախարարություն|ՀՀ արդարադատության նախարարության]] նոր [[Հայաստանի բանտերի ցանկ|քրեակատարողական հիմնարկ]] կառուցելու նպատակով 15 հեկտար մակերեսով տարածքը նվիրել [[Հայաստանի Հանրապետության]]ը և այն տրամադարել [[ՀՀ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարություն|ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության]] [[ՀՀ Պետական գույքի կառավարման վարչություն|Պետական գույքի կառավարման կոմիտե]]ին։ [[Երևանի քաղաքապետ]]ի ապրիլի 1-ի հ.1308-Ա որոշմամբ դամբարանադաշտի տարածքին տրամադրվել է «Սիլիկյան թաղամաս, 12-րդ փողոց, հ.86» հասցեն։ Երևան քաղաքի ավագանու 2020 թվականի ապրիլի 28-ի հ.225-Ա որոշմամբ` Սիլիկյան թաղամասի 12-րդ փողոցի հ.86 հասցեում գտնվող և Երևան համայնքի սեփականություն հանդիսացող 15 հեկտար մակերեսով հողատարածքը նվիրվել է Հայաստանի Հանրապետությանը։ Երևանի ավագանու որոշումը հաստատվել է Երևանի քաղաքապետի մայիսի 11-ի 1611-Ա որոշմամբ, ըստ որի թույլատրվել է [[Երևան]] համայնքի սեփականություն հանդիսացող հողատարածքի նվիրումը Հայաստանի Հանրապետությանը<ref>{{Cite web |url=https://www.yerevan.am/am/mayors-decisions/1611-a-7/ |title=Երևանի քաղաքպետի որոշում 1611-Ա 11․05․2020|accessdate=2022-07-24 |dead-url=yes }}</ref><ref name="aravot" />։ ՀՀ կառավարության նիստի օրակարգում ընդգրկված «Գնման գործընթացը կազմակերպելու մասին» որոշման նախագծի հիմնավորման՝ նախագծանախահաշվային փաստաթղթերի համալիր փորձաքննության շրջանակներում «շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման» փուլում պարզվել է, որ շուրջ 15 հեկտար հողատարածքը հանդիսանում է հուշարձանային գոտի (բնակատեղի), որը համաձայն առկա քարտեզների հանդիսանում է դամբարանադաշտ։ Այս խնդիրը Քաղաքաշինության կոմիտեն քննարկել է [[ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարություն|ԿԳՄՍ նախարարության]] հետ, որն էլ դիմել է [[ԳԱԱ]]-ի [[ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտ|Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտին]]։ Ինստիտուտը տարածքի նախնական ուսումնասիրություն է կատարել և առաջարկել գեոռադարային հանույթ իրականացնել՝ տարածքում [[դամբարան]]ների առկայությունը պարզելու համար։ Ըստ նախագծի, աշխատանքները կտևեն 3 ամիս, իսկ եթե բնակլիմայական պայմաններն էլ բարենպաստ լինեն, ապա կիրականացվի նյութերի վերլուծություն՝ 1 ամիս, և տարածքում [[հուշարձան]]ներ չհայտնաբերելու դեպքում կիրականացվի համապատասխան գործընթաց՝ համաձայն որի պետք է շրջանառվի կառավարության որոշման նախագիծ, որով նշված հուշարձանը կհանվի [[Աջափնյակ վարչական շրջանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Երևան)|հուշարձանների հաստատված ցանկից]], ինչից հետո միայն հնարավոր կլինի ստանալ շինարարության թույլտվությունը և մեկնարկել շինարարական աշխատանքները<ref name="aravot" /><ref>{{Cite web |url=https://armeniasputnik.am/20220617/hakakvorupcivon-kvomitei-nvor-shenqy-karvogh-e-karucvel-dambaranadashti-vra-43690159.html |title=Հակակոռուպցիոն կոմիտեի նոր շենքը կարող է կառուցվել դամբարանադաշտի վրա |accessdate=2022-07-24 |dead-url=yes |archive-date=2022-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220723214609/https://armeniasputnik.am/20220617/hakakvorupcivon-kvomitei-nvor-shenqy-karvogh-e-karucvel-dambaranadashti-vra-43690159.html }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.am/arm/news/707717.html |title=Տարածքը, որտեղ պետք է կառուցվի Հակակոռուպցիոն կոմիտեի շենքը, դամբարանադաշտ է. աշխատանքները կանգ են առել |accessdate=2022-07-24 |dead-url=yes |archive-date=2022-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220723214603/https://news.am/arm/news/707717.html }}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} [[Կատեգորիա:Աջափնյակի հուշարձաններ]] [[Կատեգորիա:Երևանի դամբարանադաշտեր]] q5qrkwk40jv8c3udgbpiqbox1c9vmhw 0 1098299 8476314 8474394 2022-07-28T10:48:51Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երաժիշտ}} '''Գրեգ Հեմ''' ({{lang-en|Greg Ham}}, {{ԱԾ}}), ավստրալացի երաժիշտ, երգերի հեղինակ, ավստրալական Men at Work ռոք խմբի սաքսոֆոնահար և ֆլեյտահար։ == Կենսագրություն == Գրեգ Հեմը ծնվել է 1953 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Մելբուրնում։ Դպրոցական տարիներին հետաքրքրություն է ցուցաբերել թատրոնի նկատմամբ և մասնակցել մի քանի բեմադրությունների<ref name=ocga>[http://www.ocga.org.au/?/gallery-of-achievement/ham_g/ Gallery of Achievement: Mr Greg Ham (1971)], Old Camberwell Grammarians′ Association, 2008.</ref><ref>{{Cite news |url=https://www.theage.com.au/national/down-under-instrumentalist-blew-away-listeners-20120423-1xh6b.html |title=Down Under instrumentalist blew away listeners |last=Baker |first=Glenn A. |author-link=Glenn A. Baker |date=23 April 2012 |website=[[The Age]] |access-date=30 December 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120429042522/http://www.theage.com.au/national/obituaries/down-under-instrumentalist-blew-away-listeners-20120423-1xh6b.html |archive-date=29 April 2012 |url-access=subscription |url-status=live }}</ref>։ 1972 թվականին ծանոթացել է [[Քոլին Հեյ]]ի հետ, որը հետագայում դարձել է Men at Work խմբի առաջատար երաժիշտը<ref>{{cite news|url=http://www.ria.ru/culture/20120420/630621874.html|title=Грег Хэм из группы Men at Work найден мертвым у себя дома|date=2012-04-20|publisher=РИА Новости|accessdate=2012-04-23}}</ref>։ Հեմից և Հեյից բացի, խմբի առաջատր երաժիշտներ են համարվել նաև Ռոն Սթրայքերթը և Ջերի Սփայսերտը։ Men at Work խումբը ձայնագրել է երեք ստուդիական ալբոմ՝ «Business assual» (1981), «Cargo» (1983), «Two Hearts» (1985): Խմբի ամենահայտնի երգը եղել է «Down Under»-ը, որը համարվում է [[Ավստրալիա]]յի ոչ պաշտոնական օրհներգը։ Այդ ստեղծագործությունում Հեմը նվագել է ֆլեյտա։ 2010 թվականին Ավստրալիայի դատարանը վճռել է, որ «Down Under»-ի մեղեդին պատճենված է «Kookaburra Sits In The Old Gum Tree» հին երգից։ Հեմը մահացած է հայտնաբերվել 2012 թվականի ապրիլի 19-ին Մելբուրնի Քարլթոն Նորթ քաղաքում գտնվող իր տանը։ Մի շարք թերթեր նշել են, որ պատճառը սրտի կաթվածն է։ Վարկածներ են եղել, որ Հեմը երկար ժամանակ պայքարել է հերոինից կախվածության դեմ։ Հայտնի է եղել որ նա Men At Work-ի անդամների դեմ հեղինակային իրավունքի վերաբերյալ հայցի պատճառով ընկճել է և տառապել է դատարանի նման որոշումից<ref name=smh2>{{cite news|last=Mathieson|first=Craig|title=Entertainer at work (Sydney Morning Herald)|url=http://www.colinhay.com/2013/03/01/entertainer-at-work-sydney-morning-herald/|access-date=4 December 2013|newspaper=The Sydney Morning Herald|date=1 March 2013}}</ref><ref name=smh>{{cite news|last=Cook|first=Henrietta|title=Greg Ham found dead in house|url=http://www.smh.com.au/victoria/greg-ham-found-dead-in-house-20120419-1x93x.html|access-date=19 April 2012|newspaper=The Sydney Morning Herald|date=19 April 2012}}</ref><ref name="Pena">{{cite web |url=http://www.examiner.com/article/remembering-greg-ham-1953-2012 |title=Remembering Greg Ham: 1953–2012 |last=Pena |first=Shirley |work=examiner.com |date=19 April 2014 |access-date=22 July 2014 |url-status=unfit |archive-url=https://www.webcitation.org/6RFWVSiQU?url=http://www.examiner.com/article/remembering-greg-ham-1953-2012 |archive-date=22 July 2014 |dead-url=no }}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [http://www.myspace.com/menatwork Խմբի պաշտոնական կայք] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:20-րդ դարի կոմպոզիտորներ]] [[Կատեգորիա:21-րդ դարի կոմպոզիտորներ]] [[Կատեգորիա:Ավստրալիացի կիթառահարներ]] 69olt6cfpby3ckfwahv3suxihdtayvk 0 1098352 8476101 8475813 2022-07-27T20:28:28Z GeoO 14988 /* Արտաքին հղումներ */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Rotterdam School of Management Erasmus University Campus spring.jpg|մինի|361x361փքս|Էրազմ Ռոտերդամցի անվան համալսարան]] '''Էրազմ Ռոտերդամցի անվան համալսարանը/Ռոտերդամյան համալսարանը''' ([[Հոլանդերեն|հոլանդ]]. Erasmus Universiteit Rotterdam, '''EUR''') պետական ​​համալսարան է, որը գտնվում է [[Ռոտերդամ|Ռոտերդամում]], [[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդներ]]։ Համալսարանը կրում է 15-րդ դարի հումանիստ և աստվածաբան [[Էրազմ Ռոտերդամցի|Էրազմ Ռոտերդամցու]] անունը։ Համալսարանական բժշկական կենտրոն [[Erasmus MC]] ^{[<nowiki/>[[Անգլերեն|en]]]} Նիդեռլանդների ամենամեծ և առաջատար ակադեմիական բժշկական կենտրոններից և վնասվածքաբանության կենտրոններից մեկն է։ Համալսարանի հիման վրա ստեղծված Էրազմուս տնտեսագիտության դպրոցը և Ռոտերդամի կառավարման դպրոցը[en] հայտնի են [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] և նրա սահմաններից դուրս։ Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանը դասվել է աշխարհի լավագույն 100 համալսարանների շարքին երեք հիմնական վարկանիշում։ [[2017]] թվականին [[Financial Times]]-ը համալսարանը ներառել է Եվրոպայի լավագույն բիզնես դպրոցների տասնյակում։ [[2015]] թվականին [[Times Higher Education World University Rankings|Times Higher Education]]-ի վարկանիշային աղյուսակում Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանը զբաղեցրել է 20-րդ տեղը Եվրոպայում և 72-րդը՝ աշխարհում; Հումանիտար գիտությունների ֆակուլտետները՝ 40-րդ, իսկ կլինիկական առողջության ֆակուլտետները՝ 35-րդ տեղն աշխարհում։ Համալսարանն ունի յոթ ֆակուլտետ և մասնագիտացած է չորս ոլորտներում. * Առողջապահություն - Բժշկության և առողջապահական գիտությունների ֆակուլտետ / [[Erasmus MC]][en] և Առողջապահության քաղաքականության և կառավարման դպրոց (ESHPM) * Բարեկեցություն – Տնտեսագիտության դպրոց և Ռոտերդամի կառավարման դպրոց * Կառավարում - [[Իրավագիտություն|Իրավագիտության]] դպրոց և Սոցիալական և վարքագծային գիտությունների դպրոց (ESSB) * Մշակույթ - Պատմության, մշակույթի և հաղորդակցության դպրոց, Սոցիալական և վարքագծային գիտությունների դպրոց (ESSB) և [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայության]] դպրոց (ESPhil) == Պատմություն == Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանը հիմնադրվել է [[1913]] թվականի [[նոյեմբերի 8]]-ին որպես '''Նիդեռլանդների առևտրի դպրոց''' ([[հոլանդերեն]] Nederlandsche Handels-Hoogeschool, NHH) մասնավոր նախաձեռնությամբ և [[Ռոտերդամ|Ռոտերդամի]] գործարար համայնքի լայն աջակցությամբ։ [[1937]] թվականին դպրոցը ճանաչվել է առևտրատնտեսական կրթություն իրականացնող բարձրագույն ուսումնական հաստատություն՝ որպես ակադեմիական առարկա, ստացել համալսարանի կարգավիճակ։ Ուսումնական հաստատությունը հայտնի դարձավ որպես '''Նիդեռլանդների տնտեսագիտության դպրոց''' ([[հոլանդերեն]] Nederlandse Economische Hogeschool, NEH): [[1960]]-ականներին ի հայտ եկան իրավագիտության և հասարակական գիտությունների, իսկ հաջորդ տասնամյակում՝ փիլիսոփայության, պատմության և արվեստի և բիզնեսի կառավարման ֆակուլտետները։ 1950 թվականից ի վեր Բարձրագույն կլինիկական կրթության հիմնադրամը Ռոտերդամում ակադեմիական բժշկական հետազոտությունների լիարժեք ծրագիր ստեղծելու համար ջանքեր է գործադրել։ Արդյունքում [[1966]] թվականին կառավարությունը ստեղծեց Ռոտերդամի բժշկության ֆակուլտետը, որը գտնվում էր Դեյկցիգտի հիվանդանոցի ([[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդներ]]. Դեյկզիգտի հիվանդանոց) հարևանությամբ։ Ռոտերդամի համալսարանական հիվանդանոցը կազմված է Սոֆիայի մանկական հիվանդանոցից և Դանիել դեն Հոեդ կլինիկայից, որը [[2003]] թվականի հունվարի 1-ից կոչվում է Էրազմուս ԲԿ ([[Անգլերեն|անգլ]]. Էրազմուս համալսարանի բժշկական կենտրոն)։ [[1973]] թվականին Ռոտերդամի բժշկական ֆակուլտետը և Նիդեռլանդների տնտեսագիտության դպրոցը միավորվեցին, որից հետո հաստատությունը վերանվանվեց '''Էրազմուս Ռոտերդամի համալսարան'''։ Դա Նիդեռլանդների առաջին համալսարանն էր, որը կոչվեց Էրազմ Ռոտերդամացու անունով, ում Ռոտերդամը պարտական ​​է ակադեմիական աշխարհում իր դարավոր համբավին։ === Առողջապահություն === Այս ոլորտում ներգրավված են Էրազմուս ԲԿ բժշկական կենտրոնը, Առողջապահական քաղաքականության և կառավարման դպրոցը (ESHPM) և Բժշկական տեխնոլոգիաների գնահատման ինստիտուտը։ Erasmus MC[<nowiki/>[[Անգլերեն|en]]] Ռոտերդամի համալսարանական բժշկական կենտրոնի նոր անվանումն է, որը Բժշկության և առողջապահական գիտությունների ֆակուլտետի միավորումն է Ռոտերդամի համալսարանական հիվանդանոցի հետ։ Կենսաբժշկական կլաստերը առաջատար դեր է խաղում հիվանդություններում առանձին [[Գեն|գեների]] դերի վերլուծության մեջ։ Դատական ​​մոլեկուլային կենսաբանության բաժինը աշխատում է [[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդների]] դատաբժշկական ինստիտուտի (NFI) հետ։ Քաղաքականության և կառավարման դպրոցը (ESHPM) կապ է ստեղծում մի կողմից կլինիկական բժշկության և առողջապահական գիտությունների, մյուս կողմից՝ սոցիալական գիտությունների միջև։ Բժշկական տեխնոլոգիաների գնահատման ինստիտուտը (iMTA) իրականացնում է հետազոտություններ առողջության [[Տնտեսագիտություն|տնտեսագիտության]] ոլորտում՝ համագործակցելով Էրազմուս ԲԿ-ի և Քաղաքականության և կառավարման դպրոցի հետ։ === Բարեկեցություն === [[Պատկեր:ErasmusUniv3.JPG|border|մինի|Ֆակուլտետի գլխավոր մասնաշենքը, որտեղ տեղակայված է Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանի տնտեսագիտության դպրոցը]] Այս ոլորտով զբաղվում են Տնտեսագիտության դպրոցը և Ռոտերդամի կառավարման դպրոցը:Նրանց տնտեսագիտության և կառավարման ծրագրերը գրավում են բակալավրիատի և մագիստրատուրայի ուսանողներին ամբողջ աշխարհից։ Էրազմուս կառավարման ինստիտուտի (ERIM) հետազոտական ​​դպրոցը և Թինբերգենի ինստիտուտը գրավում են ասպիրանտների, հետազոտողների և դասախոսների:Համատեղ այլ նախաձեռնություններ են նաև անգլալեզու Միջազգային բիզնեսի կառավարման ծրագիրը, Էրազմուս գործադիր զարգացման (EED) ծրագիրը և Էրազմուս համալսարանի Պայմանագրային ուսումնասիրությունների և բիզնեսի աջակցության կենտրոնը (ERBS): === Կառավարում === Կառավարման ոլորտում հետազոտությունները ուղղված են բիզնեսի և հասարակության միջև փոխգործակցության կազմակերպմանը։ Ծրագրի շրջանակներում ուսումնասիրվում են Առողջապահական քաղաքականությունն ու կառավարումը։ === Մշակույթ === [[Պատկեր:Rotterdam universiteit bibliotheek.jpg|border|աջից|frameless|Համալսարանի գրադարան]] Մշակույթը Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանի հետազոտական ​​չորս ոլորտներից մեկն է։ Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվում լրատվամիջոցներին, մշակույթի տնտեսագիտությանը, բարձրագույն արվեստին։ Հետազոտության հիմնական ոլորտը արվեստի ազդեցությունն է հասարակության, մշակութային քաղաքականության, լրատվամիջոցների, ժամանակակից հասարակության սոցիալական ինքնության վրա։ Ֆակուլտետի ուսանողները ուսումնառության ավարտին տիրապետում են լավ հետազոտական ​​հմտություններին, ինչպես ակադեմիական, այնպես էլ կիրառական փորձով։ == Գիտահետազոտական ​​ինստիտուտներ և դպրոցներ == === Բարեկեցություն === * '''Կառավարման գիտահետազոտական ինստիտուտ''' ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Erasmus Research Institute of Management'') Կառավարման հետազոտական ​​ինստիտուտը[en] (ERIM) համատեղ հետազոտական ​​ինստիտուտ է Ռոտերդամի Կառավարման դպրոցի և Տնտեսագիտության դպրոցի միջև։ Երկու հաստատություններն էլ Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանի ստորաբաժանումներն են։ Կառավարման ինստիտուտը նպատակ ունի համախմբել բիզնեսի և կառավարման ոլորտի առաջատար հետազոտողներին * '''էկոնոմետրիկայի ինստիտուտ''' ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Econometric Institute'') Էրազմուս համալսարանը համարվում է [[Էկոնոմետրիկա|էկոնոմետրիկայի]] և գործարառական հետազոտությունների առաջատար համալսարան։ Տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակակիր Յան Թինբերգենը (1969) և Հենրի Թեյլը հիմնել են Էկոնոմետրիկ ինստիտուտը և զգալի ազդեցություն են ունեցել էկոնոմետրիկայի և կառավարման տեսության վրա։ Թինբերգենի տեսությունները դիտարկել են գների և զբաղվածության կայունացման խնդիրները, ցանկալի արդյունքների հասնելու և տնտեսության կայունացման քաղաքականությունը։ * '''Թինբերգենի ինստիտուտ ('''[[Անգլերեն|անգլ]].'''.''' ''Tinbergen Institute, TI)'' Թինբերգենի ինստիտուտը [[Ամստերդամի համալսարան]]<nowiki/>ի, Ամստերդամի ազատ համալսարանի և Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանի տնտեսագիտության, էկոնոմետրիկայի և ֆինանսների բնագավառում հետազոտությունների և կրթության համատեղ ինստիտուտ է։ Այն [[Տնտեսագիտություն|տնտեսագիտության]] և [[Ֆինանսներ|ֆինանսների]] ոլորտում առաջատար գիտահետազոտական ​​ինստիտուտներից է։ Ինստիտուտն իր ուսանողներին առաջարկում է տնտեսագիտության և ֆինանսների [[Մագիստրատուրա (Հին Հռոմ)|մագիստրոսական]] գիտահետազոտական ​​ծրագիր, ինչպես նաև փիլիսոփայության դոկտորի (PhD) աստիճան ստանալու հնարավորություն։ * '''Տրանսպորտ, ենթակառուցվածքներ և լոգիստիկա''' ([[Անգլերեն|անգլ]]. TRAIL) [[Դելֆտ|Դելֆտի]] տեխնոլոգիական համալսարանի (TU Delft) աջակցությամբ, [[Տրանսպորտ|Տրանսպորտի]], ենթակառուցվածքների և [[Լոգիստիկա|լոգիստիկայի]] ինստիտուտը (TRAIL Research School[en]) Նիդեռլանդների ազգային հետազոտական ​​ինստիտուտն է։ * '''Էրազմուս ձեռներեցության կենտրոն''' (անգլ. Erasmus Centre for Entrepreneurship, ECE) === Առողջապահություն === [[Պատկեր:Erasmus MC 2012.JPG|մինի|Էրազմուս ԲԿ բժշկական կենտրոնի նոր մասնաշենք (2012 թ.).]] * Սրտանոթային հետազոտությունների դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Cardiovascular Research School Erasmus University Rotterdam, COEUR)'' * Նիդեռլանդների առողջապահական գիտությունների ինստիտուտ ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''NIHES'') * Մոլեկուլային բժշկության դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. Postgraduate School Molecular Medicine, MM) * Բժշկական գենետիկայի կենտրոն ([[Անգլերեն|անգլ]]. MGC) * Հելմհոլցի ինքնավար համակարգերի հետազոտությունների դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. Helmholtz School for Autonomous Systems Research) === Իրավագիտություն, մշակույթ և հասարակություն === [[Պատկեր:Rotterdam universiteit aula.jpg|մինի|Համալսարանական համաժողովների դահլիճ]] * Վաճառքի կառավարման և հաշվապահական ինստիտուտ ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Institute for Sales and Account Management'') * Սոցիալական հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտ (անգ. ''International Institute of Social Studies'') * Հետազոտական ​​դպրոցի հանրային անվտանգություն (անգլ. ''Research School Public Safety'') * Նիդեռլանդների կառավարման ինստիտուտ (անգլ. ''Netherlands Institute of Government, NIG)'' * Huizinga ինստիտուտ ([[Հոլանդերեն|հոլանդ]]. ''Huizinga Instituut'') * Ն.Վ. Պաստումուսի անվան ինստիտուտ (''[[Հոլանդերեն|հոլանդ]]'' ''N.W. Posthumus Instituut)'' * Ամստերդամի սոցիալ-հասարակական հետազոտությունների դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Amsterdam School of Social-Public Research, ASSR)'' * Մարդու իրավունքների հետազոտական ​​դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Research School Rights of the human)'' * Փորձարարական հոգեբանական հետազոտությունների դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Experimental Psychologic Researchschool, EPOS)'' * Կուրտ Լյուինի ինստիտուտ ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Kurt Lewin Institute)'' * Էթիկայի գիտահետազոտական ​​դպրոց ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Research School of Ethic''s) == Կամպուս == Համալսարանի կամպուսը տարածված է հինգ տարբեր վայրերում, որոնցից չորսը գտնվում են Ռոտերդամում, իսկ մեկը՝ Հաագայում։ === Աջակցություն ուսանողներին === 2009 թվականի սեպտեմբերի 9-ին մեկնարկեց GreenEUR նախագիծը՝ Ուսանողների օգնության ասոցիացիան։ Այս օրվա ընթացքում GreenEUR ասոցիացիան կազմակերպել է մի քանի ճամբարային միջոցառումներ՝ համագործակցելով «Կանաչապատում դեպի Campus» բնապահպանական ծրագրի հետ։ 2010 թվականի ապրիլից GreenEUR ասոցիացիան պաշտոնապես ճանաչվել է համալսարանի գործադիր խորհրդի կողմից։ == Ուսանողական կազմակերպություններ == * Ռոտերդամի տնտեսական ֆակուլտետի ասոցիացիա ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Economic Faculty Association Rotterdam'') * Ռոտերդամի կառավարման դպրոցի ուսանողական ասոցիացիա, STAR (անգլ. ''STAR Student Association Rotterdam School of Management)'' * Կառավարման շաբաթ ([[Անգլերեն|անգլ]]. Management Week) * Էրազմուս խորհրդատվական ծրագիր (անգլ. Erasmus Consultancy Project) * Էկոնոմետրիկ կարիերայի օրեր * Էրազմուսի բանավիճող հասարակություն ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Erasmus debating society)'' - ամենահին բանավիճող հասարակությունը Նիդեռլանդներում * Էրազմուս ամսագիր ([[Անգլերեն|անգլ]]. ''Erasmus Magazine'') == Վարկանիշներ == === Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանի տնտեսագիտության դպրոցը === Համաշխարհային համալսարանների միջազգային վարկանշի համաձայն՝ Quaquarelli-Symonds [[2018|2018թ]].-ին տնտեսական և էկոնոմետրիկ համալսարանների շարքում աշխարհում զբաղեցրել է 50-րդ տեղը։ [[2019]] թվականին դպրոցի վարկանիշն աշխարհում գնահատվել է 51 100-ից։ Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանը 3-րդ տեղն է զբաղեցրել [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] և 13-րդը՝ աշխարհում տնտեսագիտության և [[Բիզնես|բիզնեսի]] ոլորտներում, ըստ 2019 թվականի [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] նորությունների վարկանիշի։ === Ռոտերդամի կառավարման դպրոց === [[2019]] թվականի [[Financial Times]]-ի եվրոպական բիզնես դպրոցների վարկանիշում Ռոտերդամի կառավարման դպրոցը զբաղեցնում է 12-րդ տեղը աշխարհում։ Համաշխարհային MBA վարկանիշային աղյուսակում 2020 և 2019 թվականներին զբաղեցրել է համապատասխանաբար 66-րդ և 55-րդ տեղերում։ 2019 թվականի կառավարման լավագույն մագիստրոսական ծրագրերի վարկանիշում, ըստ Financial Times-ի, Ռոտերդամի կառավարման դպրոցը զբաղեցրել է 6-րդ տեղը աշխարհում։ Ռոտերդամի կառավարման դպրոցը ստացել է եռակի հավատարմագրում միջազգային կրթական մարմիններից՝ AMBA, EQUIS և AACSB: 2019 թվականի մարտի վերջի դրությամբ աշխարհում ընդամենը 90 բիզնես դպրոց (որոնց թվում է եվրոպական բիզնես դպրոցների 69%-ը) եռակի հավատարմագրված է։ === Էրազմուս բժշկական կենտրոն === Համալսարանական բժշկական կենտրոնը, ըստ մի շարք խոշոր վարկանիշների, համարվում է կլինիկական բժշկության ոլորտում համաշխարհային առաջատարներից մեկը։ Համաձայն 2020 [[Times Higher Education World University Rankings]]-ի, Էրազմուս բժշկական կենտրոնը զբաղեցրել է 45-րդ տեղը առողջապահության կատեգորիայում։ ԱՄՆ-ի լավագույն քոլեջների վարկանիշում, ըստ News & World Report-ի, 2020 թվականին Էրազմուս բժշկական կենտրոնը զբաղեցրել է 28-րդ տեղը, իսկ Quaquarelli-Symonds 2019-ի աշխարհի լավագույն համալսարանների միջազգային վարկանիշում այն ​​զբաղեցրել է 50-րդ տեղը։ Բացի այդ, Էրազմուս ԲԿ բժշկական կենտրոնը The Scientist ամսագրի կողմից ներառվել է որպես Միացյալ Նահանգներից դուրս գտնվող 15 լավագույն բժշկական հաստատությունների շարքում՝ զբաղեցնելով 5-րդ տեղը։ == Կրթություն == === Բակալավրիատի ծրագիր === Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանն առաջարկում է բակալավրիատի մի շարք ծրագրեր, որոնք դասավանդվում են հոլանդերենով։ Արդյունքում ուսանողները ստանում են արվեստի բակալավրի, [[Գիտություն|գիտության]] բակալավրի կամ [[Իրավունք|իրավունքի]] բակալավրի աստիճան։ Բացի այդ, [[Համալսարան|համալսարանն]] առաջարկում է մի քանի բակալավրիատի ծրագրեր լրիվ անգլերեն լեզվով։ Այս ծրագրերը բաց են ուսանողների համար, ովքեր միջազգային կարիերա են հետապնդում բիզնեսի և/կամ [[Տնտեսագիտություն|տնտեսագիտության]] կամ հաղորդակցության և լրատվամիջոցների ոլորտում։ Բացի հոլանդացի ուսանողներից, այս ծրագրերում ընդգրկված ուսանողների մոտ 40%-ը միջազգային ուսանողներ են ավելի քան 80 երկրներից։ === Ասպիրանտուրա === Ուսանողները կարող են ընտրել տարբեր տեսակի մագիստրոսական ծրագրեր ՝ ընդհանուր մագիստրոսական ծրագրեր, հետազոտական ​​մագիստրոսական ծրագրեր կամ մասնագիտական ​​մագիստրոսական և շարունակական կրթության ծրագրեր։ Այս մակարդակի կրթությունը հիմնականում տրվում է անգլերենով ==== Մագիստրոսական ծրագրեր ==== Մագիստրատուրայի այս տեսակը հանգեցնում է արվեստի մագիստրոսի, գիտության մագիստրոսի կամ իրավունքի մագիստրոսի աստիճանի ==== Մագիստրոսական գիտահետազոտական ​​ծրագրեր ==== Տաղանդավոր շրջանավարտներին հնարավորություն է տրվում օգտագործել իրենց հմտություններն ու ներուժը ակադեմիական հետազոտություններում։ Գիտությունների մագիստրոսի կոչում ստանալու համար նախ պետք է ավարտել բակալավրի կամ մագիստրոսի կոչում սովորական մագիստրոսական ծրագրերից մեկում։ ==== Շարունակական կրթություն և մասնագիտական ​​մագիստրոսական ծրագրեր ==== Համալսարանն առաջարկում է նաև մասնագիտացված ծրագրեր՝ զարգացնելու գիտելիքներն ու հմտությունները և հետագա մասնագիտական ​​կարիերան։ Այս ծրագրերը հանգեցնում են արվեստի հայտնի մագիստրոսի կամ մագիստրոսի կոչումների, ինչպես նաև մասնագիտական ​​մագիստրոսի կոչումների՝ Բիզնեսի կառավարման մագիստրոսի (MBA), ֆինանսական կառավարման մագիստրոսի (MFM) կամ հյուրընկալության կառավարման մագիստրոսի կոչման (MHM): === Դոկտորական ծրագրեր === Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանի [[Ամբիոն|ամբիոնների]], գիտահետազոտական ​​ինստիտուտների և ֆակուլտետների մեծ մասն առաջարկում է դոկտորական ծրագրեր կամ պաշտոններ, որոնք հանգեցնում են [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայության]] դոկտորի (PhD) աստիճանի։ === Էրազմուս համալսարանի պատվավոր ակադեմիա === Ռոտերդամի Էրազմուս համալսարանն առաջարկում է հատուկ ծրագրեր ուսանողների համար, ովքեր ցուցաբերել են հատուկ ակադեմիական նվաճումներ։ Ուսանողները հրավիրվում են մասնակցելու այս ծրագրերին, եթե նրանց առաջին տարվա արդյունքները միջինից շատ բարձր են, և եթե նրանք ապացուցել են, որ բավականաչափ մոտիվացված են։ Այս ծրագրերը կամ կարգապահական են. հատուկ ծրագրեր նույն ֆակուլտետի լավագույն ուսանողների համար, կամ միջդիսցիպլինար։ Այսպիսով, ''Erasmus Honors'' ծրագրերից մեկի շրջանակներում Էրազմուս համալսարանի տարբեր ֆակուլտետների լավագույն ուսանողները հետազոտում, քննարկում և լուծում են մեր ժամանակի կարևորագույն խնդիրները, դիտարկում գիտական և սոցիալական խնդիրները տարբեր տեսանկյուններից։ Պատվավոր ծրագրի հաջող ավարտից հետո ուսանողները ստանում են պատվոգրեր և երաշխավորագիր համապատասխան ֆակուլտետի [[Դեկան (այլ կիրառումներ)|դեկանից]] կամ համալսարանի [[Ռեկտոր|ռեկտորից]]։ == Նշանավոր դասախոսներ == === Նոբելյան մրցանակակիրներ === * Յան Թինբերգեն ([[1969]]-ին [[Տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրների ցանկ|տնտեսագիտության]] ոլորտում առաջին [[Նոբելյան մրցանակ]]). === Քաղաքական գործիչներ === * Յան Պետեր Բալկենենդե (Նիդեռլանդների նախկին վարչապետ) * Պիմ Ֆորտյուն * Ալեքսանդր Ռիննոյ Կան(Նիդեռլանդների [[Տնտեսական համակարգ|տնտեսական]] և սոցիալական խորհրդի նախագահ) * Յո Ռիթզեն ([[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդների]] կրթության, [[Մշակույթ|մշակույթի]] և գիտության նախկին նախարար) * Սես Վերման (Նիդեռլանդների [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսության]], բնության և [[Սնունդ|սննդի]] որակի նախկին նախարար) === Գործարարներ === * Հանս Վեյերս (AkzoNobel-ի գործադիր տնօրեն, Նիդեռլանդների [[Էկոնոմիկա (ամսագիր)|էկոնոմիկայի]] նախկին [[նախարար]]) === Գիտնականներ === * Էլկո վան Ասպերեն (համակարգչային գիտնական) * Կլաս Բոմ (բժշկական ինժեներ, շարժական ուլտրաձայնային սկաների գյուտարար) * Ֆրենկ Գրոսվելդ (մոլեկուլային [[Կենսաբանություն|կենսաբան]], [[1995|1995թ]]. Սպինոզա մրցանակի [[դափնեկիր]]) * Յան Հայմեյքերս[nl] ([[Մոլեկուլային կենսաբանություն|մոլեկուլային կենսաբան]], [[1998|1998թ]]. Սպինոզայի մրցանակի դափնեկիր) * Ալբերտ Օստերաուս (վիրուսաբան և [[Գրիպ|գրիպի]] փորձագետ, գրիպի ազգային կենտրոնի ղեկավար և Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության [[Կարմրուկ|կարմրուկի]] տեղեկատու կենտրոնի ղեկավար) * Հերրի Վան Պուլյե (Հանրային կառավարման հիմնադիր [[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդներում]]) * Հենրի Թեյլ (Յան Թինբերգենի իրավահաջորդը. [[1956]] թվականին Յան Թինբերգենի հետ հիմնադրել է Էկոնոմետրիկ ինստիտուտը) === Փիլիսոփաներ === * Լյուս Իրիգարայ ([[Ֆեմինիստական արվեստ|ֆեմինիստ]] տեսաբան) == Նշանավոր շրջանավարտներ == === Բիզնես հետազոտություն === * Կար Հերքսթրյոթեր (Royal Dutch Shell-ի նախկին նախագահ) * Հերման Հայնսբրուկ (էկոնոմիկայի նախկին նախարար, Arcade Records-ի հիմնադիր) * Մարտեն Ֆոնթեյն (AFC Ajax-ի նախկին մարզական տնօրեն) === Տնտեսություն === * Ֆրանս Մյուլլեր (Delhaize Group.-ի հիմնադիր տնօրեն) * Յան Թինբերգեն ([[Տնտեսագիտություն|տնտեսագիտության]] առաջին Նոբելյան մրցանակակիր) * Կոր Հերքսթրյոթեր (DSM-ի նախագահ, Royal Dutch Shell-ի նախկին նախագահ) * Էդուարդ Բոմհոֆ (Նիդեռլանդների [[Առողջապահություն|առողջապահության]], բարեկեցության և սպորտի նախկին նախարար և փոխվարչապետ[en]) * Օրանժ-Նասաուի արքայազն Ֆրիսոն (Նիդեռլանդների [[թագուհի]] Բեատրիքսի 2-րդ որդին) * Փիթեր Նոյքամպ (Տարածաշրջանային տնտեսագիտության պրոֆեսոր, [[1996|1996թ]]. Սպինոզայի մրցանակի դափնեկիր) * Օննո Ռուդինգ (Սիթիբանկի խորհրդի նախագահի նախկին տեղակալ, ABN AMRO-ի խորհրդի նախկին անդամ, Նիդեռլանդների ֆինանսների նախկին նախարար, ԱՄՀ նախկին գործադիր տնօրեն) * Ֆրանս Վայսգլաս (Նիդեռլանդների Ներկայացուցիչների պալատի նախկին [[նախագահ]]) * Յան Կես դե Յեգեր (Նիդեռլանդների ֆինանսների նախկին նախարար) * Հենրի Թերմեր (Genzyme-ի նախագահ, գործադիր տնօրեն և նախագահ) * Թրևին Սթրաթոն (գլխավոր տնտեսագետ, Կանադայի առևտրի պալատ) * Ալբերտ Ուինսեմիուս (Սինգապուրի տնտեսական խորհրդատու) * Անտուան ​​վան Ագթմալ (Համաշխարհային բանկի նախկին տնտեսագետ, ստեղծեց «Զարգացող շուկաներ» տերմինը) * Յան Պրոնկ (Զարգացման համագործակցության նախկին նախարար և Բնակարանային, տարածքային պլանավորման և շրջակա միջավայրի նախարարներ[en]) * Սես Վերման (Գյուղատնտեսության, բնության և սննդի որակի նախկին նախարար[en]) * Հայնց Պոլցեր (երգիչ և գրող) === Քաղաքականություն === * Ռուդ Լյուբերս (Նիդեռլանդների նախկին վարչապետ և [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ]]-ի գերագույն հանձնակատար) * Յան Պրոնկ (Նիդեռլանդների նախկին նախարար և ՄԱԿ-ի հատուկ ներկայացուցիչ) * Սուպաչայ Պանիչպակդի (ԱՀԿ գլխավոր տնօրեն, [[2002]]–2005 թթ.) * Յոհան Վիտեվեն (ԱՄՀ-ի գործադիր տնօրեն, 1973–<nowiki/>[[1978]] թթ. G30-ի առաջին նախագահ) * Մոհամմադ Հատա ([[Ինդոնեզիա|Ինդոնեզիայի]] անկախության հռչակող, Ինդոնեզիայի Հանրապետության առաջին փոխնախագահ և վարչապետ) * Նելլի Կրոս (եվրոպական հանձնակատար) * Մելես Զենավի ([[Եթովպիա|Եթովպիայի]] Դաշնային Դեմոկրատական ​​Հանրապետության վարչապետ[en]) * Զորան Յոլևսկի (Միացյալ Նահանգներում Մակեդոնիայի դեսպան և Մակեդոնիայի անվանման վեճում մակեդոնական բանակցող) * Փոլ Զիմերման[en] (Խորհրդական, [[Հոնկոնգ|Հոնկոնգի]] Հարավային շրջանի խորհրդի անդամ) * Մելանի Շուլց վան Հեգեն (Նիդեռլանդների ենթակառուցվածքների և շրջակա միջավայրի նախարար) === Իրավագիտություն === * Ստեֆան Աարտսեն (նախկին [[Հոլանդացիներ|հոլանդացի]] լողորդ) * Արտ Յան դե Գուս (ՏՀԶԿ-ի գլխավոր քարտուղարի տեղակալ և Նիդեռլանդների սոցիալական հարցերի և զբաղվածության նախկին նախարար) * Մարիան Թիմ (հոլանդացի հայտնի կենդանիների իրավունքների պաշտպան և քաղաքական գործիչ) * Ֆատիմա Մորեյրա դե Մելո (նախկին հոլանդացի հոկեյիստ) === Գիտությունը === * Ժակ Կոեն ([[Սաղմնաբանություն|սաղմնաբան]], ռեպրոգենետիկայի մասնագետ) === Այլ === * Լիլիան Պլումեն (Արտաքին առևտրի և զարգացման համագործակցության նախարար, [[2012]]-[[2017]] թթ., Ներկայացուցիչների պալատի անդամ, ուսումնասիրել է սոցիալական պատմությունը) * Ռոնալդ վան Ռակ (Նիդեռլանդների Ներկայացուցիչների պալատի անդամ, [[Գիտաֆանտաստիկ գրականություն|գիտաֆանտաստիկ]] գրող, սովորել է սոցիալական պատմություն և փիլիսոփայություն) * Մարիա Լին Էրեն (Միսս Տիեզերք Թաիլանդ 2017) == Ծանոթագրություններ == # [https://www.eur.nl/en/about-eur/corporate-publications/annual-reports Annual report 2017] # [http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/european-business-school-rankings-2017 Business school rankings from the Financial Times - FT.com] # [[:ru:Университет_имени_Эразма_Роттердамского|Университет имени Эразма Роттердамского]] # https://trustfonds.nl/het-fonds/historie/ # [https://www.erasmusmc.nl/en/patient-care/history-of-erasmus-mc History of Erasmus MC] # [https://www.eur.nl/en/research/research-areas/health Research area Health | Erasmus University Rotterdam] # [https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2015/world-ranking World University Rankings] # [https://www.eur.nl/en/about-eur/strategy-and-policy Strategy 2024 | Erasmus University Rotterdam] # [https://www.eur.nl/en/bachelor/international-business-administration-iba Bachelor International Business Administration (IBA) | Erasmus University Rotterdam] # [https://www.eur.nl/en/research/research-areas/wealth Research area Wealth | Erasmus University Rotterdam] # [http://www.epib.nl/organization/office_support/Introduction%20Epidemiology%20booklet.pdf Introduction Department of Epidemiology] # [http://www.developmentwork.net/training/111-executive-center-for-global-leadership-indonesia Executive Center for Global Leadership - Indonesia | International Development and Programs (Development Work)] == Արտաքին հղումներ == շ* [https://www.eur.nl/en Сайт университета имени Эразма Роттердамского] * [https://dataverse.nl/dataverse/erasmus Открытые данные из университета имени Эразма Роттердамского] [[Կատեգորիա:Նիդերլանդների համալսարաններ]] [[Կատեգորիա:1913 հիմնադրումներ]] [[Կատեգորիա:Համալսարաններ այբբենական կարգով]] 0668wksm24yxc3npcojikkffy391x1y 1 1098373 8476173 8475794 2022-07-28T05:30:04Z Հայա Ենգոյան 108723 Reply wikitext text/x-wiki Հոդվածի բովանդակությունը պարունակում է տարօրինակ մտքեր, օրինակ՝ ''«Գյուղն ունի շատ հին պատմություն,իսկ բուն հայկական պատմությունը 1 դարից ավել է:Հնում գյուղը բնակեցված է եղել թուրքերով»'' նախադասությունը։ Մի պահ վերցնենք, որ գյուղը հիմնադրել են թուրքերը, որոնք ամենայն հավանականությամբ այդտեղ են եկել 1800-ականներին կամ մաքսիմում 1700-ականներին, իսկ այնուհետև հայերն են վերաբնակվել։ Սակայն այդ հանգամանքը չի նշանակում, որ այն ունի ''«շատ հին (թուրքական) պատմություն»''։ Շատ հին պատմություն ունի Գառնի գյուղը, Սանահին գյուղը։ Ուստի [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյանին]] առաջարկում եմ այսուհետ զերծ մնալ հոդվածներում ապատեղեկատվություն և քարոզչական տարրեր պարունակող բովանդակություն ավելացնելուց։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:04, 26 Հուլիսի 2022 (UTC) Հոդվածում առկա են այնպիսի նախադասություններ, որոնք չունեն աղբյուր և դրանցում պարունակող որոշ տեղեկություններ ստիպում են կասկածի տակ դնել դրանց իսկությունը կամ դրան զուգահեռ վիքիֆիկացման խիստ անհրաժեշտության պատճառով ջնջել։ Օրինակ՝ ''«Գյուղն ակտիվ մասնաակցություն է ունեցել Հայրենական Մեծ պատերազմին:Պատերազմ մեկնած գեղաձորցիներից 43 զոհվել են, շատերը վերադարձել մեդալներով,պատվոգրերով և շքանշաններով/Մովսես Ենգոյան և այլք/»'' (ավելացրել է Հայա Ենգոյանին խմբագիրը)։ Այնպես որ հոդվածում կատարում եմ որոշակի փոփոխություններ, ջնջումներ։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:04, 26 Հուլիսի 2022 (UTC) :Շնորհակալություն կատարած փոփոխությունների համար, տեղեկությունները ճշմարիտ են,սակայն ես այդքան լավ չեմ կաողանում խմբագրել, լուսանկարներ ավելացնել, բայց ամեն բան ճշգրիտ է , խնդրում եմ, թույլ տվեք մնան փոփոխությունները, ուղղումներ կատարել եմ,ինչպես խորհուրդ էիք տվել: [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 06:45, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) ::Հարգելի [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]], Ձեր [https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B3%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D5%B1%D5%B8%D6%80&diff=prev&oldid=8475679 այս խմբագրմամբ] ավելացված տեղեկությունները ջնջում եմ, քանի որ նախ դրանք չեք ավելացրել համապատասխան բաժնում և նաև չեք նշել աղբյուրները։ Դրա հետևանքով հոդվածում նույն տեղեկությունը 2 անգամ է գրված, մեկը ճիշտ տեղում, մյուսը՝ սխալ։ Աղբյուրները կարևոր են, որպեսզի նաև հնարավոր լինի ստուգել ավելացված տեղեկությունը։ Օրինակ որտեղի՞ց գիտեք, որ գյուղի բնակչության նախնիները գաղթել են Մշո գավառից։ Եթե աղբյուրներ ավելացնելու հետ կապված խնդիր ունեք, ապա դրա բնույթի վերաբերյալ կարող եք գրել այստեղ, կփորձեմ օգնել։--[[Մասնակից:Gardmanahay|Գարդմանահայ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 10:12, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) :::Լավ,պարզ է ամեն ինչ,ես այլևս խմբագրումներ չեմ անի: :::Ես իմ գյուղի մասին եմ գրել,տեղեկությունները ժողովուրդն է տվել,հաշվառում ինքս եմ անում,աշխատում եմ,բայց դրանք աղբյուրներ չունեն,հանրագիտարանի տվյալներ են և այն ամենը, ինչ ինքներս մեր գյուղի մասին գիտենք:Խնդրում եմ, որ Ռապի լճի մասին տեղեկությունները վերականգնեք, դրանք ես չեմ ավելացրել,նախկինում եղել է, Ռապի լիճը մեր բնակավայրի զբոսաշրջային կարևոր վայրերից է, շատ կարևոր է, որ մարդիկ տեղեկացված լինեն լճի մասին: :::Ես Ձեր հոդվածներից նայեցի,հրաշալի են,շնորհակալ եմ նման աշխատանքի համար, բայց խնդրանք ունեմ:Եթե այդքան ուշադիր եք բոլոր ավելացվող հոդվածներին, ուրեմն ուշադրություն դարձրեք Մխիթար Մոս-Մուշեղյան անունով բացված էջին,ամբողջովին սուտ տեղեկություններ են, էդպիսի անձի մասին Վիքիում հոդվածներ չպիտի լինեն, 1995թ-ին ծնված մարդը ,ով կրթություն չունի,մարդկային տեսակ էլ չէ, չի կարող արժանանալ իր անձի մասին նման էջում հոդված ունենալուն:Ավելին զերծ կմնամ ասելուց:Եթե հնարավոր լիներ անձնական նամակ գրել, ավելին կասեի: :::Ջնջեք այդ էջը,լավություն կանեք բոլորիս: [[Մասնակից:Հայա Ենգոյան|Հայա Ենգոյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Հայա Ենգոյան|քննարկում]]) 05:30, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) 98nsp1k6pi38yv06higb31gvpmrrm8x 2 1098393 8475880 8475607 2022-07-27T12:36:25Z Gohar7 122335 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Brainwave electrodes for regenerative musical performance]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Underwater quintephone performance at ICMC 2007]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք է, որը հավաքում է ուղեղի ազդանշանները գլխարկի միջոցով և այդ ազդանշանները վերածում է երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկական ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին Էդինբուրգի համալսարանում հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը, հնարավորություն է տալիս սովորական բժիշկներին ախտորոշել նյարդաբանությունը<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, որը կազմակերպել էր Teatro Comunale-ը Իտալիայի Ֆլորենցիա քաղաքում, ծանոթացավ Մենֆորդ Լ. Իթոնի գաղափարներին կենսահետադարձ կապի մասին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում էր նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի միջերեսները երաժշտություն ստեղծելու համար: Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ, ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> i3ui37fyaq6ped2ok90bay3b064wwvn 8475905 8475880 2022-07-27T14:38:50Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Brainwave electrodes for regenerative musical performance]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Underwater quintephone performance at ICMC 2007]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը հավաքում է ուղեղի ազդանշանները գլխարկի միջոցով և այդ ազդանշանները վերածում է երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկական ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին Էդինբուրգի համալսարանում հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս սովորական բժիշկներին ախտորոշել նյարդաբանությունը<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի միջերեսները երաժշտություն ստեղծելու համար: Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ, ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> i5u9i2aprkab5s1t1klxo767f96vc05 8476194 8475905 2022-07-28T06:46:20Z Gohar7 122335 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի"quintephone"կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը հավաքում է ուղեղի ազդանշանները գլխարկի միջոցով և այդ ազդանշանները վերածում է երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկական ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին Էդինբուրգի համալսարանում հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս սովորական բժիշկներին ախտորոշել նյարդաբանությունը<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի միջերեսները երաժշտություն ստեղծելու համար: Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ, ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> gfrlnwvf4v6hojm7eczg9yfdhv6dtmp 8476195 8476194 2022-07-28T06:47:05Z Gohar7 122335 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի"quintephone"կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը հավաքում է ուղեղի ազդանշանները գլխարկի միջոցով և այդ ազդանշանները վերածում է երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկոս ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին Էդինբուրգի համալսարանում հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս սովորական բժիշկներին ախտորոշել նյարդաբանությունը<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի միջերեսները երաժշտություն ստեղծելու համար: Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ, ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> 0iux72rj0oz7nvk0rh6vr6rs3ku4pwb 8476196 8476195 2022-07-28T06:48:25Z Gohar7 122335 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի"quintephone" կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը հավաքում է ուղեղի ազդանշանները գլխարկի միջոցով և այդ ազդանշանները վերածում է երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկոս ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին Էդինբուրգի համալսարանում հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս սովորական բժիշկներին ախտորոշել նյարդաբանությունը<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի միջերեսները երաժշտություն ստեղծելու համար: Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ, ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> ogx82i4gysd3y68ixmxhfhfxe7ats9w 8476199 8476196 2022-07-28T06:57:27Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի (quintephone) կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը գլխարկի միջոցով հավաքում է ուղեղի ազդանշանները և այդ դրանք վերածում երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկոս-ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին [[Էդինբուրգի համալսարան|Էդինբուրգի համալսարանում]] հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս բժիշկներին ախտորոշել նյարդային հիվանդությունները<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի ինտերֆեյսը երաժշտություն ստեղծելու համար: Ջեյմս Ֆանգը, Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ՝ ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> trh58stkveacn5q4806hq3laugrgnoa 8476201 8476199 2022-07-28T07:05:23Z Gohar7 122335 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Փորձարարական երաժշտական գործիքներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի (quintephone) կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը գլխարկի միջոցով հավաքում է ուղեղի ազդանշանները և այդ դրանք վերածում երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկոս-ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին [[Էդինբուրգի համալսարան|Էդինբուրգի համալսարանում]] հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս բժիշկներին ախտորոշել նյարդային հիվանդությունները<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի ինտերֆեյսը երաժշտություն ստեղծելու համար: Ջեյմս Ֆանգը, Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ՝ ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Փորձարարական երաժշտական գործիքներ]] nwmis9evgha82vvszurtblh1wkzhv4v 0 1098400 8476153 8475667 2022-07-28T00:05:51Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Կարմեն Սուսանա Դեյմ Սուբիլյագա''' {{lang-es|Carmen Susana Duijm Zubillaga}}, {{ԱԾ}}, պրոֆեսիոնալ մոդել, դերասանուհի և հեռուստահաղորդավարուհի, «Միսս աշխարհ» մրցույթի հաղթող (1955 թ), Սուրինամից Վենեսուելա տեղափոխված հոլանդացի հրեայի դուստր։ == Կենսագրություն == 1955 թվականի հուլիսի 9-ին Կարմեն Սուսանա Դեյմ Սուբիլյագան հաղթող է ճանաչվել ազգային մրցույթում։ Նա ներկայացրել է Միրանդա նահանգը։ Նույն թվականի հուլիսի 22-ին նա մասնակցել է «Միսս Տիեզերք» մրցույթին և հասել մինչև կիսաեզրափակիչ։ Նույն թվականի հոկտեմբերին նա ներկայացնել է Վենեսուելան «Միսս աշխարհ 1955» մրցույթին և դարձել առաջին լատինաամերիկացին, որը հաղթել է այդ մրցույթին<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.missworld.com/index.php?option=com_content&view=article&id=223%3A1955&catid=85%3A1950s&Itemid=129&lang=en|title=Miss World 1955 - Carmen Susana Duijm Zubillaga - Venezuela|lang=en|publisher=missworld.com|accessdate=2010-12-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uhiqSTx?url=http://www.missworld.com/index.php?option=com_content|archivedate=2012-07-04|deadlink=yes}}</ref>։ Մրցույթն անցկացվել է Մեծ Բրիտանիայի մայրաքաղաք Լոնդոնում<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.latintimes.com/susana-duijm-dead-first-latina-ever-win-miss-mundo-passes-79-391264|title=Susana Duijm Dead: First Latina To Ever Win Miss Mundo Passes At 79|lang=en|publisher=latintimes.com|accessdate=2016-06-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160624141701/http://www.latintimes.com/susana-duijm-dead-first-latina-ever-win-miss-mundo-passes-79-391264|archivedate=2016-06-24|deadlink=no}}</ref>։ Գեղեցկության մրցույթում նրա հաղթանակն օգնեց նրան դերասանուհու և հաղորդավարուհու կարիերա ստեղծել Վենեսուելայի հեռուստատեսությունում։ Մինչև 2016 թվականը նա ապրել է Վենեսուելայի [[Մարգարիտա (կղզի)|Մարգարիտա]] կղզում։ Սուսանա Դեյմը մահացել է կաթվածից՝ է 2016 թվականի հունիսի 18-ին։ Նրա դուստրը՝ Կարոլինա Սերուտին, ներկայացրել է Վենեսուելան «Միսս աշխարհ 1983» մրցույթին, որը տեղի է ունեցել 1983 թվականի նոյեմբերի 17-ին, Լոնդոն քաղաքում<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.pageantopolis.com/international/world_1983.htm|title=Miss World Coverage 1983|lang=en|publisher=pageantopolis.com|accessdate=2010-12-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/68uhjMlQZ?url=http://www.pageantopolis.com/international/world_1983.htm|archivedate=2012-07-04}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == *[https://web.archive.org/web/20070928024206/http://bellasvenezolanas.org/?p=319 Susana Duijm en "Bellas Venezolanas"] * [https://web.archive.org/web/20070928024206/http://bellasvenezolanas.org/?p=319 Bellas Venezolanas: Susana Duijm Bellasvenezolanas.org] * [http://www.jimmyspageantpage.com/MU1955.htm Miss Universe 1955 Jimmy's pageant page] * [http://www.jimmyspageantpage.com/venezuela.html Miss Venezuela Titleholders Jimmy's pageant page] * [https://web.archive.org/web/20100330064415/http://www.pageantopolis.com/international/world_1955.htm Miss World 1955 Pageantopolis.com] * [https://web.archive.org/web/20070814181754/http://www.meridiano.com.ve/comun/ver_entrevista_anterior1.asp?codigo=132 Susana Duijm… ¡Reina de reinas por siempre!Meridiano.com] * [http://mundomiss.blogspot.com/2005/09/susana-duijm-primeira-latina.html Susana Duijm, a primeira latina a conquistar o título de Miss Mundo Mundomiss.blogspot.com] * [http://www.bellezavenezolana.net/news/2004/Julio/20040709.htm Susana Duijm rompió los cánones de su época. Bellezavenezolana.net.] * [http://www.bellezavenezolana.net/news/2003/20031207.htm Venezolanas han arrasado en el Miss Mundo Bellezavenezolana.net.] {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Մոդելներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Միսս Աշխարհ հաղթողներ]] [[Կատեգորիա:Դերասանուհիներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Վենեսուելացի դերասանուհիներ]] [[Կատեգորիա:Կաթվածից մահացածներ]] kucy45n6pw9ena7d70sl71yeiyygv7y 0 1098406 8476148 8475783 2022-07-28T00:04:21Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆիլմ}} '''«Յոթերորդ երկինք»''' ({{lang-ru|«Седьмое небо»}}), խորհրդային գեղարվեստական ֆիլմ<ref>[https://www.1tv.com/announce/2895 «Յոթերորդ երկինք»] ֆիլմի մասին Ռուսաստանի [[Առաջին ալիք (Ռուսաստան)|Առաջին ալիքի]] կայքում</ref>, որը նկարահանել է ռեժիսոր Էդուարդ Բոչարովը «Մոսֆիլմ» կինոստուդիայում 1971 թվականին։ Պրեմիերան կայացել է 1972 թվականի մարտի 20-ին<ref>[https://www.kinopoisk.ru/film/43646/ «Յոթերորդ երկինք» ֆիլմը] ''kinopoisk.ru'' կայքում</ref>։ == Սյուժե == Մոսկվացի Քսանա Գեորգիևնան հանդիպում է իր պետի հետ։ Վերջինիս հյուր է գալիս իր հին ծանոթը, որին ինքը չի ցանկանում տեսնել, և Քսանա Գեորգիևնային խնդրում է դիմավորել նրան։ Իվան Մազաևն առաջին հայացքից սիրահարվում է նրան և հրավիրում է հայտնի «Յոթերորդ երկինք» ռեստորան։ Այս հանդիպումից հետո Քսանան ափսոսում է, որ մերժել է նրա խնդրանքը և նրա հետևից գնում է հարավային քաղաք, որտեղ շատ արագ զարգանում են հետաքրքիր իրադարձություններ։ == Դերերում == * Նիկոլայ Ռիբնիկով – ''Իվան Սերգեևիչ Մազաև * Ալլա Լարիոնովա – ''Քսանա Գեորգիևնա * Օլեգ Ժակով – ''Վիկտոր Լեոպոլդովիչ * [[Լեոնիդ Կուրավլյով]] – ''Եվսեև * Օլեսյա Իվանովա * Ռիտա Գլադունկո * Օլգա Սոշնիկովա * Ստանիսլավ Բորոդոկին * Նիկոլայ Գրաբբե * Նուրժուման Իխտիմբաև * Նիկոլայ Սմորչկով * Եվգենի Շուտով – ''էպիզոդ, այցելու, որը վախենում է բարձրությունից == Նկարահանող խումբ == * Ռեժիսոր՝ Էդուարդ Բոչարով * Սցենարիստներ՝ Անատոլի Գալիև, Միխայիլ Մակլյարսկի, Էդուարդ Բոչարով * Նկարիչ՝ Իրինա Շրետեր * Օպերատոր՝ Տիմոֆեյ Լեբեշև * Կոմպոզիտոր՝ Անդրեյ Էշպայ<ref>[https://www.kino-teatr.ru/kino/movie/sov/6304/annot/ «Յոթերորդ երկինք» ֆիլմը] ''kino-teatr.ru'' կայքում</ref> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == *{{imdb title|0067726|Յոթերորդ երկինք}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Խորհրդային ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:«Մոսֆիլմ» ստուդիայի ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:1971 ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային սև-սպիտակ ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Ռուսերեն ֆիլմեր]] [[Կատեգորիա:Խորհրդային մելոդրամա ֆիլմեր]] mxsguq1nuf3w123xw4pvihex2xxenz2 0 1098411 8476147 8475804 2022-07-28T00:03:51Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Նկար }} '''«Ծաղկեփունջ երկնագույն ծաղկամանում»''' ('''«Ծաղկեփունջ ծաղկամանում»''', '''«Ծաղիկների էտյուդ»''', {{lang-fr|Fleur dans un vase}}), ֆրանսիացի նկարիչ [[Պոլ Սեզան]]ի նկարը, որը ներկայում պահվում է [[Էրմիտաժ (Սանկտ Պետերբուրգ)|Էրմիտաժի]] հավաքածուում։ Նկարում պատկերված է երկնագույն ծաղկամանում դրված մի փունջ, որը կազմված է աստղածաղիկներից, [[երիցուկ|երիցուկներից]], [[քաջվարդ|քաջվարդերից]] և այլ պարտեզային ծաղիկներից։ Ներքևի ձախ մասում նկարչի ստորագրությունն է՝ ''P. Cézanne''։ == Պատմություն == Ա. Գ. Կոստենևիչը կարծում է, որ նկարն ստեղծվել է [[Օվեր սյուր Ուազ|Օվեր սյուր Ուազում]] (որտեղ Սեզանն ապրել է 1872 թվականից) 1873 և 1875 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում և դա բացատրում է նրանով, որ աշխատանքի ձևով այն շատ նման է [[Օրսե թանգարան|Օրսե թանգարանի]] հավաքածուի «Գեորգիների փունջ դելֆթյան ծաղկամանում» (կտավ, յուղաներկ, 73×54 սմ, մոտ 1875 թվական, թիվ № RF 1971<ref>{{Cite web |url=https://www.musee-orsay.fr/en/collections/index-of-works/notice.html?nnumid=1481 |title=Musée d’Orsay. — Cézanne, Paul. Dahlias dans un grand vase de Delft. |access-date=2020-03-19 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071849/http://www.musee-orsay.fr/en/collections/index-of-works/notice.html?nnumid=1481 |deadlink=no }}</ref>){{sfn|Барская, Костеневич|1991|с=57}}, ինչպես նաև վկայակոչում է նկարչի որդու՝ Պոլ Սեզան-կրտսերի կարծիքը, որը նկարը թվագրել է 1875 թվականով{{sfn|Костеневич, т. 2|2008|с=154}}։ Սեզանի ստեղծագործության կատալոգը կազմողները կարծում են, որ նկարն ստեղծվել է 1877 թվականին<ref>{{Cite web |url=https://www.cezannecatalogue.com/catalogue/entry.php?id=313 |title=The Paintings, Watercolors and Drawings of Paul Cezanne. — «Fleur dans un vase». |access-date=2020-03-19 |archive-date=2020-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200404200556/https://www.cezannecatalogue.com/catalogue/entry.php?id=313 |deadlink=no }}</ref> և որպես անալոգ նշում են Սեզանի «Ծաղիկներով ծաղկաման ծաղկային զարդանախշերով գորգի վրա» նատյուրմորտը [[Պոլ Դյուրան Ռուել|Պոլ Դյուրան Ռուելի]] ժառանգների հավաքածուից, որտեղ պատկերված է նույն ծաղկամանը (կտավ, յուղաներկ, 61×50 սմ)<ref>{{Cite web |url=https://www.cezannecatalogue.com/catalogue/entry.php?id=313 |title=The Paintings, Watercolors and Drawings of Paul Cezanne. — «Le Vase de fleurs sur un tapis fleuri». |access-date=2020-03-19 |archive-date=2020-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200404200556/https://www.cezannecatalogue.com/catalogue/entry.php?id=313 |deadlink=no }}</ref>։ Նկարն իր ստեղծումից անմիջապես հետո հայտնվել է [[Իմպրեսիոնիզմ|իմպրեսիոնիստների]] գեղանկարչության առաջին գնահատողներից և կոլեկցիոներներից մեկի՝ Վիկտոր Շոկեի հավաքածուում, որը նույնպես ապրել է Օվեր սյուր Ուազում։ Նա նկարչի չափազանց փոքրաթիվ ստորագրված աշխատանքներից մեկն է, և Ա. Գ. Կոստենևիչը ենթադրում է, որ Սեզանը «ստորագրել է այն՝ ի նշան երախտագիտության՝ իր ստեղծագործության այդ կրքոտ սիրահարի հանդեպ»{{sfn|Барская, Костеневич|1991|с=57}}։ Ն. Սեմյոնովան կարծում է, որ նկարն ստեղծվել է նկարչի մեկ այլ ընկերոջ և իմպրեսիոնիստների կողմնակից [[Պոլ Գաշե]]ի տանը{{sfn|Семёнова|2019|с=165}}։ 1877 թվականի ապրիլին «Etude de fleurs» անվանումով նկարն առաջին անգամ ցուցադրվել է հանրությանը իմպրեսիոնիստների երրորդ ցուցահանդեսում{{sfn|Костеневич, т. 2|2008|с=154}}։ Այդ ցուցահանդեսի բազմաթիվ այլ նկարների նման Սեզանի աշխատանքներն արժանացել են քննադատության։ Սակայն ապրիլի 14-ին Ժորժ Ռիվիերը հանդես է եկել նրա պաշտպանությամբ. «...նատյուրմորտներում, որոնք գեղեցիկ և անթերի են ճշգրիտ երանգների փոխհարաբերության առումով, նրանց ողջ ճշմարտացիության հետ միասին կա որոշակի հանդիսավորություն»{{sfn|Импрессионизм…|1969|с=355}}, [[Էմիլ Զոլա|Էմիլ Զոլան]] ապրիլի 16-ին գրել է. «Այս նկարչի ուժեղ և սրտառուչ կտավները, հավանաբար, բուրժուայի մոտ ժպիտ կառաջացնեն, բայց, այնուամենայնիվ, դրանք վկայում են շատ մեծ տաղանդի մասին»{{sfn|Сезанн. Переписка|1972|с=178}}։ Սակայն, երիտասարդ արվեստագետների հետապնդումները շարունակվել են։ Մասնավորապես հայտնի է, որ այդ ժամանակ հայտնի գեղարվեստական քննադատ Ռոժե Բալլյուն ապրիլի 23-ին գրել է Սեզանի ու [[Կլոդ Մոնե|Մոնեի]] մասին․ «Նրանք ծիծաղ են առաջացնում այն դեպքում, երբ նրանց վրա պետք է լաց լինել։ Նրանք ցույց են տալիս խորագույն անգրագիտություն նկարչության, կոմպոզիցիայի ու գույնի փոխանցման ոլորտում։ Թղթի ու գույների հետ խաղացող երեխայի մոտ դա ավելի լավ է ստացվում»{{sfn|Рейтерсверд|1974|с=114}}։ Շոկեի և նրա ժառանգների հավաքածուում կտավը գտնվել է մինչև 1899 թվականը։ Այդ տարվա հուլիսի սկզբին այն ցուցադրվել է Շոկեի հավաքածուի վաճառքի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել Փարիզում՝ Ժորժ Պետիի պատկերասրահում, այնուհետև այն հայտնվել է [[Պոլ Դյուրան Ռուել]]ի պատկերասրահում, որտեղ 1904 թվականին այն 1604 ֆրանկով գնել է մոսկվացի արդյունաբերող և կոլեկցիոներ Սերգեյ Շչուկինը։ Ն. Սեմյոնովան նշում է, որ նկարը Շչուկինի հավաքածուում եղել է Սեզանի ամենավաղ աշխատանքը և Ս.Ի. Շչուկինի որդու՝ Իվանի հուշեր համաձայն՝ «Ծաղկեփունջը» եղել է այն քիչ նկարներից մեկը, որը դուր է եկել նրա մորը»։ Նրա տեղեկություններով՝ այն պատճառով, որ նկարիչը դեռ չէր հաղթահարել «իմպրեսիոնիստական գայթակղությունը», Շչուկինը նկարը տեղադրել է իր առանձնատան Երաժշտական սրահում՝ Մոնեի և [[Կամիլ Պիսսարո|Պիսսարոյի]] աշխատանքների կողքին{{sfn|Семёнова|2019|с=165}}։ [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից]] հետո Շչուկինի հավաքածուն ազգայնացվել է, և 1923 թվականից նկարը գտնվել է [[Նոր արևմտյան արվեստի թանգարան|Նոր արևմտյան արվեստի պետական թանգարանում]]։ 1948 թվականին թանգարանը լուծարվել է, և նկարը փոխանցվել է [[Էրմիտաժ (Սանկտ Պետերբուրգ)|Էրմիտաժին]]{{sfn|Барская, Костеневич|1991|с=57}}։ 2014 թվականի վերջից «Ծաղկեփունջ երկնագույն ծաղկամանում» նկարը ցուցադրվում է [[Գլխավոր շտաբի շենք (Սանկտ Պետերբուրգ)|Գլխավոր շտաբի շենքի]] չորրորդ հարկում (սրահ 409)<ref>[https://hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/01.%20paintings/28725/ Государственный Эрмитаж. — Сезанн, Поль. «Букет цветов в голубой вазе».]</ref>։ Պետական Էրմիտաժի Արևմտյան Եվրոպայի կերպարվեստի բաժնի գլխավոր գիտաշխատող, արվեստագիտության դոկտոր Ա. Կոստենևիչը 19-րդ դարի կեսերից մինչև 20-րդ դարի կեսերի ֆրանսիական արվեստին նվիրված իր ուսումնասիրության մեջ․ նկարագրելով «Ծաղկեփունջ երկնագույն ծաղկամանում» նկարը, նշել է․ {{քաղվածքի սկիզբ}} Իմպրեսիոնիստների փորձը Սեզանը յուրացրել է հիմնականում Պիսսարոյի միջոցով, բայց չի նմանակել նրան։ «Ծաղկեփունջ ծաղկամանում» նկարում < ... > նրա գունապնակը նկատելիորեն բացացել է, բայց ոչ այնքան, որ այդ նկարն ընդունվի որպես իմպրեսիոնիզմի նմուշ։ Սեզանը չի ցանկացել զոհել առարկայի նյութականությունը՝ հանուն անցողիկության և առկայծման։ Ինպրեսիոնիզմի մեջ նա տեսել է ոչ թե նպատակ, այլ ընդամենը միջոց։ Մոնեի և Պիսսարոյի ստեղծագործական գիտակցության մեջ այդքան կարևոր տեղ զբաղեցրած մթնոլորտը չի հեռանում նատյուրմորտից, ինչպես չի հեռանում նրա բնապատկերներից, այն սոսկ սառչում ու խտանում է։ {{բք|ru|Опыт импрессионистов Сезанн впитывал главным образом через Писсарро, но в подражание не впадал. В «Букете цветов в вазе» <…> его палитра заметно посветлела, но не настолько, чтобы принят эту картину за образец импрессионизма. Сезанн не хотел жертвовать материальностью предмета ради мимолётности и мерцания. Не цель, а всего лишь средство видел он в импрессионизме. Атмосфера, занимавшая столь важное место в творческом сознании Моне и Писсарро, не устраняется из натюрморта, как не устраняется из его пейзажей, она только застывает и уплотняется{{sfn|Костеневич, т. 1|2008|с=215}}.}} {{քաղվածքի ավարտ}} <gallery mode=packed heights=220px> Paul Cezanne - Dahlias dans un grand vase de Delft.jpg|«Ծաղկեփունջ դելֆթյան ծաղկամանում», 1873 թվական, [[Օրսե թանգարան|Օրսե]] Cézanne - FWN 733.jpg|«Ծաղիկներով ծաղկաման ծաղկային զարդանախշերով գորգի վրա», շուրջ 1877 թվական, մասնավոր հավաքածու </gallery> == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ|2}} == Գրականություն == * {{книга |автор= {{comment|Барская А. Г.|Барская, Анна Григорьевна}}, {{comment|Костеневич, А. Г.|Костеневич, Альберт Григорьевич}}|заглавие= Французская живопись. Вторая половина XIX — XX век. Каталог (Государственный Эрмитаж. Собрание западноевропейской живописи)|ответственный= |ссылка= |место= Л.|издательство= Искусство|год= 1991|том= |страниц= 473|страницы= |isbn= |ref= Барская, Костеневич}} * {{книга |автор= |заглавие= Импрессионизм. Письма художников. Воспоминания Дюран-Рюэля. Документы|ответственный= Пер. с франц. П. В. Мелковой; вступ. статья и общ. ред. А. Н. Изергиной, прим. А. Г. Барской (сост. [[Լեոնելլո Վենտուրի|Л. Вентури]])|ссылка= |место= Л.|издательство= Искусство|год= 1969|том= |страниц= 388|страницы= |isbn= |ref= Импрессионизм…}} * {{книга |автор= {{comment|Костеневич А. Г.|Костеневич, Альберт Григорьевич}}|заглавие= Искусство Франции. Живопись. Рисунок. Скульптура: в двух томах|ответственный= |ссылка= |место= СПб.|издательство= Изд-во Государственного Эрмитажа|год= 2008|том= I|страниц= 532|страницы= |isbn= 978-5-93572-295-1|isbn2= 978-5-93572-308-8|ref= Костеневич, т. 1}} * {{книга |автор= {{comment|Костеневич А. Г.|Костеневич, Альберт Григорьевич}}|заглавие= Искусство Франции. Живопись. Рисунок. Скульптура: в двух томах|ответственный= |ссылка= |место= СПб.|издательство= Изд-во Государственного Эрмитажа|год= 2008|том= II|страниц= 204|страницы= |isbn= 978-5-93572-297-5|isbn2= 978-5-93572-308-8|ref= Костеневич, т. 2}} * {{книга |автор= Рейтерсверд О.|заглавие= Импрессионисты перед публикой и критикой|ответственный= Пер. со швед. Ф. Шаргородской. Авт. вступит. статьи Б. Зернов|ссылка= |место= М.|издательство= Искусство|год= 1974|том= |страниц= 300|страницы= |isbn= |ref= Рейтерсверд}} * {{книга |автор= |заглавие= Поль Сезанн. Переписка. Воспоминания современников|ответственный= Сост., вступ. статья, примеч и хронология Н. В. Яворской; пер. Е. Р. Классон и Л. Д. Липман|ссылка= |место= М.|издательство= Искусство|год= 1972|том= |страниц= 371|страницы= |isbn= |ref= Сезанн. Переписка}} * {{книга |автор= {{comment|Семёнова Н. Ю.|Семёнова, Наталия Юрьевна}}|заглавие= Щукин. Биография коллекции|ответственный= |ссылка= |место= М.|издательство= Слово|год= 2019|том= |страниц= 528|страницы= |isbn= 978-5-387-01554-0|ref= Семёнова}} {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Պոլ Սեզանի նկարներ]] [[Կատեգորիա:Էրմիտաժի նկարներ]] [[Կատեգորիա:1875 նկարներ]] scxkoqdbeq9n46u1vb7f3e5ibyc55mu 0 1098416 8475872 2022-07-27T12:01:03Z A.arpi.a 23940 Վերահղվում է դեպի [[Ոգեպաշտություն]] wikitext text/x-wiki #ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ [[Ոգեպաշտություն]] 047ru0pshcjjnekyw1wqgmbcl9qhmzi 0 1098418 8475901 2022-07-27T14:32:28Z Արեգ Թելունց 124187 Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օ...»: wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} 2ji3dwsq3fj6ya1bz81l8q9q8wcyfd6 8475904 8475901 2022-07-27T14:38:08Z Արեգ Թելունց 124187 /* Վիպակներ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} 3dtef3vmmchj9el9ps00mx2gc7od3d3 8475906 8475904 2022-07-27T14:41:33Z Արեգ Թելունց 124187 +[[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]], +[[Կատեգորիա:Выжившие в Холокосте]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Выжившие в Холокосте]] 82j8jriwglwqtf2cg2l5mu1couexk8d 8476102 8475906 2022-07-27T20:28:30Z 23artashes 2675 հեռացվել է [[Կատեգորիա:Выжившие в Холокосте]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]] 3hxnuo5nteaeumn5v4u2q1kafra4onm 8476103 8476102 2022-07-27T20:29:01Z 23artashes 2675 23artashes տեղափոխեց էջը «[[Ուրի Օրլև]]»-ից «[[Ուրի Օռլև]]» wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} [[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]] 3hxnuo5nteaeumn5v4u2q1kafra4onm 8476105 8476103 2022-07-27T20:29:48Z 23artashes 2675 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օռլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օռլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Օռլև, Ուրի}} [[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]] mdumy2q02dkuhcd67jf046wzj7j5n5w 8476106 8476105 2022-07-27T20:30:17Z 23artashes 2675 catSuggest-ով +[[Կատեգորիա:Իսրայելցի գրողներ]], [[Կատեգորիա:Հոլոքոստից փրկվածներ]], [[Կատեգորիա:Իսրայելցի մանկագիրներ]] wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օռլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օռլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Օռլև, Ուրի}} [[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Իսրայելցի գրողներ]] [[Կատեգորիա:Հոլոքոստից փրկվածներ]] [[Կատեգորիա:Իսրայելցի մանկագիրներ]] n1pcw1t02rzov8rqypm06rlwzupwx37 8476107 8476106 2022-07-27T20:30:37Z 23artashes 2675 /* top */ wikitext text/x-wiki {{ՎՄ}} {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օռլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օռլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Մրցանակներ == *Մանկական գրականության զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար 1996 թվականին արժանացել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի մրցանակին։ *Յանուշ Կորչակի միջազգային գրական մրցանակի դափնեկիր *Բյալիկի անվան գրական մրցանակի դափնեկիր == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} {{DEFAULTSORT:Օռլև, Ուրի}} [[Կատեգորիա:Գրողներ այբբենական կարգով]] [[Կատեգորիա:Իսրայելցի գրողներ]] [[Կատեգորիա:Հոլոքոստից փրկվածներ]] [[Կատեգորիա:Իսրայելցի մանկագիրներ]] 9564eowaji8kosjufl3gxk9arwe8l5h 2 1098419 8475902 2022-07-27T14:33:10Z Արեգ Թելունց 124187 Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օ...»: wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ուրի Օրլև''' ({{lang-he|אורי אורלב}}, {{ԱԾ}}) իսրայելցի արձակագիր, սցենարիստ, մանկական գրքերի հեղինակ, թարգմանիչ։ == Կենսագրություն == Ծնվել է բժիշկ Մաքսիմիլիան (Մաքս) Օրլովսկու (1894-1941) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սոֆյան, աշխատել է հոր կլինիկայում՝ որպես բժշկի օգնական։ Շուտով ընտանիքը տեղափոխվել է [[Օտվոցկ]], որտեղ հայրն աշխատել է որպես ընդհանուր բժիշկ<ref>[https://www.yadvashem.org/education/educational-materials/lesson-plans/uri-orlev.html Childhood Before and During the Holocaust. The Story of Uri Orlev]</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ 1940-1943 թվականներին, ամբողջ ընտանիքն արտաքսվել է [[Վարշավայի գետտո]]։ Մոր մահից հետո նրան եղբոր՝ Կազիմիրի հետ ուղարկել են Բերգեն-Բելզեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ անցկացրել է մոտ երկու տարի։ Պատերազմից հետո՝ 1946 թվականին, եղբոր հետ ներգաղթել է Պաղեստին և բնակություն հաստատել [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]]։ 1962 թվականին տեղափոխվել է Երուսաղեմ, որտեղ ապրել է մինչև մահ՝ կնոջ և երեք երեխաների հետ։ Մահացել է 2022 թվականի հուլիսի 25-ին։ == Աշխատություններ == Նրա առաջին «Առաջատար զինվորներ» վեպը լույս է տեսել 1956 թվականին<ref>[https://www.jpost.com/Cafe-Oleh/Cafe-Talk/Veterans-Uri-Orlev-From-Brussels-to-Atlit Veterans: Uri Orlev: From Brussels to Atlit]</ref>։ 1976 թվականին նա սկսել է գրքեր գրել երեխաների և երիտասարդների համար, սցենարներ՝ ռադիոյի և հեռուստատեսային շոուների համար և արտասահմանյան գրականություն է թարգմանել եբրայերեն։ Նրա մոտ 30 գրքեր թարգմանվել են աշխարհի 38 լեզուներով։ === Մանկական գրքեր === * 1997: ''Ha-Mishpahah Ha-Nodedet'' * 1996: ''Rehokei Mishpahah'' * 1995: ''Ktzitzah Me-Ha-Tzohorayim'' * 1988: ''Hafifat Rosh'' * 1985: ''Al Tzad Smol'' * 1985: ''Masah Le-Gil Arba'' * 1983: ''Ah Boger'' * 1981: ''Tor Ha-Knafayim '' * 1980: ''Rosh Ha-Ir Ten Lashir'' * 1980: ''Babcia Robi na Drutach'' * 1980: ''Motzetz Ha-Mazal'' * 1979: ''Ma’ase Be-Manoah She-Hif’il Et Ha-Moah'' * 1979: ''Ha-Anan Ha-Shahor'' * 1979: ''Hultzat Ha-Aryeh'' * 1979: ''Siamina'' * 1979: ''Meshaga’at Pilim'' * 1978: ''Mahshavot Tzohorayim'' * 1977: ''Ketanah-Gedolah'' * 1976: ''Hayat Ha-Hoshech'' === Պատանեկան գրքեր === * 1997: ''Shirat Ha-Leviatanim'' * 1996: ''Mishak Ha-Hol'' * 1991: ''Lydia Malkat Eretz Israel'' * 1990: ''Ha-Gveret Im Ha-Migba’at'' * 1988: ''Ha-Ish Min Ha-Tzad Ha-Aher'' * 1986: ''Keter Ha-Drakon'' * 1981: ''האי ברחוב הציפורים'' * 1979: ''Kashe Lihiyot Aryeh'' === Վիպակներ === * 1958: ''Ad Mahar'' * 1956: ''Hayalei Oferet'' == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20050118195522/http://www.ithl.org.il/author_info.asp?id=192 Biography & Bibliography] from the ''Institute for the Translation of Hebrew Literature'' {{Արտաքին հղումներ}} 2ji3dwsq3fj6ya1bz81l8q9q8wcyfd6 3 1098420 8475918 2022-07-27T15:24:08Z Beko 1511 +{{subst:ողջույն}} wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Round logo of the Edit-a-thon on Armenian topics.png|80px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022|Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 15:24, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} jylk54ik4kic4lw6roe5ia4hmgs14hg 3 1098421 8475919 2022-07-27T15:24:10Z Beko 1511 +{{subst:ողջույն}} wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Round logo of the Edit-a-thon on Armenian topics.png|80px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022|Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[User:Beko|<font face="Helvetica="black">'''Բեքո'''</font>]][[User talk:Beko|^{<span style="color:blue;cursor:help">Քննարկում</span>}]] 15:24, 27 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} jylk54ik4kic4lw6roe5ia4hmgs14hg 1 1098422 8475922 2022-07-27T15:26:27Z 23artashes 2675 +{{ԹՀ|ru|Нигалидзе, Гайоз|124163168}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|ru|Нигалидзе, Гайоз|124163168}} qret5iys29rsx1duju8nklpfzvch33m 0 1098423 8475925 2022-07-27T15:40:07Z Ukjenta 99915 Նոր էջ «[[Файл:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|մինի|250x250փքս|«Men of Israel» կինոնկարի նկարահանման աշխատանքներ]] '''Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա''', '''գեյ պոռնոգրաֆիա''', [[Պոռնոգրաֆիա|պոռնոգրաֆիայի]] տեսակ, որը լսարանի սեռական գրգռման ն...»: wikitext text/x-wiki [[Файл:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|մինի|250x250փքս|«Men of Israel» կինոնկարի նկարահանման աշխատանքներ]] '''Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա''', '''գեյ պոռնոգրաֆիա''', [[Պոռնոգրաֆիա|պոռնոգրաֆիայի]] տեսակ, որը լսարանի սեռական գրգռման նպատակով պատկերում է [[սեռական ակտ տղամարդկանց միջև]]: Գեյ պոռնոյի հիմնական սպառողները [[Համասեռականություն|հոմոսեքսուալ]] և [[Երկսեռականություն|բիսեքսուալ]] տղամարդիկ են, [[Լատենտ նույնասեռականություն|լատենտ նույնասեռականները]], հետերոսեքսուալ և բիսեքսուալ կանայք<ref name="Times2006">{{cite news|title=Sex advice: Is it unusual for a straight woman in a happy marriage to enjoy watching gay porn?|date=2006-02-04|newspaper=The Times|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece|accessdate=2011-04-06|archivedate=2007-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070211205411/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece}}</ref>։ == Պատմություն == Գեյ կինոնկարների արտադրությունը սկսվել է 1970-ական թվականներին, երբ որոշ ստուդիաներ սկսեցին միասեռական թեմաների պոռնոգրաֆիկ ֆիլմեր թողարկել այսպես կոչված [[Սեքս-կինոթատրոն|սեքս-կինոթատրոններում]] (կինոթատրոններ, որտեղ հնարավոր էր սեքսով զբաղվել)։ 1970-ական թվականներին գեյերի համար նաև ստեղծվել են բազմաթիվ պոռնոգրաֆիկ ամսագրեր, ինչպիսիք են «In Touch» և «Blueboy»: 1973 թվականին հիմնադրված «Playgirl» կանանց ամսագիրը գեյերի ուշադրությունը գրավել է ամսագրում հրապարակվող տղամարդկանց էրոտիկ լուսանկարների պատճառով: == Bareback-սեքսը պոռնոարտադրության մեջ == [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ում և [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] գեյ պոռնոյում պարտադիր օգտագործվում է [[պահպանակ]]՝ ի տարբերություն հետերոսեքսուալ պոռնոգրաֆիայի, որտեղ պաշտպանության միջոցները շատ հազվադեպ են հանդիպում։ Սակայն վերջին տարիներին միասեռական պոռնոգրաֆիայի շրջանում աճում է այսպես կոչված [[Bareback-սեքս|bareback-պոռնոյի]] պահանջարկը, որը գրեթե առանձին ժանր է դարձել՝ հատկապես Եվրոպայում, որտեղ բոլոր գեյ-պոռնոֆիլմերի մինչեւ 60%-ը պատկանում է "bareback" կատեգորիային։ Սովորաբար նկարահանումները թույլատրվում են միայն բացասական [[ՄԻԱՎ]]-ի վերաբերյալ տվյալներ ունենալու դեպքում, սակայն անվտանգության նման միջոցները բավարար չեն, քանի որ ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ հակամարմինների ստանդարտ թեստերը հավաստի են միայն վերջին ռիսկայնությունից 3 ամիս հետո։ Այսպես, օրինակ, 2007 թվականին Մեծ Բրիտանիայում սկանդալ Է բորբոքվել, երբ մի քանի պոռնոդերասաններ ՄԻԱՎ-ով են վարակվել ֆիլմի նկարահանումների ժամանակ, թեև բոլոր դերասանները հաջողությամբ անցել են ՄԻԱՎ-ի թեստը<ref>[http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396 Sextrends in der Porno-Szene] {{Wayback|url=http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396|date=20130404192153}}{{ref-de}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|title=Великобритания. Во время съемок гей-порно передавался ВИЧ|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410114719/http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|title=Великобритания. Порно, в котором актерам передался ВИЧ, изъято из продажи|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160322064338/http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|deadlink=no}}</ref>: Մեծ թվով bareback-պոռնոներ նաև բացասաբար է ազդում տղամարդկանց շրջանում անպաշտպան սեքսի տարածման վրա, որոնք սեռական հարաբերություն են ունենում տղամարդկանց հետ։ 2009 թվականին ամերիկյան AIDS Healthcare Foundation կազմակերպությունը փորձել է դատարանի միջոցով պոռնոդերասաններին պարտավորեցնել պահպանակներ օգտագործել նկարահանումների ժամանակ։  Սակայն հասարակական կազմակերպության պահանջը մերժվել է դատարանի կողմից։ == Հետաքրքիր փաստեր == Ամերիկյան «Psychology Today» ամսագրում հրապարակված հետազոտությունների համաձայն՝ գեյ պոռնո դիտելիս առնանդամի գրգռվածություն նկատվում է հոմոֆոբ տղամարդկանց շրջանում, իսկ հետերոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում, որոնք անտարբեր են տրամադրված նույնասեռականների նկատմամբ, նման բան չի նկատվում<ref>[http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm Мужчины-гомофобы возбуждаются от гей-порно] {{Wayback|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm|date=20110620213044}} // Gay.ru, 19.06.2011</ref>։ == Հայտնի կինոստուդիաներ == * Channel 1 Releasing * Falcon Entertainment * Hot House Entertainment * Jet Set Men * Jon Sparta * Nextdoorstudios * Lucas Entertainment * Lucas Kazan Productions * Raging Stallion Studios * Titan Media * Bel Ami * Cazzo Film * Boy crush * Cockyboys * Men.com * Helix Studios * SeanCody.com * Kink.com * Sketchy Sex * Fraternity X * Men at Play * Men Royale * Active Duty * TimTales * Corbin Fisher * Fuckermate * Gyus in Sweatpants * RealityDudes * Family Dick * Bromo == Ծանոթագրություններ == <references /> n09ha8tvtmgadsd99bek232iqiinqs4 8475927 8475925 2022-07-27T15:40:43Z Ukjenta 99915 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|250px|մինի|«Men of Israel» կինոնկարի նկարահանման աշխատանքներ]] '''Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա''', '''գեյ պոռնոգրաֆիա''', [[Պոռնոգրաֆիա|պոռնոգրաֆիայի]] տեսակ, որը լսարանի սեռական գրգռման նպատակով պատկերում է [[սեռական ակտ տղամարդկանց միջև]]: Գեյ պոռնոյի հիմնական սպառողները [[Համասեռականություն|հոմոսեքսուալ]] և [[Երկսեռականություն|բիսեքսուալ]] տղամարդիկ են, [[Լատենտ նույնասեռականություն|լատենտ նույնասեռականները]], հետերոսեքսուալ և բիսեքսուալ կանայք<ref name="Times2006">{{cite news|title=Sex advice: Is it unusual for a straight woman in a happy marriage to enjoy watching gay porn?|date=2006-02-04|newspaper=The Times|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece|accessdate=2011-04-06|archivedate=2007-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070211205411/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece}}</ref>։ == Պատմություն == Գեյ կինոնկարների արտադրությունը սկսվել է 1970-ական թվականներին, երբ որոշ ստուդիաներ սկսեցին միասեռական թեմաների պոռնոգրաֆիկ ֆիլմեր թողարկել այսպես կոչված [[Սեքս-կինոթատրոն|սեքս-կինոթատրոններում]] (կինոթատրոններ, որտեղ հնարավոր էր սեքսով զբաղվել)։ 1970-ական թվականներին գեյերի համար նաև ստեղծվել են բազմաթիվ պոռնոգրաֆիկ ամսագրեր, ինչպիսիք են «In Touch» և «Blueboy»: 1973 թվականին հիմնադրված «Playgirl» կանանց ամսագիրը գեյերի ուշադրությունը գրավել է ամսագրում հրապարակվող տղամարդկանց էրոտիկ լուսանկարների պատճառով: == Bareback-սեքսը պոռնոարտադրության մեջ == [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ում և [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] գեյ պոռնոյում պարտադիր օգտագործվում է [[պահպանակ]]՝ ի տարբերություն հետերոսեքսուալ պոռնոգրաֆիայի, որտեղ պաշտպանության միջոցները շատ հազվադեպ են հանդիպում։ Սակայն վերջին տարիներին միասեռական պոռնոգրաֆիայի շրջանում աճում է այսպես կոչված [[Bareback-սեքս|bareback-պոռնոյի]] պահանջարկը, որը գրեթե առանձին ժանր է դարձել՝ հատկապես Եվրոպայում, որտեղ բոլոր գեյ-պոռնոֆիլմերի մինչեւ 60%-ը պատկանում է "bareback" կատեգորիային։ Սովորաբար նկարահանումները թույլատրվում են միայն բացասական [[ՄԻԱՎ]]-ի վերաբերյալ տվյալներ ունենալու դեպքում, սակայն անվտանգության նման միջոցները բավարար չեն, քանի որ ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ հակամարմինների ստանդարտ թեստերը հավաստի են միայն վերջին ռիսկայնությունից 3 ամիս հետո։ Այսպես, օրինակ, 2007 թվականին Մեծ Բրիտանիայում սկանդալ Է բորբոքվել, երբ մի քանի պոռնոդերասաններ ՄԻԱՎ-ով են վարակվել ֆիլմի նկարահանումների ժամանակ, թեև բոլոր դերասանները հաջողությամբ անցել են ՄԻԱՎ-ի թեստը<ref>[http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396 Sextrends in der Porno-Szene] {{Wayback|url=http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396|date=20130404192153}}{{ref-de}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|title=Великобритания. Во время съемок гей-порно передавался ВИЧ|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410114719/http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|title=Великобритания. Порно, в котором актерам передался ВИЧ, изъято из продажи|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160322064338/http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|deadlink=no}}</ref>: Մեծ թվով bareback-պոռնոներ նաև բացասաբար է ազդում տղամարդկանց շրջանում անպաշտպան սեքսի տարածման վրա, որոնք սեռական հարաբերություն են ունենում տղամարդկանց հետ։ 2009 թվականին ամերիկյան AIDS Healthcare Foundation կազմակերպությունը փորձել է դատարանի միջոցով պոռնոդերասաններին պարտավորեցնել պահպանակներ օգտագործել նկարահանումների ժամանակ։  Սակայն հասարակական կազմակերպության պահանջը մերժվել է դատարանի կողմից։ == Հետաքրքիր փաստեր == Ամերիկյան «Psychology Today» ամսագրում հրապարակված հետազոտությունների համաձայն՝ գեյ պոռնո դիտելիս առնանդամի գրգռվածություն նկատվում է հոմոֆոբ տղամարդկանց շրջանում, իսկ հետերոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում, որոնք անտարբեր են տրամադրված նույնասեռականների նկատմամբ, նման բան չի նկատվում<ref>[http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm Мужчины-гомофобы возбуждаются от гей-порно] {{Wayback|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm|date=20110620213044}} // Gay.ru, 19.06.2011</ref>։ == Հայտնի կինոստուդիաներ == * Channel 1 Releasing * Falcon Entertainment * Hot House Entertainment * Jet Set Men * Jon Sparta * Nextdoorstudios * Lucas Entertainment * Lucas Kazan Productions * Raging Stallion Studios * Titan Media * Bel Ami * Cazzo Film * Boy crush * Cockyboys * Men.com * Helix Studios * SeanCody.com * Kink.com * Sketchy Sex * Fraternity X * Men at Play * Men Royale * Active Duty * TimTales * Corbin Fisher * Fuckermate * Gyus in Sweatpants * RealityDudes * Family Dick * Bromo == Ծանոթագրություններ == <references /> pkosdlnex0ss2488cx0m6x8fdusdatx 8475929 8475927 2022-07-27T15:42:00Z Ukjenta 99915 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|250px|մինի|«Men of Israel» կինոնկարի նկարահանման աշխատանքներ]] '''Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա''', '''գեյ պոռնոգրաֆիա''', [[Պոռնոգրաֆիա|պոռնոգրաֆիայի]] տեսակ, որը լսարանի սեռական գրգռման նպատակով պատկերում է [[սեռական ակտ տղամարդկանց միջև]]: Գեյ պոռնոյի հիմնական սպառողները [[Համասեռականություն|հոմոսեքսուալ]] և [[Երկսեռականություն|բիսեքսուալ]] տղամարդիկ են, [[Լատենտ նույնասեռականություն|լատենտ նույնասեռականները]], հետերոսեքսուալ և բիսեքսուալ կանայք<ref name="Times2006">{{cite news|title=Sex advice: Is it unusual for a straight woman in a happy marriage to enjoy watching gay porn?|date=2006-02-04|newspaper=The Times|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece|accessdate=2011-04-06|archivedate=2007-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070211205411/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece}}</ref>։ == Պատմություն == Գեյ կինոնկարների արտադրությունը սկսվել է 1970-ական թվականներին, երբ որոշ ստուդիաներ սկսեցին միասեռական թեմաների պոռնոգրաֆիկ ֆիլմեր թողարկել այսպես կոչված [[Սեքս-կինոթատրոն|սեքս-կինոթատրոններում]] (կինոթատրոններ, որտեղ հնարավոր էր սեքսով զբաղվել)։ 1970-ական թվականներին գեյերի համար նաև ստեղծվել են բազմաթիվ պոռնոգրաֆիկ ամսագրեր, ինչպիսիք են «In Touch» և «Blueboy»: 1973 թվականին հիմնադրված «Playgirl» կանանց ամսագիրը գեյերի ուշադրությունը գրավել է ամսագրում հրապարակվող տղամարդկանց էրոտիկ լուսանկարների պատճառով: == Bareback-սեքսը պոռնոարտադրության մեջ == [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ում և [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] գեյ պոռնոյում պարտադիր օգտագործվում է [[պահպանակ]]՝ ի տարբերություն հետերոսեքսուալ պոռնոգրաֆիայի, որտեղ պաշտպանության միջոցները շատ հազվադեպ են հանդիպում։ Սակայն վերջին տարիներին միասեռական պոռնոգրաֆիայի շրջանում աճում է այսպես կոչված [[Bareback-սեքս|bareback-պոռնոյի]] պահանջարկը, որը գրեթե առանձին ժանր է դարձել՝ հատկապես Եվրոպայում, որտեղ բոլոր գեյ-պոռնոֆիլմերի մինչեւ 60%-ը պատկանում է "bareback" կատեգորիային։ Սովորաբար նկարահանումները թույլատրվում են միայն բացասական [[ՄԻԱՎ]]-ի վերաբերյալ տվյալներ ունենալու դեպքում, սակայն անվտանգության նման միջոցները բավարար չեն, քանի որ ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ հակամարմինների ստանդարտ թեստերը հավաստի են միայն վերջին ռիսկայնությունից 3 ամիս հետո։ Այսպես, օրինակ, 2007 թվականին Մեծ Բրիտանիայում սկանդալ Է բորբոքվել, երբ մի քանի պոռնոդերասաններ ՄԻԱՎ-ով են վարակվել ֆիլմի նկարահանումների ժամանակ, թեև բոլոր դերասանները հաջողությամբ անցել են ՄԻԱՎ-ի թեստը<ref>[http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396 Sextrends in der Porno-Szene] {{Wayback|url=http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396|date=20130404192153}}{{ref-de}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|title=Великобритания. Во время съемок гей-порно передавался ВИЧ|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410114719/http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|title=Великобритания. Порно, в котором актерам передался ВИЧ, изъято из продажи|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160322064338/http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|deadlink=no}}</ref>: Մեծ թվով bareback-պոռնոներ նաև բացասաբար է ազդում տղամարդկանց շրջանում անպաշտպան սեքսի տարածման վրա, որոնք սեռական հարաբերություն են ունենում տղամարդկանց հետ։ 2009 թվականին ամերիկյան AIDS Healthcare Foundation կազմակերպությունը փորձել է դատարանի միջոցով պոռնոդերասաններին պարտավորեցնել պահպանակներ օգտագործել նկարահանումների ժամանակ։  Սակայն հասարակական կազմակերպության պահանջը մերժվել է դատարանի կողմից։ == Հետաքրքիր փաստեր == Ամերիկյան «Psychology Today» ամսագրում հրապարակված հետազոտությունների համաձայն՝ գեյ պոռնո դիտելիս առնանդամի գրգռվածություն նկատվում է հոմոֆոբ տղամարդկանց շրջանում, իսկ հետերոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում, որոնք անտարբեր են տրամադրված նույնասեռականների նկատմամբ, նման բան չի նկատվում<ref>[http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm Мужчины-гомофобы возбуждаются от гей-порно] {{Wayback|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm|date=20110620213044}} // Gay.ru, 19.06.2011</ref>։ == Հայտնի կինոստուդիաներ == * Channel 1 Releasing * Falcon Entertainment * Hot House Entertainment * Jet Set Men * Jon Sparta * Nextdoorstudios * Lucas Entertainment * Lucas Kazan Productions * Raging Stallion Studios * Titan Media * Bel Ami * Cazzo Film * Boy crush * Cockyboys * Men.com * Helix Studios * SeanCody.com * Kink.com * Sketchy Sex * Fraternity X * Men at Play * Men Royale * Active Duty * TimTales * Corbin Fisher * Fuckermate * Gyus in Sweatpants * RealityDudes * Family Dick * Bromo == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա]] 54ub50vl6xih6akvp14ioeabucg7uwt 8476145 8475929 2022-07-28T00:02:51Z ԱշբոտՏՆՂ 48669 Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|250px|մինի|«Men of Israel» կինոնկարի նկարահանման աշխատանքներ]] '''Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա''', '''գեյ պոռնոգրաֆիա''', [[Պոռնոգրաֆիա|պոռնոգրաֆիայի]] տեսակ, որը լսարանի սեռական գրգռման նպատակով պատկերում է [[սեռական ակտ տղամարդկանց միջև]]։ Գեյ պոռնոյի հիմնական սպառողները [[Համասեռականություն|հոմոսեքսուալ]] և [[Երկսեռականություն|բիսեքսուալ]] տղամարդիկ են, [[Լատենտ նույնասեռականություն|լատենտ նույնասեռականները]], հետերոսեքսուալ և բիսեքսուալ կանայք<ref name="Times2006">{{cite news|title=Sex advice: Is it unusual for a straight woman in a happy marriage to enjoy watching gay porn?|date=2006-02-04|newspaper=The Times|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece|accessdate=2011-04-06|archivedate=2007-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070211205411/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece}}</ref>։ == Պատմություն == Գեյ կինոնկարների արտադրությունը սկսվել է 1970-ական թվականներին, երբ որոշ ստուդիաներ սկսեցին միասեռական թեմաների պոռնոգրաֆիկ ֆիլմեր թողարկել այսպես կոչված [[Սեքս-կինոթատրոն|սեքս-կինոթատրոններում]] (կինոթատրոններ, որտեղ հնարավոր էր սեքսով զբաղվել)։ 1970-ական թվականներին գեյերի համար նաև ստեղծվել են բազմաթիվ պոռնոգրաֆիկ ամսագրեր, ինչպիսիք են «In Touch» և «Blueboy»: 1973 թվականին հիմնադրված «Playgirl» կանանց ամսագիրը գեյերի ուշադրությունը գրավել է ամսագրում հրապարակվող տղամարդկանց էրոտիկ լուսանկարների պատճառով։ == Bareback-սեքսը պոռնոարտադրության մեջ == [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ում և [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] գեյ պոռնոյում պարտադիր օգտագործվում է [[պահպանակ]]՝ ի տարբերություն հետերոսեքսուալ պոռնոգրաֆիայի, որտեղ պաշտպանության միջոցները շատ հազվադեպ են հանդիպում։ Սակայն վերջին տարիներին միասեռական պոռնոգրաֆիայի շրջանում աճում է այսպես կոչված [[Bareback-սեքս|bareback-պոռնոյի]] պահանջարկը, որը գրեթե առանձին ժանր է դարձել՝ հատկապես Եվրոպայում, որտեղ բոլոր գեյ-պոռնոֆիլմերի մինչեւ 60%-ը պատկանում է "bareback" կատեգորիային։ Սովորաբար նկարահանումները թույլատրվում են միայն բացասական [[ՄԻԱՎ]]-ի վերաբերյալ տվյալներ ունենալու դեպքում, սակայն անվտանգության նման միջոցները բավարար չեն, քանի որ ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ հակամարմինների ստանդարտ թեստերը հավաստի են միայն վերջին ռիսկայնությունից 3 ամիս հետո։ Այսպես, օրինակ, 2007 թվականին Մեծ Բրիտանիայում սկանդալ Է բորբոքվել, երբ մի քանի պոռնոդերասաններ ՄԻԱՎ-ով են վարակվել ֆիլմի նկարահանումների ժամանակ, թեև բոլոր դերասանները հաջողությամբ անցել են ՄԻԱՎ-ի թեստը<ref>[http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396 Sextrends in der Porno-Szene] {{Wayback|url=http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396|date=20130404192153}}{{ref-de}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|title=Великобритания. Во время съемок гей-порно передавался ВИЧ|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410114719/http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|title=Великобритания. Порно, в котором актерам передался ВИЧ, изъято из продажи|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160322064338/http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|deadlink=no}}</ref>։ Մեծ թվով bareback-պոռնոներ նաև բացասաբար է ազդում տղամարդկանց շրջանում անպաշտպան սեքսի տարածման վրա, որոնք սեռական հարաբերություն են ունենում տղամարդկանց հետ։ 2009 թվականին ամերիկյան AIDS Healthcare Foundation կազմակերպությունը փորձել է դատարանի միջոցով պոռնոդերասաններին պարտավորեցնել պահպանակներ օգտագործել նկարահանումների ժամանակ։  Սակայն հասարակական կազմակերպության պահանջը մերժվել է դատարանի կողմից։ == Հետաքրքիր փաստեր == Ամերիկյան «Psychology Today» ամսագրում հրապարակված հետազոտությունների համաձայն՝ գեյ պոռնո դիտելիս առնանդամի գրգռվածություն նկատվում է հոմոֆոբ տղամարդկանց շրջանում, իսկ հետերոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում, որոնք անտարբեր են տրամադրված նույնասեռականների նկատմամբ, նման բան չի նկատվում<ref>[http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm Мужчины-гомофобы возбуждаются от гей-порно] {{Wayback|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm|date=20110620213044}} // Gay.ru, 19.06.2011</ref>։ == Հայտնի կինոստուդիաներ == * Channel 1 Releasing * Falcon Entertainment * Hot House Entertainment * Jet Set Men * Jon Sparta * Nextdoorstudios * Lucas Entertainment * Lucas Kazan Productions * Raging Stallion Studios * Titan Media * Bel Ami * Cazzo Film * Boy crush * Cockyboys * Men.com * Helix Studios * SeanCody.com * Kink.com * Sketchy Sex * Fraternity X * Men at Play * Men Royale * Active Duty * TimTales * Corbin Fisher * Fuckermate * Gyus in Sweatpants * RealityDudes * Family Dick * Bromo == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա]] dso3y6mfwrlqkx9tigrqtk9tcp1tn7y 8476211 8476145 2022-07-28T07:22:40Z InternetArchiveBot 101881 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Michael_Lucas_Men_of_Israel_film_shoot.jpg|250px|մինի|«Men of Israel» կինոնկարի նկարահանման աշխատանքներ]] '''Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա''', '''գեյ պոռնոգրաֆիա''', [[Պոռնոգրաֆիա|պոռնոգրաֆիայի]] տեսակ, որը լսարանի սեռական գրգռման նպատակով պատկերում է [[սեռական ակտ տղամարդկանց միջև]]։ Գեյ պոռնոյի հիմնական սպառողները [[Համասեռականություն|հոմոսեքսուալ]] և [[Երկսեռականություն|բիսեքսուալ]] տղամարդիկ են, [[Լատենտ նույնասեռականություն|լատենտ նույնասեռականները]], հետերոսեքսուալ և բիսեքսուալ կանայք<ref name="Times2006">{{cite news|title=Sex advice: Is it unusual for a straight woman in a happy marriage to enjoy watching gay porn?|date=2006-02-04|newspaper=The Times|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece|accessdate=2011-04-06|archivedate=2007-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070211205411/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/health/features/article725364.ece}}</ref>։ == Պատմություն == Գեյ կինոնկարների արտադրությունը սկսվել է 1970-ական թվականներին, երբ որոշ ստուդիաներ սկսեցին միասեռական թեմաների պոռնոգրաֆիկ ֆիլմեր թողարկել այսպես կոչված [[Սեքս-կինոթատրոն|սեքս-կինոթատրոններում]] (կինոթատրոններ, որտեղ հնարավոր էր սեքսով զբաղվել)։ 1970-ական թվականներին գեյերի համար նաև ստեղծվել են բազմաթիվ պոռնոգրաֆիկ ամսագրեր, ինչպիսիք են «In Touch» և «Blueboy»: 1973 թվականին հիմնադրված «Playgirl» կանանց ամսագիրը գեյերի ուշադրությունը գրավել է ամսագրում հրապարակվող տղամարդկանց էրոտիկ լուսանկարների պատճառով։ == Bareback-սեքսը պոռնոարտադրության մեջ == [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ում և [[Եվրոպա|Եվրոպայում]] գեյ պոռնոյում պարտադիր օգտագործվում է [[պահպանակ]]՝ ի տարբերություն հետերոսեքսուալ պոռնոգրաֆիայի, որտեղ պաշտպանության միջոցները շատ հազվադեպ են հանդիպում։ Սակայն վերջին տարիներին միասեռական պոռնոգրաֆիայի շրջանում աճում է այսպես կոչված [[Bareback-սեքս|bareback-պոռնոյի]] պահանջարկը, որը գրեթե առանձին ժանր է դարձել՝ հատկապես Եվրոպայում, որտեղ բոլոր գեյ-պոռնոֆիլմերի մինչեւ 60%-ը պատկանում է "bareback" կատեգորիային։ Սովորաբար նկարահանումները թույլատրվում են միայն բացասական [[ՄԻԱՎ]]-ի վերաբերյալ տվյալներ ունենալու դեպքում, սակայն անվտանգության նման միջոցները բավարար չեն, քանի որ ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ հակամարմինների ստանդարտ թեստերը հավաստի են միայն վերջին ռիսկայնությունից 3 ամիս հետո։ Այսպես, օրինակ, 2007 թվականին Մեծ Բրիտանիայում սկանդալ Է բորբոքվել, երբ մի քանի պոռնոդերասաններ ՄԻԱՎ-ով են վարակվել ֆիլմի նկարահանումների ժամանակ, թեև բոլոր դերասանները հաջողությամբ անցել են ՄԻԱՎ-ի թեստը<ref>[http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396 Sextrends in der Porno-Szene] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130404192153/http://www.queer.de/detail.php?article_id=8396 |date=2013-04-04 }}{{ref-de}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|title=Великобритания. Во время съемок гей-порно передавался ВИЧ|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410114719/http://www.gay.ru/news/rainbow/2007/11/17-11486.htm|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|title=Великобритания. Порно, в котором актерам передался ВИЧ, изъято из продажи|access-date=2011-04-06|archive-date=2016-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160322064338/http://www.gay.ru/news/rainbow/2008/03/06-12452.htm|deadlink=no}}</ref>։ Մեծ թվով bareback-պոռնոներ նաև բացասաբար է ազդում տղամարդկանց շրջանում անպաշտպան սեքսի տարածման վրա, որոնք սեռական հարաբերություն են ունենում տղամարդկանց հետ։ 2009 թվականին ամերիկյան AIDS Healthcare Foundation կազմակերպությունը փորձել է դատարանի միջոցով պոռնոդերասաններին պարտավորեցնել պահպանակներ օգտագործել նկարահանումների ժամանակ։  Սակայն հասարակական կազմակերպության պահանջը մերժվել է դատարանի կողմից։ == Հետաքրքիր փաստեր == Ամերիկյան «Psychology Today» ամսագրում հրապարակված հետազոտությունների համաձայն՝ գեյ պոռնո դիտելիս առնանդամի գրգռվածություն նկատվում է հոմոֆոբ տղամարդկանց շրջանում, իսկ հետերոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում, որոնք անտարբեր են տրամադրված նույնասեռականների նկատմամբ, նման բան չի նկատվում<ref>[http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm Мужчины-гомофобы возбуждаются от гей-порно] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110620213044/http://www.gay.ru/news/rainbow/2011/06/19-21028.htm |date=2011-06-20 }} // Gay.ru, 19.06.2011</ref>։ == Հայտնի կինոստուդիաներ == * Channel 1 Releasing * Falcon Entertainment * Hot House Entertainment * Jet Set Men * Jon Sparta * Nextdoorstudios * Lucas Entertainment * Lucas Kazan Productions * Raging Stallion Studios * Titan Media * Bel Ami * Cazzo Film * Boy crush * Cockyboys * Men.com * Helix Studios * SeanCody.com * Kink.com * Sketchy Sex * Fraternity X * Men at Play * Men Royale * Active Duty * TimTales * Corbin Fisher * Fuckermate * Gyus in Sweatpants * RealityDudes * Family Dick * Bromo == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Հոմոսեքսուալ պոռնոգրաֆիա]] 0le4izy8n3bhq2r8frvb8cre7g8cne5 0 1098426 8476027 2022-07-27T17:41:25Z Slava Sahakyan70 65321 Slava Sahakyan70 տեղափոխեց էջը «[[Ավադխի]]»-ից «[[Ավադհի]]» wikitext text/x-wiki #ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ [[Ավադհի]] kegst1223tfx5hllufbzkcm2yjbntdg 2 1098428 8476069 2022-07-27T18:20:47Z Haykaz Martiros 122336 Նոր էջ «Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;bor...»: wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=117 |row6-2-to=144 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=144 |row7-2-to=185 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=161 |row8-2-to=163 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=186 |row9-2-to=198 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=198 |row10-2-to=216 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (198-216) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=217 |row11-2-to=252 |row11-2-style=stylePopes |row11-3-text=[[Տրդատ Բ|Տրդատ Բ]] (217-252) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=252 |row12-2-to=253 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Արտավազդ Ե|Արտավազդ Ե]] (252-253) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=253 |row13-2-to=261 |row13-2-style=stylePopes |row13-3-text=[[Խոսրով Բ|Խոսրով Բ]] (253-261) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=261 |row14-2-to=276 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Որմիզդ I Սասանյան|Որմիզդ I Սասանյան]] (261-276) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=276 |row15-2-to=293 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Ներսես Սասանյան|Ներսես Սասանյան]] (276-293) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=278 |row16-2-to=330 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (278-330) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=330 |row17-2-to=338 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Խոսրով Գ Կոտակ|Խոսրով Գ Կոտակ]] (330-338) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=339 |row18-2-to=350 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=350 |row19-2-to=368 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=368 |row20-2-to=370 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Փառանձեմ թագուհի|Փառանձեմ թագուհի]] (368-370) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=370 |row21-2-to=374 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (370-374) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=374 |row22-2-to=378 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=378 |row23-2-to=387 |row23-2-style=stylePopes |row23-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-387) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=387 |row24-2-to=392 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Խոսրով Դ|Խոսրով Դ]] (387-392) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=393 |row25-2-to=414 |row25-2-style=stylePopes |row25-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (393-414) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=415 |row26-2-to=420 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (415-420) |row27=timeline |row27-style=styleDefault |row27-1-to=422 |row27-2-to=428 |row27-2-style=stylePopes |row27-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} m81gcxdmiijd3svm1irm6drqa4qk984 8476096 8476069 2022-07-27T20:01:31Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki Հայ Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=-189 |to=30 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} sfrpq7ryajw98as7e6yshksm14995oa 8476097 8476096 2022-07-27T20:08:01Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki Հայ Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=30 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} jenralbzpgz99eyjrlyd5j349nh1t5d 8476098 8476097 2022-07-27T20:10:58Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի ''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=30 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} sbmnfq1dk7cgn3hcx768tj0kqqyzwfl 8476099 8476098 2022-07-27T20:16:55Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի ''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=35 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ / Էրատո]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} g7lx5vim9fy6c2cpjfdqoc2f74171s3 8476108 8476099 2022-07-27T20:32:04Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի ''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=35 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ / Էրատո]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=117 |row6-2-to=144 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=144 |row7-2-to=185 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=161 |row8-2-to=163 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=186 |row9-2-to=198 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=198 |row10-2-to=216 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (198-216) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=217 |row11-2-to=252 |row11-2-style=stylePopes |row11-3-text=[[Տրդատ Բ|Տրդատ Բ]] (217-252) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=252 |row12-2-to=253 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Արտավազդ Ե|Արտավազդ Ե]] (252-253) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=253 |row13-2-to=261 |row13-2-style=stylePopes |row13-3-text=[[Խոսրով Բ|Խոսրով Բ]] (253-261) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=261 |row14-2-to=276 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Որմիզդ I Սասանյան|Որմիզդ I Սասանյան]] (261-276) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=276 |row15-2-to=293 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Ներսես Սասանյան|Ներսես Սասանյան]] (276-293) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=278 |row16-2-to=330 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (278-330) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=330 |row17-2-to=338 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Խոսրով Գ Կոտակ|Խոսրով Գ Կոտակ]] (330-338) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=339 |row18-2-to=350 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=350 |row19-2-to=368 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=368 |row20-2-to=370 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Փառանձեմ թագուհի|Փառանձեմ թագուհի]] (368-370) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=370 |row21-2-to=374 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (370-374) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=374 |row22-2-to=378 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=378 |row23-2-to=387 |row23-2-style=stylePopes |row23-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-387) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=387 |row24-2-to=392 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Խոսրով Դ|Խոսրով Դ]] (387-392) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=393 |row25-2-to=414 |row25-2-style=stylePopes |row25-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (393-414) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=415 |row26-2-to=420 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (415-420) |row27=timeline |row27-style=styleDefault |row27-1-to=422 |row27-2-to=428 |row27-2-style=stylePopes |row27-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} px0lbyyo49xsh4yo9cqgzxy7h10b2e3 8476127 8476108 2022-07-27T21:00:37Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի ''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=35 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ / Էրատո]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} Բագրատունի Հայոց թագավորների արքայացանկ՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=885 |to=1100 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#311b92 |stylePopes-border=none;border:2px solid #E20000 |styleAntiPopes-boxcolour=#311b92 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=885 |row1-2-to=890 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Աշոտ Ա Մեծ|Աշոտ Ա Մեծ]] (885-890) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=890 |row2-2-to=914 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Սմբատ Ա Նահատակ|Սմբատ Ա Նահատակ]] (890-914) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=914 |row3-2-to=928 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Աշոտ Բ Երկաթ|Աշոտ Բ Երկաթ]] (914-928) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=928 |row4-2-to=953 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աբաս Ա|Աբաս Ա]] (928-953) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=953 |row5-2-to=977 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Աշոտ Գ Ողորմած|Աշոտ Գ Ողորմած]] (953-977) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=977 |row6-2-to=990 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Սմբատ Բ Տիեզերակալ|Սմբատ Բ Տիեզերակալ]] (977-990) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=990 |row7-2-to=1020 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Գագիկ Ա|Գագիկ Ա]] (990-1020) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=1020 |row8-2-to=1041 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Հովհաննես-Սմբատ|Հովհաննես-Սմբատ]] (1020-1041)(Շիրակի թագավոր) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=1022 |row9-2-to=1042 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Աշոտ Դ|Աշոտ Դ]] (1022-1042)(Սևանի թագավոր) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=1042 |row10-2-to=1045 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Գագիկ Բ|Գագիկ Բ]] (1042-1045) |row28=scale }} 83boaz294iku0f44ois1vcv6hprsdq8 8476129 8476127 2022-07-27T21:24:26Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի ''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=35 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ / Էրատո]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} Բագրատունի Հայոց թագավորների արքայացանկ՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=885 |to=1170 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#311b92 |stylePopes1-boxcolour=#9c27b0 |stylePopes-border=none;border:2px solid #E20000 |stylePopes1-border=none;border:2px solid #E20000 |styleAntiPopes-boxcolour=#311b92 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=885 |row1-2-to=890 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Աշոտ Ա Մեծ|Աշոտ Ա Մեծ]] (885-890) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=890 |row2-2-to=914 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Սմբատ Ա Նահատակ|Սմբատ Ա Նահատակ]] (890-914) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=914 |row3-2-to=928 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Աշոտ Բ Երկաթ|Աշոտ Բ Երկաթ]] (914-928) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=928 |row4-2-to=953 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աբաս Ա|Աբաս Ա]] (928-953) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=953 |row5-2-to=977 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Աշոտ Գ Ողորմած|Աշոտ Գ Ողորմած]] (953-977) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=977 |row6-2-to=990 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Սմբատ Բ Տիեզերակալ|Սմբատ Բ Տիեզերակալ]] (977-990) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=990 |row7-2-to=1020 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Գագիկ Ա|Գագիկ Ա]] (990-1020) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=1020 |row8-2-to=1041 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Հովհաննես-Սմբատ|Հովհաննես-Սմբատ]] (1020-1041)(Շիրակի թագավոր) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=1022 |row9-2-to=1042 |row9-2-style=stylePopes1 |row9-3-text=[[Աշոտ Դ|Աշոտ Դ]] (1022-1042)(Սևանի թագավոր) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=1042 |row10-2-to=1045 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Գագիկ Բ|Գագիկ Բ]] (1042-1045) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=1045 |row11-2-to=1079 |row11-2-style=stylePopes |row11-3-text=[[Գագիկ Բ|Գագիկ Բ]] (1045-1079)(Կեսարիայի իշխան-թագավոր) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=1079 |row12-2-to=1088 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Աշոտ Ե|Աշոտ Ե]] (1079-1088)(Կեսարիայի իշխան-թագավոր) |row28=scale }} 214j72dok8af414h4x10r3zkawproke 8476131 8476129 2022-07-27T21:32:25Z Haykaz Martiros 122336 wikitext text/x-wiki '''Արտաշեսյանների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի ''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=-189 |to=35 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#c62828 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#c62828 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=-189 |row1-2-to=-160 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա]] (մ․թ․ա․ 189-160) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=-160 |row2-2-to=-115 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա]] (մ․թ․ա․160-115) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=-115 |row3-2-to=-95 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Տիգրան Ա|Տիգրան Ա]] (մ․թ․ա․115-95) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=-95 |row4-2-to=-55 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Բ Մեծ]] (մ․թ․ա․95-55) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=-55 |row5-2-to=-34 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ]] (մ․թ․ա․55-34) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=-30 |row6-2-to=-20 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Արտաշես Բ|Արտաշես Բ]] (մ․թ․ա․30-20) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=-20 |row7-2-to=-8 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Տիգրան Գ|Տիգրան Գ]] (մ․թ․ա․20-8) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=-8 |row8-2-to=-5 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Տիգրան Դ|Տիգրան Դ / Էրատո]] (մ․թ․ա․ 8-5) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=-2 |row9-2-to=-1 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Էրատո|Էրատո]] (մ․թ․ա․ 2-1) |row28=scale }} '''Բագրատունի Հայոց թագավորների արքայացանկ՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի''' {{Horizontal timeline |caption=Թվական |from=885 |to=1170 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#311b92 |stylePopes1-boxcolour=#7b1fa2 |stylePopes2-boxcolour=#ce93d8 |stylePopes-border=none;border:2px solid #E20000 |stylePopes1-border=none;border:2px solid #E20000 |stylePopes2-border=none;border:2px solid #E20000 |styleAntiPopes-boxcolour=#311b92 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=885 |row1-2-to=890 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Աշոտ Ա Մեծ|Աշոտ Ա Մեծ]] (885-890) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=890 |row2-2-to=914 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Սմբատ Ա Նահատակ|Սմբատ Ա Նահատակ]] (890-914) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=914 |row3-2-to=928 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Աշոտ Բ Երկաթ|Աշոտ Բ Երկաթ]] (914-928) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=928 |row4-2-to=953 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աբաս Ա|Աբաս Ա]] (928-953) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=953 |row5-2-to=977 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Աշոտ Գ Ողորմած|Աշոտ Գ Ողորմած]] (953-977) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=977 |row6-2-to=990 |row6-2-style=stylePopes |row6-3-text=[[Սմբատ Բ Տիեզերակալ|Սմբատ Բ Տիեզերակալ]] (977-990) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=990 |row7-2-to=1020 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Գագիկ Ա|Գագիկ Ա]] (990-1020) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=1020 |row8-2-to=1041 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Հովհաննես-Սմբատ|Հովհաննես-Սմբատ]] (1020-1041) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=1022 |row9-2-to=1042 |row9-2-style=stylePopes1 |row9-3-text=[[Աշոտ Դ|Աշոտ Դ]] (1022-1042)(Սևանի թագավոր) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=1042 |row10-2-to=1045 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Գագիկ Բ|Գագիկ Բ]] (1042-1045) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=1045 |row11-2-to=1079 |row11-2-style=stylePopes2 |row11-3-text=[[Գագիկ Բ|Գագիկ Բ]] (1045-1079)(Կեսարիայի իշխան-թագավոր) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=1079 |row12-2-to=1088 |row12-2-style=stylePopes2 |row12-3-text=[[Աշոտ Ե|Աշոտ Ե]] (1079-1088)(Կեսարիայի իշխան-թագավոր) |row28=scale }} 63596db5bu0xaj8yhhhi4h57jnt1hp7 1 1098429 8476090 2022-07-27T19:15:03Z Armineaghayan 25187 +{{ԹՀ|ru|Мирзоян, Левон Исаевич|124074246}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|ru|Мирзоян, Левон Исаевич|124074246}} ef27jrf4ygmuqmf5bab7uyt8ny3x2jv 8476092 8476090 2022-07-27T19:15:40Z Armineaghayan 25187 wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|ru|Мирзоян, Левон Исаевич|124074246}} {{Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022/հոդված}} m4lrz8ay35q09t4bqtbcj5zwjxjenqr 2 1098430 8476093 2022-07-27T19:15:53Z Pogikyan 121856 Նոր էջ «{{Bar chart | title = Սպիտակի երկրաշարժի ընթացքում մարդկային կորուստները, 1988 | label_type = Վայր | data_max = 5 | bar_width = 35 | label1 = [[Գյումրի]] | data1 = 17000 | color1 = #a41e22 | label2 = [[Սպիտակ (քաղաք)|Սպիտակ]] | data2 = 4000 | color2 = #ad3438 | label3 = [[Վանաձոր]] | data3 = 1200 | color3 = #b64a4e | label4 = Ախուրյան (Շիրակի մա...»: wikitext text/x-wiki {{Bar chart | title = Սպիտակի երկրաշարժի ընթացքում մարդկային կորուստները, 1988 | label_type = Վայր | data_max = 5 | bar_width = 35 | label1 = [[Գյումրի]] | data1 = 17000 | color1 = #a41e22 | label2 = [[Սպիտակ (քաղաք)|Սպիտակ]] | data2 = 4000 | color2 = #ad3438 | label3 = [[Վանաձոր]] | data3 = 1200 | color3 = #b64a4e | label4 = [[Ախուրյան (Շիրակի մարզ)|Ախուրյան]] | data4 = 500 | color4 = #bf6164 | label5 = [[Ստեփանավան]] | data5 = 125 | color5 = #c8787a }} cmzuctzwc1vi5k46fgtkggacz9bt4sh 8476270 8476093 2022-07-28T08:32:34Z GeoO 14988 GeoO տեղափոխեց էջը «[[Մասնակցի քննարկում:Pogikyan/Ավազարկղ]]»-ից «[[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ1]]» առանց վերահղում թողնելու wikitext text/x-wiki {{Bar chart | title = Սպիտակի երկրաշարժի ընթացքում մարդկային կորուստները, 1988 | label_type = Վայր | data_max = 5 | bar_width = 35 | label1 = [[Գյումրի]] | data1 = 17000 | color1 = #a41e22 | label2 = [[Սպիտակ (քաղաք)|Սպիտակ]] | data2 = 4000 | color2 = #ad3438 | label3 = [[Վանաձոր]] | data3 = 1200 | color3 = #b64a4e | label4 = [[Ախուրյան (Շիրակի մարզ)|Ախուրյան]] | data4 = 500 | color4 = #bf6164 | label5 = [[Ստեփանավան]] | data5 = 125 | color5 = #c8787a }} cmzuctzwc1vi5k46fgtkggacz9bt4sh 0 1098431 8476104 2022-07-27T20:29:01Z 23artashes 2675 23artashes տեղափոխեց էջը «[[Ուրի Օրլև]]»-ից «[[Ուրի Օռլև]]» wikitext text/x-wiki #ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ [[Ուրի Օռլև]] ngeadn245rfici2sluchvxhck7993gg 0 1098432 8476130 2022-07-27T21:31:32Z Ukjenta 99915 Նոր էջ «[[Պատկեր:Carlson_Twins.jpg|աջից|մինի|293x293փքս|Բիֆքեյքի օրինակ]] '''Բիֆքեյք''' ({{lang-en|beefcake}}, «միս» և «տորթ» բառերից), անգլերեն տերմին. [[Գովազդ|գովազդային]] նպատակներով (առևտրական արտադրականքի նկատմամբ ուշադրությունը բարձրացնելու նպատակով) տղամարդու ամբողջական կամ մասամբ մեր...»: wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Carlson_Twins.jpg|աջից|մինի|293x293փքս|Բիֆքեյքի օրինակ]] '''Բիֆքեյք''' ({{lang-en|beefcake}}, «միս» և «տորթ» բառերից), անգլերեն տերմին. [[Գովազդ|գովազդային]] նպատակներով (առևտրական արտադրականքի նկատմամբ ուշադրությունը բարձրացնելու նպատակով) տղամարդու ամբողջական կամ մասամբ մերկ լուսանկար<ref>{{Cite web|url=https://books.google.com/books?id=u92yAqdWcawC|title=''Film Genre 2000: New Critical Essays''|archive-url=https://web.archive.org/web/20210108162231/https://books.google.com/books?id=u92yAqdWcawC|archive-date=2021-01-08|access-date=2022-05-18|deadlink=no}}</ref>։ Ցուցադրության թիրախային լսարան կարող են լինել ինչպես կանայք, այնպես էլ տղամարդ սպառողները։ Երբեմն «Բիֆքեյք» են անվանում մոդելին, որի մարմինը որպես հիմք են վերցրել, օրինակ, պատառների համար։ Առաջին անգամ տերմինն օգտագործել է հոլլիվուդյան մեկնաբան Սինդի Սկոլսկին<ref>p.120 Hofler, Robert ''The Man Who Invented Rock Hudson'' Carroll and Graf 2005</ref>։ Ընդունված է արական մարմինը ներկայացնել որոշակի ոճով, սովորաբար դա հիպերմկանային, ագրեսիվ ոճ է։ Հայտնի ոճերից մեկն է մինչև գոտկատեղը մերկ ուժեղ տղամարդ, զարգացած մկանային համակարգով և գեղեցիկ մարմնով մոդել կամ հայտնի աստղ, օրինակ, կինոդերասան։ Հագուստի օգտագործումը հասցվում է նվազագույնի։ Բիֆքեյքն ակտիվորեն օգտագործվում է հեռուստագովազդում, պաստառներում, տղամարդկանց (և կանանց) ամսագրերում։ Որոշումները կարող են զանազան լինել՝ միայն կիսավարտիքով տղամարդկանցից մինչև վերնաշապիկի կոճակները բացած և արձակած տղայից։ Մկանոտ տղամարդկանց լուսանկարները հաճախ օգտագործվում են հետևյալ արտադրանքների գովազդի մեջ՝ քաշի վերահսկման դասընթացներ, [[բոդիբիլդինգ]], սպորտային [[Մարզասարք|մարզասարքեր]], [[դիետա]], տղամարդու դեզոդորանտներ։ == Ծանոթագրություններ == {{Ծանցանկ|2}} == Արտաքին հղումներ == * [http://dictionary.reference.com/browse/beefcake Dictionary.com] * [http://www.groups.yahoo.com/group/shirtless_lifestyle Shirtless Lifestyle] [[Կատեգորիա:Գովազդ]] d1qnxizz9f2duep1z5hv105904tfuwz 3 1098435 8476178 2022-07-28T05:46:39Z 23artashes 2675 +{{subst:ողջույն}} wikitext text/x-wiki == Ողջույն == {| style="width:100%; background:transparent; font-size:100%" | style="background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Պատկեր:Help-browser.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան]] [[Վիքիպեդիա:Ինչ չէ Վիքիպեդիան|Ի՞նչ չէ Վիքիպեդիան]] | style="background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | Բարի գալուստ Վիքիպեդիա, [[Մասնակից:{{ROOTPAGENAME}}|<span style="color:white">{{ROOTPAGENAME}}</span>]] {{-)}}</span> |- | style="background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Վիքիպեդիա:Խորհրդարան]] [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարան]] | rowspan="8" style="background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Վիքիպեդիայի մասնակիցների անունից ողջունում եմ Ձեզ Վիքիպեդիայի հայերեն բաժնում։ Հուսով ենք՝ մեծ բավականություն կստանաք՝ մասնակցելով այս նախագծին։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք աշխատանքի հիմնական սկզբունքներին, գործե՛ք վստահ ու մի՛շտ ունեցեք լավ ձգտումներ։ [[Պատկեր:Signature button.png|thumb|ստորագրելու համար պետք է սեղմել այստեղ]] Վիքիպեդիայում հոդվածները չեն ստորագրվում (խմբագրողների ցուցակը ավտոմատաբար ձևավորվում է հոդվածի «Պատմություն» պատուհանում), բայց եթե Դուք ցանկանաք մասնակցել [[Վիքիպեդիա:Խորհրդարան|Խորհրդարանում]] կամ առանձին հոդվածի քննարկմանը, ապա խնդրում ենք չմոռանալ [[Վիքիպեդիա:Ստորագրություն|ստորագրել]]՝ Ձեր մեկնաբանությունների վերջում ավելացնելով 4 ալիքանշաններից (<nowiki>~~~~</nowiki>) կազմված նշանագիրը կամ սեղմելով կապույտ մատիտի նշանով սեղմակին (խմբագրման պատուհանիկի վերևում)։ {| class="infobox" style="width: 40em; background-color:transparent; border:1px solid #f2a800; float:right; clear:right; font-size:100%" cellspacing="4" |- style="vertical-align: top;" |[[Պատկեր:Writing star.svg|40px]]'''Մասնակցի՛ր այս ամիս կազմակերպվող նախագծերին։''' [[Պատկեր:Round logo of the Edit-a-thon on Armenian topics.png|80px|frameless|աջից|link=Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[Վիքինախագիծ:Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022|Հայկական թեմատիկայով վիքիարշավ 2022]] * [[Վիքիպեդիա:Շաբաթը մեկ հոդված|Շաբաթը մեկ հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում|Ամենադիտվող հոդվածների բարելավում]] * [[Վիքիպեդիա:Կրթական ծրագիր|«Վիքիպեդիա» կրթական ծրագիր]] * [[Վիքիպեդիա:50000 կարևորագույն հոդվածներ|Ես ստեղծում եմ կարևորագույն հոդված]] * [[Վիքիպեդիա:Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ|Բժշկական կարևորագույն հոդվածներ]] * [[Վիքիպեդիա:Համագործակցություն/Այլ|Այլ նախագծեր]] |} Ձեր [[Մասնակից:{{BASEPAGENAME}}|մասնակցային էջում]] Դուք կարող եք գրել որոշ տեղեկություն Ձեր մասին. ասենք այս կամ այն լեզուների տիրապետելու կամ էլ հետաքրքրությունների մասին։ Եթե հարցեր ունեք, դիմե՛ք [[Օգնություն:Գլխացանկ|օգնության համակարգին]], գրե՛ք [[Վիքիպեդիա:Հարցեր|Հարցեր]] բաժնում կամ էլ խմբագրե՛ք [[Special:MyTalk|Ձեր քննարկման էջը]]. գրե՛ք <nowiki>{{Օգնեք ինձ}}</nowiki> և շարադրեք տեքստը, և Ձեզ անպայման կօգնեն։ Հաճելի խմբագրումներ ենք մաղթում։ Եվս մեկ անգամ բարի գալուստ [[Հայերեն Վիքիպեդիա]]։ Հարգանքներով՝ [[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 05:46, 28 Հուլիսի 2022 (UTC) </div> <div style="border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em"></div> <div style="font-size:90%; font-style:italic">{{Դրոշ|Մեծ Բրիտանիա}} {{Դրոշ|ԱՄՆ}} Hello and welcome to the Armenian Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Armenian skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Վիքիպեդիա:Դեսպանատուն|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Հօ (Բառգիրք հայկազեան լեզուի).png|18px|link=b:Ինչպես գրել հայերեն]] [[b:Ինչպես գրել հայերեն|Ինչպե՞ս գրել հայերեն]] |- | style="background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:View-refresh.svg|18px|link=Օգնություն:Դասընթաց]] [[Օգնություն:Դասընթաց|Խմբագրման ուղեցույց]] |- | style="background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից]] [[Վիքիպեդիա:Խուսափեք տարածված սխալներից|Խուսափե՛ք տարածված սխալներից]] |- | style="background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին]] [[Վիքիպեդիա:Վիքիպեդիայի մասին|Վիքիպեդիայի մասին]] |- | style="background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Green copyright.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ]] [[Վիքիպեդիա:Հեղինակային իրավունքներ|Հեղինակային իրավունքներ]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Գլոսարիում]] [[Վիքիպեդիա:Գլոսարիում|Գլոսարիում]] |- | style="background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Պատկեր:BluePillar.svg|18px|link=Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ]] [[Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ|Հինգ սյուներ]] |} 8743idoc5xporx21aqxkrw5qv0ej543 10 1098436 8476187 2022-07-28T06:24:44Z Just Aren20 122324 Նոր էջ «Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;bor...»: wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=114 |row6-2-to=117 |row6-2-style=styleAntiPopes |row6-3-text=բռնազավթված (114-117) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=117 |row7-2-to=144 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=144 |row8-2-to=185 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=161 |row9-2-to=163 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=186 |row10-2-to=198 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=198 |row11-2-to=211 |row11-2-style=styleAntiPopes |row11-3-text=բռնազավթված (198-211) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=211 |row12-2-to=259 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (211-259) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=259 |row13-2-to=287 |row13-2-style=styleAntiPopes |row13-3-text=բռնազավթված (259-287) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=287 |row14-2-to=330 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (287-330) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=330 |row15-2-to=338 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Խոսրով Բ Կոտակ|Խոսրով Բ Կոտակ]] (330-338) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=339 |row16-2-to=350 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=350 |row17-2-to=368 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=369 |row18-2-to=374 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (369-374) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=374 |row19-2-to=378 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=378 |row20-2-to=389 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-389) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=387 |row21-2-to=389 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ]] (387-389) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=389 |row22-2-to=414 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (389-414) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=414 |row23-2-to=416 |row23-2-style=styleAntiPopes |row23-3-text=ազատ գահ (414-416) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=416 |row24-2-to=419 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (416-419) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=419 |row25-2-to=422 |row25-2-style=styleAntiPopes |row25-3-text=ազատ գահ (422-428) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=422 |row26-2-to=428 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} <noinclude> [[Կատեգորիա:Հայաստանի պատմություն]]</noinclude> bl5oy4fy8yivm3p8ys7mb1wn0bshnl1 8476234 8476187 2022-07-28T07:54:35Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki Հայ Արշակունիների գահացանկը՝ ըստ իշխելու ժամանակաշրջանի {{Horizontal timeline |caption=թվական |from=52 |to=500 |inc=12 |axis-nudge=-0.5em |styleDefault-height=1.5em |styleDefault-1-border=none; |styleDefault-3-border=none;text-align:left |styleDefault-3-texttop=0em;left:0.5em; |styleDefault-5-border=none;text-align:left |styleDefault-5-texttop=0em;left:0.5em; |stylePopes-boxcolour=#F7C000 |stylePopes-border=none;border:2px solid #D0A200 |styleAntiPopes-boxcolour=#DD4444 |styleAntiPopes-border=none;border:2px solid #E20000 |row1=timeline |row1-style=styleDefault |row1-1-to=52 |row1-2-to=88 |row1-2-style=stylePopes |row1-3-text=[[Տրդատ Ա|Տրդատ Ա]] (52-88) |row2=timeline |row2-style=styleDefault |row2-1-to=60 |row2-2-to=61 |row2-2-style=stylePopes |row2-3-text=[[Տիգրան Զ|Տիգրան Զ]] (60-61) |row3=timeline |row3-style=styleDefault |row3-1-to=88 |row3-2-to=110 |row3-2-style=stylePopes |row3-3-text=[[Սանատրուկ|Սանատրուկ]] (88-110) |row4=timeline |row4-style=styleDefault |row4-1-to=110 |row4-2-to=113 |row4-2-style=stylePopes |row4-3-text=[[Աշխադար|Աշխադար]] (110-113) |row5=timeline |row5-style=styleDefault |row5-1-to=113 |row5-2-to=114 |row5-2-style=stylePopes |row5-3-text=[[Պարթամասիր|Պարթամասիր]] (113-114) |row6=timeline |row6-style=styleDefault |row6-1-to=114 |row6-2-to=117 |row6-2-style=styleAntiPopes |row6-3-text=բռնազավթված (114-117) |row7=timeline |row7-style=styleDefault |row7-1-to=117 |row7-2-to=144 |row7-2-style=stylePopes |row7-3-text=[[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա]] (117-144) |row8=timeline |row8-style=styleDefault |row8-1-to=144 |row8-2-to=185 |row8-2-style=stylePopes |row8-3-text=[[Սոհեմոս|Սոհեմոս-Տիգրան Է]] (144-185) |row9=timeline |row9-style=styleDefault |row9-1-to=161 |row9-2-to=163 |row9-2-style=stylePopes |row9-3-text=[[Բակուր|Բակուր]] (161-163) |row10=timeline |row10-style=styleDefault |row10-1-to=186 |row10-2-to=198 |row10-2-style=stylePopes |row10-3-text=[[Վաղարշ Բ|Վաղարշ Բ]] (186-198) |row11=timeline |row11-style=styleDefault |row11-1-to=198 |row11-2-to=211 |row11-2-style=styleAntiPopes |row11-3-text=բռնազավթված (198-211) |row12=timeline |row12-style=styleDefault |row12-1-to=211 |row12-2-to=259 |row12-2-style=stylePopes |row12-3-text=[[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա]] (211-259) |row13=timeline |row13-style=styleDefault |row13-1-to=259 |row13-2-to=287 |row13-2-style=styleAntiPopes |row13-3-text=բռնազավթված (259-287) |row14=timeline |row14-style=styleDefault |row14-1-to=287 |row14-2-to=330 |row14-2-style=stylePopes |row14-3-text=[[Տրդատ Գ Մեծ|Տրդատ Գ Մեծ]] (287-330) |row15=timeline |row15-style=styleDefault |row15-1-to=330 |row15-2-to=338 |row15-2-style=stylePopes |row15-3-text=[[Խոսրով Բ Կոտակ|Խոսրով Բ Կոտակ]] (330-338) |row16=timeline |row16-style=styleDefault |row16-1-to=339 |row16-2-to=350 |row16-2-style=stylePopes |row16-3-text=[[Տիրան Բ|Տիրան]] (339-350) |row17=timeline |row17-style=styleDefault |row17-1-to=350 |row17-2-to=368 |row17-2-style=stylePopes |row17-3-text=[[Արշակ Բ|Արշակ Բ]] (350-368) |row18=timeline |row18-style=styleDefault |row18-1-to=369 |row18-2-to=374 |row18-2-style=stylePopes |row18-3-text=[[Պապ թագավոր|Պապ թագավոր]] (369-374) |row19=timeline |row19-style=styleDefault |row19-1-to=374 |row19-2-to=378 |row19-2-style=stylePopes |row19-3-text=[[Վարազդատ|Վարազդատ]] (374-378) |row20=timeline |row20-style=styleDefault |row20-1-to=378 |row20-2-to=389 |row20-2-style=stylePopes |row20-3-text=[[Արշակ Գ|Արշակ Գ]] (378-389) |row21=timeline |row21-style=styleDefault |row21-1-to=387 |row21-2-to=389 |row21-2-style=stylePopes |row21-3-text=[[Խոսրով Գ|Խոսրով Գ]] (387-389) |row22=timeline |row22-style=styleDefault |row22-1-to=389 |row22-2-to=414 |row22-2-style=stylePopes |row22-3-text=[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ]] (389-414) |row23=timeline |row23-style=styleDefault |row23-1-to=414 |row23-2-to=416 |row23-2-style=styleAntiPopes |row23-3-text=ազատ գահ (414-416) |row24=timeline |row24-style=styleDefault |row24-1-to=416 |row24-2-to=419 |row24-2-style=stylePopes |row24-3-text=[[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհ Սասանյան]] (416-419) |row25=timeline |row25-style=styleDefault |row25-1-to=419 |row25-2-to=422 |row25-2-style=styleAntiPopes |row25-3-text=ազատ գահ (422-428) |row26=timeline |row26-style=styleDefault |row26-1-to=422 |row26-2-to=428 |row26-2-style=stylePopes |row26-3-text=[[Արտաշես Դ|Արտաշես Դ]] (422-428) |row28=scale }} <noinclude> [[Կատեգորիա:Հայոց պատմություն]]</noinclude> 21swsqmikta610tumcjtgd3y1ep5njl 2 1098437 8476190 2022-07-28T06:35:42Z Maria Hayrapetyan 122103 Նոր էջ «importScript("User:Ladsgroup/ArticleTranslator.js");»: javascript text/javascript importScript("User:Ladsgroup/ArticleTranslator.js"); 8uubt16r4scf5ahfsfxp1h04y9ayis0 0 1098438 8476202 2022-07-28T07:06:00Z Gohar7 122335 Նոր էջ «[[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200...»: wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի (quintephone) կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը գլխարկի միջոցով հավաքում է ուղեղի ազդանշանները և այդ դրանք վերածում երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկոս-ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին [[Էդինբուրգի համալսարան|Էդինբուրգի համալսարանում]] հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս բժիշկներին ախտորոշել նյարդային հիվանդությունները<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի ինտերֆեյսը երաժշտություն ստեղծելու համար: Ջեյմս Ֆանգը, Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ՝ ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Փորձարարական երաժշտական գործիքներ]] nwmis9evgha82vvszurtblh1wkzhv4v 8476224 8476202 2022-07-28T07:40:19Z GeoO 14988 wikitext text/x-wiki [[File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Quintephone_brainwave_regen_poster_colour.jpg|մինի|305x305փքս|Ուղեղի ալիքիների էլեկտրոդներ ռեգեներատիվ  երաժշտական ​​կատարման համար]] [[File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ariel_Garten_Playing_Quintephone_at_ICMC2007imgp7900cpq.jpg|մինի|200x200փքս|Ստորջրյա հնգաֆոնի (quintephone) կատարումը ICMC 2007 թ]] '''Էլեկտրաէնցեֆալոֆոն''' կամ '''էնցեֆալոֆոն,''' փորձարարական երաժշտական և ախտորոշիչ գործիք, որը գլխարկի միջոցով հավաքում է ուղեղի ազդանշանները և դրանք վերածում երաժշտական նոտաների: Գյուտը զուգորդվում է սինթեզատորով՝ թույլ տալով օգտվողին երաժշտություն ստեղծել՝ օգտագործելով գործիքային հնչյունների լայն տեսականի: Մաթեմատիկոս-ֆիզիկոս դոկտոր Ռ. Ֆուրտը և ֆիզիոլոգ դոկտոր Է. Ա. Բևերսը 1940-ականների սկզբին [[Էդինբուրգի համալսարան|Էդինբուրգի համալսարանում]] հայտնագործեցին էնցեֆալոֆոնը: [[Էլեկտրաուղեղագրություն|Էլեկտրաէնցեֆալոգրաֆի]] (EEG) և սոնարի խառնուրդը հնարավորություն է տալիս բժիշկներին ախտորոշել նյարդային հիվանդությունները<ref>Thomas K. Henry, "Invention locates hurt brain cells," ''New York Times'' (2 March 1943), p. 21.</ref>: Այն մշակվել է 1973 թվականին ֆինն [[Էլեկտրոնային երաժշտություն|էլեկտրոնային երաժիշտ]] և [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականության]] հետազոտող Էրկկի Կուրեննիեմիի կողմից։ 1968 թվականի ամռանը Կուրեննիեմին, մասնակցելով էլեկտրոկուստիկ երաժշտության կոնֆերանսին, ծանոթանում է Մենֆորդ Լ. Իթոնի կենսահետադարձ կապի մասին գաղափարներին՝ որպես երաժշտական կամ կոմպոզիցիոն նյութի աղբյուր։ Կուրեննիեմիի երկու գործիքները՝ Dimi-S և Dimi-T հիմնված են այս գաղափարների վրա: 1970-ականներին Դևիդ Ռոզենբումը և Ռիչարդ Թեյթելբաումը օգտագործում էին EEG-ի վրա հիմնված սարքեր, որպեսզի կատարողները հնարավորություն ունենային ստեղծել ձայն և երաժշտություն՝ օգտագործելով իրենց ուղեղի ալիքները: Էդուարդո Ռեկ Միրանդան ներկայումս (~ 2004 թ.) ներգրավված է հետազոտության մեջ, որն օգտագործում է նեյրոնային ցանցերը և ուղեղի ինտերֆեյսը երաժշտություն ստեղծելու համար: Ջեյմս Ֆանգը, Արիել Գարտենը և [[Սթիվ Մեն|Սթիվ Մենը]] (~2003) ստեղծել են ուղեղային ալիքային համակարգեր՝ ինտերակտիվ կերպով կառավարելու տարբեր երաժշտական փոփոխականներ՝ ներառյալ ստորջրյա ուղեղային ալիքների համերգները<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/icmc2007/|website=wearcam.org|accessdate=2022-07-26}}</ref>: Էլեկտրաէնցեֆալոֆոնը քվինտֆոն է այն առումով, որ ձայն է ստեղծում «դասական հինգերորդ տարրից» (այսինքն՝ նյութական աշխարհից այն կողմ): == Ծանոթագրություններ == <references /> [[Կատեգորիա:Փորձարարական երաժշտական գործիքներ]] 7wubr03gbr7amro7a0zpt2j8xc8ey4f 1 1098439 8476203 2022-07-28T07:06:50Z Gohar7 122335 +{{ԹՀ|en|Electroencephalophone|1059395796}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|en|Electroencephalophone|1059395796}} ctq1ps50u2sq809hbaaeehjq3atodea 0 1098440 8476208 2022-07-28T07:10:26Z Maria Hayrapetyan 122103 Նոր էջ «{{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կ...»: wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականով<ref name=burney1784/>։ Մեկ այլ տարբերակ՝ «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվում է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: Կոմիքսներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Չար ծիծաղ}} [[Կատեգորիա:1860թթ նեոլոգիզմներ]] [[Կատեգորիա:Ձայնային էֆֆեկտներ]] [[Կատեգորիա:Հումոր]] [[Կատեգորիա:Ձայնարկություններ]] [[Կատեգորիա:Ծիծաղ]] [[Կատեգորիա:Բարի և չար]] mu41omd2on7zcs0wyn5w0fc452xbhvq 8476213 8476208 2022-07-28T07:27:29Z Narek75 3252 wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականին<ref name=burney1784/>։ Ըստ մեկ այլ տարբերակի, «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվել է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: [[Կոմիքս]]ներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Չար ծիծաղ}} [[Կատեգորիա:1860թթ նեոլոգիզմներ]] [[Կատեգորիա:Ձայնային էֆֆեկտներ]] [[Կատեգորիա:Հումոր]] [[Կատեգորիա:Ձայնարկություններ]] [[Կատեգորիա:Ծիծաղ]] [[Կատեգորիա:Բարի և չար]] 240s6dqyjh0vm1rc0ao732hsuf5ustj 8476304 8476213 2022-07-28T10:31:52Z GeoO 14988 հեռացվել է [[Կատեգորիա:1860թթ նեոլոգիզմներ]], ավելացվեց [[Կատեգորիա:1860 նեոլոգիզմներ]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Listen | Ֆայլի անվանում = Evillaugh.ogg | Անվանում = Չար ծիծաղ | Նկարագրում = | float = }} '''Չար ծիծաղ''' կամ '''մոլագար ծիծաղ''', գեղարվեստական գրականության մեջ [[չարագործի]] մոլագար [[Ծիծաղ|ծիծաղը]]: Արտահայտությունը թվագրվում է առնվազն 1860 թվականով<ref name=littell64_228/>։ «Չարակամ ծիծաղը» կարելի է գտնել նույնիսկ ավելի վաղ. այն թվագրվում է առնվազն 1784 թվականին<ref name=burney1784/>։ Ըստ մեկ այլ տարբերակի, «Չարախինդ ծիծաղը», հայտնվել է 1714 թվականին և կարող է ավելի վաղ թվագրվել<ref name=steele_addison1714/>: [[Կոմիքս]]ներում, որտեղ [[գերչարագործները]] նման ծիծաղ են արձակում, դրանք տարբեր կերպ են վերարտադրվում՝ որպես մվահահահա, մուվհահահա, մուահահահա, բվահահահա և այլն<ref name=zawacki_dignan2003/>: Այս բառերը սովորաբար օգտագործվում են նաև ինտերնետային [[Բլոգ|բլոգերում]], [[տեղեկատախտակների համակարգերում]] և խաղերում: Այնտեղ դրանք սովորաբար օգտագործվում են, երբ ձեռք է բերվում հաղթանակի ինչ-որ ձև, կամ մատնանշելու համար մեկ ուրիշի նկատմամբ [[գերազանցություն]] (պատկանելիություն), կամ երբ ծաղրում են մի հայտարարություն, որին դժվար է հավատալ, որ լրջորեն է արված: 1930-ական թվականներին հանրահայտ «<nowiki/>[[The shadow|The Shadow]]<nowiki/>» ռադիոհաղորդումն իր շնորհանդեսի շրջանակում օգտագործեց ֆիրմային չար ծիծաղը: Դա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ոչ չարագործ կերպարը չար ծիծաղ օգտագործեց, և այն հնչեցրեց դերասան [[Ֆրենկ Ռիդիկ|Ֆրենկ Ռիդիկը]]: Նրա ծիծաղը օգտագործվեց նույնիսկ այն բանից հետո, երբ [[Օրսոն Ուելս|Օրսոն Ուելսը]] ստանձնեց գլխավոր դերը<ref name=mott2009/>։ Դերասան [[Վինսենթ Փրայս|Վինսենթ Փրայսի]] չար ծիծաղը բազմիցս օգտագործվել կամ պատճենվել է ռադիոյում, կինոյում, երաժշտության մեջ և հեռուստատեսությունում, հատկապես [[Մայքլ Ջեքսոն|Մայքլ Ջեքսոնի]] «<nowiki/>[[Thriller (տեսահոլովակ)|Thriller]]<nowiki/>» երաժշտական տեսահոլովակի վերջում։ Ֆիլմերում չար ծիծաղը հաճախ լրացնում է սաունդթրեքը, երբ չարագործը տեսախցիկից դուրս է: Նման դեպքերում ծիծաղը հետևում է հերոսին կամ զոհին, երբ նրանք փորձում են փախչել: Դրա օրինակներից է «<nowiki/>[[Ինդիանա Ջոնս։ Կորուսյալ տապանը որոնելիս|Ինդիանա Ջոնս. Կորուսյալ տապանը որոնելիս]]<nowiki/>» ֆիլմը, որտեղ [[Բելոկ|Բելոկի]] ծիծաղով են լցվում հարավամերիկյան ջունգլիները, երբ [[Ինդիանա Ջոնս|Ինդիանա Ջոնսը]] փախչում է Հովիտո ցեղից: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist|refs= <ref name=littell64_228>{{citation | first1=Eliakim | last1=Littell | first2=Robert S. | last2=Littell | last3=Making of America Project | title=The Luck of Ladysmede, part X | journal=Littell's the Living Age | volume= 64 | publisher=Littell, son & company | year=1860 | page=228 | url=https://books.google.com/books?id=VFtXLfrj_wMC&pg=PA228 }}</ref> <ref name=burney1784>{{citation | first1=Fanny | last1=Burney | title=Diary and Letters of Madame D'Arblay: 1778 to 1784 | editor1-first=Charlotte | editor1-last=Barrett | publisher=Bickers and son | year=1784 | page=279 | url=https://books.google.com/books?id=w3oVAAAAYAAJ&pg=PA279 }}</ref> <ref name=steele_addison1714>{{citation | first1=Richard | last1=Steele | first2=Joseph | last2=Addison | title=The Guardian | volume=1 | issue=29 | date=April 14, 1714 | page=118 | publisher=J. Tonson | url=https://books.google.com/books?id=qCoJAAAAQAAJ&pg=PA118 }}</ref> <ref name=mott2009>{{cite book|first1=Robert L. | last1=Mott|title=The audio theater guide: vocal acting, writing, sound effects and directing for a listening audience|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|date=2009|isbn=978-0-7864-4483-0|url=https://books.google.com/books?id=ZCu0fdtW13MC&pg=PA31|page=31}}</ref> <ref name=zawacki_dignan2003>{{cite book|title=How to be a villain: evil laughs, secret lairs, master plans, and more!!!|first1=Neil|last1=Zawacki|first2=James|last2=Dignan|publisher=[[Chronicle Books]]|date=2003|isbn=0-8118-4666-0|url=https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/howtobevillainev00zawa/page/23 23]}}</ref> }} {{DEFAULTSORT:Չար ծիծաղ}} [[Կատեգորիա:1860 նեոլոգիզմներ]] [[Կատեգորիա:Ձայնային էֆֆեկտներ]] [[Կատեգորիա:Հումոր]] [[Կատեգորիա:Ձայնարկություններ]] [[Կատեգորիա:Ծիծաղ]] [[Կատեգորիա:Բարի և չար]] 2xpntelk0hbm2xsq29uwius06qf4i02 1 1098441 8476209 2022-07-28T07:11:15Z Maria Hayrapetyan 122103 +{{ԹՀ|en|Evil laughter|1099974342}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|en|Evil laughter|1099974342}} klmm9d2xif2dejedbyoxveep2hse8w9 2 1098442 8476214 2022-07-28T07:28:40Z Boris Chilingaryan 122323 Նոր էջ «Абу́ль-Абба́с (лат. Abul Abaz, также Abulabaz от араб. أبو العباس‎ — букв. «отец Аббаса») — слон (скорее всего, азиатский), подаренный Карлу Великому багдадским халифом Харуном ар-Рашидом. Имя слона и записи о событиях из его жизни в империи Каролингов сохранились в Annales re...»: wikitext text/x-wiki Абу́ль-Абба́с (лат. Abul Abaz, также Abulabaz от араб. أبو العباس‎ — букв. «отец Аббаса») — слон (скорее всего, азиатский), подаренный Карлу Великому багдадским халифом Харуном ар-Рашидом. Имя слона и записи о событиях из его жизни в империи Каролингов сохранились в Annales regni Francorum (ARF; ««Анналы королевства франков») королевства франков»)[1][2][комментарий 1]; «Жизнь Карла Великого» (Vita Karoli Magni) Эйнхарда также содержит упоминания о слоне[3][комментарий 2]. Тем не менее в источниках Аббасидов не найдено никаких упоминаний ни о таком подарке, ни вообще о каком-либо контакте с Карлом Великим — возможно, по той причине, что Харун ар-Рашид считал властителя франков неким малозначимым правителем[5]. Աբուլ-Աբբաս (լատ. Abul Abaz, ինչպես նաև Abulabaz արաբերեն أبو العباس,թարգմանաբար «Աբբասի հայր»), փիղ (ամենայն հավանականությամբ ասիական), նվիրաբերված Կառլոս Մեծին բաղդադի խալիֆ Խարուն ար-Ռաշիդի կողմից։ Փղի անունը և նրա կյանքից դրվագներ Կառոլինգների կայսրությունում պահպանվել են Annales regni Francorum-ում (ARF;«Ֆրանկների թագավորության ալլաններ»), Էյխարդի «Կառլոս Մեծի կյանք»-ում(Vita Karoli Magni) նույնպես առկա են փղի մասին հիշատակություններ։ Այնուամենայնիվ Աբբասյանների աղբյուրներում չի գտնվում ոչ մի հիշատակություն ոչ այդպիսի նվերի, ոչ էլ որևէ կոնտակտի Կառլոս Մեծի հետ՝ հնարավոր է այն պատճառով, որ Խարուն ար-Ռաշիդը համարում էր ֆրանկների թագավորին ոմն աննշան ղեկավար։ Ճանապարհորդություն արևելքից Եվրոպա Абуль-Аббас был доставлен из Багдада, который тогда являлся столицей халифата Аббасидов, при посредничестве франкского еврея по имени Исаак[2][6], который вместе с двумя другими эмиссарами, Лантфридом и Зигмундом[2], был отправлен ко двору халифа по приказу Карла Великого. Будучи единственным выжившим членом посольства из трёх перечисленных, Исаак отправился в обратный путь со слоном, о котором он постарался заранее предупредить Карла через двух эмиссаров, которых встретил в 801 году: один был отправлен лично халифом Харуном ар-Рашидом, другой — Ибрахимом ибн аль-Аглабом, который был в то время губернатором Ифрикии[2][7]. Карл приказал человеку из Лигурии (провинция рядом с Генуей) снарядить флот для перевозки слона и других товаров[2]. Исследователи полагают, что Исаак и слон проделали своё путешествие через Африку: они начали обратный путь, направившись вдоль египетского побережья в Ифрикию, управляемую тогда Ибрахимом ибн аль-Аглабом, который купил эту землю у ар-Рашида за платежи в 40 000 динаров в год. Возможно, при помощи Ибрагима в его столице Кайруане (ныне в Тунисе), Исаак отплыл из порта (возможно, Карфаген[8], в настоящее время Тунис) вместе с Абуль-Аббасом и проделал оставшийся маршрут до Европы по Средиземному морю[9]. Во всяком случае, в историческом тексте «Анналов королевства франков» написано, что «Исаак-еврей вернулся из Африки со слоном» (Isaac Iudeus de Africa cum elefanto) и высадился в Портовенере (около Генуи) в октябре 801 года[2][10]. Зиму он вместе со слоном провёл в Верчелли, а весной они начали переход через Альпы к резиденции императора в Ахене, прибыв туда 20 июля 802 года[2][6][11]. Աբուլ-Աբբասը տեղափոխվել է Բաղդադից, որն այդ ժամանակ Աբբասյանների խալիֆայության մայրաքաղաքն էր, ֆրանկոհրեա Իսահակի միջնորդությամբ, որը երկու այլ էմիսարների՝ Լանտֆրիդի և Զիգմունդի հետ, Կառլոս Մեծի հրամանով ուղարկվել էր խալիֆի մոտ։ e7r4k3wxhqkss7g7hldyhz6fw119yk8 0 1098443 8476232 2022-07-28T07:52:38Z GeoO 14988 Վերահղվում է դեպի [[Չար ծիծաղ]] wikitext text/x-wiki #ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ [[Չար ծիծաղ]] hd4kzg19smw13nj9cpl2gh9x83a1b0w 0 1098444 8476253 2022-07-28T08:20:22Z DVardanyan 122531 Նոր էջ «[[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|Խոշոր հրդեհի լուսանկար]] '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', [[Հրդեհ|հրդեհաշիջման]] գործողությունների ընթացքը [[Լուսանկարչություն|լուսանկարելու]] գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվո...»: wikitext text/x-wiki [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|Խոշոր հրդեհի լուսանկար]] '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', [[Հրդեհ|հրդեհաշիջման]] գործողությունների ընթացքը [[Լուսանկարչություն|լուսանկարելու]] գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref>: Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել [[Հրշեջ համազգեստ|պաշտպանիչ սարքավորումներ]]<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref>: == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. *[[Հրդեհի հետաքննություն|Հետաքննություն]] *[[Հրշեջ ծառայության ուսուցման միջազգային ասոցիացիա|Ուսուցում]] *[[Հրդեհային անվտանգություն|Հրդեհների կանխարգելում]] *[[Աշխատանքի անվտանգություն և առողջություն|Առողջության և անվտանգության կազմակերպում]] *Հետպատահարի վերլուծություն *Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում *Հրշեջների մոտ [[Համայնքի պատկանելիություն|պատկանելության զգացողության]] ամրապնդում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել [[Հրշեջ ստորաբաժանումներ|հրշեջ ստորաբաժանումների]] աշխատող<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref>: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref>: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref>: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] արխիվացված * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{DEFAULTSORT:Հրդեհային լուսանկարչություն}} 0h2j5u74t0wgq8gek9llr4fhe5n5292 8476254 8476253 2022-07-28T08:20:58Z DVardanyan 122531 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Հրդեհային անվտանգություն]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|Խոշոր հրդեհի լուսանկար]] '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', [[Հրդեհ|հրդեհաշիջման]] գործողությունների ընթացքը [[Լուսանկարչություն|լուսանկարելու]] գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref>: Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել [[Հրշեջ համազգեստ|պաշտպանիչ սարքավորումներ]]<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref>: == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. *[[Հրդեհի հետաքննություն|Հետաքննություն]] *[[Հրշեջ ծառայության ուսուցման միջազգային ասոցիացիա|Ուսուցում]] *[[Հրդեհային անվտանգություն|Հրդեհների կանխարգելում]] *[[Աշխատանքի անվտանգություն և առողջություն|Առողջության և անվտանգության կազմակերպում]] *Հետպատահարի վերլուծություն *Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում *Հրշեջների մոտ [[Համայնքի պատկանելիություն|պատկանելության զգացողության]] ամրապնդում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել [[Հրշեջ ստորաբաժանումներ|հրշեջ ստորաբաժանումների]] աշխատող<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref>: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref>: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref>: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] արխիվացված * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{DEFAULTSORT:Հրդեհային լուսանկարչություն}} [[Կատեգորիա:Հրդեհային անվտանգություն]] gk8m1lrt2a6p7x0mylgppxhy14xi5x2 8476255 8476254 2022-07-28T08:21:10Z DVardanyan 122531 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Լուսանկարչության ժանրեր]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki [[Image:Fire inside an abandoned convent in Massueville, Quebec, Canada.jpg|thumb|right|300px|Խոշոր հրդեհի լուսանկար]] '''Հրդեհային լուսանկարչություն''', [[Հրդեհ|հրդեհաշիջման]] գործողությունների ընթացքը [[Լուսանկարչություն|լուսանկարելու]] գործողություն։ Այս տեսակ լուսանկարչությամբ զբաղվող մարդիկ կոչվում են հրդեհային լուսանկարիչներ։ Քանի որ հրդեհային լուսանկարչությունը ենթադրում է վտանգավոր իրավիճակներին մոտ լինել, լուսանկարիչները պետք ունենան հատուկ ունակություններ, գիտելիք արտակարգ պատահարների, վայրերի, գործողությունների, առողջության և ապահովության մասին<ref name="safety">{{Citation | last = Phillips | first = Chris | title = Fire Photography | url=http://www.swpp.co.uk/professional_imagemaker/Fire.htm | access-date = 2008-02-26}}</ref>: Հրդեհային լուսանկարիչներից հաճախ պահանջվում է կրել [[Հրշեջ համազգեստ|պաշտպանիչ սարքավորումներ]]<ref name="action">{{Citation | last = Nicolas | first = Landry | title = Fire photographers in action | publisher = Journal Le Reflet | url=http://www.hebdos.net/lrd/edition262005/articles.asp?article_id=94652 | access-date = 2008-02-26}}</ref>: == Հրդեհային լուսանկարչության օգտագործում == Հրդեհային լուսանկարիչների աշխատանքը ներառում է բազմաթիվ ծրագրեր. *[[Հրդեհի հետաքննություն|Հետաքննություն]] *[[Հրշեջ ծառայության ուսուցման միջազգային ասոցիացիա|Ուսուցում]] *[[Հրդեհային անվտանգություն|Հրդեհների կանխարգելում]] *[[Աշխատանքի անվտանգություն և առողջություն|Առողջության և անվտանգության կազմակերպում]] *Հետպատահարի վերլուծություն *Արտակարգ իրավիճակների աշխատանքի վերաբերյալ հանրության տեսակետի բարելավում *Հրշեջների մոտ [[Համայնքի պատկանելիություն|պատկանելության զգացողության]] ամրապնդում == Հրդեհային ստորաբաժանումների հետ ներգրավվածություն == Հրդեհային լուսանկարիչները կարող են ուղղակիորեն լինել կամ չլինել [[Հրշեջ ստորաբաժանումներ|հրշեջ ստորաբաժանումների]] աշխատող<ref>{{cite news|last=Goldberg|first=Michael|title=Volunteer firefighter doubles as emergency scene photographer|url=http://www.thereporteronline.com/general-news/20140209/volunteer-firefighter-doubles-as-emergency-scene-photographer|access-date=23 February 2014|newspaper=The Reporter}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |title=Archived copy |access-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160701025720/http://www.nyc.gov/html/fdny/html/units/photo/fires/122602/122602_towerladder_front.shtml |archive-date=2016-07-01 |url-status=dead }}</ref><ref>http://chicagoareafire.com/blog/tag/official-chicago-fire-department-photo-unit-site/</ref>: Նրանք մատուցում են մասնագիտացված լուսանկարչական ծառայություն, որը կարող է ներառել վճար՝ յուրաքանչյուր լուսանկարի համար: Անվտանգությունը կարող է խնդիր լինել հրշեջ լուսանկարիչների համար, հետևաբար նրանք լավ հարաբերություններ են զարգացնում իրենց տեղական հրշեջ բաժնի հետ՝ բարելավելու հրդեհային տեսարանների լուսանկարչության հասանելիությունը: Հրշեջ ծառայության հայեցողությամբ կարող է պահանջել լրացուցիչ ուսուցում կամ այլ պայմանավորվածություններ<ref>{{cite news|last=Beattie|first=Chris|title=Next on scene: First-response photographer's pictures attract widespread attention|url=http://starlocalmedia.com/mckinneycouriergazette/news/next-on-scene-first-response-photographer-s-pictures-attract-widespread/article_af57981e-be85-525e-bd41-21c7f9c233be.html|access-date=23 February 2014|newspaper=McKinney Courier-Gazette}}</ref>: Խոշոր ստորաբաժանումները հաճախ ունենում են պրոֆեսիոնալ ֆոտոծառայության ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են Նյու Յորքում և Չիկագոյում: == Հավաստագրում == Հրդեհային լուսանկարչի պաշտոնական հավաստագրման գործընթացը մշակվում է Հրդեհային լուսանկարչության միջազգային կազմակերպության կողմից<ref>[http://www.iofp.com/ IOFP]</ref>: Հավաստագրման նպատակն է հաստատել, որ անհատն ունի բավարար պատրաստվածություն, հմտություններ և գիտելիքներ համապատասխան ոլորտներում (առողջություն և անվտանգություն, հրդեհաշիջման գործողություններ և այլն) արտակարգ պատահարի վայրում անվտանգ գործելու համար: ==Ծանոթագրություններ== {{reflist}} ==Արտաքին հղումներ== * [https://web.archive.org/web/20110515073703/http://ifpaweb.ning.com/ International Fire Photographers Association] արխիվացված * [https://ir.milwaukee.wi.us Incident Response] * [https://www.fireservicephotography.com Fire Service Photography] * [http://www.ctfirephoto.org Connecticut Fire Photographers Association] * [https://www.southerncaliforniafirenetwork.com Southern California Fire Network] {{DEFAULTSORT:Հրդեհային լուսանկարչություն}} [[Կատեգորիա:Հրդեհային անվտանգություն]] [[Կատեգորիա:Լուսանկարչության ժանրեր]] 4eim1lkt333q4ygpcgcyueqzd1v318s 1 1098445 8476257 2022-07-28T08:21:57Z DVardanyan 122531 +{{ԹՀ|en|Fire photography|1095443549}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|en|Fire photography|1095443549}} af6pgiij7kmbkfyggj65kfkbq1fh44u 2 1098446 8476275 2022-07-28T08:36:37Z Pogikyan 121856 Նոր էջ «{{Babel|hy|ru-4|de-4|en-3}} * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ|Ավազարկղ]] * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ1|Ավազարկղ 1]] * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ 2|Ավազարկղ 2]] * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ 3|Ավազարկղ 3]]»: wikitext text/x-wiki {{Babel|hy|ru-4|de-4|en-3}} * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ|Ավազարկղ]] * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ1|Ավազարկղ 1]] * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ 2|Ավազարկղ 2]] * [[Մասնակից:Pogikyan/Ավազարկղ 3|Ավազարկղ 3]] f84bux37vn4d5ksf9iz8kw3xgxrlsah 2 1098447 8476292 2022-07-28T09:09:42Z Pogikyan 121856 Նոր էջ «'''Օդերի Ֆրանկֆուրտի Եվրոպական Վիադրինա Համալսարան ''' ({{lang-de|Europa-Universität Viadrina Frankfurt (Oder)}}) համալսարան է տեղակայված Օդերի Ֆրանկֆուրտում, Գերմանիա։ Այն հայտնի է նաև որպես '' Օդերի Ֆրանկֆուրտի համալսարան''։ Քաղաքը գտնվում է Օդեր գետի ափին, որը հանդիսանում է Գերմանիայի...»: wikitext text/x-wiki '''Օդերի Ֆրանկֆուրտի Եվրոպական Վիադրինա Համալսարան ''' ({{lang-de|Europa-Universität Viadrina Frankfurt (Oder)}}) համալսարան է տեղակայված Օդերի Ֆրանկֆուրտում, Գերմանիա։ Այն հայտնի է նաև որպես '' Օդերի Ֆրանկֆուրտի համալսարան''։ Քաղաքը գտնվում է Օդեր գետի ափին, որը հանդիսանում է Գերմանիայի և Լեհաստանի սահմանը։ Վիադրինան Գերմանիայի ամենափոքր համալսարաններից մեկն է, է 160 հոգանոց դասախոսական կազմով, որտեղ սովորում են մոտ 5,200 ուսանող, որոնցից մոտ 1,000-ը Լեհաստանից են: Միայն Էրֆուրտի և Բրեմենի Յակոբսի համալսարաններն են զիջում Վիադրինային ուսանողների քանակով. ''Վիադրինա'' բառն եկել է '' Վիադրուս'' բառից (Օդեր գետի ենթադրյալ Աստծո անունը) , որը լատիներենում նշանակում է '' Պատկանում է Օդեր գետին'': Իրականում գետի անտիկ անվանումը փաստաթղթավորված չէ այն հիշատակվում է որպես Oddera 991 Dagome iudex-ում՝ հղում անելով Լեհաստանի արքայազն Միեշկո I-ի թագավորությանը: The [[Latin]] word ''Viadrina'' means "belonging to, or situated at, the Oder River"; it derives from ''Viadrus'', the name of a presumed river god of the Oder. Actually, an [[Ancient Rome|ancient]] name of the river is not documented, it is mentioned as ''Oddera'' in the 991 ''[[Dagome iudex]]'' referring to the realm of Prince [[Mieszko I of Poland]]. The Latin name was probably introduced by the Frankfurt scholar [[Jodocus Willich]] (c.1486–1552) and appeared in the ''[[Cosmographia (Sebastian Münster)|Cosmographia]]'' by [[Sebastian Münster]] in 1544; the city of Frankfurt was known in Latin as ''Francofortum ad Viadrum''. == Alma Mater Viadrina (1506–1811)<!--'Alma Mater Viadrina' redirects here--> == [[File:Lucas Cranach (I) - Joachim I Nestor - Jagdschloss Grunewald.jpg|thumb|left|Elector Joachim I Nestor, portrait by [[Lucas Cranach the Elder]]]] The '''Alma Mater Viadrina'''<!--boldface per WP:R#PLA--> was founded on 26 April 1506 by Elector [[Joachim I Nestor, Elector of Brandenburg|Joachim I Nestor]], with permission from [[Pope Julius II]], as the first principal university of the [[Margraviate of Brandenburg]]. The foundation stone was laid already in 1498 at the site of a demolished [[synagogue]]; a foundation charter was issued by [[Pope Alexander VI]] in the same year. The notable theologian [[Konrad Wimpina]] (c.1465–1531) became founding [[prorector]]. Construction of the main building (''Collegienhaus'') was completed in 1507. The university was organized into four [[Faculty of Arts|Faculties of Arts]]: law, theology, philosophy, and medicine. Within the first year, more than 900 students from all over Germany, Poland, Sweden, Norway, and Denmark enrolled. The ''Viadrina'' enjoyed an excellent reputation in Brandenburg and the surrounding regions, and its graduates had high positions in administration, politics, law and the church. One of its earliest chancellors, Bishop [[Georg von Blumenthal]] (1490–1550) was a vigorous opponent of the [[Protestant Reformation]] and did his utmost to expel [[Lutheranism|Lutherans]] such as [[Jodocus Willich]]. (In 2018 his brother's direct descendant [[Julia von Blumenthal]] was named president of the refounded Viadrina.) In 1518 [[Johann Tetzel]] (1465–1519) obtained his doctorate at Frankfurt. Nevertheless, the university, like its [[Duchy of Prussia|Prussian]] counterpart, the [[University of Königsberg]] established in 1544, turned to [[Lutheran orthodoxy]]. A professor popular among students, [[Erdmann Copernicus]], was promoted to head of university in 1573, but died in the same year. After the ruling [[House of Hohenzollern]] had converted to [[Calvinism]], the 'Great Elector' [[Frederick William, Elector of Brandenburg|Frederick William]] and his governor Prince [[John Maurice, Prince of Nassau-Siegen|John Maurice of Nassau-Siegen]] in 1655 founded the [[University of Duisburg]], a [[Continental Reformed church|Reformed]] college in the [[Duchy of Cleves]]. [[File:Kollegienhaus Frankfurt (Oder).jpg|thumb|Old ''Collegienhaus'' (1911)]] Frederick William also opened the Frankfurt University for [[History of the Jews in Germany|Jewish]] students, against fierce resistance by the teaching staff. While damages of the [[Thirty Years' War]] still had to be repaired, he had a [[botanical garden]] laid out next to the university premises. An [[anatomical theatre]] was built in 1684 at the behest of physician [[Bernhardus Albinus]] (1653–1721). The complete renovation was accomplished in 1693/94. In 1736 the eminent jurist [[Johann Jakob Moser]] was called to head the Faculty of Law at the university, but had to leave after three years due to his thoroughly [[Liberalism in Germany|Liberal]] ideas which were disliked by the [[Kingdom of Prussia|Prussian]] king [[Frederick William I of Prussia|Frederick William I]]. In the course of the [[Prussian Reforms]] during the [[Napoleonic Wars]], the University of Frankfurt was moved to [[Wrocław|Breslau]] (present-day Wrocław, Poland) in 1811. It merged with the [[University of Wrocław|University of Breslau]], the ''Leopoldina'' established in 1702 by the [[House of Habsburg|Habsburg]] emperor [[Leopold I, Holy Roman Emperor|Leopold I]], in order to be competitive with the newly founded [[Humboldt University of Berlin|University of Berlin]]. The merger included the transfer of the comprehensive library stocks, then with more than 28,000 volumes the second largest in Prussia after the [[Königsberg State and University Library]] collection, up the Oder river by boat. Some of the Viadrina professors did, however, accept positions in Berlin. The old university building was taken over by the City of Frankfurt and turned into a schoolhouse. It was hardly damaged in [[World War II]] and first used as a home for refugees from the [[Former eastern territories of Germany|former eastern territories]]. Afterwards the building stood empty until it was controversially demolished in the early 1960s. Only the arch of the main entrance has been preserved as a monument. Famous students at the historical Viadrina included the philosopher [[Ulrich von Hutten]] (1488–1523) and the theologian and political leader [[Thomas Müntzer]] (c.1489–1525), the musician [[Carl Philipp Emanuel Bach]] (1714–1788), the physicians [[Marcus Elieser Bloch]] (1723–1799) and [[Johann Gottlieb Walter]] (1734–1818), [[Wilhelm von Humboldt|Wilhelm]] (1767–1836) and [[Alexander von Humboldt]] (1769–1859), as well as the poet [[Heinrich von Kleist]] (1777–1811). Among the notable university prorectors was Duke [[Henry Wenceslaus, Duke of Oels-Bernstadt|Henry Wenceslaus of Oels-Bernstadt]] (1592–1639) in 1608. == New Viadrina == [[File:Universitas Viadrina Frankfurt (Oder).JPG|thumb|Red-tiled Viadrina main building, ex [[Frankfurt (region)|regional Government]] House, seen from Oderturm 2012]] [[Image:2004-viadrina -main building Sicherlich.JPG|thumb|right|200px|The front portal of the main building of the Viadrina]] [[Image:GraefinDoenhoffBuilding.jpg|thumb|right|200px|The [[Marion Dönhoff|Countess Dönhoff]] Building houses lecture rooms and the dining hall]] [[Image:EUVMainBuildingOderturm.jpg|thumb|right|200px|The south side of the main building (built 1898–1906), showing the [[Oderturm]] in the background]] [[Image:Flachbau.jpg|thumb|right|200px|The Audimax building, known colloquially as the ''Flachbau'' ("flat building"), is a modernized GDR-era building that houses the university auditorium]] In 1991 the university was re-established as Viadrina European University. It currently comprises three faculties: Economics and Business Studies; Law; and Cultural Studies. A prime focus of the educational program is to attract students from throughout Europe in order to create a multinational student body. Currently about 40 percent of the students are foreigners (mostly Polish), a greater proportion than at other German universities. Viadrina European University maintains close cooperation with [[Adam Mickiewicz University]] in [[Poznań]], Poland. The two universities jointly operate the Collegium Polonicum, located just opposite Viadrina on the Polish side of the Oder River. Notable among the research institutions at Viadrina University is the Frankfurt Institute of Transformational Studies (FIT). The institute is a substantial contributor to research on economies in transition. The university's former president, Professor [[Gesine Schwan]], ran for [[President of Germany]] both in 2004 and 2009, being narrowly defeated by [[Horst Köhler]] twice. Former diplomat [[Gunter Pleuger]] has served as the university's president since October 1, 2008. Pleuger was followed by slavicist Alexander Wöll on October 1, 2014. == Study programs == The Viadrina European University currently offers the following study programs in English: * Bachelor of International Business Administration * Bachelor of Cultural Studies * Master of International Business Administration * [[Master of Business Informatics]] in cooperation with the [[Virtual Global University]] * Master of Business Administration ([[MBA]]) * Master of Information and Operations Management * Master of Law in International Human Rights and Humanitarian Law (LL.M.) * Master of European Studies (MES) * Master of Culture and History of Eastern and Central Europe * Master of European Cultural Heritage (MEK) == Notable faculty and alumni == * [[Carl Philipp Emanuel Bach]] * [[Alexander Gottlieb Baumgarten]] * [[Karl August von Bergen]] * [[Erdmann Copernicus]] * [[Martin Eisend]] * [[Johann Gottlieb Gleditsch]] * [[Alexander von Humboldt]] * [[Wilhelm von Humboldt]] * [[Ulrich von Hutten]] * [[Heinrich von Kleist]] * [[Thomas Müntzer]] * [[Andreas Musculus]] * [[Karl Ludwig von Phull|Ludwig von Pfuel]] * [[:nl:Garlieb Sillem|Garlieb Sillem]] * [[Min (Vietnamese singer)]] == See also == * [[List of medieval universities]] ==References== {{Reflist}} == External links == * [http://www.europa-uni.de/en/index.html European University Viadrina Frankfurt (Oder)] {{Universities in Germany}} {{coord|52|20|32|N|14|33|14|E|type:edu_source:kolossus-ruwiki|display=title}} {{Authority control}} [[Category:European University Viadrina| ]] [[Category:1506 establishments in the Holy Roman Empire]] [[Category:1811 disestablishments in Germany]] [[Category:Educational institutions established in the 1500s]] [[Category:Educational institutions established in 1991]] [[Category:Frankfurt (Oder)]] [[Category:Universities and colleges in Brandenburg]] [[Category:Universities in Germany|Frankfurt an der Oder]] [[Category:1991 establishments in Germany]] l9uqf4b8stbt9hxldan7dgr863fi670 0 1098449 8476309 2022-07-28T10:45:03Z Մարինա Երիցյան 121865 Նոր էջ «[[Պատկեր:KITLER.jpg|մինի|230x230px|Կատու, որն ունի քթի տակ սև հետք, որն էլ նման է Հիտլերի բեղերին ]] [[Պատկեր:Kitler - 7026359043.jpg|մինի|227x227փքս|Կատու՝ քթի տակ սև կետով, որը նման է Հիտլերի բեղերին]] '''Cats That Look Like Hitler''' (բառացի թարգմանությամբ՝ '''«Հիտլերին նման կատուներ»),''' երգիծական կայք,...»: wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:KITLER.jpg|մինի|230x230px|Կատու, որն ունի քթի տակ սև հետք, որն էլ նման է Հիտլերի բեղերին ]] [[Պատկեր:Kitler - 7026359043.jpg|մինի|227x227փքս|Կատու՝ քթի տակ սև կետով, որը նման է Հիտլերի բեղերին]] '''Cats That Look Like Hitler''' (բառացի թարգմանությամբ՝ '''«Հիտլերին նման կատուներ»),''' երգիծական կայք, որտեղ ներկայացված են 1933-1945 թվականներին Գերմանիայի ֆյուրեր [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ին նմանվող կատուների լուսանկարները։ Նման կատուներին հաճախ անվանում են [[Քիթլերներ]]: Կատուների մեծ մասը [[պիբալդ]] է, քթի տակ մեծ սև բիծ ունի, որը նման է Հիտլերի բեղերին, և այլ հատկանիշներ, որոնք սովորաբար խիստ դեմքի արտահայտությունն են հուշում<ref>{{Cite web |title=Researchers find why some cats look like Hitler {{!}} The Times of Israel |url=https://www.timesofisrael.com/researchers-may-now-know-why-some-cats-look-like-hitler/amp/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210420071347/https://www.timesofisrael.com/researchers-may-now-know-why-some-cats-look-like-hitler/amp/ |archive-date=2021-04-20 |access-date=2021-04-19 |website=www.timesofisrael.com}}</ref>։ Կայքը հիմնադրել են [[Կուս Պլեգտ|Կուս Պլեգտը]] և [[Պաուլ Նև|Պաուլ Նևը]] 2006 թվականին։ Կայքն այժմ ղեկավարում է միայն Նևը։ 2013 թվականի փետրվարի դրությամբ՝ նա ներբեռնել է ավելի քան 7500 կատվի լուսանկար<ref name="popmatters">{{Cite web |last=Mikita Brottman |author-link=Mikita Brottman |date=2007-02-07 |title=Mein Kat |url=http://www.popmatters.com/pm/column/10186/mein-kat/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080721110451/http://www.popmatters.com/pm/column/10186/mein-kat/ |archive-date=2008-07-21 |publisher=PopMatters |accessdate=2008-08-06}}</ref><ref>{{Cite news |last=Dan Walmsley |date=2006 |title=The Breakfast Show Live: A History of the Web |publisher=Dan Walmsley |location=Australia |medium=TV-series}}</ref><ref>{{Cite web |last=Neve |first=Paul |title=Frequently Asked Questions{{!}}Cats That Look Like Hitler |url=http://www.catsthatlooklikehitler.com/cgi-bin/seigany.pl?faq.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20151003104817/http://www.catsthatlooklikehitler.com/cgi-bin/seigany.pl?faq.html |access-date=2013-02-08|archive-date=October 3, 2015 }}</ref>։ == Հանրաճանաչութուն == [[Սթիվեն Քոլբեր|Սթիվեն Քոլբերտ]]ը հիշատակել է կայքի գոյության մասին 2010 թվականի հուլիսին իր հարցազրույցում: Կայքը հաճախ հիշատակվում էր այժմ չգործող ավստրալիական «Total Gamer» խաղային ամսագրում և Նոր Զելանդիայում հայտնի է դարձել այն ​​բանից հետո, երբ [[Բրեդ Ուոթսոնը]] ուշ երեկոյան Edge շոուի ժամանակ նշեց, որ իր «Փիգլզզ» կատուն «Քիտլեր» թիվ 1-ն է (Kitty Hitler) աշխարհում<ref name="Moos">{{Cite web |last=Moos |first=Jeanne |author-link=Jeanne Moos |date=2010-07-28 |title=Cats that look like Hitler |url=http://www.cnn.com/video/#/video/offbeat/2010/07/27/moos.hitler.cats.cnn?hpt=C2 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101230111923/http://www.cnn.com/video/#/video/offbeat/2010/07/27/moos.hitler.cats.cnn?hpt=C2 |archive-date=2010-12-30 |website=CNN |accessdate=2010-07-28}}</ref> <ref>{{Cite web |title=The Social Network (2010) - IMDb |website=[[IMDb]] |url=http://www.imdb.com/title/tt1285016/characters/nm1648492 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210420071351/https://www.imdb.com/title/tt1285016/characters/nm1648492 |archive-date=2021-04-20 |access-date=2021-04-20}}</ref>։ Բրիտանական [[Թայմս|The Times]] թերթի լրագրող [[Բեն Մակելը]] հարցազրույց է անցկացրել կատուների տերերի հետ, որոնց լուսանկարները ներկայացված են կայքում և տարբեր հնարավոր բացատրություններ է առաջարկել համացանցում կատուների, այդ թվում Հիտլերին նման կատուների հայտնվելու և ժողովրդականության վերաբերյալ: Լրագրողի խոսքով՝ կատուներն ունեն իրենց սեփական, «առեղծվածային» բնավորությունը, քանի որ տերերը ավելի լավ են տեսնում իրենց բնավորության հատկանիշները և կարողանում են ճիշտ էմոցիոնալ մոտեցում ցուցաբերել, ինչպես նաև հիշեցնում են [[Հին եգիպտացիների համոզմունքներն անդրշիրիմյան կյանքի մասին|հին եգիպտացիներ]]ի կողմից կատուների պաշտամունքի մասին<ref>{{Cite web |title=Hitler cat 'overlooked for adoption because of markings' |url=https://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/howaboutthat/8669983/Hitler-cat-overlooked-for-adoption-because-of-markings.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210218063548/https://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/howaboutthat/8669983/Hitler-cat-overlooked-for-adoption-because-of-markings.html |archive-date=2021-02-18 |access-date=2021-04-20 |website=www.telegraph.co.uk}}</ref><ref>{{Cite web |last=Machell |first=Ben |date=2012-10-06 |title=What Is It About Cats? |url=http://www.thetimes.co.uk/tto/magazine/article3555112.ece |website=thetimes.co.uk |archive-url=https://web.archive.org/web/20130122010948/http://www.thetimes.co.uk/tto/magazine/article3555112.ece |archive-date=22 January 2013 |url-status=dead}}</ref>։ 2011 թվականին բրիտանական [[The Daily Telegraph]] թերթը հայտնել էր, որ կա մի «քիթլեր», որը երկար ժամանակ չէր կարողանում տեր գտնել՝ Հիտլերին նման լինելու պատճառով<ref>{{Cite web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/howaboutthat/8669983/Hitler-cat-overlooked-for-adoption-because-of-markings.html|title=Hitler cat 'overlooked for adoption because of markings'|website=www.telegraph.co.uk|archive-url=https://web.archive.org/web/20210218063548/https://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/howaboutthat/8669983/Hitler-cat-overlooked-for-adoption-because-of-markings.html|archive-date=2021-02-18|access-date=2021-04-25|deadlink=no}}</ref>։ == Պատկերասրահ == <gallery mode="packed" heights="180"> Kitler on a fence.jpg Cat that looks like hitler in a sink.jpg </gallery> == Տես նաև == * [[Համացանցային մեմ]] ==Ծանոթագրություններ== {{Ծանցանկ}} ==Արտաքին հղումներ == {{Commons category|Cats That Look Like Hitler}} * {{official website|http://www.catsthatlooklikehitler.com}} [[Կատեգորիա:Կատուները արվեստում և մշակույթում]] [[Կատեգորիա:Կատուներ]] [[Կատեգորիա:Բրիտանական կատակերգական կայքեր]] [[Կատեգորիա:Կենդանիների կայքեր]] [[Կատեգորիա:Ադոլֆ Հիտլերը մշակույթի և արվեստի մեջ]] o1wdq1agvnar59xphs86irdppyerw9m 1 1098450 8476312 2022-07-28T10:47:54Z Մարինա Երիցյան 121865 +{{ԹՀ|en|Cats That Look Like Hitler|1099271594}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|en|Cats That Look Like Hitler|1099271594}} b69oubuo3skuh86zvja30ikgdvper1p 0 1098451 8476316 2022-07-28T10:57:41Z Անժելա9 109643 Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Ֆիլմ | imdb_id = 0167346 }} '''«Վերջին դյույմը»''' ({{lang-ru|«Последний дюйм»}}), 1958 թվականի [[Կինոարդյունաբերությունը Խորհրդային Միությունում|խորհրդային]] գունավոր գեղարվեստական արկածային ֆիլմ-դրամա, որը նկարահանել են ռեժիսորներ Թեոդոր Վուլֆովիչը և Նիկիտա Կուրիխ...»: wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆիլմ | imdb_id = 0167346 }} '''«Վերջին դյույմը»''' ({{lang-ru|«Последний дюйм»}}), 1958 թվականի [[Կինոարդյունաբերությունը Խորհրդային Միությունում|խորհրդային]] գունավոր գեղարվեստական արկածային ֆիլմ-դրամա, որը նկարահանել են ռեժիսորներ Թեոդոր Վուլֆովիչը և Նիկիտա Կուրիխինը<ref>[https://www.infox.ru/usefull/288/217017-rezisser-nikita-kurihin-ego-ubijcej-stal-kuplennyj-po-blatu-zaporozec Режиссер Никита Курихин: его убийцей стал купленный по блату «Запорожец»]</ref><ref>[https://style.rbc.ru/impressions/5c13a1a79a79475568ce1689 «Пассажирка»: возможность оперы]</ref><ref>[https://iz.ru/775800/aleksei-korolev/kushat-podano-10-luchshikh-filmov-s-uchastiem-akul Кушать подано: 10 лучших фильмов с участием акул]</ref> «[[Լենֆիլմ]]» կինոստուդիայում [[Ջեյմս Օլդրիջ|Ջեյմս Օլդրիջի]] համանուն պատմվածքի հիման վրա: == Սյուժե == Հետպատերազմյան տարիներ, Հյուսիսային Աֆրիկա։ Գործազուրկ օդաչու Բեն Էնսլիին մեծ գումար են առաջարկում վտանգավոր աշխատանքի՝ [[Շնաձկներ|շնաձկների]] ստորջրյա նկարահանումների համար։ Բենը և նրա որդին՝ Դեյվին, որը հորը խնդրում է իրեն էլ վերցնել, թռչում են ծովի հեռավոր ու ամայի ափ։ Նկարահանումների ժամանակ Բենը հարձակման է ենթարկվում շնաձկների կողմից և ափ ընկնում, իսկ տղան, փրկելով իր և հոր կյանքը, քարշ է տալիս նրան ինքնաթիռ և թռչում։ Բենը, կորցնելով գիտակցությունը, քայլ առ քայլ Դեյվին սովորեցնում է մեքենան ղեկավարելու ձևը, և նա հաղթահարում է վտանգավոր ուղին ու վայրէջք է կատարում օդանավակայանում՝ ամեն ինչ ճիշտ անելով մինչև վերջին դյույմը: == Դերերում == * Սլավա Մուրատով - Դեյվի * Նիկոլայ Կրյուկով - Բեն Էնսլի (դերը հնչյունավորել է [[Յուրի Տոլուբեև|Յուրի Տոլուբեևը]]) * Միխայիլ Գլուզսկի - Ջիֆֆորդ * [[Ալիաղա Աղաև]] - սրճարանի տերը * Մուխլիս Ջանի-Զադե - մեխանիկ (դերը հնչյունավորել է [[Սերգեյ Յուրսկի|Սերգեյ Յուրսկին]]) * Ալեքսեյ Ռոզանով - բժիշկ<ref>[https://www.imdb.com/title/tt0167346/fullcredits/?ref_=tt_ov_st_sm Последний дюйм (1959) Full Cast & Crew]</ref> * Իվան Դմիտրիև - սրճարանի այցելու (լուսագրերում նշված չէ) == Նկարահանող խումբ == * Սցենարի հեղինակ՝ Լեոնիդ Բելոկուրով * Բեմադրող ռեժիսորներ՝ Թեոդոր Վուլֆովիչ, Նիկիտա Կուրիխին * Գլխավոր օպերատոր՝ Սամուիլ Ռուբաշկին * Նկարիչ՝ Ալեքսեյ Ռուդյակով * Ստորջրյա նկարահանումների օպերատոր՝ Անատոլի Պոպով * Կոմպոզիտոր՝ Մովսես Վայնբերգ * Երգերի տեքստի հեղինակ՝ Մարկ Սոբոլ == Երաժշտություն == * Բենի երգը («Тяжёлым басом гремит фугас…», տեքստի հեղինակ՝ Մարկ Սոբոլ, երաժշտությունը՝ Մոիսեյ Վայնբերգի), կատարում է Միխայիլ Ռիբան<ref>{{cite web|url=http://web.gtrf.ru/catalog/radio.aspx|title=«Песня Бена» из кинофильма «Последний дюйм»|date=1960|publisher=Гостелерадиофонд|accessdate=2012-06-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/68hhbQWWX?url=http://web.gtrf.ru/catalog/radio.aspx|archivedate=2012-06-26|deadlink=yes}}</ref>։ == Մրցանակներ == * Համամիութենական կինոփառատոն (1960, Մինսկ) ** Առաջին մրցանակը օպերատորի աշխատանքի համար (Սամուիլ Ռուբաշկին) ** Երկրորդ մրցանակ ռեժիսորի աշխատանքի համար (Թեոդոր Վուլֆովիչ, Նիկիտա Կուրիխին) ** Երկրորդ մրցանակ կոմպոզիտորի աշխատանքի համար (Մոիսեյ Վայնբերգ) ** Երկրորդ մրցանակ տղամարդու դերակատարման համար (Նիկոլայ Կրյուկով) ** Մանկական ֆիլմերի երկրորդ մրցանակ == Նկարահանումներ == * Ֆիլմի նկարահանումներն անցկացվել են [[Կասպից ծով|Կասպից ծովում]]՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում, դրվագներում նկարահանվել են ադրբեջանցի դերասաններ: * Ջեյմս Օլդրիջի պատմվածքում գործողությունները կատարվում են [[Հուրգադա]] ձկնորսական գյուղի մոտ գտնվող անապատային տեղանքում<ref>{{Cite web |url=http://www.litra.ru/shortwork/get/swid/00844561303765116800/ |title=Дж. Олдридж. Последний дюйм |access-date=2012-11-30 |archive-date=2013-01-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130130213353/http://www.litra.ru/shortwork/get/swid/00844561303765116800/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://shkolazhizni.ru/archive/0/n-14890/ |title=2000-2012 Ежедневный познавательный журнал «ШколаЖизни.ру» Как река создала страну? |access-date=2020-04-28 |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331053515/https://www.shkolazhizni.ru/archive/0/n-14890/ |deadlink=no }}</ref>, որը ներկայում հայտնի հանգստավայր է, իսկ ֆիլմում գործողության վայրը կոչվում է Մարգադա հորինված անունով։ * Բնօրինակ պատմությունում խոսքը Taylorcraft Auster ինքնաթիռի մասին է, ֆիլմում օգտագործվել է նրա նման խորհրդային Յակ-12 ինքնաթիռը։ Ներկայում այդ ինքնաթիռը գտնվում է Կիրժաչ քաղաքի աերոակումբում<ref>{{cite web|url=http://www.ogoniok.com/archive/2004/4861/34-31-32/|title=Мелочь крылатая|publisher=[[Огонёк]]|accessdate=2013-06-14|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140714214608/http://www.ogoniok.com/archive/2004/4861/34-31-32/|archivedate=2014-07-14}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20150507155446/http://2011.russiancinema.ru/index.php?e_dept_id=2&e_movie_id=5029 «Последний дюйм»] на сайте «Энциклопедия отечественного кино» * {{cite web|author=|url=http://www.lenfilm.ru/catalogue/cat_1958.htm|deadlink=yes|title=«Последний дюйм»|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110624110302/http://lenfilm.ru/catalogue/cat_1958.htm|archivedate=2011-06-24|accessdate=2012-06-11}}{{ref-ru}} [https://web.archive.org/web/20120719131202/http://www.lenfilm.ru/catalogue.htm Ленфильм. Аннотированный каталог фильмов киностудии «Ленфильм» 1918—2003] * {{cite web |url=http://www.detivkino.ru/movie/171/Poslednij_djujm |title=«Последний дюйм» |publisher=Сайт «Дети в кино» |accessdate=2012-11-08 |archive-date=2010-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100116123838/http://www.detivkino.ru/movie/171/Poslednij_djujm |deadlink=yes }} * {{cite web|url=https://megabook.ru/Article.asp?AID=585815|title=«Последний дюйм»|publisher=Онлайн энциклопедия Кирилла и Мефодия|accessdate=2012-11-08|archiveurl=|archivedate=|deadlink=no}} * {{cite web|url=http://www.russiancinema.ru/films/film5029/|title=«Последний дюйм»|work=Фильмы|publisher=Энциклопедия отечественного кино|accessdate=2012-11-08|deadlink=yes}} pn8tqcimss2mhs1kc0swnuw444yr8u8 8476318 8476316 2022-07-28T10:59:00Z Անժելա9 109643 ավելացվեց [[Կատեգորիա:Խորհրդային ֆիլմեր]] [[Վիքիպեդիա:ՀոթՔաթ|ՀոթՔաթ]] գործիքով wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ֆիլմ | imdb_id = 0167346 }} '''«Վերջին դյույմը»''' ({{lang-ru|«Последний дюйм»}}), 1958 թվականի [[Կինոարդյունաբերությունը Խորհրդային Միությունում|խորհրդային]] գունավոր գեղարվեստական արկածային ֆիլմ-դրամա, որը նկարահանել են ռեժիսորներ Թեոդոր Վուլֆովիչը և Նիկիտա Կուրիխինը<ref>[https://www.infox.ru/usefull/288/217017-rezisser-nikita-kurihin-ego-ubijcej-stal-kuplennyj-po-blatu-zaporozec Режиссер Никита Курихин: его убийцей стал купленный по блату «Запорожец»]</ref><ref>[https://style.rbc.ru/impressions/5c13a1a79a79475568ce1689 «Пассажирка»: возможность оперы]</ref><ref>[https://iz.ru/775800/aleksei-korolev/kushat-podano-10-luchshikh-filmov-s-uchastiem-akul Кушать подано: 10 лучших фильмов с участием акул]</ref> «[[Լենֆիլմ]]» կինոստուդիայում [[Ջեյմս Օլդրիջ|Ջեյմս Օլդրիջի]] համանուն պատմվածքի հիման վրա: == Սյուժե == Հետպատերազմյան տարիներ, Հյուսիսային Աֆրիկա։ Գործազուրկ օդաչու Բեն Էնսլիին մեծ գումար են առաջարկում վտանգավոր աշխատանքի՝ [[Շնաձկներ|շնաձկների]] ստորջրյա նկարահանումների համար։ Բենը և նրա որդին՝ Դեյվին, որը հորը խնդրում է իրեն էլ վերցնել, թռչում են ծովի հեռավոր ու ամայի ափ։ Նկարահանումների ժամանակ Բենը հարձակման է ենթարկվում շնաձկների կողմից և ափ ընկնում, իսկ տղան, փրկելով իր և հոր կյանքը, քարշ է տալիս նրան ինքնաթիռ և թռչում։ Բենը, կորցնելով գիտակցությունը, քայլ առ քայլ Դեյվին սովորեցնում է մեքենան ղեկավարելու ձևը, և նա հաղթահարում է վտանգավոր ուղին ու վայրէջք է կատարում օդանավակայանում՝ ամեն ինչ ճիշտ անելով մինչև վերջին դյույմը: == Դերերում == * Սլավա Մուրատով - Դեյվի * Նիկոլայ Կրյուկով - Բեն Էնսլի (դերը հնչյունավորել է [[Յուրի Տոլուբեև|Յուրի Տոլուբեևը]]) * Միխայիլ Գլուզսկի - Ջիֆֆորդ * [[Ալիաղա Աղաև]] - սրճարանի տերը * Մուխլիս Ջանի-Զադե - մեխանիկ (դերը հնչյունավորել է [[Սերգեյ Յուրսկի|Սերգեյ Յուրսկին]]) * Ալեքսեյ Ռոզանով - բժիշկ<ref>[https://www.imdb.com/title/tt0167346/fullcredits/?ref_=tt_ov_st_sm Последний дюйм (1959) Full Cast & Crew]</ref> * Իվան Դմիտրիև - սրճարանի այցելու (լուսագրերում նշված չէ) == Նկարահանող խումբ == * Սցենարի հեղինակ՝ Լեոնիդ Բելոկուրով * Բեմադրող ռեժիսորներ՝ Թեոդոր Վուլֆովիչ, Նիկիտա Կուրիխին * Գլխավոր օպերատոր՝ Սամուիլ Ռուբաշկին * Նկարիչ՝ Ալեքսեյ Ռուդյակով * Ստորջրյա նկարահանումների օպերատոր՝ Անատոլի Պոպով * Կոմպոզիտոր՝ Մովսես Վայնբերգ * Երգերի տեքստի հեղինակ՝ Մարկ Սոբոլ == Երաժշտություն == * Բենի երգը («Тяжёлым басом гремит фугас…», տեքստի հեղինակ՝ Մարկ Սոբոլ, երաժշտությունը՝ Մոիսեյ Վայնբերգի), կատարում է Միխայիլ Ռիբան<ref>{{cite web|url=http://web.gtrf.ru/catalog/radio.aspx|title=«Песня Бена» из кинофильма «Последний дюйм»|date=1960|publisher=Гостелерадиофонд|accessdate=2012-06-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/68hhbQWWX?url=http://web.gtrf.ru/catalog/radio.aspx|archivedate=2012-06-26|deadlink=yes}}</ref>։ == Մրցանակներ == * Համամիութենական կինոփառատոն (1960, Մինսկ) ** Առաջին մրցանակը օպերատորի աշխատանքի համար (Սամուիլ Ռուբաշկին) ** Երկրորդ մրցանակ ռեժիսորի աշխատանքի համար (Թեոդոր Վուլֆովիչ, Նիկիտա Կուրիխին) ** Երկրորդ մրցանակ կոմպոզիտորի աշխատանքի համար (Մոիսեյ Վայնբերգ) ** Երկրորդ մրցանակ տղամարդու դերակատարման համար (Նիկոլայ Կրյուկով) ** Մանկական ֆիլմերի երկրորդ մրցանակ == Նկարահանումներ == * Ֆիլմի նկարահանումներն անցկացվել են [[Կասպից ծով|Կասպից ծովում]]՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում, դրվագներում նկարահանվել են ադրբեջանցի դերասաններ: * Ջեյմս Օլդրիջի պատմվածքում գործողությունները կատարվում են [[Հուրգադա]] ձկնորսական գյուղի մոտ գտնվող անապատային տեղանքում<ref>{{Cite web |url=http://www.litra.ru/shortwork/get/swid/00844561303765116800/ |title=Дж. Олдридж. Последний дюйм |access-date=2012-11-30 |archive-date=2013-01-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130130213353/http://www.litra.ru/shortwork/get/swid/00844561303765116800/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://shkolazhizni.ru/archive/0/n-14890/ |title=2000-2012 Ежедневный познавательный журнал «ШколаЖизни.ру» Как река создала страну? |access-date=2020-04-28 |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331053515/https://www.shkolazhizni.ru/archive/0/n-14890/ |deadlink=no }}</ref>, որը ներկայում հայտնի հանգստավայր է, իսկ ֆիլմում գործողության վայրը կոչվում է Մարգադա հորինված անունով։ * Բնօրինակ պատմությունում խոսքը Taylorcraft Auster ինքնաթիռի մասին է, ֆիլմում օգտագործվել է նրա նման խորհրդային Յակ-12 ինքնաթիռը։ Ներկայում այդ ինքնաթիռը գտնվում է Կիրժաչ քաղաքի աերոակումբում<ref>{{cite web|url=http://www.ogoniok.com/archive/2004/4861/34-31-32/|title=Мелочь крылатая|publisher=[[Огонёк]]|accessdate=2013-06-14|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140714214608/http://www.ogoniok.com/archive/2004/4861/34-31-32/|archivedate=2014-07-14}}</ref>։ == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Արտաքին հղումներ == * [https://web.archive.org/web/20150507155446/http://2011.russiancinema.ru/index.php?e_dept_id=2&e_movie_id=5029 «Последний дюйм»] на сайте «Энциклопедия отечественного кино» * {{cite web|author=|url=http://www.lenfilm.ru/catalogue/cat_1958.htm|deadlink=yes|title=«Последний дюйм»|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110624110302/http://lenfilm.ru/catalogue/cat_1958.htm|archivedate=2011-06-24|accessdate=2012-06-11}}{{ref-ru}} [https://web.archive.org/web/20120719131202/http://www.lenfilm.ru/catalogue.htm Ленфильм. Аннотированный каталог фильмов киностудии «Ленфильм» 1918—2003] * {{cite web |url=http://www.detivkino.ru/movie/171/Poslednij_djujm |title=«Последний дюйм» |publisher=Сайт «Дети в кино» |accessdate=2012-11-08 |archive-date=2010-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100116123838/http://www.detivkino.ru/movie/171/Poslednij_djujm |deadlink=yes }} * {{cite web|url=https://megabook.ru/Article.asp?AID=585815|title=«Последний дюйм»|publisher=Онлайн энциклопедия Кирилла и Мефодия|accessdate=2012-11-08|archiveurl=|archivedate=|deadlink=no}} * {{cite web|url=http://www.russiancinema.ru/films/film5029/|title=«Последний дюйм»|work=Фильмы|publisher=Энциклопедия отечественного кино|accessdate=2012-11-08|deadlink=yes}} [[Կատեգորիա:Խորհրդային ֆիլմեր]] bf6849aj4vpdg485ousx532vzvuk3zk 1 1098452 8476317 2022-07-28T10:58:23Z Անժելա9 109643 +{{ԹՀ|ru|Последний дюйм|122918914}} wikitext text/x-wiki {{ԹՀ|ru|Последний дюйм|122918914}} 3w7zpx73o3wo5q0efe8eq2z75yg4wv0