Wikipedia
hawiki
https://ha.wikipedia.org/wiki/Babban_shafi
MediaWiki 1.39.0-wmf.22
first-letter
Media
Special
Talk
User
User talk
Wikipedia
Wikipedia talk
File
File talk
MediaWiki
MediaWiki talk
Template
Template talk
Help
Help talk
Category
Category talk
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Gaskiyan Cocin Isa
0
2012
162775
24959
2022-07-31T07:17:00Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
[[File:TJC-liaison-office.jpg|right|thumb|300px|Gaskiyan Cocin Isa]]
"'''Gaskiyan Cocin Isa'''" coci ne da ke zaman kanta da aka kafa a [[Beijin]] da
ke kasar [[China]], a shekarar arab dari tara da goma shaa bakwai. Yau
akwai mutanen cocin kusa da milian biyu da rabi a kasashe albayin da
biyar. Cocin ta zama na bangaren [[fantikosta]] na [[aldinin krista]]. Tun
shekara dubu biyu, aka kafa wanan cocin a kasar [[Uganda]]. Cocin ta
yarda da "sunan Isa" game da yan fantikosta suzama daya amman baa da
Allah, Isa da Ruhu mai tsarki suzama daya ba. Su naa waazi da injil a
kasashe duka kafin zuwan Isa na biyu.
==Abubuwan da cocin ta aminta dasu==
Abubuwar goma da cocin ta yarda da su sun hada da:
# [[Ruhu Mai Tsarki]]
# [[Wankan Zunubi]]
# Ciye-ciye mai Tsarki
# Asabar Babar Rana
# Wankin kafafuwa (alwala)
# [[Isa Krista]]
# [[Injil Mai Tsarki]]
# [[Jin kai]]
# Coci
# Tashin Kiyama
==Manazarta==
82h7vj7wihjoq8jcmaocfcioeygsrdm
162776
162775
2022-07-31T07:20:00Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
[[File:TJC-liaison-office.jpg|right|thumb|300px|Gaskiyan Cocin Isa]]
"'''Gaskiyan Cocin Isa'''" coci ne da ke zaman kanta da aka kafa a [[Beijing]] babban birnin kasar [[China]], a shekarar arab dari tara da goma shaa bakwai. Yau akwai mutanen cocin kusa da milian biyu da rabi a kasashe arba`in da biyar. Cocin ta zama na bangaren [[fantikosta]] na [[aldinin krista]]. Tun shekara dubu biyu, aka kafa wanan cocin a kasar [[Uganda]]. Cocin ta yarda da "sunan Isa" game da yan fantikosta suzama daya amman baa da Allah, Isa da Ruhu mai tsarki suzama daya ba. Su naa waazi da injil a kasashe duka kafin zuwan Isa na biyu.
==Abubuwan da cocin ta aminta dasu==
Abubuwar goma da cocin ta yarda da su sun hada da:
# [[Ruhu Mai Tsarki]]
# [[Wankan Zunubi]]
# Ciye-ciye mai Tsarki
# Asabar Babar Rana
# Wankin kafafuwa (alwala)
# [[Isa Krista]]
# [[Injil Mai Tsarki]]
# [[Jin kai]]
# Coci
# Tashin Kiyama
==Manazarta==
mhk6ejz0briza8192uaj7g33wr2r18i
Iran
0
2374
162824
117810
2022-07-31T10:39:28Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
[[File:20110103 Jame-e Kabir and Roknedin Mauseleum Yazd Iran.jpg|thumb|Iran]]
Iran tana cikin kasashen gabas ta tsakiya, ada sunan ta kasar Farisa kuma tana da iyaka da kasashe shida su ne:-
* daga arewa [[Armeniya]] da [[Azabaijan]] da [[Turkmenistan]]
* [[File:Saffronfarm-860808.jpg|thumb|mutanen iran]]daga gabas [[Pakistan]] da [[Afghanistan]]
* daga yamma [[Turkey]] da [[Iraki]] (Kurdistan)
* daga kudu gulf a farisa da kogin Oman
'''Iran''' tazama Jamhuriyar Musulumci a shekara ta 1979 bayan [[khomeini]] ya kwace mulki daga [[Mohammad Reza Pahlavi]] . shi'a ne mafi yawan akidun mutanan kasar.
== Mutane ==
[[File:Firing Squad in Iran.jpg|thumb|Mutanen iran]]
Adadin al'umman Iran sunkai kimanin 74,000,000 Mabiya Akidar shi'a sune mafiya Yawa Akasar. Ahlus Sunna Kuwa Yawansu Bai Wuce adadin mutane 20,000,000 ko 25,000,000 daga kabiloli daban daban kamar [[turkumawa]] , kablwshawa [[kurdawa]] ,yawan [[kurdawa]] zasu kai 10,000,000 zuwa 12,000,000 dukkanin su yan ahlus-sunnah ne.
'''Ranakin hutu'''
* Sallar cikar shekaran [[farisawa]] da ta [[kurdawa]] ranar 21 ga watan Maris wannan salla ce mai muhimmanci garesu
* Ranar [[Sallar Idi Karama]] bayan azumi
* Ranar [[Sallar Idi Babba]]
* Ranar tara da ta goma ga watan muharram tunawa da rasuwar [[Hussain dan Ali]] a shekara ta 61 ta hijira ranar ( ashura )
* Tunawa da ranar hukuncin musulunci
* Tunawa da ranar da Iran tai tsarin Jamhuriyar musulunci
* Ranar kudus ta duniya juma'a ta karshe a watan azume . wannan sakone daga [[khomeini]]
* Sallar Gadir tunawa da ranar da [[Ali|Ali dan Abutalib]] ya karbe shugabancin mu
== Jihohi ==
Iran tanada jihohi guda talatin sune wa'yannan :-
[[makaman nukiliya]]
{| style="margin-left:1em;" border="0" cellspacing="0" cellpadding="2"
| style="background:#efefef;" align="center" colspan="2" |
||
# [[Tehran]]
# [[Qom]]
# [[Markazi]]
# [[Qazvin]]
# [[Gilan]]
# [[Ardabil]]
# [[Zanjan]]
# [[East Azarbaijan]]
# [[West Azarbaijan]]
# [[Kurdistan]]
# [[Hamadan]]
# [[Kermanshah]]
# [[Ilam]]
# [[Lorestan]]
# [[Khuzestan]]
||
<ol start="16">
<li>[[Chahar Mahaal me Bakhtiari]]</li>
<li>[[Kohkiluyeh me Buyer Ahmad]]</li>
<li>[[Bushehr Province|Bushehr]]</li>
<li>[[Fars]]</li>
<li>[[Hormozgan]]</li>
<li>[[Sistan me Baluchistan]]</li>
<li>[[Kerman Province|Kerman]]</li>
<li>[[Yazd Province|Yazd]]</li>
<li>[[Esfahan Province|Esfahan]]</li>
<li>[[Semnan Province|Semnan]]</li>
<li>[[Mazandaran]]</li>
<li>[[Golestan]]</li>
<li>[[North Khorasan]]</li>
<li>[[Razavi Khorasan]]</li>
<li>[[South Khorasan]]</li>
</ol>
|}
== Tarihi ==
Tarihi ya nuna cewa kafin shekara ta 1000 makiyayan Farisa da kabilar [[Kurdawa]] sune mutanen farko wa'yanda suka zauna a Iran , tun a shekara ta [[500]] kafin haifuwar Annabi [[Isah]], Farisa ta kamu da yakin basasa da juyin juya hali na mulki a wannan shekara inda turawa suka mamaye kasar, suka sa hukunci me tsanani tun daga wannan lokacin kasar ta samu kanta a babbar matsala , a shekara ta [[612]] kafin haihuwar Annabi Isah, Ashurawa suka kwace mulkin kasar bayan sun kwace mulkin kasar.
[[File:Jardín de Fin, Kashan, Irán, 2016-09-19, DD 22.jpg|thumb|iran bayan samun yancin kai]]
<ref>https://www.britannica.com/place/Iran</ref>
<ref>https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14542438</ref>
[[File:Jardín de Fin, Kashan, Irán, 2016-09-19, DD 22.jpg|thumb|manyan gine gine bayan samun yancin kai]]
[[File:Taleqan, iran.jpg|thumb|tsuburin iran]]
[[File:North of tehran.jpg|thumb|Tehran a wani lokaci]]
[[File:Torre del silencio, Yazd, Irán, 2016-09-21, DD 65.jpg|thumb|Wani karni a iran]]
[[File:Mezquita de Nasirolmolk, Shiraz, Irán, 2016-09-24, DD 66-68 HDR.jpg|thumb|Masallacin Iran na wannan karnin]]
<ref>https://www.historyextra.com/period/ancient-history/iran-history-facts-islam-shiism-religion-persia/</ref><gallery>
File:غار ایوب 2.jpg|An kallo waje daga cikin kogon Ayyoob dake a saman tsaunin Ayyoob, Shahr-e Babak, Kerman, Iran
File:Exterior of Imamzade Hoseyn Shrine - Qazvin - Northwestern Iran (7418393126).jpg|Masallaci a Kasar Iran
File:Gmrk-mrjv1-w.jpg|Tsohon gini
File:Irnl053-Oaza Charanak.jpg|Tsohon gari
File:Amlash Gilan Iran (216105407).jpeg|Wani gari mai kyau a cikin kasar
</gallery>
== Al'adu ==
<gallery>
File:Mountain child.jpg|Wata Yarinya dake cikin ƙasar Iran a lokacin bikin al'ada na yaran Kurdish, tana sanye da kaya irin na al'ada
</gallery>
== Siyasa ==
Tsarin gwamnati da dokokin Iran tsarin musulunci ne na shi'a kuma suna bin dimokradiya suna zabin shugaba a kowace shekara hudu (4) , shugaban Iran yana iya ya shiga zabe sau biyu kadai tsarin siyasar Iran tana kama da tsarin [[Amurka]] , Iran tana adawa da Amurka da [[Isra'ila]] sosai.
==Manazarta==
{{reflist}}
{{Asiya}}
{{DEFAULTSORT:Iran}}
[[Category:Ƙasashen Asiya]]
gwg4cyiuhv863xocarne6mzrlze0xea
Palestin autonomija
0
2381
162777
25335
2022-07-31T07:23:19Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Zirin Gaza''' kamar yadda sunansa ya nuna, wani ɗan zirin yanki ne da ke gaɓar tekun mediteranian, wanda yake a ƙarƙashin mulkin ‘yan Hamas. Garin ya yi iyaka da ƙasar [[Misra]] daga kudu maso yamma da kuma ƙasar [[Isra'ila]] ta ɓangaren Arewa da gabas. Gaba ɗaya tsawon garin bai wuce mil 25 ba, faɗinsa kuwa bai wuce mil 4-8 ba. Hukumar F[[alasɗinawa]] iƙrarin mallakar wanannan ziri a matsayin wani ɓangare na [[Falasɗinu]].
==Tarihi==
An kafa yankin zirin gaza ne a shekarar 1948, lokacin da Majalisar Ɗinkin Duniya ta raba ƙasar [[Falasɗinu]] gida biyu ta baiwa [[Yahudawa]] rabi. To mutanen da suke a ɓangaren da aka baiwa Isra'ila sune aka kwashe su aka kai su yankin da yanzu ake kira gaza a matsayin ‘yan gudun hijira. To tun daga wannan lokaci ne fa yankin zirin gaza ya tsinci kansa a wani hali na tsaka mai wuya. Kasancewar ƙasar Isra'ila wadda ta mulki wannan guri tun daga shekarun 1967-2005, ita ce har yanzu take da ikon tafiyar da harkokin sararin samaniyar zirin gaza da iyakar garin daga ɓangaren ruwa, da harkokin sufurin ruwa da kuma iyakar dake tsakanin isra'ila ɗin da Gaza.
Wannan iko da Isra'ila take da shi, wanda kuma Hamas take adawa da shi, shi ne ya baiwa Isra'ila damar nuna isa akan dukkan abubuwan shige-da fice a wannan yanki na Gaza, wanda ya haɗa da abinci. A duk lokacin da abinci ya yi ƙaranci to fa al'ummar zirin gaza ba su da wata dama illa ta dogaro da samun abinci ta hanyar Cibiyoyin agajin abinci na duniya dake aiki a wannan yanki.
Tun lokacin da aka kafa zirin na Gaza sai ya kasance ƙarƙashin kulawar ƙasar Misra, tun daga 1948-1967, kafin yaƙin 1967 wanda aka yi tsakanin Isra'ira da Larabawa inda Isra'ila ta mamaye zirin gaza. kuma a yau ita misirance take da ikon tafiyar da harkokin kan iyakarta da zirin gaza.
Yankin na zirin gaza dai ya samo sunan sa ne da garin gaza, wanda shi ne babban birni a wannan yanki. Zirin Gaza na da yawan al'umma da suka kai kimanin miliyan ɗaya da rabi.
Hukumar Falasdinawa ta samu ikon karɓar harkokin mulki a shekara ta 1994 a ƙarƙashin yarjejeniyar birnin Osolo, wadda ta sa Isra'ila ta janye daga mulkin Zirin Gaza a 1994. To sai dai wannan yarjejeniya ta Osolo ta baiwa Isra'ila ikon ci-gaba da mallakar harkokin sararin samaniyar gaza da ruwayen yankin da kuma harkokin ruwan, da harkokin rijistar ƙidaya da shige da ficen baƙi da shigar da kayayyaki da kuma fitar da su, sannan da harkokin kuɗin shiga.
A shekara ta 2006 aka gudanar da zaɓe a Falasɗinu inda Hamas ta lashe wannan zaɓe da babban rinjaye, ta kayar da jam'iyyar Fatah da sauran tsirarun jam'iyyu, wanda hakan ya baiwa Isma'il Haniya damar zama zaɓaɓɓen Firaministan Falasɗinu. To sai dai Isra'ila da Amirka ba su amince da wannan zaɓe da Falasɗinawa suka yiba, kasancewar su a wajensu Hamas ƙungiya ce ta ‘yan tarzoma. Wanda sakamakon haka yasa ƙasar Isra'ila da Amirka da Kanada da Tarayyar Turai suka dakatar da dukkan kuɗaɗen hukumar Falasɗinu. Inda rashin daidaituwar gwamnati da rashin kuɗi da kuma yunwa da ƙishirwa ta sa dole wasu daga cikin al'ummar Falasɗinu su kai hijira.
Rikici ya ɓalle tsakanin Hamas da Fatah saboda halin da aka shiga na kiki-kaka, wanda hakan ya sa sai da ƙasar Saudiyya ta shiga tsakani, inda ta samar da yarjejeniyar zaman lafiya a tsakaninsu tare da kafa gwamnatin haɗin-gwiwa. Wannan yarjejeniya ce ta sa Isma'il Haniya ya yi murabus daga matsayinsa na zaɓaɓɓen firaministan Falasɗinu a dimokuraɗiyyance, zuwa firaministan riƙon ƙwarya na gwamnatin haɗingwiwa. An kuma rantsar da shi a matsayin shugaban sabuwar gwamnati a ranar 18, ga Maris, 2007.
A ranan 14 ga Juni, 2007 shugaban Falsɗinawa Mahmoud Abbas ya kori Isma'il Haniya ya naɗa Salam Fayyad a matsayin Firaministan gwamnatin haɗin gwiwa, canjin da majalisar dokokin Falasɗinawa ta ce bata yarda da shi ba domin ya saɓa doka. Shugaban ƙasa na da ikon sauke firaminista amma ba shi da ikon naɗa wani sai da izinin majalisa. Wannan dalili ne ya sa Haniya ya koma Gaza ya ci-gaba da zama mai mulkin zirin-gaza.
Tun daga lokacin da Hamas ta karɓe mulkin Gaza kawo yau, wannan yanki na gaza yake cikin talala. Dukkan hanyoyin shiga gaza guda 5 da sukai iyaka da Isra'ila, Isra'ilan ta toshe su. Sai dai kawai idan taimakon gaggawa ko na agaji ya taso. Halin da ya sa al'ummar Falasɗinawa cikin halin ƙaƙanikayi.
Isra'ila dai tana iƙirarin cewa duk tana yin wannan ne, saboda Hamas ta ƙi yarda ta amince da ita a matsayin halattacciyar ƙasa, kuma Hamas ɗin tana harba rokoki a cikin ƙasar Isra'ilan. Isra'ilan ta ce matuƙar Hamas ta yarda da halaccin kafuwarta ta kuma daina harba mata rokoki, to za ta buɗe iyakokin Gaza ta kuma daina kai hare-haren da take kaiwa Falasɗinawa a Zirin Gaza.
Ita kuma Hamas tana iƙirarin cewa ba za ta amince da Isara'ila a matsayin Halattacciyar ƙasa ba, ba kuma za ta daina harba rokoki cikinta ba, har sai ta sakarwa Falasɗinawa mara, kuma sai ta janye daga inda ta mamaye zuwa inda yarjejeniyar 4 ga Yuni, 1967 ta amincewa Isra'ila, sannan kuma ta sakar musu harkokin shige-da fice da tattalin arziki ta kuma basu dama su gina filayen jiragen sama da na ruwa dadai sauransu. Su rayu cikin aminci kamar sauran al'ummar duniya.
==Manazarta==
nsvbv653lmtc7ftejolswnqi1m90vqn
Giwa
0
2407
162792
37113
2022-07-31T08:20:44Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
[[File:African Bush Elephant Mikumi cropped.jpg|thumb|200px|right|]]
'''Giwa''' dabba ce. tana da girma sosai
<gallery>
Image:Loxodontacyclotis.jpg|[[Giwar Afirka]]
Image:Elephant near ndutu.jpg|[[Giwar Afirka]]
Image:Asian elephant - melbourne zoo.jpg|[[Giwar Asiya]]
</gallery>
[[Category:Naman daji]]
6jeuwyl90ipwlcnf57pi3x4seo2b0t4
Narambada
0
2613
162778
25648
2022-07-31T07:25:33Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Narambada''' mawaki ne
==Mutuwa==
Mota ce ta buge shi a Kaduna bayan ya fito daga gidan Radio Kaduna. Ana zaton ya gama waqa kenan. Narambada basakkwace ne amma baya ganin girman Sardaunan Sakkwato saboda haka ne yake kiran shi Sardaunan Kaduna.
==Manazarta==
8z7bbf3hvvbl2poukncxstrdx5frehg
Kyautar Nobel
0
2716
162786
33943
2022-07-31T07:55:55Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
Da farko dai masanin nan dan kasar Sweden mai suna Alfred Nobel wanda ya kirkiri nakiya mai fashewa ta farko shi ne wanda ya kirkiri wannan kyauta ta Nobel da ta ke dauke da sunansa. An haifi Alfred Nobel ne a ranar 21 ga watan Oktoba na shekarar 1833 a birnin Stockholm, babban birnin kasar Sweden.
==Tarihi==
Wannan kyauta da kuma dalilin kirkiro ta a nan muna iya cewa sakamakon kirkiro wannan nakiya mai fashewa da wannan masani ya yi da kuma irin barnar da take yi sakamakon amfani da ita ta hanyar da ba ta dace ba a lokacin yaki wajen kashe mutane saboda haka kafin mutuwarsa sai ya rubuta wata wasiyya wacce ya sanya mata hannu a ranar 27 ga Nuwamba 1895 inda a cikin wani bangare na wasiyyar ya bayyana cewar yana so a kowace shekara idan an sami wani mutum guda wanda ya yi wani kwazo a fagen ci gaban bil'adama a bashi kyauta daga dukiyar da ya mutu ya bari. To wannan shi ne dalilin kirkiro wannan kyauta da kuma tarihin yadda aka samo ta. An fara ba da wannan kyautar ne a shekarar 1901 kimanin shekaru biyar bayan mutuwarsa, don ya rasu ne a ranar 10 ga watan Disamba 1896 a fagagen ilimin kimiyya da adabi da Zaman Lafiya da sauran fagage irin su tattalin arziki wadanda aka shigo da shi a 1968.
Cibiyar Nobel din tana da wani kwamiti a kasar Sweden wanda shi ne ya ke zama tun a farkon shekara don ya tara sunayen mutanen da suka cancanci kyautar ta wannan shekarar sannan kuma ya zabi wadanda suka dace a cikinsu wadanda ake sanar da sunayensu a cikin watan Oktoba, duk da cewa kwamitin kyautar Nobel ta zaman lafiya yana kasar Norway ne karkashin majalisar kasar.
Har ila yau a cikin wasiyyar tasa Alfred Nobel ya bukaci a kasa wannan kyauta da za a dinga bayarwa din kashi biyar, wato ga wadanda suka fi samun ci gaba a bangaren physics da bangaren kimiyya da bangaren ilmin halittar jikin dan Adam da ilmin aikin likita da bangaren ayyukan adabi da kuma ga wadanda suka taimaka wajen tabbatar da fahimtar juna tsakanin kasashe, tabbatar da zaman lafiya da kuma yin watsi da yaki da amfani da karfi. A saboda haka ne aka raba kyautar kamar yadda muka yi bayani a sama, duk da cewa daga baya an shigo da bangaren tattalin arziki na kyautar.
To wannan dangane da tambayoyi biyu na farko na tambayar taki kenan Malama Hajara Abubakar.
----
To Malama Hajara idan kuma muka koma ga bangare na uku na tambayar ta ki da kike son sanin yadda ake gudanar da zaben wadanda suka cancanci wannan kyauta kuwa, to a nan muna iya cewa hanyar da ake bi wajen zaben wadanda suka ci kyautar nan ta Nobel ita ce, cibiyar nazarin ilmin kimiyya ta gidan sarautar kasar Sweden karkashin wani kwamiti mai mutane biyar ita ce take kula da zaben wadanda suka cancanci samun kyautar Nobel a bangaren Physics da chemistry da kuma ilmin tattalin arziki. Dangane da kyautar adabi kuwa cibiyar nazarin adabi ta kasar Sweden karkashin wani kwamiti mai membobi hudu zuwa biyar ita ce take da nauyin zaben wanda za a ba shi kyautar Nobel kan ayyukan adabi. Dangane da kyautar zaman lafiya kuwa alhalin zaban wanda ko kuma wadanda suka cancanta din yana wuyan wani kwamiti mai mutane biyar ne da majalisar kasar Norway za ta.
To dangane da yadda ake zabo sunayen wadanda ake ganin kowane guda daga cikinsu yana iya samun wannan kyauta kuwa to a nan wadanda suke da wannan alhaki a wuyansu su ne kwamitocin kula da kyaututtukan Nobel daban-daban (da muka yi bayaninsu a baya) da kuma muhimman jami'o'in duniya da shahararrun masana da masu ilmin kimiyya. To daga cikin wadannan mutane ne za a zabi wadanda suka cancanci wannan kyautar.
Bayan an zabi sunayen wadanda suka cancanci kyautar ta shekara a kan sanar da sunayensu ne watan Oktoba na kowace shekara sai dai kuma ba a lokacin ne za a ba su kyautar ba. Ana ba da kyaututtukan ne a wani buki da ake yi a dakin kade-kade da raye-raye na birnin Stockholm a ranar 10 ga watan Disamba na ko wace shekara, wato ranar da shi Alfred Nobel ya mutu. Sarkin kasar Sweden ne ya ke ba da wannan kyautar ga wadanda suka samiu nasara. Kyautar kuwa ta hada ne da takardar shaida, lambar yabo ta zinari da kuma kudi.
Yana da kyau a san cewa ana iya ba da kyautar nobel din ga mutum guda ko mutane biyu ko uku, kamar yadda kuma ana iya ba da ita ga wata kungiya.
----
Idan kuma muka koma ga tambaya ta hudu daga cikin tambayoyin na ki Malama Hajara inda kike son sanin ko ya zuwa yanzu mata nawa ne suka sami wannan kyautar, to a nan muna iya cewa ya zuwa yanzu dai kimanin mata 40 ne da suka fito daga bangarori daban-daban na duniya da suka sami wannan kyautar. Mace ta farko da ta sami wannan kyauta ita ce masaniyar nan 'yar kasar Poland wacce daga baya ta zaman 'yan kasar [[Faransa]] Marie Currie wacce ta samu kyautar nobel din a bangaren ilimin physics a shekarar 1903. Ita dai wannan mata ta samu kyautar har sau biyu wato a shekarar 1903 da kuma 1911. Saboda haka mata 40 suka sami wannan kyauta, duk da cewa idan ana magana sau nawa ne aka ba wa mata wannan kyautar to a nan kan ana iya cewa sun samu sau 41 ne saboda ita wannan mace ta samu sau biyu ne. Mace ta karshe kuwa da ta samu wannan kyautar ita ce Elinor Ostrom 'yar kasar Amurka wacce ta sami kyautar ilimin tattalin arziki.
'Yar [[Afirka]] ta farko kuma wacce har ya zuwa yanzu ba a sami wata ba da ta ci wannan kyautar ita ce Madam Wangari Maathai 'yar kasar Kenya sakamakon irin gudummawar da ta bayar wajen ci gaba da kuma kare demokradiyya da zaman lafiya kamar yadda aka bayyana.
To idan kuma muka koma ga tambayarki ta karshe Malama Hajara da kike son sanin ya zuwa yanzu sau nawa aka ba da wannan kyauta. To a nan muna iya cewa ya zuwa yanzu dai an ba da wannan kyauta har sau 829, wato sau 765 ga maza sannan kuma sau 41 ga mata sannan sau 23 ga kungiyoyi.
Wani abin da yake da muhimmanci a fahimta shi ne cewa a cikin wasiyyar shi Alfred Nobel ya bayyana cewar "wajibi ne a bayar da kyautar ga wadanda suka fi cancanta, ba tare da la'akari da kasashen da suka fito da launin fatansu da kuma addinan da suke bi ba', to amma abin da ke gudana a halin yanzu shi ne cewa an siyasartar da wannan kyautar ta yadda a lokuta da dama ba lalle ne ya zamanto wadanda suka dace din ne ake ba su ba, wato manyan kasashen duniya sun shigo cikin lamarin sun yi kane-kane ta yadda sai wanda suke so ne ake ba shi wato wanda ta hanyar hakan za su cimma manufarsu musamman ma dai bangaren zaman lafiya na wannan kyauta, lamarin da ya sanya ake ta sukan kyautar, misali na baya-bayan nan shi ne irin sukan da masana suka dinga yi dangane da kyautar da aka ba wa shugaban kasar Amurka Barack Obama wanda suke ganin bai cancanci kyautar ba.
==Manazarta==
bv3v88k4pme3dgkdjm3pcp4k4cnuo9r
APACHE
0
3958
162781
31910
2022-07-31T07:32:59Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|-
| '''Suna''' = Apache HTTP Server
|-
| '''Tambari''' = [[File:Apache_Software_Foundation_Logo_(2016).svg|250px]]
|-
| '''Mai wallafawa''' = Robert McCool
|-
| '''Makeri''' = [[Apache Software Foundation]]
|-
| '''Manhaja''' = [[Cross-platform]]
|-
| '''Harshe''' = English
|-
| '''Iri''' = [[Web server]]
|-
| '''lasisi''' = [[Apache License]] 2.0
|-
| '''Shafin Intanet''' =URL|https://httpd.apache.org/
|}
'''Manhajar APACHE''' kuma ana amfani ne da ita wajen aiwatar da sadarwa a ka’idar mu’amala da fasahar Intanet. Manhaja ce mai dauke da titi, ko hanya, da kuma ka’idar da ke sawwake wa titin isar da sako daga kwamfuta zuwa kwamfuta. A takaice dai, masarrafar ka’idar sadarwar Intanet ce (Web Serber), kuma kyauta ake samunta, kamar yadda ake samun wasu daga cikin nau’ukan babbar manhajar LINUd kyauta. Kamfani ko hukumar Facebook sun zabi yin amfani da manhajar APACHE ne don ita ce ta fi dacewa da babbar manhajar LINUd wajen adanawa da kuma sarrafa bayanai. A takaice dai, ita ce manhajar da ta fi alakantuwa da babbar manhajar LINUd wajen samun ka’idar sadarwa ta Intanet, kamar yadda babbar manhajar Windows ta fi dangantuwa ga ka’idar sadarwar Intanet mai suna Internet Information System, wato: IIS na kamfanin Microsoft kuma wanda ke dauke da’iman cikin babbar manhajar Windows.
[[Category:Fasaha|*]]
44b57nrqlt0r4r8gcpblyo8tgzqbozc
Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci
0
5183
162779
27711
2022-07-31T07:29:51Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci''' / Yawan Al'amurra (''turanci'' Population Matters), da aka sani da Sadaka Zuwa Ga Wani Dace Girman Yawan (''turanci'' Optimum Population Trust), shi ne [[Birtaniya|United Kingdom]] sadaqa, tunani tank, da bayar da shawarwari rukuni bayyana "yawan damuwa" game da muhimman tasirin [[yawan ƙarin girma]] a kan dogon lokaci [[dawamamme]], [[ingancin rayuwar]] da [[Natural yanayi]], musamman [[albarkatunmu]], [[canjin yanayin]], da [[rabe-raben halittu]].
== Bayan Fage ==
"Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci" zai gudanar da bincike a kan "sauyin yanayi", "makamashi da bukatun", "rabe-raben halittu", da sauran abubuwan muhalli dangane da "yawan lambobin". A kamfen na karfafawa daga cikin size mu yawan da gradual rage don ci matakai. A 2009, "Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci" wallafa wani binciken asserting cewa maganin hana haihuwa aka ba da mafi arha, wajen magance hanyar canjin yanayin.
<ref>[http://www.telegraph.co.uk/earth/environment/climatechange/6161742/Contraception-cheapest-way-to-combat-climate-change.html Maganin hana haihuwa mafi arha hanyar magance "sauyin yanayin"] </ref>
Kungiyar ya furta cewa, da tsaka-tsaki manufofin su ne: ingantattun tanadin da [[tsarin iyali]] da [[jima'i ilimi]], mafi ilimi da kuma 'yancin mata, kuma ma'aurata wani aikin "da biyu ko m" yara.
=== Yawan damuwa ===
A ra'ayi na "yawan damuwa" aka gabatar a matsayin da: "a game da kulawa ga mutanen da bukatar da kuma tabbatar da ganin cewa albarkatun suna samuwa ga haɗu da waɗanda bukatun, yanzu, da kuma foreseeable nan gaba."<ref name=concern>{{cite web|title=Population concern|url=http://www.populationmatters.org/about/story/population-concern/|website=www.populationmatters.org}}</ref>
<blockquote>"Idan mutum yawan na duniya ya ci gaba da ƙara a halin yanzu da kudi, a can zai zama wani dakin ko dai daji rai ko daji wurare ... Amma na yi imani cewa daga baya jima ko mutum zai koya na rage yawaitar mutane da. Sa'an nan kuma zai kasance yafi damuwa da ganiya maimakon m, quality, maimakon yawa, kuma za su mai da bukatar a kansa ga lamba da jeji da kuma namun halitta."<br />
''Peter Scott - kafa na World Wide Fund for Nature 1909 - 1989''
</blockquote>
== Kamfen da kuma tunanin ==
=== Sun yi alkawalin biyu ko m ===
A "yawan, yana da muhimmanci" '"sun yi alkawalin biyu ko m" himma ne na son rai jingina su da "biyu ko m" yara. yana da
"babbar muhalli yanke shawara za ka taba yi". Four dalilai suna kawo sunayensu domin zabar zuwa da karami iyali: "[[Gender ãdalci]] ... [[Quality rai]] ... Quality of [[wa iyaye]] ... [[Quality na yarantaka]]. ..
<ref name=small>{{cite web|title=Have a small family|url=http://populationmatters.org/what-you-can-do/small-family/|website=http://populationmatters.org/|accessdate=7 July 2014}}</ref>[http://populationmatters.org/what-you-can-do/small-family/pledge/]
== Tarihin ==
Kungiyar da ke sa rubutu ta Birtaniya magabata: A "[[Malthusian League]]" (1877); A "Simon Population Trust" (1957); A "kiyayewa Society" (1966) da kuma "Population damuwa" (1974). <ref Name=concern />
A ganiya Population Trust aka kafa a 1991 by Dauda Willey da sauransu. "An impelled da aiki da gazawar da gwamnatoci Birtaniya amsa jerin shawarwari game da yawan jama'a da kuma ƙarin girma dawamamme." Kuma sun kasance a raga da tattara, da kuma nazarin disseminate bayani game da masu girma dabam na duniya da kuma na kasa da kuma yawan mahaɗi a wannan zuwa nazarin [[dauke capacities]] da kuma mazaunan 'ingancin rayuwa domin ya goyi bayan manufofin yanke shawara.
Kungiyar tattalin bincike da kuma lobbied a kan al'amurra shafi yawan ƙarin girma, ciki har da jindadin, ilimi, aikin likita wadata, yawan tsufa, shige da fice da kuma yanayi. Har ila yau, lobbied na cin gaba da muhalli campaigners a kan bukatar kunsa yawan al'amurra a cikin tunaninmu.
Kungiyar da aka sanya a kan halin kyautatawa 9 May 2006. Sunan "Population Matters" da aka soma a cikin Fabrairu 2011 m bin sake duba zabi, ta hanyar gudanar da bincike gare members, patrons da kuma jama'a.
==Hanyoyin waje==
* [http://populationmatters.org/ Official website]
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/programmes/hardtalk/9281866.stm Roger Martin on BBC "Hard-talk"]
'''Labarai'''
* [http://www.newscientist.com/article/mg14319445.400-letter-optimum-population.html Letter zuwa Sabuwar masana kimiya daga David Willey (Subscription kawai)]
* [http://www.guardian.co.uk/society/2007/jul/11/comment.climatechange Guardian article: Jama'a kama]
* [http://www.independent.co.uk/environment/overpopulation-is-main-threat-to-planet-521925.html Independent article: yawaitar mutane shi ne babban barazana ga duniya]
* [http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1579033/UK-unable-to-sustain-population-says-study.html tangarahu article: Birtaniya iya jure wa jama'a, ya ce binciken]
* [http://www.newstatesman.com/global-issues/2009/03/world-population-billion-human New Statesman article: Planet yi obalodi]
* [http://www.thetimes.co.uk/tto/environment/article2144391.ece Times article: Dauda ya zama majiɓinci, Attenborough na ganiya Population Trust]
* [http://women.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/women/families/article1752235.ece Times article: Samun manyan iyalai ne 'Eco-aikata laifukan']
* [http://www.interacademies.net/10878/13940.aspx The InterAcademy Panel Statement on Population Girmancin]
''' wasu'''
* [http://www.overpopulationawareness.org Ten Million Club: overpopulationawareness.org]
* [http://worldpopulationday.org/ worldpopulationday.org]
==Maazarta==
{{reflist}}
idyo6frvne1lbgs7k26g0i7h2r6o23d
162780
162779
2022-07-31T07:30:15Z
BnHamid
12586
/* Maazarta */
wikitext
text/x-wiki
'''Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci''' / Yawan Al'amurra (''turanci'' Population Matters), da aka sani da Sadaka Zuwa Ga Wani Dace Girman Yawan (''turanci'' Optimum Population Trust), shi ne [[Birtaniya|United Kingdom]] sadaqa, tunani tank, da bayar da shawarwari rukuni bayyana "yawan damuwa" game da muhimman tasirin [[yawan ƙarin girma]] a kan dogon lokaci [[dawamamme]], [[ingancin rayuwar]] da [[Natural yanayi]], musamman [[albarkatunmu]], [[canjin yanayin]], da [[rabe-raben halittu]].
== Bayan Fage ==
"Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci" zai gudanar da bincike a kan "sauyin yanayi", "makamashi da bukatun", "rabe-raben halittu", da sauran abubuwan muhalli dangane da "yawan lambobin". A kamfen na karfafawa daga cikin size mu yawan da gradual rage don ci matakai. A 2009, "Yawan Jama'a, Yana da Muhimmanci" wallafa wani binciken asserting cewa maganin hana haihuwa aka ba da mafi arha, wajen magance hanyar canjin yanayin.
<ref>[http://www.telegraph.co.uk/earth/environment/climatechange/6161742/Contraception-cheapest-way-to-combat-climate-change.html Maganin hana haihuwa mafi arha hanyar magance "sauyin yanayin"] </ref>
Kungiyar ya furta cewa, da tsaka-tsaki manufofin su ne: ingantattun tanadin da [[tsarin iyali]] da [[jima'i ilimi]], mafi ilimi da kuma 'yancin mata, kuma ma'aurata wani aikin "da biyu ko m" yara.
=== Yawan damuwa ===
A ra'ayi na "yawan damuwa" aka gabatar a matsayin da: "a game da kulawa ga mutanen da bukatar da kuma tabbatar da ganin cewa albarkatun suna samuwa ga haɗu da waɗanda bukatun, yanzu, da kuma foreseeable nan gaba."<ref name=concern>{{cite web|title=Population concern|url=http://www.populationmatters.org/about/story/population-concern/|website=www.populationmatters.org}}</ref>
<blockquote>"Idan mutum yawan na duniya ya ci gaba da ƙara a halin yanzu da kudi, a can zai zama wani dakin ko dai daji rai ko daji wurare ... Amma na yi imani cewa daga baya jima ko mutum zai koya na rage yawaitar mutane da. Sa'an nan kuma zai kasance yafi damuwa da ganiya maimakon m, quality, maimakon yawa, kuma za su mai da bukatar a kansa ga lamba da jeji da kuma namun halitta."<br />
''Peter Scott - kafa na World Wide Fund for Nature 1909 - 1989''
</blockquote>
== Kamfen da kuma tunanin ==
=== Sun yi alkawalin biyu ko m ===
A "yawan, yana da muhimmanci" '"sun yi alkawalin biyu ko m" himma ne na son rai jingina su da "biyu ko m" yara. yana da
"babbar muhalli yanke shawara za ka taba yi". Four dalilai suna kawo sunayensu domin zabar zuwa da karami iyali: "[[Gender ãdalci]] ... [[Quality rai]] ... Quality of [[wa iyaye]] ... [[Quality na yarantaka]]. ..
<ref name=small>{{cite web|title=Have a small family|url=http://populationmatters.org/what-you-can-do/small-family/|website=http://populationmatters.org/|accessdate=7 July 2014}}</ref>[http://populationmatters.org/what-you-can-do/small-family/pledge/]
== Tarihin ==
Kungiyar da ke sa rubutu ta Birtaniya magabata: A "[[Malthusian League]]" (1877); A "Simon Population Trust" (1957); A "kiyayewa Society" (1966) da kuma "Population damuwa" (1974). <ref Name=concern />
A ganiya Population Trust aka kafa a 1991 by Dauda Willey da sauransu. "An impelled da aiki da gazawar da gwamnatoci Birtaniya amsa jerin shawarwari game da yawan jama'a da kuma ƙarin girma dawamamme." Kuma sun kasance a raga da tattara, da kuma nazarin disseminate bayani game da masu girma dabam na duniya da kuma na kasa da kuma yawan mahaɗi a wannan zuwa nazarin [[dauke capacities]] da kuma mazaunan 'ingancin rayuwa domin ya goyi bayan manufofin yanke shawara.
Kungiyar tattalin bincike da kuma lobbied a kan al'amurra shafi yawan ƙarin girma, ciki har da jindadin, ilimi, aikin likita wadata, yawan tsufa, shige da fice da kuma yanayi. Har ila yau, lobbied na cin gaba da muhalli campaigners a kan bukatar kunsa yawan al'amurra a cikin tunaninmu.
Kungiyar da aka sanya a kan halin kyautatawa 9 May 2006. Sunan "Population Matters" da aka soma a cikin Fabrairu 2011 m bin sake duba zabi, ta hanyar gudanar da bincike gare members, patrons da kuma jama'a.
==Hanyoyin waje==
* [http://populationmatters.org/ Official website]
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/programmes/hardtalk/9281866.stm Roger Martin on BBC "Hard-talk"]
'''Labarai'''
* [http://www.newscientist.com/article/mg14319445.400-letter-optimum-population.html Letter zuwa Sabuwar masana kimiya daga David Willey (Subscription kawai)]
* [http://www.guardian.co.uk/society/2007/jul/11/comment.climatechange Guardian article: Jama'a kama]
* [http://www.independent.co.uk/environment/overpopulation-is-main-threat-to-planet-521925.html Independent article: yawaitar mutane shi ne babban barazana ga duniya]
* [http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1579033/UK-unable-to-sustain-population-says-study.html tangarahu article: Birtaniya iya jure wa jama'a, ya ce binciken]
* [http://www.newstatesman.com/global-issues/2009/03/world-population-billion-human New Statesman article: Planet yi obalodi]
* [http://www.thetimes.co.uk/tto/environment/article2144391.ece Times article: Dauda ya zama majiɓinci, Attenborough na ganiya Population Trust]
* [http://women.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/women/families/article1752235.ece Times article: Samun manyan iyalai ne 'Eco-aikata laifukan']
* [http://www.interacademies.net/10878/13940.aspx The InterAcademy Panel Statement on Population Girmancin]
''' wasu'''
* [http://www.overpopulationawareness.org Ten Million Club: overpopulationawareness.org]
* [http://worldpopulationday.org/ worldpopulationday.org]
==Manazarta==
{{reflist}}
ghn0g97qnh6375qtlk5iwhzy7qcxaj4
Edmond Debeaumarché
0
5376
162785
33801
2022-07-31T07:50:37Z
BnHamid
12586
/* Girmamawa */
wikitext
text/x-wiki
'''Edmond Debeaumarché''' (an haife shi a shekara ta 1906 - ya mutu a shekara ta 1959) ya yi yaki kan [[Jamus]] a lokacin yakin duniya na biyu.
== Girmamawa ==
* Ya jana'izar da aka gudanar a birnin [[Paris]] a cikin tsakar gida na Invalides.
* A square suna bayan shi a [[Dijon]].
* A titi suna bayan shi a Mantes-la-Ville.
* Ya sadaukar da aka gaishe ta wallafa wani commemorative hatimi a kama.
* A ranar farko murfin aka kwatanta da sunansa bayar Maris 26, 1960.
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Debeaumarche, Edmond}}
[[Category:Mutanen Faransa]]
9beaeor6h8uacjron7zm02wm2pior96
Lagos (birni)
0
5632
162783
147201
2022-07-31T07:43:31Z
BnHamid
12586
/* Manazarta */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[File:Eko cater bridge in Lagos State-Nigeria.jpg|thumb|Jihar lagos mai yawan jama'a]]
[[File:Lagos Bus stop.jpg|thumb|chunkoson jama'a a garin Lagos]]
[[File:First storey building in Nigeria in Badagry Lagos State- Nigeria.jpg|thumb|Bene na farko a Nigeria wanda ke birnin Badagry a Lagos]]
[[File:Murtala Muhammed International Airport, Lagos, Nigeria - 2019-11-07 - IMG 9483.jpg|thumb|Babban filin jirgin sama dake
Lagos wanda aka fi sani da "Murtala Muhammad International Airport"]]
[[File:Beach Line in Badagry, Lagos State-Nigeria.jpg|thumb|Gabar Teku na Badagry wanda ke babban birnin Lagos]]
[[File:EKO hospital Victoria Island,Lagos.jpg|thumb|Babbab Asibitin EKO dake Victoria Island a Lagos]]
'''Birnin Legas''', ko kuma '''''Birnin Iko''''', ita ce babban birnin [[Jihar Lagos|Jihar Legas]] da ke [[Najeriya|Najeriya.]] Legas tana daya daga cikin birane mafi girma da yawan jama'a a Afirka da ma duniya gabaki daya. Legas ita ce birni na biyu mafi girma a [[Afrika|Afirka]], kuma na bakwai a [[duniya]].<ref>[http://www.citymayors.com/statistics/urban_growth1.html World's fastest growing cities and urban areas from 2006 to 2020], by [[CityMayors.com]]</ref> Kimanin mutum miliyan 15.3 (a shekara ta 2022) ke rayuwa a Legas.<ref>{{cite web|url=http://www.lagosstate.gov.ng/pagelinks.php?p=6|publisher=Lagos State Government|title=Population|year=2011|accessdate=3 November 2012}}</ref> Garin Legas na da mutane kimanin 23.5 million a 2018, wanda ya maida shi babban birni mafi girma a nahiyar Afirka. Legas ta kasance cibiyar kasuwanci a jihar Legas da Najeriya gaba daya.<ref name="John Campbell">{{cite news |url= http://www.theatlantic.com/international/archive/2012/07/this-is-africas-new-biggest-city-lagos-nigeria-population-25-million/259611/ |title=This Is Africa's New Biggest City: Lagos, Nigeria, Population 21 Million |author=John Campbell |date=10 July 2012 |work=The Atlantic |location =Washington DC |accessdate=23 September 2012}}</ref><ref>The Most Populated Cities of the World. World Megacities - Nations Online Project". ''nationsonline.org''. Retrieved 23 September 2021</ref>
Legas tana daya daga cikin birane goma masu habaka da sauri a duniya<ref>https://lagosstate.gov.ng/blog/2017/05/25/lagos-history-lecture/</ref><ref>https://www.britannica.com/place/Lagos-Nigeria</ref>Babban birnin yana matsayin na hudu a kawo kudin shiga (GDP) a Afirka<ref>"These cities are the hubs of Africa's economic boom". ''Big Think''. 4 October 2018. Retrieved 23 April 2019.</ref>kuma akwai daya daga cikin tashar jiragen ruwa mafi hada-hada Afirka.<ref>"Lagos | City, Population, & History | Britannica". ''britannica.com''. Retrieved 19 November 2021.</ref>Birnin Legas cibiya ne na ilimi, gargajiya a sassan Afirka da ke kudancin sahara.
Legas a da gida ne ga mutanen Awori, wani reshe ne na Yarbanci na yammacin Afirka. Amma yanzu ta zama birnin tashoshin jiragen ruwa wanda ya samo asali daga tsibirai dabam-dabam.<ref name="Lagos Case Study">{{cite web|url=http://water.tkk.fi/wr/tutkimus/glob/publications/Haapala/pdf-files/CASE%20STUDY%20OF%20LAGOS.pdf|title=CASE STUDY OF LAGOS|access-date=27 November 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304195932/http://water.tkk.fi/wr/tutkimus/glob/publications/Haapala/pdf-files/CASE%20STUDY%20OF%20LAGOS.pdf|archive-date=4 March 2016}}</ref>
Gwamnatin tarayya ke gudanar da harkokin wannan babban birni har izuwa shekarar 1967 lokacin da aka rarraba birnin zuwa kananan hukumomi 7 da muke da su a yau,<ref>{{cite web|url=https://ng.boell.org/2014/07/29/flood-free-lagos-regional-imperative|title=A Flood-Free Lagos: The Regional Imperative|access-date=27 November 2015}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://online.liverpooluniversitypress.co.uk/doi/abs/10.3828/lhr.61.1.49|title=The Travails of Migrant and Wage Labour in the Lagos Metropolitan Area in the Inter-War Years|publisher=Liverpool University Press|access-date=27 November 2015|author=Olukoju, Ayodeji|journal=Labour History Review|year=1996|volume=61|pages=49–70|doi=10.3828/lhr.61.1.49}}</ref> da kuma karin birane 3 wanda ya sa kananan hukumomin suka koma 13 wanda suka samar da jihar Legas na yau.<ref name="Lagos State Information">{{cite web|url=http://www.nigerianstat.gov.ng/information/details/Lagos|title=Lagos State Information|publisher=National Bureau of Statistics|access-date=25 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151109140122/http://nigerianstat.gov.ng/information/details/Lagos|archive-date=9 November 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.lagosstate.gov.ng/pagelinks.php?p=6|title=Population - Lagos State|publisher=[[Lagos State Government]]|access-date=27 November 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151018094514/http://www.lagosstate.gov.ng/pagelinks.php?p=6|archive-date=18 October 2015}}</ref>
Har wa yau, an mai da Ikeja ta zamo babban birnin jihar a shekara ta 1976, sannan Abuja ta koma babban birnin tarayya a shekarar 1991. Wuraren da ake kira birnin Legas watau "Lagos Metroplitan Area"<ref>A Flood-Free Lagos: The Regional Imperative". Retrieved 27 November2015.</ref> <ref>"Olukoju, Ayodeji (1996). "The Travails of Migrant and Wage Labour in the Lagos Metropolitan Area in the Inter-War Years". ''Labour History Review''. Liverpool University Press. '''61''': 49–70. [[Doi (identifier)|doi]]:10.3828/lhr.61.1.49. Retrieved 27 November 2015.</ref><ref>"Lagos Metropolitan Area: Scope and scale of the shelter problem". Retrieved 27 November 2015.</ref>sun hada da manyan biranen<ref>"Administrative Levels - Lagos State". Nigeria Congress. Archived from the original on 25 December 2005. Retrieved 27 November 2015.</ref> jihar guda 16 har da Ikeja. Wannan manyan birane sun mamaye kashi 37% na fadin kasar Legas, sannan tana dauke da fiye da kaso 86% na mutanen jihar Legas.
Akwai rudani game da ainihin yawan mutane birnin Legas. A kidaya da akayi na shekara ta 2006 ya nuna cewa akwai adadin mutane miliyan 8 a birnin, sai dai gwamnatin jihar ta nuna rashin amincewa ga adadin kidayan inda ta daki nata adadin da kimanin mutane miliyan 16. A shekara ta 2015 wani kundi wanda gwamnati bata tantance shi ya sanya mutanen Legas har zuwa kusa da jihar Ogun kimanin mutum miliyan 21.<ref>Metro Lagos (Nigeria): Local Government Areas". City Population. 21 March 2015. Retrieved 26 October 2015.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.lagosstate.gov.ng/pagelinks.php?p=6 |publisher=Lagos State Government |title=Population |year=2011 |access-date=3 November 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151018094514/http://www.lagosstate.gov.ng/pagelinks.php?p=6 |archive-date=18 October 2015 }}</ref><ref name="The sustainable city">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=wmk3mCrMDTQC&q=153%2C540+hectares&pg=PA160 |title=The Sustainable City VII: Urban Regeneration and Sustainability |year=2012 |isbn=9781845645786 |last1=Pacetti |first1=M. |last2=Passerini |first2=G. |last3=Brebbia |first3=C.A. |last4=Latini |first4=G.}}</ref>
== Tarihi ==
[[File:National Theater in Lagos State-Nigeria.jpg|thumb|Lagos]]
[[File:Yellow bus, lagos state.jpg|thumb|Lagos]]
Mutanen Awori (reshen yaren yarbanci) ne suka fara zama a ainihin garin a karni na 15.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Iy6FAAAAIAAJ&q=Awori+Yoruba+in+Lagos|title=Lagos: the city is the people (World cities series)|first=Margaret|last=Peil|publisher=G.K. Hall|year=1991|page=5|isbn=978-0-816-1729-93}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=A0XNvklcqbwC&pg=RA1-PA28|title=Encyclopedia of Africa, Volume 1|first1=Anthony|last1=Appiah|first2=Henry Louis|last2=Gates|page=28|publisher=Oxford University Press|year=2010|isbn=978-0-195-3377-09}}</ref><ref name=urban>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=wKc5DQAAQBAJ&pg=PA427|page=427|title=Encyclopedia of Urban Studies|first=Ray|last=Hutchison|publisher=SAGE|year=2009|isbn=978-1-412-9143-21}}</ref> Daga baya mutanen Awori sun koma wani tsiburi da ake kira Iddo sannan sai kuma babban tsiburin Lagos.<ref>{{cite book|title=Patrons and Power: Creating a Political Community in Metropolitan Lagos|first=Sandra T.|last=Barnes|url=https://books.google.com/books?id=A_IsNliDF6kC&q=awori+Yoruba+Lagos&pg=PA114|page=20|year=1986|isbn=978-0-2533-4297-3|publisher=Indiana University Press, International African Library|access-date=26 July 2014}}</ref><ref>{{cite book|title=African Cities: Competing Claims on Urban Spaces|first1=Francesca|last1=Locatelli|first2=Paul|last2=Nugent|year=2009|publisher=Brill|isbn=978-9-0041-6264-8|page=114|url=https://books.google.com/books?id=A_IsNliDF6kC&q=olofin+yoruba+lagos&pg=PA114|archive-url=https://web.archive.org/web/20201222140327/https://books.google.com/books?id=A_IsNliDF6kC&q=olofin+yoruba+lagos&pg=PA114|url-status=dead|archive-date=22 December 2020|access-date=26 July 2014}}</ref>A karni na 16, Daular Benin ta ci nasarar mutanen mamaye mutane Awori sannan tsibirin ya zama tushen yaki wanda ake kira Eko a karkashin Oba (sarki) na lokacin.<ref name="Williamsguide">{{cite book|title=Nigeria: The Bradt Travel Guide|first=Lizzie|last=Williams|page=110|publisher=Bradt Travel Guides|year=2008|isbn=978-1-84162-239-2|url=https://books.google.com/books?id=fwuQ71ZbaOcC&pg=PA110}}</ref><ref>{{cite book|title=Kingdoms of the Yoruba|first=Robert Sydney|last=Smith|page=73|edition=3|publisher=[[University of Wisconsin Press]]|year=1988|isbn=0-299-11604-2|url=https://books.google.com/books?id=ric6OhxbCS0C&pg=PA73}}</ref> Har yanzu ana kiran garin Lagos Eko a gargajiyance.
Lagos wanda ke nufin "tafki" (lakes) a harshen Portugal suna ne wanda mutanen Portugal suka baiwa wajen. A tarihance, garin ya kasance na yaruka daba daban wanda suke rayuwa a wajen. Bayan mutanen Awori da kuma mamaye ta daga jaruman mayakan Bini, jihar ta jawo ra'ayin turawan Portugal a karni na 15.<ref>"The Origin of Eko (Lagos)". Edo Nation. Retrieved 2 June 2010.</ref>
Mai binciken kasashe dan Portugal ya ziyarci wajen a 1472, inda ya sanya wa wajen suna ''Lago de Curamo'' watau ''Tafkin Curamo.''
A farkon karni na 19, Turawa sunyi kokarin kawo karshen cinikayyar bayi na "Transatlantic Slave Trade" ta hanyar kafa kungiyoyin "West Africa Squadron" ko kuma "Preventative Squadron" wanda sukayi ta bibiyar jiragen ruwa da ke daukan bayi daga yankunan da ke kusa da ruwa kama daga Sierra Leone har zuwa Kogin Niger Delta (watau Najeriya a yau) da kuma can nesa da kudancin yankin Congo don kafa dokaki da manyan mutane dake yankin Afurka ta yamma.<ref>"Smith, Robert (January 1979). ''The Lagos Consulate 1851-1861''. Macmillan. p. 2. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/9780520037465|<bdi>9780520037465</bdi>]].</ref>A shekara ta 1849 Turawa sun nada [[John Beecroft]] a matsayin karamin jakadan Benin da Biafra matsayin da ya rike (a karkashin gwamna Fernando Po) har zuwa mutuwarsa a 1854. An nada [[John Duncan (traveller in Africa)|John Duncan]] a matsayin maitamakin karamin jakada kuma an maida shi Wydah. A lokacin da aka nada Beecroft, masarautar Lagos (a karkashin mulkin Oba Kosoko) tana yammacin yakin Benin da Biafra wanda daya ne daga cikin manyan tashoshin fataucin bayi a yankin.<ref>"A. Adu Boahen (1985). ''Africa Under Colonial Domination 1880-1935 (General history of Africa)''. Vol. 7. Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a [[General History of Africa]]. p. 134. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-9-231-0171-31|<bdi>978-9-231-0171-31</bdi>]].</ref>A cikin shekara ta 1851 tare da matsi don tsaida cinikayyar bayi, turawa sun karbe Lagos wanda ake kiran lokacin da 'yantar da Lagos (Bombardment of Lagos ko Capture of Lagos),<ref>A. Adu Boahen (1985). ''Africa Under Colonial Domination 1880-1935 (General history of Africa)''. Vol. 7. Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a [[General History of Africa]]. p. 134. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-9-231-0171-31|<bdi>978-9-231-0171-31</bdi>]].</ref><ref>Sir William M.N. Geary (2013). ''Nigeria Under British Rule (1927)''. Routledge. pp. 24–28. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-136-9629-43|<bdi>978-1-136-9629-43</bdi>]].</ref> inda aka sauke [[Kosoko]] kuma aka daura [[Oba Akitoye]].
Oba [[Akitoye]] ya sanya hannu a wata yarjejeniya tsakanin Turawa da Lagos don haramta kasuwanci bayi a yankin. Sanya hannu a yarjejeniyar na 1952 ya kawo natsuwa a Lagos inda turawa suka bada kariya ga mutanen Lagos.<ref>"The Reduction of Lagos:Introduction". 25 March 2014. Retrieved 1 February 2015.</ref><ref>Austen, R. (1 April 2009). "Slavery and the Birth of an African City: Lagos, 1760-1900, by Kristin Mann". ''African Affairs''. '''108''' (431): 328–329. [[Doi (identifier)|doi]]:10.1093/afraf/adp004. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 0001-9909.</ref>
Turawa sun fara mulkan Lagos a ran 5 March shekara ta 1962. An amso ragowar sashen Najeriya a shekara 1887, sannan kuma a lokacin da aka kaddamar yankin mulkin mallakan turawa na Najeriya a 1914, Lagos ta zamo babban birnin kasan, har zuwa farkon samun 'yancin kasar a 1960. Tun a karni na 19, Lagos ta zamo cibiyar hada-hada tsakaninta da turawa.<ref>Agawu, Kofi (2014). "19th century Lagos". ''Representing African Music: Postcolonial Notes, Queries, Positions''. Routledge. p. 12. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-317-7940-66|<bdi>978-1-317-7940-66</bdi>]].</ref><ref>J. F. Ade Ajayi; Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa (1998). ''Africa in the Nineteenth Century Until the 1880s''. Vol. 6. University of California Press. p. 286. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-0-520-0670-11|<bdi>978-0-520-0670-11</bdi>]].</ref><ref>"1914 - 2014 Colonial Footprints: Lagos, Then and Now". ''The Centenary Project (Google Arts and Culture)''. March 2014. Retrieved 14 May 2016.</ref> An samar da hanyoyin titunan jirgin kasa da wayoyin tarho da suke hada sadarwa tsakanin Najeriya da London 1886.<ref>Williams, Lizzie (2008). ''Nigeria: The Bradt Travel Guide''. Bradt Travel Guides. p. 111. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-841-6223-92|<bdi>978-1-841-6223-92</bdi>]].</ref><ref>Ulrich, Hans F.; Lehrmann, Ernst P. (2008). ''Telecommunications Research Trends''. Nova Publishers. p. 144. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-604-5615-86|<bdi>978-1-604-5615-86</bdi>]].</ref><ref>Noam, Eli M. (1999). ''Telecommunications in Africa (Global communications series)''. Oxford University Press. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-0-195-3562-74|<bdi>978-0-195-3562-74</bdi>]].</ref>An kawo wutan lantarki a cikin gari 1898.<ref>Williams, Lizzie (2008). ''Nigeria: The Bradt Travel Guide''. Bradt Travel Guides. p. 110. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-84162-239-2|<bdi>978-1-84162-239-2</bdi>]].</ref><ref>Olukoju, Ayodeji (2003). "Chapter two. Electricity supply in Lagos, 1898-2000". ''INFRASTRUCTURE DEVELOPMENT AND URBAN FACILITIES IN LAGOS, 1861-2000''. ''OpenEdition Books''. African Dynamics. Institut français de recherche en Afrique (IFRA-Nigeria). pp. 22–45. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/9791092312225|<bdi>9791092312225</bdi>]].</ref>A cikin lokaci kankani, Lagos ta samu cigaba da bunkasa a dalilin ribar man-fetur a Njeriya.<ref>2008 All Africa Media Research Conference"(PPT). Pan African Media Research Organisation. p. 8. Retrieved 4 April 2012.</ref>
Kafin kirkirar jihar Lagos a 27 Mayu 1967, Lagos ta kasance babban birni mai cin gashin kanta wanda gwamnatin tarayya ta nata a karkashin ''Federal Ministry of Lagos Affairs,'' a yayinda Lagos City Council (LCC) ke gudanar da harkokin gwamnatin jihar.<ref>"Lagos State Information". National Bureau of Statistics. Archived from the original on 9 November 2015. Retrieved 25 October 2015.</ref>Lagos tare da sauran birane daga mulkin turawa ([[Ikeja]], [[Agege]], [[Mushin, Lagos|Mushin]], [[Ikorodu]], [[Epe, Lagos State|Epe]] da kuma [[Badagry]]), aka hada aka samar da jihar Lagos. An rarraba Birnin Lagos zuwa kananan hukumomi 7 da muke da su a yau, a yayinda sauran biranen suka rarrabu zuwa kananan hukumomi 13 na jihar. Birnin Lagos na taka rawa biyu a matsayin babban birnin jihar da kuma babban birnin Kasa har zuwa 1976 lokacin da aka maida Ikeja ta zamo babban birnin Jihar. Lagos ta sama sauye-sauye da yawa a lokacin mulkin sojojin Najeriya.<ref>Draper, Robert; Hammond, Robin (1 January 2015). "Lagos Nigeria: Africa's First city". ''National Geographic''. Retrieved 18 April 2016.</ref>Har wayau, an canza babban birnin Najeriya daga Lagos zuwa Abuja a ranar 12 ga watan December 1991.<ref name="Lagos State Information" />
== Labarin Kasa ==
An kasa Lagos zuwa kashi biyu, kasa (mainland) da kuma tsiburi (Island)
=== Sashin Birnin ===
Gini mafi tsawo a Najeriya yana Lagos. A iya samun tsarin gine-gine na zamani na turawa iri-iri a birnin Lagos. Ana iya samun tsarin gine-ginen Brazil kamansu Water House da Shitta Bey Mosque.<ref>{{cite book|url= https://books.google.com/books?id=KbT5AQAAQBAJ&q=Lagos+european+brazilian+colonial+architecture&pg=PA118|page=118|title=The Human Factor in Changing Africa|first=Melville J.|last=Herskovits|publisher=Routledge, 2013|isbn=978-1-136-5296-10|date=2013-11-05}}</ref><ref>{{cite news|url=http://articles.chicagotribune.com/1987-09-06/news/8703080006_1_brazilian-nigeria-calabar|title=Brazilian Houses In Nigeria Are A Legacy Of Thousands Of Freed Slaves|location=New York|newspaper=Chicago Tribune|first=James|last=Brook|date=6 September 1987|access-date=30 May 2017}}</ref><ref>{{cite news|url=https://life.guardian.ng/2016/10/five-architectural-wonders-of-lagos/|title=Five Architectural Wonders of Lagos|website=The Guardian|access-date=30 May 2017}}</ref>Benaye na skyscrappers na nan a tsakiyar tsibirin sannan akwai gine-gine masu tsawo a sashen cikin gari (mainland).<ref>"Bakare, Tonye (15 May 2016). "Open House Lagos opens a new vista in Lagos architecture". ''The Guardian''. Retrieved 27 August 2017.</ref>A kwanan nan ne gwamnati ta tada tsofaffin wuraren shakatawa da kuma dazuka da nufin fadada filayen zaman al'umma. Akwai gine-gine na ado na ban sha'awa da kece raini da yawa a cikin birnin.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EhjXqHlEg8EC&q=independence+high+rise+lagos|title=Geography, Update: Realms, Regions, and Concepts|first1=Harm|last1=de Blij|first2= Peter O.|last2= Muller|publisher=Wiley, 1998|isbn=9780471291121|page=349|date=1998-03-24}}</ref><ref>{{cite thesis|jstor=25473387|title=The Politics of Architecture and Urbanism in Postcolonial Lagos, 1960-1986|first=Daniel|last=Immerwahr|journal=Journal of African Cultural Studies|volume=19| number=2|page=165-186|publisher= Taylor & Francis, Ltd.}} {{dead link|date=April 2018|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref><ref>{{cite web|website=Google Arts and culture (The Centenary Project)|url=https://www.google.com/culturalinstitute/beta/exhibit/colonial-footprints-lagos-then-and-now/ARivCwds|title=A cursory look at the colonial roots of Lagos, Nigeria|date= 1 March 2014|access-date=30 May 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.cityscape.org/the-rise-of-future-cities-in-sub-saharan-africa/|website=Cityscape|access-date=30 May 2017|title=THE RISE OF FUTURE CITIES IN SUB-SAHARAN AFRICA}}</ref><ref>{{cite news|url=http://independent.ng/rising-residential-towers-in-lagos-changing-the-megacity-skyline/|title=Rising Residential Towers In Lagos: Changing The Megacity Skyline|author=Akin George - 29 November 2016|newspaper=Independent|access-date=30 May 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816193205/http://independent.ng/rising-residential-towers-in-lagos-changing-the-megacity-skyline/|archive-date=16 August 2017|url-status=dead}}</ref>
=== Tsibiri (Island) ===
Island shine kalmar geography wacce ake amfani da ita wajen kiran wuraren da ke kan hanyoyin ruwan da suka hadu da tekun Atlantic Ocean wanda ya samar da bakin tekun Lagos, da waje mai turbaya a Lagos (mainland). Tsibirin din ya hada da tsibirai daban-daban wanda koramu ke tsakaninsu wanda aka hade su da gadoji. Wannan sashin na Lagos shine ainihin wurin kasuwanci da bushasha. Kuma a wannan yankin ne benaye na zamani suke. Kananan hukumomi dake cikin tsibirin sun hada da [[Lagos Island]] da [[Eti-Osa]]. Sannan kuma ainihin wuraren dake da manyan gidaje sun hada da [[Ikoyi]] da kuma [[Victoria Island (Nigeria)|Victoria Island]].
Wani sashi mai mahimmanci na tsibirin Lagos shine Marina. yana nan dab da kasuwannin idumota da Balogun kuma a nan ne mafi akasarin bankuna da wuraren cinikayya suke. Gadoji guda uku suka hade tsibirin da kuma sashin doron kasa na Lagos. Sune gadar [[Carter Bridge]] wacce ta fara daga Iddo, gadar [[Eko Bridge]] wacce akafi sani da a da da gadar mainland ta biyu, sai kuma gada ta uku watau [[Third Mainland Bridge]] wacce ta taho daga sashin mai tarin jama'a zuwa koramar Lagos (Lagos lagoon). Akwai kuma gadar Ikoyi wanda ke cikin tsibirn, wacce ta hada Ikoyi da Lekki Phase 1.<ref>"Lekki-Ikoyi Link Bridge in Lagos, Nigeria". ''Julius Berger International''. Retrieved 27 January 2022.</ref>Za'a fara ginin gada na hudu a shekara ta 2022 a cewar gwmanan Lagos, Babajide Sanwo-Olu.<ref>"Sanwo-Olu says Opebi-Mende link bridge, 4th mainland bridge projects to commence 2022 - Nairametrics". 3 January 2022. Retrieved 15 January2022.</ref><ref>"Lagos to begin construction of 4th Mainland Bridge 2022 - Sanwo-Olu - P.M. News". Retrieved 15 January 2022.</ref>
=== Lagos Island ===
Lagos Island shi ke dauke da cibiyar kasuwancin garin [[Central business district|(central business district]]). Gundumar na dauke da manyan benaye. Wurin har wayau na dauke da manyan wararen kasuwanci kamar Idumota da kuma kasuwar Balogun.
=== [[Ikoyi]] ===
Ikoyi wani yanki ne dake gabacin [[Lagos Island| tsibirin Lagos]]. Har wayau, Ikoyi ta hade da Victoria Island ta gadar Falomo Brigde. Hedikwatocin gwamnatin tarayya da sauran wuraren gwamnatin kamar Federal secretariat Complex duk suna cikin Ikoyi.
A cikin Ikoyi akwai barikin sojojin da na 'yan sanda da gidajen yari masu tsaro sosai.
=== Victoria Island ===
Tsibirin [[Victoria Island, Lagos| Victoria Island]] na yankin kudancin Lagos Island. Tana da wuraren haya masu tsadan gaske da kuma wuraren holewa da shakatawa duk auna can. Wannan tsibiri tare da Ikoyi na da wuraren kasuwanci sannan kuma akwai gabar teku na shakatawa da aka tsara.
=== Ajah/Lekki ===
Itama Lekki tana da wurare masu alfarma kaman makwabtan ta Ikoyi da Victoria Island. Girman yankin ya fara daga Lekki toll gate, (inda nan ne aka gudanar da zanzangar #EndSars a watan October shekara ta 2019) har zuwa Ibeju-Lekki da sauran kananan yankuna da ke gefen ta. Akwai wurare na gani na fada acikin Lekki, kamar su Lekki Conservation Centre da Novare Mall daLekki Free Trade Zone – Dangote, Lagos Business School, Eleko Beach, Elegushi Beach, La Campaigne Tropicana – beach/tourist getaway, jami'ar Pan-Atlantic University. Har wayau wurin na takama da babban mutuware na Catholica dake Lekki.
=== Iddo ===
Akan hanyar ruwa na tafkin tsibirin Lagos akwai wani karamin garin da ake kira Iddo. Iddo ta kasance akan hanyar titin jirgin kasa kuma tana karkashin karamar hukumar Lagos mainland<ref>"Giant Cities of Tiny Islands" (PDF). Archived from the original (PDF) on 5 April 2012. Retrieved 4 April 2012</ref>
=== MainLand ===
Akwai tarin mutanen Lagos a Lagos Mainland sannan mafi akasarin ma'aikatu suna can. An san yankin da mawaka da kuma wuraren rawa na dare kamar Yaba da Surulere.
== Yanayi ==
Lagos na da yanayi na tropical savanna climate (Aw) a tsarin rabon yanayi na "Köppen climate classification". Wato akwai ruwan sama na tsawon watanni hudu na ruwa mai karfi 60mm (2.4in). Damuna na farawa ne daga watan Aprelu zuwa October, a yayin da rani kan fara daga watan Nuwamba zuwa March. Watan da yafi kowanne ruwan sama mai karfi shine June akalla 315.5 mm ko kuma 12.42in a watan. Sannan kuma wata mafi karancin ruwan sama shine January wanda ke da kasa da 13.2 mm (0.52in).
Lagos na da yanayi na zafi/sanyi da ke tsakanin 28.3 zuwa 32.9°C (82.9 zuwa 91.2 °F). Lagos na da irin yanayi na Southern Hemisphere, da lokaci mafi zafi acikin watan March da kimanin 32.9 zuwa 24.1 °C (91.2 zuwa 75.4 °F). Sannan wata mafi karancin zafi shine August 28.3 to 21.8 °C (82.9 to 71.2 °F).
{{Weather box
|location = Lagos ([[Murtala Muhammed International Airport]]) 1961–1990, extremes: 1886–present
|metric first = yes
|single line = yes
|Jan record high C = 40.0
|Feb record high C = 37.1
|Mar record high C = 37.0
|Apr record high C = 39.6
|May record high C = 37.0
|Jun record high C = 37.6
|Jul record high C = 33.2
|Aug record high C = 33.0
|Sep record high C = 33.2
|Oct record high C = 33.7
|Nov record high C = 39.9
|Dec record high C = 36.4
|year record high C = 40.0
|Jan high C = 32.2
|Feb high C = 33.2
|Mar high C = 32.9
|Apr high C = 32.2
|May high C = 30.9
|Jun high C = 29.3
|Jul high C = 28.2
|Aug high C = 28.3
|Sep high C = 28.9
|Oct high C = 30.3
|Nov high C = 31.4
|Dec high C = 31.8
|year high C = 30.8
|Jan mean C = 27.3
|Feb mean C = 28.4
|Mar mean C = 28.5
|Apr mean C = 28.0
|May mean C = 27.0
|Jun mean C = 25.6
|Jul mean C = 25.2
|Aug mean C = 25.0
|Sep mean C = 25.5
|Oct mean C = 26.4
|Nov mean C = 27.2
|Dec mean C = 27.2
|year mean C = 26.8
|Jan low C = 22.4
|Feb low C = 23.7
|Mar low C = 24.1
|Apr low C = 23.7
|May low C = 23.2
|Jun low C = 21.9
|Jul low C = 22.3
|Aug low C = 21.8
|Sep low C = 22.1
|Oct low C = 22.4
|Nov low C = 23.0
|Dec low C = 22.5
|year low C = 22.8
|Jan record low C = 12.6
|Feb record low C = 16.1
|Mar record low C = 14.0
|Apr record low C = 14.9
|May record low C = 20.0
|Jun record low C = 21.2
|Jul record low C = 15.0
|Aug record low C = 19.0
|Sep record low C = 13.0
|Oct record low C = 17.9
|Nov record low C = 11.1
|Dec record low C = 11.6
|year record low C = 11.1
|precipitation colour = green
|Jan precipitation mm = 13.2
|Feb precipitation mm = 40.6
|Mar precipitation mm = 84.3
|Apr precipitation mm = 146.3
|May precipitation mm = 202.4
|Jun precipitation mm = 315.5
|Jul precipitation mm = 243.0
|Aug precipitation mm = 121.7
|Sep precipitation mm = 160.0
|Oct precipitation mm = 125.1
|Nov precipitation mm = 39.7
|Dec precipitation mm = 14.8
|year precipitation mm = 1506.6
|unit precipitation days = 1.0 mm
|Jan precipitation days = 1.5
|Feb precipitation days = 2.8
|Mar precipitation days = 6.6
|Apr precipitation days = 9.0
|May precipitation days = 12.5
|Jun precipitation days = 16.2
|Jul precipitation days = 13.2
|Aug precipitation days = 11.6
|Sep precipitation days = 12.7
|Oct precipitation days = 11.2
|Nov precipitation days = 4.9
|Dec precipitation days = 2.1
|year precipitation days = 104.3
|Jan humidity = 81
|Feb humidity = 79
|Mar humidity = 76
|Apr humidity = 82
|May humidity = 84
|Jun humidity = 87
|Jul humidity = 87
|Aug humidity = 85
|Sep humidity = 86
|Oct humidity = 87
|Nov humidity = 84
|Dec humidity = 82
|year humidity = 83
| Jan dew point C =21
| Feb dew point C =24
| Mar dew point C =25
| Apr dew point C =25
| May dew point C =24
| Jun dew point C =24
| Jul dew point C =23
| Aug dew point C =23
| Sep dew point C =24
| Oct dew point C =24
| Nov dew point C =24
| Dec dew point C =23
| Jand sun =5.3
| Febd sun =6.1
| Mard sun =5.6
| Aprd sun =6.0
| Mayd sun =5.7
| Jund sun =3.8
| Juld sun =3.2
| Augd sun =3.5
| Sepd sun =3.8
| Octd sun =5.4
| Novd sun =6.2
| Decd sun =6.2
|Jan sun = 164.3
|Feb sun = 168.0
|Mar sun = 173.6
|Apr sun = 180.0
|May sun = 176.7
|Jun sun = 114.0
|Jul sun = 99.2
|Aug sun = 108.5
|Sep sun = 114.0
|Oct sun = 167.4
|Nov sun = 186.0
|Dec sun = 192.2
|year sun = 1843.9
| source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]] (humidity, 1952–1967),<ref>
{{cite web
| url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_652010_kt.pdf
| title = Klimatafel von Lagos-Ikeja (Flugh.) / Nigeria
| publisher = Federal Ministry of Transport and Digital Infrastructure
| access-date = 7 July 2016}}</ref> NOAA (monthly sun hours)<ref name = NOAA>
{{cite web
| url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG__I/NI/65201.TXT
| title = Lagos Climate Normals 1961–1990
| publisher = [[National Oceanic and Atmospheric Administration]]
| access-date = 7 July 2016}}</ref>
|source 2 = Meteo Climat (record highs and lows)<ref name = meteoclimat>
{{cite web
| url = http://meteo-climat-bzh.dyndns.org/index.php?page=stati&id=1769
| title = Station Murtala
| publisher = Meteo Climat
| language = fr
| access-date = 7 July 2016}}</ref>
Time and Date (dewpoints, 2005-2015)<ref>{{cite web
|url = https://www.timeanddate.com/weather/nigeria/lagos/climate
|title = Climate & Weather Averages in Lagos, Nigeria
|publisher = Time and Date
|access-date = 10 January 2022}}</ref>
Weather Atlas (daily sun hours)<ref>{{cite web
|url = https://www.weather-atlas.com/en/nigeria/lagos-climate#daylight_sunshine
|title = Monthly weather forecast and climate in Lagos, Nigeria
|publisher = Weather Atlas
|access-date = 10 January 2022}}</ref>
}}
== Al'umma ==
== Tattalin Arziki ==
== Al'adu ==
== Wuraren Shakatawa ==
==Manazarta==
{{reflist|4}}
[[Category:Biranen Najeriya]]
[[Category:Lagos]]
jgssoyu40fzd3yq4a88une091ltzz19
Kunan Tsamiya
0
5710
162686
31088
2022-07-30T16:11:25Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Kunun tsamiya''' yana daya daga cikin kalar kununuwan da hausa keyi domin samun abinci kuma shi wannan kunu Hausa ke yinsa mafi yawanci kamar yadda yake dama yana daya daga cikin abincin Hausawa.
==Abubuwanda Ake yinsa==
Anayin kunun tsamiya da Gero wato millet a turance .idan kasami Gero ka jigashi kimanin awa sha hudu ko sama da hakan sai ka tsamesa daga cikin ruwan ka markade.Bayan ka markade sai ka tace sannan kasa ruwan zafi kusa dakai kana bukatar tsamiya a gefe.saika dauko ruwan ka zuba cikin kullun geron tare da tsamiya karika juyawa har saiya koma kunun tsamiyar
aj0177stwwkxuw8zu5ku0e7vbt3u3vt
Richard Akinwande Savage
0
5869
162800
39501
2022-07-31T08:51:14Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
Dr. '''Richard Akinwande Savage''' (An hafe shi shekarar, 1874-1935) a birnin [[Lagos]], dake ƙasar [[Nijeriya]]. likitan [[Nijeriya]] ne.
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Akinwande Savage, Richard}}
[[Category:Likitocin Najeriya]]
s262psl4cyd1dhlovlije6mbhufdwf7
Šiprage
0
5994
162790
36049
2022-07-31T08:08:40Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Šiprage''' (Шипраге, Şiprage) ne wani kauye a cikin [[Bosnia and Herzegovina]], [[Turai]].<ref>http://www.kartabih.com/</ref><ref>Vojnogeografski institut, Ed. (1962): Šiprage (List karte 1:25.000, Izohipse na 10 m). Vojnogeografski institut, Beograd / Military Geographical Institute, Ed. (1962): Šiprage (map sheet 1: 25.000, Contour lines at 10 m). Military Geographical Institute, Belgrade.</ref>
[[File:Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|100px|]]
[[File:Location Bosnia-Herzegovina Europe.png|thumb|250px|]]
*Latitude: 44°27'56″
*Longitude: 17°33'36″
*Elevation: 507-520 m
==Sauyin yanayi==
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" class="toccolours" 0.5em solid #999; 100%
|- style="text-align:center;"
|style="background:pink|[[File:Lunar libration with phase2.gif|thumb|150px|]]
|style="background:#dfd; "|'''Ø t°'''<br/> (°C)
| style="background:pink|'''Min. t°''' <br>(°C)
| style="background:#dfd; "|'''Max. t°'''<br>(°C)
| style="background:pink| '''↓↓↓''' <br/>(mm)
|-style="text-align:center;"
| style="background:lightblue| '''I'''
| –1,7
| –4,8
|1,4
|59
|-style="text-align:center;"
| style="background:lightblue|'''II'''
|0,3
| –3,6
|4,2
|63
|-style="text-align:center;"
|'''style="background: bgcolor="#F5DEB3" |'''III'''
|4,6
| –0,1
|9,3
|59
|-style="text-align:center;"
| style="background:#ddffdd;fff3;''|'''IV'''
|9,1
|3,9
|14,3
|74
|-style="text-align:center;"
| style="background:lightgreen|'''V'''
|13,6
|8,1
|19,2
|90
|-style="text-align:center;"
| style="background:lightgreen|'''VI'''
|17,2
|11,5
|22,9
|99
|-style="text-align:center;"
| style="background:pink|'''VII'''
|18,9
|12,6
|25,3
|81
|-style="text-align:center;"
| style="background:red|'''VIII'''
|18,4
|11,9
|24,9
|76
|-style="text-align:center;"
| style="background:#dfd;"|'''IX'''
|14,7
|8,6
|20,9
|71
|-style="text-align:center;"
|'''style="background: bgcolor="#F5DEB3" |'''X'''
|9,5
|4,7
|14,4
|79
|-style="text-align:center;"
|'''style="background: bgcolor="#C2B280" |'''XI'''
|4,4
|1,0
|7,8
|100
|-style="text-align:center;"
| style="background:lightblue|'''XII'''
|0,1
|–2,7
|3,0
|88
|}<ref>https://en.climate-data.org/location/905786/</ref>
==Yawan jama'a==
{| border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 class="toccolours" style="align: left; margin: 0.5em 0 0 0; border-style: solid; border: 1px solid #999; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; border-collapse: collapse; font-size: 100%;"
|-
|'''Shekara'''
|style="background:#f3fff3;" |1879.
|style="background:#ddffdd;" align="center" |1885.
|style="background:#f3fff3;" |1895.
|style="background:#ddffdd;" align="center" |1910.
|style="background:#f3fff3;" |1921.
|colspan=1 style="background:#ddffdd;" align="center" |1931.
| style="background:#f3fff3;" |1948.
| colspan=1 style="background:#ddffdd;" align="center" |1953.
| style="background:#f3fff3;" |1961.
| colspan=1 style="background:#ddffdd;" align="center" |1971.
| style="background:#f3fff3;" |1981.
| colspan=1 style="background:#ddffdd;" align="center" |1991.
| style="background:#f3fff3;" |2013.
|-
|''' Yawan jama'a'''
|64 (1.312+)
|277 (1.575+)
|88 (1.426+)
|159 (760+)
|999
|5.098*
|1.774
|7.764*
| 828
|822
|1.183
|952
|788
|}<ref name=<“SZVB“>{{cite book|editor=Štatistički zavod Zemaljske vlade BiH|year=1880|title=Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine – Službeno izdanje|publisher=Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine|place=Sarajevo}}</ref>
*1931, 1953: Municipality Šiprage
+ Yanki Šiprage
[[File:Grafika.png|thumb|450px|left|Al'ummar 1961-2013]]
==Hanyoyin hadin waje==
{{Commonscat|Šiprage}}
* http://opstinakotorvaros.com/
* http://www.maplandia.com/bosnia-and-herzegovina/republika-srpska/siprage/ Maplandia
* http://www.satellitecitymaps.com/europe-map/bosnia-and-herzegovina-map/federation-of-bosnia-and-herzegovina-map/%C5%A1iprage-map/
* http://www.distancesfrom.com/distance-from-Siprage-to-Banja-Luka-Bosna-i-Hercegovina/DistanceHistory/5243320.aspx
* http://www.maplandia.com/bosnia-and-herzegovina/republika-srpska/siprage/ Maplandia
* http://www.satellitecitymaps.com/europe-map/bosnia-and-herzegovina-map/federation-of-bosnia-and-herzegovina-map/%C5%A1iprage-map/
* http://www.distancesfrom.com/distance-from-Siprage-to-Banja-Luka-Bosna-i-Hercegovina/DistanceHistory/5243320.aspx
* http://www.udaljenosti.com/bosna/- Distances in B&H
==Manazarta==
[[Category:Bosnia da Herzegovina]]
dp4q0ry5hfsw0bythd1l93ein8ee96u
Otto Heinrich Warburg
0
6111
162782
32879
2022-07-31T07:39:29Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
[[File:Otto Warburg.jpg|thumb|200px]]
'''Otto Heinrich Warburg''' Ya mai Jamus likita. Ya lashe [[Kyautar Nobel]] 1931 a magani.
{{stub}}
[[Category:Stubs]]
[[Category:Mutanen]]
k7scwgzgumor2wfck3du3mtqmx2c66m
AdSense
0
6296
162784
33414
2022-07-31T07:48:48Z
BnHamid
12586
/* References */
wikitext
text/x-wiki
'''Google AdSense''' wata manhajar Google ce da ke barin mawallafa a cikin Cibiyar Google ta shafukan yanar gizo su iya bada tallace-tallacen da aka rubutu, ko hotuna, ko bidiyo, ko tallan da za a iya hulɗa da su, duk ta hanya mai sauƙi kuma atomatik, waɗanda aka yi niyyar su je ga masu ziyarar shafin. Kamfanin Goolge ne mai kula, mai tantance, da tafiyad da waɗannan tallan. Suna iya samar da kuɗaɗan shiga ta hanyar danna tallan (per-click) ko idan an nuna tallan (per-impression). A farkon kwatar shekara 2014, Google ta sami bilyon $3.4 (wato bilyon $13.6 a gabaɗayar shekarar), ko kashi 22 cikin ɗari a adadin kuɗaɗan shiga na Google ta hanyar Google AdSense.<ref>[http://investor.google.com/earnings/2014/Q1_google_earnings.html "Google Announces First Quarter 2014 Results"]. </ref> Sama da shafuka miliyan 14 ne ke amfani da AdSense.<ref>https://trends.builtwith.com/websitelist/Google-Adsense</ref>
==Manazarta==
{{Reflist|30em}}
9pjvg8vaxcevyd46cv0r9xk1m3r1key
Abiya
0
6305
162621
162591
2022-07-30T13:06:11Z
Uncle Bash007
9891
/* Tarihi da yawan jama'a */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
a6f8ii8t4n2bryh268bqrqpjyg6gi8i
162622
162621
2022-07-30T13:07:00Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya,
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
d8ukyfxi1am7kll20ih7ilxkpke5n20
162623
162622
2022-07-30T13:07:54Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga na Jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
pgodoogk4pnldgtndx8n3xko5iw83dr
162624
162623
2022-07-30T13:08:09Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
rleenyno81lx3aeyf06kfcclmdo0jpx
162625
162624
2022-07-30T13:08:28Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref>Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
arbqbhlu81o7sezoq4kjv5j5xqrcr65
162626
162625
2022-07-30T13:10:46Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref>Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
fyydgt4ypfryczocv1f0wx34ve0hhk1
162627
162626
2022-07-30T13:11:12Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref>Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ob45x5jre9yf2h67d1gczwe9axltswe
162628
162627
2022-07-30T13:12:02Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref>Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
6zyjv6k1t73ogb7kjupfwb5pu1l381t
162629
162628
2022-07-30T13:12:47Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
kxl1plexv3z84gf7tzzcq8rlvg5fhjz
162630
162629
2022-07-30T13:13:33Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba,
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
p1qd2l0eslkxmjybd57z64gaznhwnaq
162631
162630
2022-07-30T13:14:48Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jy1uovqkovw0pfizvkws6xnv1d0q02a
162632
162631
2022-07-30T13:16:12Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
awhkmrzxaby3h8l0xk6q39cuflybrux
162633
162632
2022-07-30T13:17:35Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
kgizewswegufvkz8fhzv0zuc3a1pgig
162634
162633
2022-07-30T13:20:59Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
5w64wb6rz6oascc8142zuxpu9s8cch0
162635
162634
2022-07-30T13:21:45Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP),
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
tdyf8omynrppcuwc3t824gy0ytuv8ut
162636
162635
2022-07-30T13:22:18Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
fckxdl2y87nh7o2bozb5re03n4mi03y
162637
162636
2022-07-30T13:22:49Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
dz4rngjuk591dqorr9ydfnrys81jlnp
162638
162637
2022-07-30T13:24:45Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
aq3erosw0ali750fpqj2kmcnls7usk8
162639
162638
2022-07-30T13:25:33Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref>Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo. Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
hpt93uc7rpayn6t62snm6r0rrh67q0w
162640
162639
2022-07-30T13:25:48Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo. Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
t9sj8bsiq69u4w7a6cgg2ae2ots99h9
162641
162640
2022-07-30T13:26:08Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
03uxf8xxr4zsizicpurbfvl1yb610as
162642
162641
2022-07-30T13:27:12Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin arziki da ababen more rayuwa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
mmkcntw574w2betdfca0tmy8unlxxqk
162643
162642
2022-07-30T13:28:12Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ipg56bx3x808ji8abzpugjrjcej932d
162644
162643
2022-07-30T13:28:36Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
oul7bhfei7ncei3t8a63rhp1ybl2p3e
162645
162644
2022-07-30T13:29:00Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
rermp5vo74nocmcrkws48lnevigwzqj
162646
162645
2022-07-30T13:30:00Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref>Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref> || [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
4ustytu68yop2rxb83g728l4eetm1mu
162647
162646
2022-07-30T13:30:13Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
e6dub9ocp0in4t2y7mn0ust49lbwjh1
162648
162647
2022-07-30T13:31:54Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
gbgjskbl5lpapbtrq241dkgf7y36pau
162649
162648
2022-07-30T13:32:17Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
7ed3rg778xnvmvtgm3w6xx7245fubry
162650
162649
2022-07-30T13:32:56Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
esymj81btyvmq1btbnhj9nqcikj50ep
162651
162650
2022-07-30T13:33:08Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
hafe9l3ubfm9ik8mal30bxqt7xw4pq8
162652
162651
2022-07-30T13:34:02Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
c4n2yksl8e1se8orqmec3h6fufsba4l
162653
162652
2022-07-30T13:35:07Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ruehxz1o8ayz46vhc08oom9xzooi89q
162654
162653
2022-07-30T13:35:50Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana,
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
pq7kn93c8anrsswxwbd62cuze113wle
162655
162654
2022-07-30T13:36:29Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana;
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
60ltemhndugbvaj1bw8367yz48i2u1c
162656
162655
2022-07-30T13:37:42Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
2i2i8g948m9577utymbgifz0rdqvaos
162657
162656
2022-07-30T13:38:01Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref>"Top Locations of Crude Oil in Nigeria". ''nigerianfinder.com''. Retrieved 13 February 2022.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jpo7nh7c32cb6blwuvytz1pa72uxpq8
162658
162657
2022-07-30T13:40:33Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref>"Top Locations of Crude Oil in Nigeria". ''nigerianfinder.com''. Retrieved 13 February 2022.</ref> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
iwfbyf5uus0q48534ko3dyvwls29jcs
162659
162658
2022-07-30T13:43:00Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref>"Top Locations of Crude Oil in Nigeria". ''nigerianfinder.com''. Retrieved 13 February 2022.</ref> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC).
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
47k01e2vkzushg2rndzs811mf487dtz
162660
162659
2022-07-30T13:44:13Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref>"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref>"Top Locations of Crude Oil in Nigeria". ''nigerianfinder.com''. Retrieved 13 February 2022.</ref> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
tur67fwkz8va8ykv60p7v0vwifyu0q9
162661
162660
2022-07-30T13:44:34Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":2" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":2" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":2" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref>"Top Locations of Crude Oil in Nigeria". ''nigerianfinder.com''. Retrieved 13 February 2022.</ref> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
t7kjsc5wut1ulxs38wis7qiy0ctzdm7
162662
162661
2022-07-30T13:45:16Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
bkf2uw0slhhhbefy9918h5ek51pqta5
162663
162662
2022-07-30T13:45:33Z
Uncle Bash007
9891
/* Hako man-fetur da gas */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
hsc1uslx3jo63m8f5tzisuac52nhl5k
162705
162663
2022-07-30T21:30:12Z
Uncle Bash007
9891
/* Matsalolin Muhalli */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
2x1xvfzbfo9eu4rc6l7yqwx42h076lk
162706
162705
2022-07-30T21:32:02Z
Uncle Bash007
9891
/* Bola */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
rqhg56b5553ekt71y4zb0fpm0yew543
162707
162706
2022-07-30T21:34:31Z
Uncle Bash007
9891
/* Bola */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jkwzxz0m8jjg7k3hm43048fu0f32yt9
162708
162707
2022-07-30T21:34:53Z
Uncle Bash007
9891
/* Bola */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
h0rtuil45h9xubrj0h8zc3xrzg81w0y
162710
162708
2022-07-30T21:37:04Z
Uncle Bash007
9891
/* Bola */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
1cb32geeowkhdmunxtz81df69koqv3m
162711
162710
2022-07-30T21:38:01Z
Uncle Bash007
9891
/* Bola */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)>
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman).
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
iu2ilx3dfpvwvya9fuos4herqqzt1w1
162712
162711
2022-07-30T21:39:36Z
Uncle Bash007
9891
/* Bola */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
7wce1734zwq6avpr1unlnqy9fb4kwyf
162714
162712
2022-07-30T21:40:51Z
Uncle Bash007
9891
/* Matsalolin Muhalli */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Gold<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
25njtxlowuihj1egilxzardoqpppaod
162715
162714
2022-07-30T21:41:22Z
Uncle Bash007
9891
/* Ma'adanan Jihar Abiya */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
hf492l4mw4h4wqsn38e00k16lgw32bc
162716
162715
2022-07-30T21:41:55Z
Uncle Bash007
9891
/* Ma'adanan Jihar Abiya */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
bnprr441ez7qn9wh2bteyh14lz3bwd7
162718
162716
2022-07-30T21:46:29Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
aw35aa5qzjsqswogsehfhcj3f0bfe7z
162719
162718
2022-07-30T21:47:56Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]],
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jdr5brtbw1wuphqzjt6susvoeo7wcrq
162720
162719
2022-07-30T21:48:47Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
l7va8l1tsj9he6y6eun7ivq7jwdthj8
162721
162720
2022-07-30T21:49:13Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba,
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
dkubb67keahybjl3rs9jcxrh1da05zt
162722
162721
2022-07-30T21:49:58Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]] a Aba.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
nt26hkhakeibeshvi6fsk4x2nqbvn9t
162723
162722
2022-07-30T21:50:35Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jc728a4bb0uerdu05kyqybe7l69gk7x
162725
162723
2022-07-30T21:51:09Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya, Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
no0f3xrk3duy19vylx2pnpxompca22t
162726
162725
2022-07-30T21:51:36Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu, Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
872yprn4khdpfr3k7iy213ok7y5teay
162727
162726
2022-07-30T21:51:58Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike, Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
njxtarm1gkn2kcu4g4os9qf0af20a03
162728
162727
2022-07-30T21:52:32Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
1x87sxury36pc1ugw8ihc450t0258qd
162729
162728
2022-07-30T21:52:57Z
Uncle Bash007
9891
/* Jami'oi da Kwalejoji */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
hlb4edyukhy52py4udsb2n3eb6r3pm1
162730
162729
2022-07-30T21:55:45Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri),
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
obbyiqvclez6ytmlcqgld9d36115dtc
162731
162730
2022-07-30T21:56:38Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]].
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
eps6uq2020lr4ocb0rzeac5zmxjdai5
162732
162731
2022-07-30T21:57:55Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]].
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ice4crc4f4aqlzqheuswuwum7xuueu5
162734
162732
2022-07-30T21:59:56Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]])
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
7wke1ekrp5r457ypre3231mhjr2mmc5
162735
162734
2022-07-30T22:01:03Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin birninUyo (''Akwa Ibom'') da birnin [[Umuahia]] (Abia) .
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
irmc0kjfspeciefq2exox19daw4m3hh
162737
162735
2022-07-30T22:01:21Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
mfqjk7sv4ew1zvst67kw06n12lifbjd
162738
162737
2022-07-30T22:02:07Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
5rrwc7o5vt9vvzd8jh0rnxm6cc91be5
162739
162738
2022-07-30T22:03:25Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
3drqzh0333dku5xbj7z2vpyf1kujpm9
162741
162739
2022-07-30T22:04:14Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ee7rbh7nkiuop61o9528afu8zfznprb
162742
162741
2022-07-30T22:05:11Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
g4937oakhu979vgidrufrqcuxiwihs0
162743
162742
2022-07-30T22:07:40Z
Uncle Bash007
9891
/* Sufuri */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
g2le43yjsc8agc3vod47z78377cp2ap
162746
162743
2022-07-30T22:15:13Z
Uncle Bash007
9891
/* Yaruka */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
r1lqsktyh4hlvdnxrs1fzkhndrndqdm
162748
162746
2022-07-30T22:16:22Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
qxca14fhqsj1sdbkn8i897ku3xtgi5c
162750
162748
2022-07-30T22:16:57Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
mviu3qmuh5ptrpkfi46br8qyjg76hjb
162751
162750
2022-07-30T22:17:17Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
aavjxh4hd79m48ft5zndn6srzgql8oo
162752
162751
2022-07-30T22:17:42Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
9vgbypqs4e8h6cnbtnm26q5018uh2hg
162754
162752
2022-07-30T22:19:20Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
3yo5uqa4sypgx6lkr3btdfgnv3vmt22
162756
162754
2022-07-30T22:21:38Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
oqsx0axeowq72nsz691uu1k0cg3q5kq
162757
162756
2022-07-30T22:23:24Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
rjksdn94hrip19luqza0botuqirdrhu
162759
162757
2022-07-30T22:24:55Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
cz9du7gm4xvkggih0jbkh550ywp48q6
162761
162759
2022-07-30T22:26:23Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
tbb43ube5bf00ccbak7n2fhm3pgonkt
162762
162761
2022-07-30T22:26:55Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
rec327diiw8axijdbmlff99mvbxn9bl
162763
162762
2022-07-30T22:27:33Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
fiyhruyugki3z8k5gruucpbik2cgucb
162764
162763
2022-07-30T22:29:35Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
79fhrwe53p8eazekvt8b7idtozkm3zp
162765
162764
2022-07-30T22:30:50Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ljpxi2hilt53gdqims14uawzbe3bzmb
162766
162765
2022-07-30T22:32:30Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
b9j3fkmtnjdiki5icyaui4fbk9irjid
162767
162766
2022-07-30T22:33:24Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamna
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
3ik4iskws479ff9ltgpwpzt4y4uxf1v
162768
162767
2022-07-30T22:33:49Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jwdlndeytlzonw1piq0t5j13739v3z9
162769
162768
2022-07-30T22:34:12Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.<ref>INEC Declares Ikpeazu Winner Of Abia Governorship Election</ref>
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
s2npbmy0cbg2yxc7j23qmxo6orylwcw
162770
162769
2022-07-30T22:35:23Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.<ref>INEC Declares Ikpeazu Winner Of Abia Governorship Election</ref> Ya sake yin nasara a zaben shekara ta 2015, inda ya kayar da [[Uchechukwu Sampson Ogah|Uche Ogah]] na jam'iyyar APC.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
ot9nzed06hmf4eb8n8hrnmrhcmz0h1d
162771
162770
2022-07-30T22:36:41Z
Uncle Bash007
9891
/* Siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.<ref>INEC Declares Ikpeazu Winner Of Abia Governorship Election</ref> Ya sake yin nasara a zaben shekara ta 2015, inda ya kayar da [[Uchechukwu Sampson Ogah|Uche Ogah]] na jam'iyyar APC da [[Alex Otti]] na jam'iyyar [[All Progressives Grand Alliance|APGA]] kuma an rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 2019.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
jbexxr5xxuatax2y4sur4y4oue4ne62
162772
162771
2022-07-30T22:37:40Z
Uncle Bash007
9891
/* Sarakunan Jihar */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.<ref>INEC Declares Ikpeazu Winner Of Abia Governorship Election</ref> Ya sake yin nasara a zaben shekara ta 2015, inda ya kayar da [[Uchechukwu Sampson Ogah|Uche Ogah]] na jam'iyyar APC da [[Alex Otti]] na jam'iyyar [[All Progressives Grand Alliance|APGA]] kuma an rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 2019.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Al'adu da wuraren bude idanu ==
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
lg9a71260vi68cxqhuhndr1k4dh0xgi
162773
162772
2022-07-30T22:41:45Z
Uncle Bash007
9891
/* Al'adu da wuraren bude idanu */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.<ref>INEC Declares Ikpeazu Winner Of Abia Governorship Election</ref> Ya sake yin nasara a zaben shekara ta 2015, inda ya kayar da [[Uchechukwu Sampson Ogah|Uche Ogah]] na jam'iyyar APC da [[Alex Otti]] na jam'iyyar [[All Progressives Grand Alliance|APGA]] kuma an rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 2019.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Al'adu da wuraren bude idanu ==
* [[Arochukwu]] wacce ke da alaka da cinikayyar bayi
* Azumini Blue River waterside
* The Amakama wooden cave; wani rami a jikin bishiya dake iya daukan mutum 20
* Kogo da ke arewa, sun hada da Umu – Neochi zuwa Arochukwu.
* Rawar al'ada da gargajiya
* [[National War Museum, Umuahia]] da [[C. Odumegwu Ojukwu|Ojukwu]] Bunker a Umuahia
* Wurin tarihin mulkin mallakan turawa na ABiya
* Akwete” wuri saqa kaya a karamar hukumar Ukwu ta gabas
* Masu rawar yakin [[Ohafia]]
* Bikin tunawa da AmaforIsingwu biannual Iza aha
* Bikin Akpe Festival a Umuahia
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
81xucdplqei7czjjy2alcl4thauw47f
162774
162773
2022-07-30T22:42:32Z
Uncle Bash007
9891
/* Al'adu da wuraren bude idanu */
wikitext
text/x-wiki
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Jihar Abiya'''</font><br><font size="1">[[Jerin jihohin Nijeriya|Sunan barkwancin jiha]]: Jihar Allah.</font>.
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Wuri
|-
!align="center" colspan="3"|[[Image:Nigeria_Abia_State_map.png|200px|Wurin Jihar Abia cikin Nijeriya.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Harsuna|| [[Harshen Ibo|Harshen Ibo]] da [[Turanci]]
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin gwamnonin jihohin Nijeriya|Gwamna]]'''
|colspan="2" valign="top"|[[Okezie Ikpeazu]] ([[People's Democratic Party|PDP]])
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|An kirkiro ta]]
|colspan="2" valign="top"|[[1991]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Baban birnin jiha]]
|colspan="2" valign="top"|[[Umuahia]]
|-
!align="left" valign="top"|[[Jerin jihohin Nijeriya|Iyaka]]
|colspan="2" valign="top"|6,320km²
|-
|align="left" valign="top"|'''[[Jerin jihohin Nijeriya|Mutunci]]''' <br /> 2006 (ƙidayar yawan jama'a)
|align="left" valign="top"| <br /> 2,833,999
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3166-2'''
|colspan="2" valign="top"| NG-AB
|}
[[File:Abịa State University Mountain.jpg|thumb|Jami'ar jihar abia]]
[[File:RoughPlay.jpg|thumb|mutanen abia a bukukuwan al'ada]]
[[File:Renovated Abia State House of Assembly.jpg|thumb|Majalissar dokokin jihar abia]]
[[File:Abia State coat of arms.jpg|thumb|Tambarin jihar abia]]
[[File:Abia state tower.jpg|thumb|Abia]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 10.jpg|thumb|sarakunan gargajiya]]
[[File:Retiring from all village involvement (Igboto mma) in Umuahia, Abia state 04.jpg|thumb|Al'adu]]
[[File:Man pushing a wheelbarrow - Abia state.jpg|thumb|kasuwanni a wani karni]]
'''Jihar Abiya''' Jiha ce dake yankin Kudu maso Gabashin [[Najeriya|Najeriya,]] wacce ta hada iyaka daga arewa da kuma arewa maso kudu da jihohin [[Enugu (jiha)|Enugu]] da [[Ebonyi]]; sai kuma daga yamma da Jihar Imo, Jihar [[Cross River]] daga gabas, [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga yankunan da suka fi kowanne yawan jama'a a garin: '''A'''ba, '''B'''ende, '''I'''suikwuato, da kuma '''A'''rochukwu.<ref>"History of Abia State Nigeria". Retrieved 18 September 2021.</ref> Babban birnin jihar itace [[Umuahia]], a yayin da Aba ta kasance mafi girma kuma cibiyar kasuwancin garin.<ref>"Aba | History & Facts | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref>
Acikin jihohi 36 na Najeriya, Abia itace ta 32 a fadin kasa kuma na 27 a yawan jama'a da kiyasin mutane akalla 3,720,000 a bisa kidayar shekara ta 2016.<ref>"Figure 1. Map of abia State showing the 17 local government areas". ''ResearchGate''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Dangane da yanayin kasa, jihar ta kasu zuwa kashi biyu, [[Niger Delta swamp forests]] daga karshen kudancin garin, da kuma busasshen yanayi na [[Cross–Niger transition forests]] da yanayi savanna a sauran sassan garin. Sauran muhimman yankunan garin sun hada da Rafukan [[Imo River|Imo]] and [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wadanda ke kwarara ta yammaci da kudancin iyakar Abiya.
Akwai yaruka da dama da suke zaune a Jihar Abiya a yau, musamman [[Inyamurai]]. A lokacin mulkin turawa, yankin Jihar Abiya ta yau na daga cikin yankin mutanen [[Arochukwu]] na Daular Aro kafin a turawa su ci su da yaki a Yakin [[Yakin Anglo-Aro]] a farkon karni na 1900. Turawa sun mamaye yankin bayan yakin, kuma suka sanya ta cikin Yankin Kudancin Najeriya karkashin kariyar Turawa, wacce daga baya aka hadeta cikin yankin Najeriya ta Mulkin Burtaniya; bayan an hade ta, Jihar Abiya ta zamo cibiyar adawa ga mulkin mallaka turawa wanda ya janyo yakin mata da aka fara a [[Oloko]].
Bayan samun 'yanci a 1960, Jihar Abiya ta yau na daga cikin Yankin Kudancin Najeriya , har zuwa 1967 lokacin da aka rarraba yankin zuwa yankin Jihar Gabas ta Tsakiya. Kasa da watanni biyu bayan faruwar hakan, tsohuwar yankin na Gashin Najeriya ta jawo yakin basasa na tsawon shekaru uku a Najeriya, tare da Abiya na daga cikin garuruwan tawaye na [[Biyafara]]. Bayan yakin ya kare kuma an sake hade yankunan a Najeriya, an mayar da Jihar Gabas ta Tsakiya har zuwa 1976 lokacin da [[Murtala Mohammed]] ya samar da sabuwar Jihar [[Imo]] (wacce ta hada da JIhar Abiya a cikin ta). Bayan shekaru sha biyar, an sake raba Jihar Imo inda aka cire gabashin Imo don samar da Jihar Abiya; amma a shekarar 1996, an sake raba jihar Abiya inda aka samar da Jihar [[Ebonyi]] ta yau.<ref>"This is how the 36 states were created". ''Pulse.ng''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Ta fuskar tattalin arziki, Jihar Abiya ta ta'allaka a samar da man-fetur da natural gas dadi da noma, musamman na doya, masara, taro, man-ja da rogo. Akwai kamfanoni sarrafe-sarrafe musamman a yankin Aba.<ref>"Abia". ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Retrieved 14 December 2021.</ref> Dangane da saurin habakar ta a fuskar yawan jama'a da masanaantu, Abiya ta shiga na 8 daga cikin jerin cigaban al'umma a Najeriya.<ref>"Human Development Indices". ''Global Data Lab''. Retrieved 15 December 2021.</ref>
Tana da yawan fili kimani na kilomita arabba’i 6,320 da yawan jama’a milyan biyu da dubu dari takwas da talatin da uku da dari tara da tisa'in da tara (ƙidayar yawan jama'a shekara 2006). Babban birnin tarayyar jahar ita ce [[Umuahia]]. [[Okezie Ikpeazu]] shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne [[Ude Okochukwu]]. Dattijan jihar su ne: [[Eyinnaya Abaribe]], [[Theodore A. Orji]] da [[Mao Ohuabunwa]]<ref>https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Abia/Brief-History-of-Abia-State.html</ref><ref>https://www.familysearch.org/wiki/en/Abia_State,_Nigeria_Genealogy</ref>.
== Labarin kasa ==
Jihar Abiya wacce ta mamaye fadin kasa kimanin 6,320sqkm, ta hada iyaka daga kudu da kudu maso gabas da jihohin [[Enugu]] da [[Ebonyi]]. Jihar [[Imo]] daga yamma, Jihar [[Cross River]] daga gabas da kuma Jihar [[Akwa Ibom]] daga kudu maso gabas, sai kuma [[Jihar Rivers]] daga kudu. Sashin kudancin garin na fuskantar ruwan sama mai karfi na kimanin 2,400 millimetres (94 in) a duk shekara, kuma yafi karfi a tsakanin watannin Aprelu zuwa Octoba.<ref>"abia". ''www.usafricaonline.com''. Retrieved 29 May 2020.</ref> Rafuka mafi muhimmanci a jihar sune; [[Imo River|Imo]] da Kogin [[Aba River (Nigeria)|Aba]] wanda ke kwarara acikin tekun Atlantic ta jihar Akwa Ibom.<ref>Nigeria, Media (22 March 2018). "Major Rivers In Abia state". ''Media Nigeria''. Retrieved 13 February2022.</ref>
== Tarihi da yawan jama'a ==
Abiya na daga cikin jihohi 36 na Najeriya kuma tana da kananan hukumomi guda 17. An kafa jihar Abiya a ranar 27 ga watan Augustan 1991, a lokacin mulkin General Ibrahim Babangida. Jihar na zaune a yankin kudu maso gabashin Najeriya. An samar da jihar Abiya daga cikin jihar Imo kuma jihohin biyu sun hada iyaka. Jihar Abiya na daga cikin garuruwan Niger Delta. Babba birnin jihar itace Abiya, sannan ana mata lakabi da ''GOD’s OWN STATE.'' Jihar Abiya ta samo asalin sunanta daga yankunan ta hudu da sukafi ko ina yawa, [[Aba, Abia|Aba]], [[Bende, Nigeria|Bende]], [[Isuikwuato]], da [[Afikpo]].<ref>"History of Abia State Nigeria | AllNigeriaInfo". Retrieved 18 September 2021.</ref><ref>"Abia State history". Abia-union.org. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 28 October 2012.</ref>
Jihar Abiya jiha ce ta Inyamurai kuma da yaren Igbonci ake magana a garin. Inyamurai ne suka cike kusan kaso 95% na yawan mutanen garin.<ref>"Enugu State". Igbofocus.co.uk. 17 January 2012. Archived from the original on 13 November 2009. Retrieved 28 October 2012.</ref> Sannan haka zalika ana amfani da harshen turanci a garin, kuma shine matsayin yaren gwamnati da kuma cinikayya. A jihar Abiya, fiye da mutum miliyan 7 kiristoci ne.<ref>"Abia | state, Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 14 September 2021.</ref>
== Tattalin arziki da ababen more rayuwa ==
Samar da man-fetur da gas sune muhimman tattalin arzikin Jihar Abiya, wanda yake wakiltan kaso 39% na kudaden shiga (GDP) na Jihar.<ref name=":0">Nigeria's 36 States and the FCT, Economic, societal and political profiles, World Bank Report</ref> Amma duk da haka kwararan kamfanonin gida na jihar dangane da shirin Marginal Fields Programme (MFP)- na samun karancin kudade da zai basu damar hakan mai a rijiyoyi kusan 50 dake jihar.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref>
Masana'antun kere-kere na wakiltar kudaden shiga kashi 2% kacal.<ref name=":0" /> Cibiyar masana'antun Jihar Abia na nan a birnin Aba, wanda suka hada da kamfanonin sarrafa magunguna, sabulai, robobi, siminti, takalma da kuma kayan kwalliya.<ref name=":1">Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abia". ''Encyclopædia Britannica''. Vol. I (15th ed.). Chicago: Encyclopædia Britannica Inc. pp. 32. [[ISBN (identifier)|ISBN]] [[Special:BookSources/978-1-59339-837-8|<bdi>978-1-59339-837-8</bdi>]].</ref> Bugu da kari, Jihar Abiya ta samar da wurin taro na kasa da kasa mai daukan mutum akalla 9000 a babban birnin Umuahia. Gwamna [[Theodore Orji|T.A Orji]] ya gina wannan katafaren wuri don bunkasa tattalin arziki ta hanyar tarar baki a tarukan kasa da kasa ko kuma na gida Najeriya da kuma masu yawan bude idanu a Jihar.
Noma na wakiltar kaso 27% na kudaden shiga na Jihar (GDP), kuma ta samar da aiki ga kaso 70% na mutanen garin.<ref name=":0" /> Dangane da ruwan sama mai yawa a Jihar, Abiya na da kasar noma mai kyau kuma suna noman doya, masara, dankali shinkafa, kashuw, plantain, taro da kuma rogo.<ref name=":1" /> Kwakwan man-ja ya kasance muhimmin kayan masarufi na siyarwa a Jihar.<ref name=":1" />
=== Hako man-fetur da gas ===
Akwai akalla rijiyoyin mai guda 100 da kuma masarrafu guda uku a jihar Abiya.<ref>"Channelstv, Nigeria (14 April 2013). "Harnessing Abia's oil and gas potentials". ''channelstv.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref><ref name=":3">"Vanguard, Nigeria (7 August 2012). "Our problem is poor funding – ASOPADEC Chairman". ''vanguardngr.com''. Retrieved 30 November 2015.</ref> Akwai kuma masarrafar gas na "Abia/NNPC gas plant".<ref name=":3" /> Yi zuwa shekara ta 2012, cibiyar boundary Commission ta sanar da cewa ta maido da rijiyoyin mai 42 daga Jihar Rivers zuwa Abiya.<ref name=":3" /> Hakan na nufin cewa, Jihar Abiya ta zamo na hudu a samar da man fetur a Najeriya.<ref name=":3" /> Mashahuriyar kamfanin man fetur wato [[Shell Nigeria|Shell]], ke da mallakin mafiya yawan rijiyoyin man da ke Jihar, kuma ta ware kusan guda 50 wanda ake dauka a matsayin mafi muhimmanci.
Jihar tana samar da 36,000 barrels na man-fetur a duk rana; "Imoturu na samar da barrel 23,000 a duk rana; a yayin da ita kuma tashar man-fetur na Isimili ke samar da fiye da barrel 8,000 a duk rana.<ref name=":3" /> Akwai rijiyoyin mai guda 4 a yankin mabubbugan Izaku zuwa Obigo. Akalla rijiyoyin mai guda 30 suna kwarara zuwa Umuri sannan kuma akalla rijiyoyin mai guda 8 suna kwarara daga Umurie zuwa Afam" kamar yadda Samuel Okezie Nwogu, Chairman na Abia State Oil Producing Development Area Commission (ASOPADEC). Amma duk da haka, jihar na kukan rashin isasshen kudi daga kudaden da ake samu na man fetur daga Gwamnatin Tarayya.<ref name=":3" />
== Matsalolin Muhalli ==
=== Bola ===
Kungiyar kula da muhalli wato Municipal solid waste management (MSWM), ke da alhakin kwashe shara, da tattara ta, da zubar da ita don tabbatar da cewa bata cutar da mutane ba. Akwai matsaloli da dama da suke jawo tara shara a yankuna birane, wanda suka hada da yanayin samun kudi, yanayin sararin samaniya, birane da kuma habakar tattalin arziki.<ref>Ezechi, Ezerie Henry; Nwabuko, Chima George; Enyinnaya, Ogbonna Chidi; Babington, Chibunna John (September 2017). "Municipal solid waste management in Aba, Nigeria: Challenges and prospects". ''Environmental Engineering Research''. '''22'''(3): 231–236. [[Doi (identifier)|doi]]:10.4491/eer.2017.100. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 1226-1025.</ref> Ma'aikatar MSW a jihar Abiya ta kasu kashi uku;
# Sharar gida (shara daga gidaje, wuraren cin abinci, kasuwanni da sauran wuraren cinikayya)
# Sharar Masana'antu (wanda suka hada da abubuwa masu cutarwa wanda ke bukatar kulawa ta musamman)
# Sharar Ma'aikatu (wannan sun hada da shara daga ma'aikatun gwamnati, makarantu, asibitoci da wuraren shakatawa)
== Ma'adanan Jihar Abiya ==
* Zinare<ref name=":0">{{Cite web |date=2011-08-21 |title=Mineral Resources |url=https://abiastate.gov.ng/mineral-resources/ |access-date=2022-03-24 |website=Official Website of Abia State Government |language=en-US}}</ref>
* Lead/Zinc<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
* Oil/gas<ref name=":0" />
* [[Salt]]<ref>{{Cite web|title=Natural Resources – Welcome To The Embassy of Nigeria|url=https://nigerianembassythehague.nl/about-nigeria/natural-resources/|access-date=2022-02-12|language=en-US}}</ref>
* Kaolin<ref name=":0" />
* Limestone<ref name=":0" />
== Jami'oi da Kwalejoji ==
Akwai jami'oi shida a jihar, akwai na gwamnatin tarayya wato Michael Okpara University of Agriculture at Umudike,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Abia State University in Uturu, akwai kuma ta 'yan kasuwa Gregory University dake Uturu,<ref>"List of GUU (Gregory University Uturu ) Degree Courses". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Rhema University a Abiya,<ref>"List of Courses Offered by Rhema University". ''www.myschoolgist.com''. 9 December 2020. Retrieved 18 November 2021.</ref> Spiritan University a Umu Nneochi da kuma Clifford University da ke Owerrinta.
Akwai kuma kwalejin Ilimi na Abiya dake [[Arochukwu]], akwai kuma kwalejin Kiwon Lafiya dake Aba. [[Temple Gate Polytechnic]] dak Aba, da kuma [[Abia State Polytechnic]].<ref>"List of Courses Offered at Abia State Polytechnic". ''Nigerian Scholars''. 20 March 2018. Retrieved 18 November 2021.</ref>
== Sufuri ==
Tashar jirgin sama mafi kusa a Jihar Abiya itace tashar [[Sam Mbakwe Cargo Airport]] (Tashar Jirgin sama na Owerri), tukin sa'a daya na zuwa [[Umuahia]] da [[Aba, Abia|Aba]]; kuma tafiyar sa'a biyu ne zuwa Tashar jirgin saman [[Port Harcourt International Airport]]. Za'a iya ziyartar tashar jirgin sama na [[Akwa Ibom Airport]] (dake [[Akwa Ibom]]). Akwai nisan kimanin kilomita 73.28 (45.53 mi) a tsakanin Birnin Uyo (''Akwa Ibom'') da Birnin [[Umuahia]] (Abia).
Har wayau, akwai kuma tashar jirgin kasa wacce ake zirga-zirga ta hanyoyinta, amma ana kan gyaranta a yanzu. Aba ta hade da jihar Porthacourt ta titin jirgin kasa. Birnin Umuahia ta hade da Aba da Enugu ta titin jirgin kasa. Ana iya zirga zirga ta yankunan ruwayen garin akan jirgin ruwa ko kwale-kwale.
== Yaruka ==
A kasa akwai jerin harsuna da ake amfani dasu a Jihar Abiya dangane da kananan hukumominsu:<ref name=e22>{{Cite news|url=https://www.ethnologue.com/country/NG|title=Nigeria|work=Ethnologue|edition=22|access-date=2020-01-10}}</ref>
{| class="wikitable"
! LGA !! Languages
|-
| Arochukwu || Inyamuranci
|-
| Ini || Inyamuranci
|-
| Obi Ngwa || Inyamuranci
|-
| Umuahia South||Inyamuranci
|-
| Umuahia North||Inyamuranci
|-
|Ikwuano||Inyamuranci
|-
|Isiukwato||Inyamuranci
|-
|Ukwa West||Inyamuranci
|-
|Aba South||Inyamuranci
|-
|Aba North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa North||Inyamuranci
|-
|Isiala Ngwa South||Inyamuranci
|-
|Obingwa||Inyamuranci
|-
|Umunneochi||Inyamuranci
|-
| Ugwunagbo || Inyamuranci
|-
| Ukwa East || Inyamuranci
|}
== Siyasa ==
Gwamnan jihar shi ka gudanar da harkokin siyasa a jiya tare da taimakon mukarrabansa na majalisar dokokin jihar. Babban birnin Jihar itace [[Umuahia]].<ref>"Umuahia | Location, Facts, & Population | Britannica". ''www.britannica.com''. Retrieved 12 March 2022.</ref> Akwai kananan hukumomi 17 a jihar.
A lokacin da ta zamo jiha a 1991, shugaba [[Ibrahim Babangida]] ya nada jagoran yankin [[Frank Ajobena]] kafin a zabi [[Ogbonnaya Onu]] a matsayin gwamna a Tarayyar Najeriya ta uku. Shekaru biyu bayan haka, shugaba Abacha ya kawo karshen Tarayyar Najeriya ta Uku (Third Republic) kuma ya tilasta mulkin soja a ko ina. A zamanin mulkin Abacha, an sake nada mutane uku ([[Chinyere Ike Nwosu]], [[Temi Ejoor]], and [[Moses Fasanya]]) har zuwa lokacin da Abacha ya mutu shi kuma [[Abdulsalami Abubakar]] ya cigaba da mulki. Abubakar ya sake nada mai gudanarwa soja [[Anthony Obi]], kafin a fara aiki da dimukadiyya a 1998.
A 1999, Najeriya ta cigaba da bin tsarin dimukradiyya kuma an zabi [[Orji Uzor Kalu]] a matsayin gwamna a karkashin jam'iyyar PDP. An rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 1999. A sabon zabe a shekara ta 2003, Kalu ya sake fitowa takarar gwamna kuma an sake zabar sa har zuwa shekara ta 2007 inda wa'adinsa na wa'adi biyu suka zo karshe. [[Theodore Orji]] ([[Progressive Peoples Alliance|PPA]]) yayi nasarar kayar da [[Onyema Ugochukwu]] (PDP) a zaben gwmanan jihar Abiya a 2007. A zaben shekara ta 2011, Theodore Orji ya fice daga jam'iyyar PPA zuwa jam'iyyar PDP bayan nan a sake zaben shi don komawa wa'adi na biyu a matsayin gwamna.
A zaben shekara ta 2015, an zabi [[Okezie Ikpeazu]] (PDP) a matsayin gwamnan jihar Abiya na tara.<ref>INEC Declares Ikpeazu Winner Of Abia Governorship Election</ref> Ya sake yin nasara a zaben shekara ta 2015, inda ya kayar da [[Uchechukwu Sampson Ogah|Uche Ogah]] na jam'iyyar APC da [[Alex Otti]] na jam'iyyar [[All Progressives Grand Alliance|APGA]] kuma an rantsar dashi a ranar 29 ga watan Mayun 2019.
== Kananan Hukumomi ==
Jihar Abia nada [[Kananan Hukumomin Nijeriya|Kananan Hukumomi]] guda goma sha bakwai (17), Sune:
#[[Aba ta Arewa]]
#[[Aba ta Kudu]]
#[[Arochukwu]]
#[[Bende, Nijeriya|Bende]]
#[[Ikwuano]]
#[[Isiala Ngwa ta Arewa]]
#[[Isiala Ngwa ta Kudu]]
#[[Isuikwuato]]
#[[Obi Ngwa]]
#[[Ohafia]]
#[[Osisioma Ngwa]]
#[[Ugwunagbo]]
#[[Ukwa ta Gabas]]
#[[Ukwa ta Yamma]]
#[[Umuahia ta Arewa]]
#[[Umuahia ta Kudu]]
#[[Umu Nneochi]]
== Sarakunan Jihar ==
{| class="wikitable" style="width:80%;"
|-
! Mukami || Ethnic Group || Suna || Class || Karamar Hukuma || Fada
|-
| ''Enyi'' (''Eze'') na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Eziama Aba || Eze Issac Ikonne || 1 || Aba ta Arewa || Osusu Aba
|-
| ''Ochiudo 1 na Aba Ukwu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Jonathan U. oguejiofor (JP): Alkalin Zaman Lafiya na Tarayyar Nijeriya, Jihar Abia || || ||
|-
| ''Osimiri III na Aba || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aba, Abia|Aba]] || Eze (Barrister) Sunday Emejiaka || 1 || [[Aba ta Kudu]] || Aba
|-
| ''Eze Aro'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Arochukwu]] || Mazi Ogbonnaya Vincent Okoro (Eze Aro III) || 1 || [[Arochukwu]] || Oro Arochukwu
|-
| ''Ugwumba 1 na Ndida Ozaar'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Asa || Eze Samuel Chukwuemeka Agu || || [[Ukwa ta Yamma]] || Umuebulungwu, Ndida Ozaar
|-
| ''Ike 1 na Ikeisu'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Isu people|Isu]] || Augustine O. Igwe (Ike I) || ? || [[Arochukwu]] || Ikeisu (Utugiyi)
|-
| ''Ezeala III na Aro Ngwa'' || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Aro people|Aro Ngwa]] || Eze Edward Enwereji || ? || [[Osisioma Ngwa]] ||
|-
| ''Ugo Oha'' (''Eze'') na Etiti Mgboko Umuanunu || [[Harshen Ibo|Igbo]] / Etiti || Ngozi Ibekwe || 1 || Obi ngwa || ? |
|- ''
| ''Eze'' 1 na ovukwu abam onyerubi || [[Harshen Ibo|Igbo]] / [[Ndi oji Abam]] || Oriji Ojembe || 1 || [[Isuikwuato]] || ?
|-
| ''Eze Ukwu 1'' of Ngwa-Ukwu || [[Igbo language|Igbo]] / Ngwa || Benard Enweremadu || 1 ||Isiala Ngwa || Ngwa Ukwu Kingdom. The ancestral home of Ngwa Land.
|-
| Nya 1 of Nunya || [[Igbo language|Igbo]] / Oguduasaa || M.E. Ihevume || ? || Isuikwuato ||Nunya Autonomous Community
|-
| ''Ossah-Ibeku'' (''Eze'') of Umuahia<ref name=":2">Chairman of the Abia State Council of Traditional Rulers</ref>|| [[Igbo language|Igbo]] / Osaa ||HRH Nze Hope Onuigbo || X || X || Umuahia Amibo, Nsukwe
|-
| ''Eze'' of Uturu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Uturu]] || A.E. Ude || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Uturu
|-
| ''Igbojiakuru'' (Eze) of Alayi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Alayi]] || Ukeje Philip || ? || [[Bende, Nigeria|Bende]] || [[Alayi|Ndi Elendu, Amaeke Alayi]]
|-
| ''Awu'' (''Eze'')of Isuamawu || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] || Surveyor Chris E Aboh,FNIS || ? || [[Isuikwuato Local Government Area|Isuikwuato]] || Eluama Isuama
|- Eze of Obun || ? || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|- ''Enyi'' (''Eze'') of Aba || [[Igbo language|Igbo]] / ? || Eze Issac Ikonne || || ||
|-
|- Eze of Obunebere || [[Igbo language|Igbo]] / [[Isuikwuato]] ||Ndubuisi N. Alatta || ? || [[Isuikwuato Local Government Area]] || Eluama
|-
| ''Enachioken'' Of Abiriba || [[Igbo language|Igbo]] / [[Abiriba]] ||Kalu Kalu Ogbu || 1 || [[Ohafia]] || Abiriba
|-
| ''Ohanyere I'' Of Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umuahia]] ||Eze Abel E. Uhuegbue || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Eze Ohanyere I'' Of Ahiaba Ubi || [[Igbo language|Igbo]] / Isiala Ngwa ||Eze D.O. Ogbuisi || ? || [[Isiala Ngwa North]] || Abia
|-
| ''EZE TOWE 1 of umutowe. || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Eze G. C Onwuka || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Ome Udo II'' Of Umueze, Ohiya || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
| ''Okaa Omee I'' of Amaikwu, Abia || [[Igbo language|Igbo]] / [[Ohiya]] ||Uche Nwamarah || ? || [[Umuahia South]] || Abia
|-
|"Ehi II" of Ehi na Uguru Auto. Comm, Umuguru || [[Igbo language|Igbo]] / Umuguru ||Eze E. E. Eluwa || 1 || [[Isiala Ngwa South]] ||
|-
|"Ochi 1" of Ochi na Isuochi. Comm, Umunneochi || [[Igbo language|Igbo]] / [[Umu Nneochi]] ||HRM EZEKWESIRI || 1 || [[Umu Nneochi]] || Abia
|}
== Al'adu da wuraren bude idanu ==
* [[Arochukwu]] wacce ke da alaka da cinikayyar bayi
* Azumini Blue River waterside
* The Amakama wooden cave; wani rami a jikin bishiya dake iya daukan mutum 20
* Kogo da ke arewa, sun hada da Umu – Neochi zuwa Arochukwu.
* Rawar al'ada da gargajiya
* [[National War Museum, Umuahia]] da [[C. Odumegwu Ojukwu|Ojukwu]] Bunker a Umuahia
* Wurin tarihin mulkin mallakan turawa na ABiya
* Akwete” wuri saqa kaya a karamar hukumar Ukwu ta gabas
* Masu rawar yakin [[Ohafia]]
* Bikin tunawa da AmaforIsingwu biannual Iza aha
* Bikin Akpe Festival a Umuahia
== Sanannun mutane ==
<!---♦♦♦ Only add a person to this list if they already have their own article on the English Wikipedia ♦♦♦--->
* [[Abai Ikwechegh]] - Jurist
* [[Acho Nwakanma]] - Former Deputy Governor of Abia State
* [[Adaobi Tricia Nwaubani]] – novelist and essayist<ref>{{Cite web|date=2014-02-05|title=The Power of a Name, By Adaobi Tricia Nwaubani {{!}} Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/opinion/154689-power-name-adaobi-tricia-nwaubani.html|access-date=2021-06-29|language=en-GB}}</ref>
* [[Adolphus Wabara]] - Former Senate President of Nigeria.
* [[Akwaeke Emezi]] – novelist<ref>{{Cite web|date=2018-07-21|title=Young Nigerian writers shaping the world|url=https://thenationonlineng.net/young-nigerian-writers-shaping-the-world/|access-date=2021-06-29|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref>
* [[Alex Mascot Ikwechegh]], politician, businessman and philanthropist<ref>{{Cite web|title=Nigeria Politician and Philanthropist Chief Alex Ikwechegh Marks Birthday, Receives Global Accolades|url=https://www.modernghana.com/nollywood/35839/nigeria-politician-and-philanthropist-chief-alex.html|access-date=2021-06-29|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
* [[Alexx Ekubo]], Nollywood actor and Top Model<ref>{{Cite web|date=2021-05-10|title=Where Is Alexx Ekubo From? – Biography And Ethnicity Of The Nollywood Big Boy|url=https://buzznigeria.com/where-is-alexx-ekubo-from-biography-and-ethnicity-of-the-nollywood-big-boy/|access-date=2021-06-29|website=BuzzNigeria - Famous People, Celebrity Bios, Updates and Trendy News|language=en-US}}</ref>
* [[Alex Otti]] - Former Group Managing Director of Diamond Bank PLC.
* [[Alvan Ikoku]], OBE educationist (1900–1971)<ref>{{Cite web|last=Chris|date=2021-06-12|title=Abia College Names Library After Alvan Ikoku|url=https://leadership.ng/abia-college-names-library-after-alvan-ikoku/|access-date=2021-06-29|website=Leadership News - Nigeria News, Breaking News, Politics and more|language=en-GB}}</ref>
* [[Anthony Eze Enwereuzor]] - Former member of the Abia State House of Assembly
* [[Anya Oko Anya]], technocrat and academic<ref>{{Cite web|date=2016-11-21|title=The sun awards 2016: …The winners|url=https://www.sunnewsonline.com/the-sun-awards-2016-the-winners/|access-date=2021-06-29|website=The Sun Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Ashley Nwosu]] - Former Nigerian Actor
* [[Arunma Oteh]]<ref>{{Cite web|url=https://www.weforum.org/people/arunma-oteh/|title=Arunma Oteh|website=World Economic Forum|access-date=2020-02-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.thecable.ng/after-leaving-world-bank-arunma-oteh-appointed-into-ecobank-board|title=After leaving World Bank, Arunma Oteh appointed into Ecobank board|date=2019-01-18|website=TheCable|language=en-US|access-date=2020-02-20}}</ref> – Former World Bank Vice President and Treasurer.
* [[Azubuike Ihejirika]] – Lt. General and former Chief of Army Staff<ref>{{Cite web|last=Akinola|first=Wale|date=2021-01-27|title=Buratai, 9 former Nigeria Chief of Army Staff who served between 1999 and 2021|url=https://www.legit.ng/1400012-meet-10-nigeria-chief-army-staff-served-1999-2021.html|access-date=2021-06-29|website=Legit.ng - Nigeria news.|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-01-27|title=Meet Nigeria Chief of Army Staff since 1999 {{!}} The Nation Nigeria|url=https://thenationonlineng.net/meet-nigeria-chief-of-army-staff-since-1999/|access-date=2021-06-29|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref>
* [[Azubuko Udah]] - Former Deputy-Inspector General of the Nigerian Police Force
* [[Basketmouth]] – comedian<ref>{{Cite web|date=2016-03-11|title=Nigerians blast Basketmouth for defending Buhari|url=https://www.thecable.ng/nigerians-blasts-basketmouth-for-defending-buhari|access-date=2021-06-30|website=TheCable|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Ayoola|first=Simbiat|date=2019-08-23|title=Comedian Basketmouth shares adorable photo of his kids as they have fun in US|url=https://www.legit.ng/1255947-comedian-basketmouth-shares-adorable-photo-kids.html|access-date=2021-06-30|website=Legit.ng - Nigeria news.|language=en}}</ref>
* [[Benjamin Kalu]] – politician and member of the House of Representatives<ref>{{Cite web|date=2020-01-28|title=Nigeria's security situation 'alarming', we're having sleepless nights - Reps|url=https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/374761-nigerias-security-situation-alarming-were-having-sleepless-nights-reps.html|access-date=2021-06-30|language=en-GB}}</ref>
* [[Blessing Nwagba]] - Female Politician
* [[Bob Nwannunu]] - Politician
* [[Bright Chimezie]] – Highlife Musician<ref>{{Cite web|date=2021-05-15|title=Bright Chimezie, Former Church Instrumentalist Who Originated Zigima|url=https://thenet.ng/bright-chimezie-the-former-church-instrumentalist-who-originated-zigima-music/|access-date=2021-06-30|website=Nigerian Entertainment Today|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-09-30|title=People said I was dead after I relocated from Lagos to Igboland - Bright Chimezie|url=https://www.vanguardngr.com/2018/09/people-said-i-was-dead-after-i-relocated-from-lagos-to-igboland-bright-chimezie/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref>
* [[Buchi Atuonwu]] - Gospel Artiste
* [[Chelsea Eze]] – award-winning Nollywood actress<ref>{{Cite web|date=2021-06-24|title=Chelsea Eze's Biography and The Works That Brought Her To Fame|url=https://buzznigeria.com/chelsea-eze-biography-and-the-works-that-brought-her-to-fame/|access-date=2021-06-30|website=BuzzNigeria - Famous People, Celebrity Bios, Updates and Trendy News|language=en-US}}</ref>
* [[Chidi Imoh]] - Athlete
* [[Chijioke Nwakodo]] - Politician
* [[Chika Chukwumerije]] – Olympic Taekwondo Medalist (Beijing 2008); 3-time Olympian; first Black African Olympic Medalist in the Martial Arts.<ref>{{Cite web |date=2008-08-24 |title=Taekwondo Day 4 Review: Debutants crowned in an eventful day - The Official Website of the Beijing 2008 Olympic Games |url=http://en.beijing2008.cn/news/sports/headlines/taekwondo/n214580486.shtml |access-date=2022-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080824143108/http://en.beijing2008.cn/news/sports/headlines/taekwondo/n214580486.shtml |archive-date=24 August 2008 }}</ref><ref>{{Cite web |title=Taekwondo Olympic Medal Winners List - Men & Women |url=http://olympics.sporting99.com/olympic-records/taekwondo.html |access-date=2022-06-05 |website=olympics.sporting99.com}}</ref>
* [[Chika Okeke-Agulu]] - Art historian.
* [[Chinedu Ikedieze]] – award-winning Nollywood actor<ref>{{Cite web|date=2021-05-03|title=The 20 Richest Actors in Nigeria and Their Net Worths|url=https://buzznigeria.com/the-20-richest-actors-in-nigeria-and-their-net-worths/|access-date=2021-06-30|website=BuzzNigeria - Famous People, Celebrity Bios, Updates and Trendy News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Ayoola|first=Simbiat|date=2020-01-10|title=Actor Chinedu Ikedieze shares photos of his multi-million naira mansion|url=https://www.legit.ng/1291943-nollywood-actor-chinedu-ikedieze-builds-a-multi-million-naira-mansion-video.html|access-date=2021-06-30|website=Legit.ng - Nigeria news.|language=en}}</ref>
* [[Chinedum Enyinnaya Orji]] - Speaker of the Abia State House of Assembly
* [[Chinweizu Ibekwe]] - Renowned essayist, poet, and journalist.
* [[Chinyere Almona]] – business executive<ref>{{Cite web|last=Ezugwu|first=Obinna|title=Chinyere Almona Emerges New LCCI Director General - Business Hallmark|url=https://hallmarknews.com/56097-2/|access-date=2021-09-14|website=hallmarknews.com|language=en-US}}</ref>
* [[Chinyere Kalu]] – Nigeria's first female pilot.<ref>{{Cite web|date=2020-10-11|title=I'm happy not sacrificing my family for career — Chinyere Kalu|url=https://punchng.com/im-happy-not-sacrificing-my-family-for-career-chinyere-kalu/|access-date=2021-06-30|website=Punch Newspapers|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-04-27|title=Captain Chinyere Kalu; Nigeria's first female who flew a plane with water in the engine|url=https://face2faceafrica.com/article/captain-chinyere-kalu-nigerias-first-female-who-flew-a-plane-with-water-in-the-engine|access-date=2021-06-30|website=Face2Face Africa|language=en}}</ref>
* [[Chioma Agomo]] - Professor of Law
* [[Chioma Onyekwere]] – Nigeria's Discus Champion.<ref>{{Cite web|date=2019-08-30|title=Eze Brume wins Long Jump, Onyekwere bags gold in Discuss|url=https://thenationonlineng.net/eze-brume-wins-long-jump-onyekwere-bags-gold-in-discuss/|access-date=2021-06-30|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref>
* [[Chioma Toplis]] - Nollywood Actress.
* [[Chisom Chikatara]] - Professional Footballer
* [[Christy Ucheibe]] - Female Nigerian Professional Footballer
* [[Chuku Wachuku]] – Statesman and former Director-General of Nigeria's NDE: National Directorate of Employment<ref>{{Cite web|date=2019-10-16|title=Abia Gov. inaugurates 23 commissioners {{!}} Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/regional/ssouth-east/358044-abia-gov-inaugurates-23-commissioners.html|access-date=2021-06-30|language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-06-15|title=Gov. swears in 17 LG chairmen in Abia|url=https://www.pulse.ng/news/local/ikpeazu-gov-swears-in-17-lg-chairmen-in-abia/06phsl2|access-date=2021-06-30|website=Pulse Nigeria|language=en}}</ref>
* [[Christopher Kanu]] - Former Nigerian Professional Footballer.
* [[Christopher Osondu]] - Former Navy Captain and Military Administrator of Cross River State
* [[Chukwuemeka Ngozichineke Wogu]] - Former Minister of Labour and Productivity
* [[Clifford Ohiagu]] - Politician
* [[Daniel Kanu]] - Nigerian-American Politician.
* [[Dike Chukwumerije]] – Award-winning Novelist, Poet, Public Speaker and Spoken-word artiste.<ref>{{Cite web |title=BBC Radio 4 - Writing a New Nigeria - Meet the authors |url=https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/3H7X6d46c9JgnWQH7pMNw2m/meet-the-authors |access-date=2022-06-05 |website=BBC |language=en-GB}}</ref> Listed on 100 most influential Africans.<ref>{{Cite web |title=The NWA Lists Their 100 Most Influential Nigerian Writers Under 40 |url=https://brittlepaper.com/2017/01/nigerian-writers-awards-100-influential-nigerian-writers-list/ |access-date=2022-06-05 |website=brittlepaper.com}}</ref>
* [[Ebitu Ukiwe]] – former Military Vice President; Former Governor of Niger and Lagos States.<ref>{{Cite web|date=2020-11-04|title=Ukiwe: The Last Original at 80 -|url=https://www.thenewsnigeria.com.ng/2020/11/04/ukiwe-the-last-original-at-80/|access-date=2021-06-30|website=The NEWS}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-03-29|title=Kalu, Ukiwe, former MILADs pay tribute to late officer|url=https://www.sunnewsonline.com/kalu-ukiwe-former-milads-pay-tribute-to-late-officer/|access-date=2021-06-30|website=The Sun Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Ejike Asiegbu]]- Nollywood Veteran actor
* [[Ejikeme Ikwunze]] - Sports Journalist
* [[Emma Ugolee]] - Media Personality and Author
* [[Emmanuel Acho]] - Former American Football Player; Analyst at Fox Sports 1
* [[Emeka Ananaba]] - Former Deputy Governor of Abia State
* [[Eni Njoku]] – pioneer Vice Chancellor, [[University of Lagos]] and first black Vice Chancellor, [[University of Nigeria]] Nsukka.<ref>{{Cite web|date=2016-10-24|title=How crisis in UNILAG accelerated 1966 coup — Ben Nwabueze|url=https://www.vanguardngr.com/2016/10/how-crisis-in-unilag-accelerated-1966-coup/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref>
* [[Enyinnaya Abaribe]] – Senator and former Deputy Governor<ref>{{Cite web|date=2021-03-02|title=Ikpeazu replies Adeyemi on 'drunk' taunt, hails Abaribe|url=https://guardian.ng/news/ikpeazu-replies-adeyemi-on-drunk-taunt-hails-abaribe/|access-date=2021-06-30|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-01-01|title=Abaribe to Buhari: Stop giving excuses for failures|url=https://thenationonlineng.net/abaribe-to-buhari-stop-giving-excuses-for-failures/|access-date=2021-06-30|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref>
* [[Eucharia Oluchi Nwaichi]] - Environmental biochemist, Soil Scientist, and Toxicologist
* [[Ezinne Kalu]], Female Basketballer
* [[Eziuche Ubani]] - Female Politician
* [[Felix Nmecha]] - Professional Football Player
* [[Fortunatus Nwachukwu]] - Catholic Prelate
* [[Francis Ezeh]] - Professional Football Player
* [[Godswill Obioma]] - Former National Examination Council Registrar
* [[Ifu Ennada]] - Actress, Fashion Designer, and Former Big Brother Naija Housemate.
* [[Iheanacho Obioma]] - Politician
* [[IK Ogbonna]], Nollywood Actor and Top Model<ref>{{Cite web|date=2017-01-11|title=Sonia celebrates hubby, Ik Ogbonna on his birthday|url=https://www.vanguardngr.com/2017/01/sonia-celebrates-hubby-ik-ogbonna-birthday/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-12-01|title=IK Ogbonna Breaks Silence On Alleged Break-up With Wife|url=https://allure.vanguardngr.com/2018/12/ik-ogbonna-breaks-silence-on-alleged-break-up-with-wife/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard Allure|language=en-US}}</ref>
* [[Ike Ibeabuchi]], Professional Boxer.
* [[Ike Nwachukwu]], military officer, former state governor, diplomat, former senator and former chairman of the governing board of [[Nigerian Institute of International Affairs]].<ref>{{Cite web|date=2020-09-08|title=Ike Nwachukwu: A bulging past with a long shadow|url=https://www.vanguardngr.com/2020/09/ike-nwachukwu-a-bulging-past-with-a-long-shadow/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-09-03|title=Ike Nwachukwu @ 80 - The Nation Nigeria|url=https://thenationonlineng.net/ike-nwachukwu-80/|access-date=2021-06-30|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref>
* [[Ikechi Uko]]- Renowned travel consultant
* [[Ikechukwu Uche]] - Former Nigerian Professional Footballer
* [[Ikeogu Oke]] - Author, Journalist, and Award-winning Poet
* [[Isaac Nwaobia]] - Anglican Bishop
* [[Ivy Uche Okoronkwo]] - First Female Deputy Inspector General of Police<ref>{{Cite web|date=2021-04-04|title=Worthy Sons and Daughters of the Great Arochukwu Kingdom – Past and Present — AbaCityBlog|url=https://abacityblog.com/worthy-sons-and-daughters-of-the-great-arochukwu-kingdom-past-and-present/|access-date=2021-06-30|website=abacityblog.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2012-01-25|title=Jonathan fires IGP, Abubakar steps in|url=https://www.vanguardngr.com/2012/01/jonathan-fires-igp-abubakar-steps-in/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref>
* [[J. Martins]], Afro-pop artiste<ref>{{Cite web|date=2012-08-17|title=J. Martins acquires Rolls Royce Phantom, G-Wagon 550|url=https://www.vanguardngr.com/2012/08/j-martins-acquires-rolls-royce-phantom-g-wagon-550/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title='My father attempted to kill me thrice for becoming a musician' – J.Martins {{!}} Encomium Magazine|url=https://encomium.ng/my-father-attempted-to-kill-me-thrice-for-becoming-a-musician-j-martins/|access-date=2021-06-30|language=en-US}}</ref>
* [[Jaja Wachuku]] – First Minister of Foreign Affairs in Nigeria, First indigenous Speaker of the House of Representatives of Nigeria and first Nigerian Permanent representative to the UN.<ref>{{Cite web|date=2020-10-01|title=Heroes of the struggle for Nigeria's independence/pioneer political|url=https://guardian.ng/?p=1230220|access-date=2021-06-30|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref>
* [[Joe Irukwu]] - Nigeria's First Professor of Insurance.
* [[Joel Kachi Benson]], documentary film maker.<ref>{{Cite web|date=2019-10-11|title=My agenda for making Daughters of Chibok –Joel 'Kachi Benson|url=https://www.sunnewsonline.com/my-agenda-for-making-daughters-of-chibok-joel-kachi-benson/|access-date=2021-06-30|website=The Sun Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[John Godson]] – Polish lawmaker and philanthropist.<ref>{{Cite web|title=Wyborcza.pl|url=https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,21814379,john-godson-wrocil-do-afryki-hoduje-swinie-i-owce-chce-sciagnac.html?disableRedirects=true|access-date=2021-06-30|website=lodz.wyborcza.pl}}</ref>
* [[Johnson Aguiyi-Ironsi]] – Nigeria's Military Officer and former Head of State.<ref>{{Cite book|last=Department|first=Abia State (Nigeria) Ministry of Information, Culture, and Sports Information|url=https://books.google.com/books?id=VARSAQAAMAAJ&q=Johnson+Aguiyi-Ironsi+Abia+-wikipedia|title=Abia State Official Handbook: 1991-1997|date=1997|publisher=the Ministry|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Yakubu|first=Yusufu Abdullahi|url=https://books.google.com/books?id=j3OPHhQ_HLsC&q=Johnson+Aguiyi-Ironsi+Abia+-wikipedia|title=Nigeria's Foreign Policy: A Basic Text|date=2014|publisher=Ahmadu Bello University Press Limited|isbn=978-978-125-467-3|language=en}}</ref>
* [[Josaiah Ndubuisi Wachuku]] - Former Eze of Ngwa land.
* [[Joyce Kalu]] - Nollywood Actress
* [[Kalu Uche]] - Former Nigerian Professional Footballer
* [[Kalu Idika Kalu]] – former Finance Minister and politician<ref>{{Cite web|date=2015-12-05|title=Why I joined APC -Idika Kalu|url=https://thenationonlineng.net/why-i-joined-apc-idika-kalu/|access-date=2021-06-30|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2019-08-02|title=Kalu Idika's mum dies at 100|url=https://www.sunnewsonline.com/kalu-idikas-mum-dies-at-100/|access-date=2021-06-30|website=The Sun Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Kalu Ikeagwu]] - Movie Actor and Writer.
* [[Kalu Ndukwe Kalu]] - Political scientist and Distinguished Research Professor of Political Science and National Security Policy at Auburn University
* [[Kelechi Emeteole]] - Former Nigerian Professional Footballer
* [[Kenneth Omeruo]] - Nigerian Professional Footballer
* [[Larry Gaaga]] - Renowned Songwriter and Music Producer
* [[Linda Ejiofor]] - Nollywood Actress
* [[Lukas Nmecha]] - Professional Football Player
* [[Mao Ohuabunwa]], industrialist and politician<ref>{{Cite web|date=2021-06-18|title=Ohuabunwa tasks National Assembly on people's constitution|url=https://guardian.ng/news/ohuabunwa-tasks-national-assembly-on-peoples-constitution/|access-date=2021-06-30|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref>
* [[Mary Ikoku]] - Development Consultant
* [[Mary Lazarus]] - Nollywood Actress
* [[Martins Azubuike]] - Former Speaker of Abia State House of Assembly.
* [[Michael Okpara]] – premier of Nigeria's Eastern Region from 1959 to 1966<ref>{{Cite web|last=Report|first=Agency|date=2021-06-02|title=Michael Okpara Centenary Holds Tomorrow|url=https://leadership.ng/michael-okpara-centenary-holds-tomorrow/|access-date=2021-06-30|website=Leadership News - Nigeria News, Breaking News, Politics and more|language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-06-05|title=Ogah Eulogises Late Dr. Michael Okpara's Leadership Style|url=https://www.thisdaylive.com/index.php/2021/06/05/ogah-eulogises-late-dr-michael-okparas-leadership-style/|access-date=2021-06-30|website=THISDAYLIVE|language=en-US}}</ref>
* [[Mr Raw]] – [[Igbo rap]] music pioneer<ref>{{Cite web|date=2020-02-25|title=Where Are They Now - Mr Raw|url=https://thenet.ng/now-mr-raw/|access-date=2021-06-30|website=Nigerian Entertainment Today|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-07-11|title=Why I changed my name from 'Nigga Raw' to 'Mr Raw' - Ukeje Edward|url=https://www.vanguardngr.com/2013/07/why-i-changed-my-name-from-nigga-raw-to-mr-raw-ukeje-edward/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref>
* [[Nathan Kanu]] - Anglican Bishop
* [[Ndubuisi Kanu]] – Former Governor of Lagos State and old Imo State.<ref>{{Cite news|title=Rear Admiral Ndubuisi Kanu life and times|work=BBC News Pidgin|url=https://www.bbc.com/pidgin/tori-55646741|access-date=2021-06-30}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-01-13|title=Update: Former Military Administrator of Lagos, Rear Admiral Ndubuisi Kanu is dead|url=https://nairametrics.com/2021/01/13/breaking-former-military-administrator-of-lagos-rear-admiral-ndubuisi-kanu-is-dead/|access-date=2021-06-30|website=Nairametrics|language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-01-18|title=Ndubuisi Kanu: Thinker, Soldier, Sailor, Activist|url=https://www.thisdaylive.com/index.php/2021/01/18/ndubuisi-kanu-thinker-soldier-sailor-activist/|access-date=2021-06-30|website=THISDAYLIVE|language=en-US}}</ref>
*[[Njoku Nnamdi]] - Former Member of the Abia State House of Assembly
*[[Nkechi Blessing Sunday]] - Nollywood actress
*[[Nkechi Justina Nwaogu]] – Two Time Senator Abia Central Senatorial District and Immediate Past Pro Chancellor University of Calabar.<ref>{{Cite web|last=Abiola|first=Rahaman|date=2021-05-29|title=Senator Nkechi Nwaogu: Celebrating a mentor and great leader by Onyendi Victor|url=https://www.legit.ng/1417933-opinion-senator-nkechi-nwaogu-celebrating-mother-mentor-great-leader-her-new-age.html|access-date=2021-06-30|website=Legit.ng - Nigeria news.|language=en}}</ref>
* [[Nkiru Sylvanus]] - Awarding winning Nollywood actress
* [[Nnamdi Kanu]] – founder of the [[Indigenous People of Biafra]] (IPOB), a separatist group.<ref>{{Cite web|date=2020-06-01|title=Be prepared to welcome independence of Biafra... - Nnamdi Kanu|url=https://www.vanguardngr.com/2020/06/be-prepared-to-welcome-independence-of-biafra-in-no-distance-future-nnamdi-kanu/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Sunday|first=Ochogwu|date=2021-06-08|title=I want to sit, talk with Nnamdi Kanu - Abia Gov, Ikpeazu|url=https://dailypost.ng/2021/06/08/i-want-to-sit-talk-with-nnamdi-kanu-abia-gov-ikpeazu/|access-date=2021-06-30|website=Daily Post Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Nnamdi Udoh]] - Aeronautical Engineer
* [[Ndubuisi Ekekwe]] - Notable Inventor
* [[Nnenna Elendu Ukeje]] - Female Politician
* [[Nwabueze Nwokolo]] - British Lawyer
* [[Nwankwo Kanu]] – Two time African Footballer of the year and [[Arsenal F.C.|Arsenal FC]] legend.<ref>{{Cite web|title=Kanu: The lanky boy who shook the world at Atlanta '96 {{!}} Goal.com|url=https://www.goal.com/en-ng/news/17742/olympics/2016/08/04/26213082/kanu-the-lanky-boy-who-shook-the-world-at-atlanta-96|access-date=2021-06-30|website=www.goal.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-01-13|title=Kanu Nwankwo confirms sale of Papilo FC|url=https://www.thecable.ng/kanu-nwankwo-confirms-selling-papilo-fc|access-date=2021-06-30|website=TheCable|language=en-US}}</ref>
* [[OC Ukeje]] – Lagos-based Multiple Award Winning Nollywood actor<ref>{{Cite web|date=2019-03-01|title=The Top 50 Ultimate Nigerian Gentlemen of 2018|url=https://www.withinnigeria.com/2019/03/01/the-top-50-ultimate-nigerian-gentlemen-of-2018/|access-date=2021-06-30|website=Within Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Ogbugo Kalu]] - Renowned Army Officer.
* [[Oji Umozurike]], professor of law<ref>{{cite web |last1=Umozurike |first1=U.O. |title=The African Charter on Human and Peoples' Rights: Suggestions for More Effectiveness |url=https://digitalcommons.law.ggu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1116&context=annlsurvey |website=digitalcommons.law.ggu.edu |publisher=Annual Survey of International & Comparative Law |access-date=19 September 2021}}</ref>
* [[Ojo Maduekwe]] - Former Nigerian Politician.
* [[Okechukwu Enelamah]] – former Minister for Trade and Investment (2015–2019)<ref>{{Cite web|url=https://nationalwire.com.ng/nigerian-exporters-must-benefit-from-agoa-before-2025-minister/|title=Nigerian Exporters Must Benefit From AGOA Before 2025—Minister|last=Emmanuel|first=Dayo|date=2018-06-29|website=National Wire|language=en-GB|access-date=2020-02-20}}</ref>
* [[Okezie Ikpeazu]]<ref>{{Cite web|url=https://punchng.com/gov-ikpeazu-gives-recipe-for-national-development/|title=Gov Ikpeazu gives recipe for national development|website=Punch Newspapers|date=6 July 2019|language=en-US|access-date=2020-02-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/371749-breaking-supreme-court-affirms-ikpeazus-election-as-abia-governor.html|title=Supreme Court affirms Ikpeazu's election as Abia governor|date=2020-01-08|language=en-GB|access-date=2020-02-20}}</ref> – Abia State Governor
* [[Olu Oguibe]] - Professor of art at the University of Connecticut and senior fellow at the Smithsonian Institution in Washington, DC
* [[Oluchi Onweagba]] - International model and first winner of M-Net Face of Africa
* [[Onwuka Kalu]] - Business Mogul and co-founder of Fidelity Union Merchant Bank
* [[Onyema Ogbuagu]] - Medical Researcher
* [[Onyema Ugochukwu]] - First Executive Chairman of the Niger Delta Development Commission(NDDC)
* [[Orji Uzor Kalu]] – chairman, [[SLOK Group]]; Former State Governor and one time Founder of [[Progressive Peoples Alliance|Progressive People's Alliance (PPA)]]; Senator of the Federal Republic of Nigeria<ref>{{Cite web|date=2020-06-09|title=Kalu resumes duty at Senate after release from Kuje Correctional Centre|url=https://www.vanguardngr.com/2020/06/kalu-resumes-duty-at-senate-after-release-from-kuje-correctional-centre/|access-date=2021-06-30|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref>
* [[Pascal Atuma]] – Canadian-Nigerian actor, screenwriter, film producer, director and CEO/Chairman TABIC Record Label. born in Ikwuano Umuahia, Abia State, Nigeria.<ref>{{Cite web|date=2021-06-05|title=INTERVIEW: It took two years to produce 'Clash', says Pascal Atuma|url=http://lifestyle.thecable.ng/interview-it-took-two-years-to-produce-clash-says-pascal-atuma/|access-date=2021-06-30|website=TheCable Lifestyle|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-10-12|title=#EndSARS: Filmmaker Pascal Atuma hails Nigerian youths, pens open letter to Buhari|url=https://www.sunnewsonline.com/endsars-filmmaker-pascal-atuma-hails-nigerian-youths-pens-open-letter-to-buhari/|access-date=2021-06-30|website=The Sun Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Pascal Ojigwe]] - Nigerian former professional footballer and Abia State Commissioner of Sports.
* [[Paul Agbai Ogwuma]] – former Governor of Nigeria's Central Bank<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=5XwuAQAAIAAJ&q=Paul+Agbai+Ogwuma+Abia+-wikipedia|title=Newswatch|date=2008|publisher=Newswatch Communications Limited|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=cWEuAQAAIAAJ&q=Paul+Agbai+Ogwuma+Abia+-wikipedia|title=The News|date=1998|publisher=Independent Communications Network Limited|language=en}}</ref>
* [[Randy Onuoha]], Professional Footballer.
* [[Rosemary Inyama]] - Female Politician
* [[Ruggedman]], Afro-Rap artiste.<ref>{{Cite web|date=2020-08-29|title=Ruggedman… Conscious vibes of rap apostle|url=https://guardian.ng/life/music/ruggedman-conscious-vibes-of-rap-apostle/|access-date=2021-06-30|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2019-02-17|title=Why I declined being running mate to Abia gov candidate, says Ruggedman|url=https://punchng.com/why-i-declined-being-running-mate-to-abia-gov-candidate-says-ruggedman/|access-date=2021-06-30|website=Punch Newspapers|language=en-US}}</ref>
* [[2Shotz]], AfroRap Artiste<ref>{{Cite book|last1=Alim|first1=H. Samy|url=https://books.google.com/books?id=9xWOAgAAQBAJ&dq=2Shotz+Abia+-wikipedia&pg=PA120|title=Global Linguistic Flows: Hip Hop Cultures, Youth Identities, and the Politics of Language|last2=Ibrahim|first2=Awad|last3=Pennycook|first3=Alastair|author3-link=Alastair Pennycook|date=October 2008|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-59299-8|language=en}}</ref>
* [[Sam Acho]] - ESPN Sports Analyst and Veteran American Football Player.
* [[Sam Ohuabunwa]] - Founder of Neimeth Pharmaceutical and Former President of the Pharmaceutical Society of Nigeria
* [[Samuel Achilefu]] – Notable Inventor<ref>{{Cite book|last=Holmes|first=Keith|url=https://books.google.com/books?id=EoQvforsFZsC&q=Samuel+Achilefu+Abia+-wikipedia|title=Black Inventors: Crafting Over 200 Years of Success|date=May 2012|publisher=Global Black Inventor Resea|isbn=978-0-9799573-1-4|language=en}}</ref>
* [[Samuel Chukwueze]] – Nigeria National Team football player<ref>{{Cite web|date=2020-11-05|title=Samuel Chukwueze: Profile, Expert Analysis, Tactical Overview & Video|url=https://www.101greatgoals.com/news/samuel-chukwueze-profile-expert-analysis-tactical-overview-video/|access-date=2021-06-30|website=Football (soccer) greatest goals and highlights {{!}} 101 Great Goals|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Adedayo|first=Tolu|date=2021-04-06|title=Top 5 Nigerian Footballers Playing in Europe's finest Leagues|url=https://www.brila.net/top-5-nigerian-footballers-playing-in-europes-finest-leagues/|access-date=2021-06-30|website=Latest Sports News In Nigeria|language=en-US}}</ref>
* [[Samuel Kalu]] - Nigerian Professional Footballer.
* [[Sunday Mba]] - Nigerian Professional Footballer
*[[Theodore Orji]] – former State Governor and a serving Senator of the Federal Republic of Nigeria.<ref>{{Cite web|date=2020-11-29|title=Senator T.A Orji Emerges Best Performing Lawmaker In the National Assembly — AbaCityBlog|url=https://abacityblog.com/senator-t-a-orji-emerges-best-performing-lawmaker-in-the-national-assembly/|access-date=2021-06-30|website=abacityblog.com|language=en-US}}</ref>
* [[Uche Jombo]], award-winning Nollywood actress.<ref>{{Cite web|date=2020-01-03|title=Uche Jombo Glows @40|url=https://www.thisdaylive.com/index.php/2020/01/04/uche-jombo-glows-40/|access-date=2021-06-30|website=THISDAYLIVE|language=en-US}}</ref>
* [[Macebuh Chinonyerem]] - Former member of the Abia State House of Assembly
* [[Mike Ezuruonye]] – Award-winning Nollywood actor.<ref>{{Cite web|date=2016-12-10|title=Brother Jekwu: Mike Ezuruonye's first fruit as a producer|url=https://guardian.ng/saturday-magazine/brother-jekwu-mike-ezuruonyes-first-fruit-as-a-producer/|access-date=2021-06-30|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref>
* [[Nwakanwa Chimaobi]] - Former member of the Abia State House of Assembly
* [[Uche Chukwumerije]] – 3-time Senator of Fed Rep of Nigeria; Former Nigerian Minister of Information and Culture; Former Biafran Minister of Information; Publisher Afriscope Magazine.<ref>{{Cite web |date=2015-05-22 |title=Uche Chukwumerije (1939-2015) |url=https://guardian.ng/opinion/uche-chukwumerije-1939-2015-2/ |access-date=2022-06-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}</ref>
* [[Uche Elendu]] - Nollywood actress
* [[Uche Okechukwu]] – former Nigerian Team footballer<ref>{{Cite web|date=2018-02-21|title=Uche Okechukwu, Ifejiagwa launch football academy|url=https://guardian.ng/sport/uche-okechukwu-ifejiagwa-launch-football-academy/|access-date=2021-06-30|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref>
* [[Uchechukwu N. Maduako]] - Former Member of the Abia State House of Assembly
* [[Uchechukwu Sampson Ogah]] – Businessman and Politician<ref>{{Cite web|date=2018-11-18|title=Why Abians Yearn for Uche Ogah|url=https://www.thisdaylive.com/index.php/2018/11/18/why-abians-yearn-for-uche-ogah-2/|access-date=2021-06-30|website=THISDAYLIVE|language=en-US}}</ref>
* [[Uchenna Ikonne]] – Academic and Public Administrator<ref>{{Cite web|title=Administration – Abia State University Uturu|url=https://absuu.net/?page_id=78|access-date=2021-09-14|website=absuu.net}}</ref>
* [[Uchenna Kanu]] - Female Nigerian Professional Footballer
* [[Ude Oko Chukwu]] - Deputy Governor of Abia State
* [[Uko Nkole]] - Politician
* [[Uma Ukpai]] – evangelist.<ref>{{Cite web|date=2020-10-07|title=Biafra agitators are mad people, says Uma Ukpai|url=https://thenationonlineng.net/biafra-agitators-are-mad-people-says-uma-ukpai/|access-date=2021-06-30|website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics|language=en-US}}</ref>
* [[Umeh Kalu]] - Former Commissioner of Justice for Abia State.
* [[Uzo Asonye]] - Partner at Davis Polk & Wardwell
* [[Uzodinma Iweala]] – US-based medical doctor and author of the book ''[[Beasts of No Nation]]''.<ref>{{Cite web|last=Egbedi|first=Hadassah|date=2015-10-16|title=Exclusive interview with Uzodinma Iweala, author, Beasts of No Nation|url=https://venturesafrica.com/exclusive-interview-with-uzodinma-iweala-author-beasts-of-no-nation/|access-date=2021-06-30|website=Ventures Africa|language=en-US}}</ref>
* [[Uzoma Emenike]]- Nigeria's Ambassador to the United States of America.
* [[Victoria Inyama]] - Nollywood Actress.
* [[Vincent Eze Ogbulafor]] - Former National Chairman of the People's Democratic Party
* [[Waconzy]] - Musician
* [[Yagazie Emezi]] - Award-winning photojournalist<ref>{{Cite web |date=2016-04-19 |title=Yagazie Emezi |url=https://invisible-borders.com/artist/yagazie-emezi/ |access-date=2022-03-24 |website=Invisible Borders}}</ref>
*[[Yvonne Okoro]] - Ghanaian-Nigerian actress
<!---♦♦♦ Only add a person to this list if they already have their own article on the English Wikipedia ♦♦♦--->
== Manazarta ==
<references/>
{{Jihohin Najeriya}}
{{DEFAULTSORT:Abia}}
[[Category:Jihohin Nijeriya]]
rulo3lxd4wsp1h18ul1uyr26vbnfqfx
Emmanuel Amunike
0
6471
162797
38846
2022-07-31T08:36:34Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Emmanuel Amunike''' (an haife shi a shekara ta 1970 a [[Eziobodo]]), shi ne ɗan wasan [[ƙwallon ƙafa]] ta ƙasar [[Nijeriya]].
==Wasa==
Emmanuel Amunike ya buga wasan ƙwallon ƙafa :
*ma ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta [[Zamalek SC]] ([[Misra]]) daga shekara 1991 zuwa 1994 ;
*ma ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta [[Sporting CP]] ([[Portugal]]) daga shekara 1994 zuwa 1996 ;
*ma ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta [[Barcelona]] ([[Spain]]) daga shekara 1996 zuwa 2000 ;
*kum da ma ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta [[Albacete]] ([[Spain]]) daga shekara 2000 zuwa 2002.
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Amunike, Emmanuel}}
[[Category:'Yan wasan ƙwallon ƙafa ta ƙasar Nijeriya]]
t3vv0f6ye9pqagcrrj0jb9r6xr5aw0i
Mahamane Ousmane
0
6936
162787
34886
2022-07-31T08:02:29Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
[[File:Mahamane Ousmane.jpg|thumb|right|250px|Mahamane Ousmane.]]
'''Mahamane Ousmane''' (An haife shi a shekarar 1950) a [[Zinder]], [[Yammacin Afirkan Faransa]]. ɗan siyasan [[Nijar]] ne. kuma shugaban kasar Nijar ne daga Afrilu 1993 zuwa Janairu 1996 (bayan [[Ali Saibou]] - kafin [[Ibrahim Baré Maïnassara]]).
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Ousmane, Mahamane}}
[[Category:'Yan siyasan Nijar]]
fxrs1bhu19947n0qp3mo0q2tyq800o7
Rothschild (iyali)
0
6997
162788
35157
2022-07-31T08:03:20Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
Gidan '''Rothschild iyali''' Arzihi Sobo da wani baban su - Mayer Amschel Rothschild ya fara banking da German Landgraves na Hesse Kassel c1760s.
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" width="240" style="margin: 1em 1em 1em 0; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" align="right"
|align="center" colspan="3" bgcolor="#d3d3d3"|<font size="4">'''Gidan Rothschild'''</font><br><font size="1"></font>
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|
|-
!align="center" colspan="3"|[[file:Great_coat_of_arms_of_Rothschild_family.svg|200px|Arms Kottin.]]
|-
!align="center" bgcolor="#efefef" colspan="3"|Ƙidaya
|-
|Efnisity|| [[Jewish]]
|-
|align="left" valign="top"|'''Wande ya fara'''
|colspan="2" valign="top"|Amschel Mayer Rothschild
|-
!align="left" valign="top"|Aiki Su
|colspan="2" valign="top"|Bankin
|-
!align="left" valign="top"|
'''Yankin Su'''
|colspan="2" valign="top"|Western Eropia
|-
<br />
|-
!align="left" valign="top"|'''ISO 3167-2'''
|colspan="2" valign="top"| EU-RN
|}
pt5vsrmimjbmlncy7wr2dxh0xjtbrgk
Tsaigumi UAV
0
7146
162789
35589
2022-07-31T08:06:41Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Tsaigumi UAV''' dai wani jirgin leƙen asiri ne da sojin saman [[najeriya]] ta haɗa shi. shugaba [[Muhammadu Buhari]] shi ya ja gaba wajen ƙirƙirar wannan jirgi.
==Suna da gabatardashi==
An sanya wa wannan jirgi suna ne da harshen hausa wanda yake nufin ''leƙen asiri''. An gabatar da wannan jirgi ne a shekarar 2018
==Manazarta==
imxa5mm09he3secfqkn6uo6o55y1y4h
Ƙofofin gari
0
7461
162791
36907
2022-07-31T08:14:53Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Ƙofar gari''' gini ne da ake yin da ƙasa domin kare kai daga abokan gaba. Ana gina ganuwa ne mai tsayi da faɗi da kuma kauri, daga tsakiya kuma sai a sanya ƙyaren da zaa rinƙa buɗewa ana rufewa.
==Gadi==
Akwai masu gadin ƙofa waɗanda su suke kula da ita. Saboda irin yaƙe yaƙen da ake yi wancan lokaci ne yasa ake gina su. Idan abokan gaba suka zo sai su tarar an kulle ƙofa kuma babu hanyar shiga gari. Daga cikin garin ana haƙa kududdufi(ruwa) ta yadda ko da sun hauro to ruwa zasu faɗa duk da cewar tana da tsayin da ba zaa iya hauro ba.
==Tarihi Kofar Gadan kaya Kano==
An fara gina ƙofofin gari ne a shekarar 1095 zamanin sarki [[gijimasu]] sarkin kano na uku [[fedrick lugard]] yayi rubutu akan ƙofofin har ma yace shi bai taɓa ganin wani abu irin wannan ba a Afrika
[[File:Kofar Gadan Kaya - Kano City Gate.jpg|thumb|Kofar Gadan Kaya - Kano]]
[[File:Sabuwar Kofa Gate.jpg|thumb|Sabuwar Kofa kano]][[File:Ganuwa or Badala - Kano City Wall - Outside Sabuwar Kofa.jpg|thumb|Ganuwa or Badala - Kano City Wall - Wajen badalar Sabuwar Kofa]]
0sxyt2gxzjko3ak4tq9fgwcl2dh13ma
Dmitri Mendeleev
0
8337
162793
38407
2022-07-31T08:24:08Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Dmitri Mendeleev''' (An haife shi ranar 8 ga watan Faburairu, 1834). mai bincike ne.
{{stub}}
fj4383acs3bhljmnnvxni6frgihcpfw
Sharif Sidi Muhamman
0
8398
162794
38555
2022-07-31T08:27:07Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Sharif Sidi Muhamman''' Sharifine da akayi a garin Kano Wanda ya nuna babbar karama. A lokacin da ya tafi hajji matar ta samu ciki. Bayan ya dawo sai ta haihu. Sai mutane suke cewa ba dansa bane. Shi kuwa ya tabbata dansa ne. Saboda haka sai ya bari ranar suna tayi sai ya dauko jaririn aka jefa shi a wutar kona hatsi aka rufe saida wutar ta dauke aka dauko shi ba abinda ya sameshi.
==Manazarta==
59br42557hgc9lhwrk5n9kf9133y4vp
Jumada al-awwal
0
8414
162825
41088
2022-07-31T10:41:19Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Jumada al-awwal''' ([[Larabci]] جمادى الأولى), Ana kuma iya cewa Jimada al-Oola ko kuma Jumada I, shine wata na biyar cikin jerin watannin [[Musulunci]] a shekara.
{{Stub}}
== Ranakun tarihi a Jumada al-Awwal ==
* Ranar 5, Haihuwar Zainab bint Ali (Yar [[Sayyadina Aliyu]])
* Ranar 10 Shekara ta 11BH, Rasuwar Sayyada Fatima (mahangar [[Shi'a]])
* Ranar 13, haihuwar Ali dan Hussain
* Ranar 20 shekarar 857, Sarkin daular Usmaniyya Mehmed II ya bude garin Konstantinoful
[[Category:Watannin Musulunci]]
sua9r8l3i5ia4n81pi1nece0qv27bxs
Jerin kamfanonin Jaridu a Najeriya
0
8417
162795
38639
2022-07-31T08:30:08Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Jerin kamfanonin Jaridu a Najeriya''' Wannan shine jerin Jaridun a Najeriya;
== Jaridu ==
{| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 10px;"
!Kanfanonin Jaridu
!Gari
!Farkon fitar ta
!Mamallaki
!Karin bayani
|-
|''Blueprint Newspaper''
|Abuja
| style="text-align: right;" |May 2011
|-
|''Business Day''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2005
|Frank Aigbogun
|-
|''Business Hallmark''
|Ikeja, [[Lagos]]
|Prince Emeka Obasi
|-
|''Complete Sports''
|Lagos State
| style="text-align: right;" |1995
|Sunny Obazu-Ojeagbase
|-
|''Daily Champion''
|Lagos
|Emmanuel Iwuanyanwu
|-
|''Daily Post''
|Lagos, Nigeria
|James Bamisaye
|-
|''Daily Times of Nigeria''
|Lagos
| style="text-align: right;" |9 June 1925
|Folio Communications
|-
|''Daily Trust''
|[[Abuja]]
| style="text-align: right;" |1998
|Media Trust Ltd
|-
|''Daylight Nigeria''
|Lagos
| style="text-align: right;" |January 2014
|Daylight.ng
|-
|''Entertainment Express''
| style="text-align: right;" |July 2011
|-
|''Compass''
|[[Abekuta]]
| style="text-align: right;" |2008
|Gbenga Daniel
|-
|''Guardian''
|Lagos
| style="text-align: right;" |1983
|Felix Ibru
|-
|''Independent''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2001
|Independent Newspapers Limited
|-
|''Leadership''
|Abuja
| style="text-align: right;" |1 October 2004
|Leadership Group Ltd
|-
|''Mirror''
| style="text-align: right;" |2006
|Global Media Mirror Limited
|-
|''Nation''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2006
|Vintage Press Limited
|-
|''National Network''
|[[Fatakwal]]
| style="text-align: right;" |2004
|Network Printing and Publishing Company
|-
|''Nigeria News''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2017
|Nigeria News
|[https://www.nigerianews.net/]
|-
|''Nigerian Entertainment Today''
|Lagos State
| style="text-align: right;" |November 23, 2009
|Adekunle Ayeni
|[http://thenet.ng/ website]
|-
|''New Telegraph''
|Lagos
| style="text-align: right;" |3 February 2014
|The Telegraph Publishing Company
|-
|''Newswatch''
|Lagos
| style="text-align: right;" |28 January 1985
|Global Media Mirror Limited
|-
|''Next''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2004
|Timbuktu Media group
|-
|''Observer''
|Birnin [[Benin]]
| style="text-align: right;" |1968
|Bendel Newspapers Company Limited
|-
|''Osun Defender''
|Osogbo
|Moremi Publishing House Ltd.
|-
|''P.M. News''
|Lagos
| style="text-align: right;" |1994
|Independent Communications Network Limited
|-
|''Peoples Daily''
|Abuja
| style="text-align: right;" |30 November 2008
|Peoples Media Ltd
|-
|''Politics Nigeria''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2016
|Dumebi Emmanuel
|-
|''Premium Times''
|Abuja
| style="text-align: right;" |2011
|Premium Times Services Limited
|[http://premiumtimesng.com/about]
|-
|''Publictimes''
|[[Ibadan]]
| style="text-align: right;" |2017
|Publictimes Nigeria
|-
|''Punch''
|Lagos
| style="text-align: right;" |1971
|Ajibola Ogunsola
|-
|SaharaReporters
|Lagos
|Omoyele Sowore
|-
|''Stears Business''
|Lagos
|2015
|Stears News Limited
|-
|''Sun''
|Lagos
| style="text-align: right;" |2001
|The Sun Publishing Ltd
|-
|''The Tide ''
|Port Harcourt
| style="text-align: right;" |1971
|Rivers State Newspaper Corporation
|&lt;ref name="Tide Newspaper Nigeria"&gt;{{cite news|url=http://www.punchng.com/news/explosion-multiple-fire-outbreaks-in-port-harcourt/|title=Explosion, multiple fire outbreaks in Port Harcourt|last=Akasike|first=Chukwudi Akasike|date=2012-06-21|publisher=''[[The Punch]]''|accessdate=2014-05-03}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Tell Magazine''
|Yaba, Lagos
| style="text-align: right;" |1991
|TELL Communications Limited
|-
|''Thisday''
|Lagos
| style="text-align: right;" |1975
|Leaders &amp; Company
|-
|''Tribune''
|Ibadan
| style="text-align: right;" |1949
|African Newspapers of Nigeria Ltd
|-
|''Triumph''
|[[Kano]]
| style="text-align: right;" |1980
|Triumph Publishing
|-
|''[https://www.today.ng/ TODAY.NG]''
|[[Akwa Ibom]]
| style="text-align: right;" |2014
|Recode Ltd
|-
|''Vanguard''
|Lagos
| style="text-align: right;" |1983
|Vanguard Media
|-
|''The News Journal''
|Ibadan
| style="text-align: right;" |2013
|Layipo Concepts
|}
[[Category:Jeri]]
{{reflist}}
s9jlm2krcaeqwy5cuhxeutid1d9gpu9
Félix Houphouët-Boigny
0
8479
162796
38821
2022-07-31T08:33:44Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Félix Houphouët-Boigny''' (lafazi: /feliks ufuhet bwanyi/) (An haife shi ranar 18 ga watan Oktuba, 1905) a [[Yamoussoukro]], Côte d'Ivoire. ɗan siyasan kasar [[Côte d'Ivoire]] ne.
==Farkon rayuwa da karatu==
==Siyasa==
===Shugaban kasa===
Félix Houphouët-Boigny shugaban kasar Côte d'Ivoire ne daga Nuwamba a shekara ta 1960 zuwa Disamba a shekara ta 1993 (kafin [[Henri Konan Bédié]]).
==Manazarta==
{{stub}}
{{DEFAULTSORT:Houphouet Boigny, Felix}}
[[Category:'Yan siyasan Côte d'Ivoire]]
lsvkpczmyh34za6dv9il5l9hgjw2gcd
Lesotho
0
8573
162798
39210
2022-07-31T08:38:41Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
[[File:Flag of Lesotho.svg|thumb|200px|Tutar Lesotho.]]
{{Databox}}
'''Lesotho''' [lafazi: /lesutu/] (da [[Sesotho]]: '''Muso oa Lesotho'''; da [[Turanci]]: '''Kingdom of Lesotho''') ƙasa ce, da ke a nahiyar [[Afirka]].
==Yawan fili==
Lesotho tana da yawan fili kimanin kilomita murabba'i 30,355. Lesotho tana da yawan jama'a 2,203,821, bisa ga jimillar 2016. Lesotho tana da iyaka da [[Afirka ta Kudu]]. Babban birnin Lesotho, shi ne [[Maseru]].
Sarkin Lesotho [[Letsie III]] ne. Firaministan ƙasar [[Tom Thabane]] ne. Mataimakin firaministan ƙasar [[Monyane Moleleki]] ne.
==Manazarta==
{{Afirka}}
{{stub}}
{{DEFAULTSORT:Lesotho}}
[[Category:Ƙasashen Afirka]]
qx7v3qxhwft5xi58a8yzc1smn6c2rhy
162799
162798
2022-07-31T08:46:06Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
[[File:Flag of Lesotho.svg|thumb|200px|Tutar Lesotho.]]
{{Databox}}
'''Lesotho''' [lafazi: /lesutu/] (da [[Sesotho]]: '''Muso oa Lesotho'''; da [[Turanci]]: '''Kingdom of Lesotho''') ƙasa ce, da ke a nahiyar [[Afirka]].
==Ƙirƙira==
==Tarihi==
==Addini==
==Tsarin Mulki==
==Yarika==
==Arziki==
==Wasanni==
==Tsaro==
==Sifiri==
==Al`adu==
==Ilimi==
==Shugabanni==
==Hotuna==
==Yawan fili==
Lesotho tana da yawan fili kimanin kilomita murabba'i 30,355. Lesotho tana da yawan jama'a 2,203,821, bisa ga jimillar 2016. Lesotho tana da iyaka da [[Afirka ta Kudu]]. Babban birnin Lesotho, shi ne [[Maseru]].
Sarkin Lesotho [[Letsie III]] ne. Firaministan ƙasar [[Tom Thabane]] ne. Mataimakin firaministan ƙasar [[Monyane Moleleki]] ne.
==Manazarta==
{{Afirka}}
{{stub}}
{{DEFAULTSORT:Lesotho}}
[[Category:Ƙasashen Afirka]]
a96ec7hqx2j495z9y12ymbs8gxulm3a
Paul Biya
0
8662
162802
39836
2022-07-31T08:57:36Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Paul Biya''' (lafazi: /fol biya/) (An haife shi ranar 13 ga watan Fabrairu, 1933) a [[Mvomeka'a]], Kamaru lokacin mulkin mallakan Faransa a Kasar. ɗan siyasan ƙasar [[Kamaru]] ne.
==Siyasa==
===Shugaban kasa===
Paul Biya shine shugaban ƙasar Kamaru daga shekarar 1982 bayan mulkin [[Ahmadu Ahidjo]].
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Biya, Paul}}
[[Category:'Yan siyasan Kamaru]]
q5rwcyy955bbwpqyo4njtvv3ipjlzzo
Ahmadu Ahidjo
0
8663
162803
39837
2022-07-31T08:59:34Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Ahmadu Ahidjo''' ko '''Ahmadou Ahidjo''' (lafazi: /ahmadu ahidjo/) (An haife shi ranar 24 ga watan Augusta, 1924) a garin [[Garwa]], Kamaru (a lokacin mulkin mallakan Ingila); ya mutu a ran talatin ga Nuwamba a shekara ta 1989 a [[Dakar]] ([[Senegal]]). ɗan siyasan ƙasar [[Kamaru]] ne.
==Siyasa==
===Shugaban kasa===
Ahmadu Ahidjo shugaban ƙasar Kamaru ne daga shekarar 1960 (bayan mulkin mallaka) zuwa shekarar 1982 (kafin [[Paul Biya]]).
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Ahidjo, Ahmadu}}
[[Category:'Yan siyasan Kamaru]]
dk7pkhnhtiq7yvb2x46ukldljl80kme
Sahle-Work Zewde
0
8671
162689
39675
2022-07-30T16:21:31Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Sahle-Work Zewde''' (lafazi: /salework/) (An haife ta ranar 21 ga watan Fabrairu, 1950) a [[Addis Ababa]], Habasha. ta kasance jakada ce kuma'yar siyasar ƙasar [[Habasha]] ce.
Sahle-Work Zewde shugaban ƙasar Habasha ce daga shekarar 2018 (bayan [[Mulatu Teshome]]).
{{DEFAULTSORT:Zewde, Sahle Work}}
[[Category:'Yan siyasan Habasha]]
fqr7kdv3zvssenz8sw9iffjiipab60n
162801
162689
2022-07-31T08:54:28Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Sahle-Work Zewde''' (lafazi: /salework/) (An haife ta ranar 21 ga watan Fabrairu, 1950) a [[Addis Ababa]], babban birnin kasar Habasha. ta kasance jakada ce kuma'yar siyasar ƙasar [[Habasha]] ce.
==Siyasa==
===Shugabar kasa===
Sahle-Work Zewde shugabar ƙasar Habasha ce daga shekarar 2018 (bayan [[Mulatu Teshome]]).
==Manazarta==
{{DEFAULTSORT:Zewde, Sahle Work}}
[[Category:'Yan siyasan Habasha]]
thk27n4mddu95hmpuw387d3rtqukryh
Alhusain ɗan Ali
0
8968
162823
85112
2022-07-31T10:38:42Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Hussain Ibn Ali Bin Abutalib''' jikan manzon Allah ne, Allah ya yarda dashi, Dan Nana [[Fatima]] diyar manzan allah (SAW), uwargidan [[Ali|Aliyu dan Abutalib]], dan'uwansa shi ne[[Alhasan dan Ali]] dan Abutalib. Hussain shine wanda yan'Shi'a ke darajawa a matsayin daya daga cikin Imamansu na farko.
==Matsayin==
A ranar uku ga watan Sha'aban mai albarka na shekara ta hudu bayan hijira aka yi wa Manzon Allah (s.a.w.a) albishir da haihuwar Husaini (a.s.). Don haka sai ya gaggauta tafiya gidan Ali da Zahara (a.s.), ya ce wa Asma'u bin Umais: "Asma'u kawo min dana." Sai Asma'u ta kawo wa Manzo shi dauke a farin zane. Sai Manzo ya yi murna da ganinsa, ya rungume shi, sannan ya kira salla a kunnensa na dama, ya kuma yi ikama a na hagu, sannan ya dora shi a cinyarsa sai aka ga yana kuka. Sai Asma'you, cikin mamaki, ta tambaye shi, cewa: "Wa kakewa kuka?" Sai Manzo (s.a.w.a) yace: "Dan nan nawa." Sai Asma'u ta ce: "Yanzun nan aka haife shi." Sai Manzo (s.a.w.a) ya ce:
"Ya Asma'u!, wata azzalumar kungiyar karkatacciya ce za ta kashe shi a bayana, Allah ba Zai hada su da cetona ba".
Sannan sai ya ce:
"Ya Asma'u! Kar ki fada wa Fatima wannan labari, domin ba ta dade da haihuwarsa ba (1)".
Sai Manzon Allah (s.a.w.a) ya sami sako daga Allah Madaukaki game da sunan abin haihuwarsa mai daraja; sai ya waiwayi Ali (a.s.) ya ce: "Ka sa masa suna Husaini".
Matsayin Imam Husaini (a.s)
Hakika Abu Abdullahi al-Husain (a.s.) na da babban matsayi. Bayan ayoyin Alkur'ani da suka ambaci matsayinsa cikin matsayin Ahlulbaiti (a.s.), wadanda muka ambata a baya, kamar su Ayar Tsarkakewa, Ayar Mubahala, Ayar Kauna da sauransu; akwai hadisan Annabi masu yawa da ke nuna girman matsayinsa da daukakar darajarsa. Daga cikin su akwai:
1- Abin da ya zo cikin Sahih al-Tirmizi cewa: Manzon Allah (s.a.w.a) ya ce: "Husaini daga gare ni yake, ni kuma daga gare shi nake. Allah Ya so wanda ya so Husaini. Husaini jika ne daga cikin jikoki(2).
2- An ruwaito daga Salman al-Farisi, ya ce: na ji Manzon Allah (s.a.w.a) yana cewa: "Hasan da Husaini 'ya'yana ne, wanda ya so su ya so ni, wanda kuma ya so ni Allah zai so shi, wanda kuwa Allah Ya so zai shigar da shi Aljanna. Kuma wanda ya fusata su ya fusata ni, wanda kuma ya fusata ni Allah zai yi fushi da shi, wanda kuwa Allah Ya yi fushi da shi zai shigar da shi wuta(3)".
3- An ruwaito daga Ali bin Husaini daga babansa, daga kakansa (a.s.), cewa Manzon Allah (s.a.w.a) ya kama hannun Hasan da Husaini (a.s.) sannan ya ce: "Wanda ya so ni ya kuma so wadannan biyun da babansu da mamansu, zai kasance tare da ni ranar kiyama(4)".
Dabi'un Imam Husaini (a.s)
Hakika kasantuwan Imam Hasan (a.s) ya tashi ne karkashin kulawar kakansa Manzo (s.a.w.a), babansa Ali da mahaifiyarsa al-Zahara (a.s.), ta sa dabi'unsa na misalta sakon Allah Madaukaki a tunance, aikace da halayya. A nan za mu bayar da wasu 'yan misalai.
1- Shu'aib bin Abdul-Rahman ya ruwaito cewa: "An ga wani tabo a bayan Imam Husaini (a.s.) a Karbala; sai aka tambayi Imam Zainul-Abidin (a.s) game da shi, sai ya amsa da cewa: "Wannan ya samo asali ne daga buhunan abinci da yake dauka a bayansa yana kai wa gidajen matan da mazansu suka mutu da marayu da miskinai".
2- Ya taba bi ta wajen wasu miskinai alhali suna cin abinci a akushi, sai suka yi masa tayi, sai ya sauka ya ce: "Lallai Allah ba Ya son masu girman kai", sai ya ci abincin. Sai ya ce musu: "Na amsa muku, to ni ma ku amsa min." Sai suka amsa, suka tafi tare da shi har zuwa gidansa, sai ya ce wa matarsa: "Fito da duk abin da kika adana (5)".
3- An taba ce masa: Me ka fi tsoro daga Ubangi-jinka? Sai ya ce: "Babu mai amintuwa daga ranar kiyama sai wanda ya ji tsoron Allah a duniya".
4- A daren goma ga watan Muharram Imam Husaini (a.s.) ya bukaci rundunar Umayyawa 'yan adawa, da su jinkirta masa wannan daren yana mai cewa: "Don muna so mu yi salla ga Ubangijinmu da daddare mu kuma nemi gafararSa, domin Shi ya san ni ina son yin salla gare Shi da tilawar LittafinSa da yawan addu'a da istigfari".
--------------------------------------------------------------------------------
____________
1- Dabarasi, cikin A'alamul-Wara Bi A'alamil-Hudah, shafi na 218; da Khawarizmi, cikin Maktalul-Husaini, juzu'i na 1, shafi na 87.
2- Fadha'ilul-Khamsah, juzu'i na 3, shafi na 262-263.
3- A'alam al-Warah, shafi na 219.
4- Sibd Ibn al-Jauzi, cikin Tazkiratu Khawas al-Ummah, babin da ya yi magana a kan 'Son Manzon Allah da Hasan da Husaini'.
5- Abu Ilm, cikin Ahlulbait, babin dake magana a kan tawali'un Imam Husaini da gudun duniyarsa.
{{DEFAULTSORT: Hussain, AlHussain}}
93jrxr549tpgt77uwslgu7b8lwiz1vj
Ningi (Nijeriya)
0
9375
162805
159120
2022-07-31T09:04:54Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Ningi''' [[Kananan Hukumomin Nijeriya|karamar hukuma]] ce dake [[Jihar Bauchi]], a arewa maso gabashin [[Nijeriya]].
{{Stub}}
[[Category:Kananan hukumomin jihar Bauchi]]
ggwg4y2b21ndciozrpj4krq3pwx5cdj
Mamman Nasir
0
10779
162808
143849
2022-07-31T10:24:25Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Mamman Nasir''' tsohon alƙali ne kuma tsohon ministan shara'a na [[Nijeriya]] a zamanin mulkin Shagari.<ref name="DT">{{cite web |title=Former Court of Appeal President, Nasir is dead |url=https://www.dailytrust.com.ng/breaking-former-court-of-appeal-president-nasir-is-dead.html |publisher=Daily Trust |accessdate=13 April 2019}}</ref><ref name="bbc">{{cite web |title=Allah ya yi wa Justice Mamman Nasir rasuwa |url=https://www.bbc.com/hausa/labarai-47921220 |publisher=BBC |accessdate=13 April 2019}}</ref> An haifeshi a ranar 2 gawatan Yulin shekarar 1929 Ya rasu 13 ga watan Aprilun shekarata 2019 a jahar katsina
==Manazarta==
{{Reflist}}
kdc9vr2znwteidfnpbxarpshgi8p0e4
Ayamelum
0
11038
162687
49785
2022-07-30T16:16:34Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Ayamelum'''[[karamar hukuma]] ce dake a jihar [[Anambra]] a shiyar kudu maso gabashin [[Nijeriya]].
{{Stub}}
{{DEFAULTSORT:Ayamelum}}
[[Category:Kananan hukumomin jihar Anambra]]
skvrdu988owodoout30ls739wm1d4ck
162688
162687
2022-07-30T16:17:28Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Ayamelum''' [[karamar hukuma]] ce dake a jihar [[Anambra]] a shiyar kudu maso gabashin [[Nijeriya]].
{{Stub}}
{{DEFAULTSORT:Ayamelum}}
[[Category:Kananan hukumomin jihar Anambra]]
pzqvwx5nzhph6xz1okchdhe6boj3oxb
2020
0
12635
162814
157448
2022-07-31T10:28:40Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''2020''' (MMXX) shekara biyu kenan da ta wuce ta [[Miladiyya]]. Shekarar da ta biyo bayan [[2019]] yayin da shekarar [[2021]] ce zata biyo bayanta. Shekarar ta fara ne ranar [[Laraba]] ta shekarar miladiyya, ita ce kuma shekara ta 20 a cikin karni na 21, kuma shekara ta farko cikin shekarun 2020.
== Haihuwa ==
== Mutuwa ==
*[[Manu Dibango]]
*[[Abba Kyari]]
*[[Suleiman Adamu]]
*[[Tony Allen]]
*[[Mohamed Ben Omar]]
*[[Stephen Tataw]]
*[[Adebayo Osinowo]]
*[[Abiola Ajimobi]]
*[[Nasir Ajanah]]
*[[Inuwa Abdulkadir]]
*[[Buruji Kashamu]]
== Manazarta ==
{{DEFAULTSORT:2020}}
[[Category:Shekaru]]
bqbrsm9gmkarg7c7i47mkylsdmb886n
Amir Khan
0
13260
162826
143949
2022-07-31T10:42:04Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Mohammed Aamir Hussain Khan''' (an haifeshi a ranar 14 ga watan Maris shekarar 1965), jarumi ne a masana'antar finafinai ta kasar [[Indiya]], kuma darakta, maishirya fim kuma sananne a gabatar da shirin talabijin. Ya kwashe sama da shekaru talatin a masana'antar [[Bollywood]], Khan ya aiyana kansa a matsayin fitacce kuma babban jagora a masana'antar ta Bollywood.<ref>{{cite web|url=http://specials.rediff.com/movies/2006/aug/17sd11.htm|title=Readers' Picks: Top Bollywood Actors|date=17 August 2006|publisher=Rediff|accessdate=26 January 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://specials.rediff.com/movies/2006/aug/08sld11.htm|title=Powerlist: Top Bollywood Actors|date=8 August 2006|publisher=Rediff|accessdate=26 January 2010}}</ref> Yana da masoya masu yawan gaske musamman ma a [[Indiya]] da [[Sin]], kuma jaridar '''Newsweek''' ta aiyanashi da babban tauraro, <ref>{{cite web|url=http://www.movietalkies.com/news/whoa-aamir-khan-worlds-biggest-superstar/ |title=Whoa! Aamir Khan Is 'World's Biggest Superstar'!|date=13 March 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.koimoi.com/bollywood-news/aamir-khan-is-the-worlds-biggest-superstar-says-a-trade-analyst/ |title=Aamir Khan Is The Worlds Biggest Superstar Says A Trade Analyst!
|date=29 March 2018}}</ref> a duniya.<ref name="newsweek">{{cite news|title=Aamir Khan is the biggest movie star on the planet—and a woke feminist, too|url=http://www.newsweek.com/bollywood-icon-aamir-khan-secret-superstar-worldwide-success-dangal-and-688775|work=[[Newsweek]]|date=19 October 2017}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/robcain/2017/10/03/if-secret-superstar-hits-big-aamir-khan-will-own-the-title-worlds-biggest-movie-star/
|title=Success By 'Secret Superstar' Could Give Aamir Khan The Title Of The World's Biggest Movie Star |work=[[Forbes]] |date=3 October 2017}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/robcain/2017/10/05/heres-why-aamir-khan-is-arguably-the-worlds-biggest-movie-star-part-2/|title=Why Aamir Khan Is Arguably The World's Biggest Movie Star, Part 2 |work=[[Forbes]] |date=5 October 2017}}</ref> Amir Khan ya samu kyaututtuka da lambobin yabo masu dimbin yawa, daga ciki akwai ''Filmfare Awards, hudu, ''National Film Awards'' da ''AACTA Awards'', harma ma ta ''Academy Award''. Gwamnatin Indiya ta girmama shi da kyautar ''Padma Shri'' a shekarar 2003 da kuma ''Padma Bhushan'' a shekarar 2010,<ref name="Padma Awards">{{cite web | url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf | title=Padma Awards | publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India | date=2015 | accessdate=21 July 2015}}</ref> sannan ya samu lambar girmamawa daga gwamnatin kasar Sin a shekarar 2017.<ref name="afternoondc" />
Farko Amir Khan ya fara baiyana fuskar sa akwatin talabijin yana dan shekara takwas a cikin fim din kawun sa Nasir Hussain mai suna ''Yaadon Ki Baaraat'' a shekarar (1973). Fim din sa na farko bayan girmansa shine ''Holi'' a shekarar (1984), sannan ya fara fita a matsayin cikakken jarumi a fim din soyayya na ''Qayamat Se Qayamat Tak'' a shekarar (1988). Kwazon da ya nuna a fim din ''Raakh'' a shekarata (1989) ya saka shi ya samu kyautar ''National Film Award''. Bayan karin samun karbuwar fina finan sa da kuma samun nasarorin da yayi a shekarun a shekarar 1990, sai Amir Khan ya aiyana kansa da daya daga cikin na gaba gaba na masana'antar finafinai ta Indiya. Hakan yafarune bayan samun karbuwar fina finan sa kamar ''Dil''Wanda akayi a shekarar (1990) da ''Raja Hindustani'' shekarar (1996) da kuma ''Sarfarosh'' a shekarar (1999).<ref>{{cite web|url=http://www.rediff.com/movies/2000/nov/30aamir.htm|title=I become the audience|author=Press Trust India|date=30 November 2000|publisher=[[Rediff]]|accessdate=26 January 2010}}</ref>
==Manazarta==
{{reflist|3}}
4nja2cy8hufs6etpj6je3yaw5ovf78a
Nelly Uchendu
0
15207
162804
67049
2022-07-31T09:02:42Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Nelly Uzonna Edith Uchendu,''' MON. (1950 – 12 Afrilu 2005), ta kasance mawaƙiya a Nijeriya, kuma ƴar wasan kwaikwayo. Wadda ake girmamawa saboda zamanantar da waƙoƙin gargajiya na ƙabilar Ibo, Uchendu ta yi fice sosai a lokacin da aka fitar da waƙarta mai suna "Love Nwantinti" a shekarar 1976 wacce ta samu kyautar "Lady with the Golden Voice". Ta saki rikodin LP guda 6 yayin aikinta.<ref name="Das1993">{{cite book|author=Chittaranjan Das|title=Folklores of Mankind|url=https://books.google.com/books?id=_J-AAAAAMAAJ|year=1993|publisher=Institute of Oriental and Orissan Studies}}</ref><ref name="tell">{{cite book|title=Tell|url=https://books.google.com/books?id=n2wuAQAAIAAJ|year=2005|publisher=Tell Communications Limited}}</ref>
== Rayuwa da aiki ==
An haife ta a shekarar 1950 a Umuchu, wani gari a cikin ƙaramar hukumar [[Aguata]] na jihar [[Anambra|Anambara]], Gabashin Najeriya, Uchendu ta fara waƙa tun tana karama. Daga baya ta shiga ƙungiyar mawaƙan Farfesa Sonny Oti wanda a karkashinta ta bunƙasa ta hanyar amfani da sautinta. A shekarar 1976, aikinta na waƙa ya zama mai ɗaukar hankali biyo bayan fitowar kiɗan gargajiya mai suna "Homzy Sounds" wanda aka yi wa laƙabi da "Love Nwantiti" daga farkon shirinta na LP ''Love Nwantiti'' ; kafin ta ci gaba da fitar da "Waka", "Aka Bu Eze" da "Mama Hausa" wanda hakan ya ƙara tabbatar da ita a harkar waka ta Najeriya. Aikin waƙarta ya ga rikodin ta a cikin nau'ikan waƙoƙi da yawa ciki har da Igbo highlife, pop da kiɗan bishara wanda ta yi a ƙarshen ɓangaren aikinta. Har ila yau, aikin Uchendu ya ga ta yi rawar gani a wajen Nijeriya, musamman yin ta a Landan, Ingila tare da Sir Warrior da hisan uwansa na Gabas a lokacin 1980s.
== Yin aiki ==
A 1986, Uchendu ta fito a matsayin mahaifiyar Ikemefuna a NTA Network wanda aka nuna a talabijin na ''Abubuwa Fada Baya'', sannan daga baya ta zama mahaifiyar Tony a cikin fim din Nollywood na 1994 ''Nneka the Pretty Serpent'' . Dukansu suna rawa.
== Waƙoƙin ta ==
* ''Love Nwantiti'' (1976)
* ''Aka Bu Eze'' (1977)
* ''Mama Awusa'' (1978)
* ''I Believe'' (1979)
* ''Ogadili Gi Nma'' (1982)
* ''Make a New Nigeria'' (1988)
* ''Ezigbo Dim'' (1982)
* ''Nye ya ekele''(1995)
* ''Nna cheta m''(1995)
== Ganewa ==
Saboda girmamawa da gudummawar da ta bayar ga waƙa a Najeriya, Uchendu ta samu karramawa ta ƙasa ga Memba na Nijer ta tsohon shugaban Najeriya [[Shehu Shagari]] a 1980. Daya daga ta abun da ke ciki mai taken "Ikemefuna ta Song" da aka yi amfani da matsayin soundtrack a 1980s film karbuwa daga [[Chinua Achebe]] 's ''Things Fall Baya'' .
== Mutuwa ==
Ta mutu ne a ranar 12 ga Afrilu 2005 a wani asibiti a cikin [[Enugu (jiha)|jihar Enugu]], Nijeriya bayan rahoton rashin lafiya da ke da nasaba da cutar kansa. Tana da shekaru 55.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
{{DEFAULTSORT:Uchendu, Nelly}}
3g8hc48ub8645inzfbgd1zts2l5gwfh
Nguveren Iyorhe
0
15525
162691
67690
2022-07-30T19:09:22Z
BnHamid
12586
Gyara
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Nguveren Iyorhe''' (an haife ta ranar 9 ga watan Yuni, 1981) ƴar [[Nijeriya|wasan]] '''ƙwallon''' kwando a [[Nijeriya]] wanda ya halarci gasar Olympics ta bazara ta 2004.<ref name=sref>{{cite Sports-Reference |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/iy/nguveren-iyorhe-1.html |accessdate=12 July 2012}}</ref>
== Manazarta ==
{{Reflist}}
[[Category:Ƴan Ƙwallon Kwando a Najeriya]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
n8vzv2o9w5fx5q1dg0nvabdpi6fgoup
Balaraba Aliyu Inuwa
0
15579
162818
85918
2022-07-31T10:33:19Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Balaraba Aliyu Inuwa''' ita ce Kwamishiniyar Ayyuka da Lantarki na [[Kaduna (jiha)|jihar Kaduna a yanzu]],<ref>{{Cite web|title=Hajiya Balaraba Aliyu Inuwa Archives|url=https://www.vanguardngr.com/tag/hajiya-balaraba-aliyu-inuwa/|access-date=2020-11-09|website=Vanguard News|language=en-US}}</ref>wacce [[Nasir Ahmad el-Rufai|Nasir Ahmad]] el-Rufai ya nada. Ta kasan ce mace mai fasaha a fannin ayyuka.<ref name=":0">{{Cite web|title=Mrs. Balaraba Aliyu-Inuwa – Channels Television|url=https://www.channelstv.com/tag/mrs-balaraba-aliyu-inuwa/|access-date=2020-11-15}}</ref>
== Ilimi ==
Ta karanci gine-gine a [[Jami'ar Ahmadu Bello|Jami’ar Ahmadu Bello]]<ref>{{Cite web|last=Staff|first=Daily Post|date=2016-08-04|title=Kaduna Government nominates Balarebe Aliyu-Inuwa as Commissioner for Rural Development|url=https://dailypost.ng/2016/08/04/kaduna-government-nominates-balarebe-aliyu-inuwa-commissioner-rural-development/|access-date=2020-11-09|website=Daily Post Nigeria|language=en-US}}</ref> kuma ta kammala karatu a shekarar 1983.<ref name=":12">{{Cite web|date=2019-07-03|title=El-Rufai appoints Yoruba architect as commissioner|url=https://www.pmnewsnigeria.com/2019/07/03/el-rufai-appoints-yoruba-architect-as-commissioner/|access-date=2020-11-15|website=P.M. News|language=en-US}}</ref>
== Ayyuka ==
Ita yar asalin kabilar [[Yarbawa|Yarbawa ce]] <ref name=":12" />Inuwa an nada kwamishinan Ayyuka na Jama'a da Lantarki ta [[Nasir Ahmad el-Rufai]] . Ta bayyana shigar da al'ummomi tare da gwamnati a matsayin abin takaici,<ref name="auto2">{{Cite web|date=2017-02-07|title=Nigeria: Civil Society Activities In Kaduna Is Quite Disappointing – Development Commissioner|url=https://www.africaprimenews.com/2017/02/07/news/nigeria-civil-society-activities-in-kaduna-is-quite-disappointing-development-commissioner/|access-date=2020-11-09|website=Africa Prime News|language=en-GB}}</ref> kuma ta kira hankalin kungiyoyin farar hula da cewa "Civilungiyoyin jama'a sune manyan masu ruwa da tsaki a harkar mulki; a ka'ida su wakilai ne na mutane, don haka ne domin ci gaba, nuna gaskiya da rikon amana., suna da rawar takawa wajen aiwatar da manufofi da shirye-shiryen gwamnati. Ina tsammanin tare da tsari irin wannan, za su iya haɗuwa kuma su kafa haɗin kai, haɗin kai da haɓaka ƙarfinsu don hulɗa da gwamnati yadda ya kamata. A matsayinsu na wakilin mutane, za su iya tara mutane a matakin al'umma don yin hulda da gwamnati yadda ya kamata; za su iya ci gaba da kasancewa cikin ayyukan da ke faruwa ko da kuwa lokacin da gwamnati ta tafi.<ref name="auto2" />
Aliyu ya kasance Mashawarci na Musamman ga Gwamnan kan karkara da ci gaban al’umma.<ref name=":0" /> Aliyu ya kasance yana jagorantar ayyukan gwamnati na karkara da ci gaban al'umma. Aluya ya kasance yana yin kokarin gano yawancin al'ummomin da ba a san su ba a cikin jihar ta Kaduna tare da bunkasa su da kuma tsara yadda za a samar da kuma samar da shirin bunkasa karkara na Kaduna (KRDP). tana yawan ba gwamnati shawara kan gano manufofin Cigaba da kuma bullo da hanyoyin yaki da talauci a matakin al'umma. Aliyu yayi aiki a Cibiyar Duniya a matsayin Mataimakin Daraktan Shirye-shirye da Kwararren Masanin Ilimi a Jami'ar Columbia da ke Abuja, Najeriya. <ref>https://dailypost.ng/2016/08/04/kaduna-government-nominates-balarebe-aliyu-inuwa-commissioner-rural-development/</ref>
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗin waje ==
* https://rural.kdsg.gov.ng
[[Category:Hausawa]]
[[Category:Mutane daga jihar Kaduna]]
[[Category:Yan siyasa]]
[[Category:Mata yan siyasa]]
[[Category:Mutane]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
j49j2t13l461u01nzpxitrgkll5o3ws
Oghenekaro Itene
0
15812
162683
68719
2022-07-30T16:00:38Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Oghenekaro Lydia Itene''' ta kasance yar [[Nigeria|Najeriya]] ce, yar'kasuwa kuma mai tallafawa mutane.
== Farkon rayuwa ==
Oghenekaro Itene ta girma ne q [[Jihar Delta|Delta]] Kuma da haihuwar ta da girmanta duk a nan ne wato a [[Birnin Benin]], a wani birni a [[Jihar Edo]], dake kudancin [[Najeriya]]. Ta kammala karatun ta a [[Jami'ar Benin (Najeriya)|Jami'ar Benin]]. Itace auta acikin su shida, ta koyi yadda zata isar da abunda take nufi ta hanya shiri. Ta fara aikin shirin fim ne tun a sanda take shekara takwas asanda ta shiga cikin drama club a makarantar Firamare.<ref name=":0">{{cite web|url=https://m.imdb.com/name/nm8213179/bio?ref_=m_mn_ov_bio|title=Oghenekaro Itene|website=IMDb|accessdate=7 October 2017}}</ref>
== Aiki ==
Itene ta fara aikin shirin fim din ta na farko ne a shekarar 2013 acikin fim din ''Shattered Mirror'', wani fim din da ya shahara wanda Lancelot Imasuen Oduwa yayi darekta, kuma fim din ya nuna Reverend Sister. Onyinye ta bayyana Itene amatsayin wacce za'a rika kallo. Ta fito amatsayin Simi in ''Lincoln's Clan'' wani jerin drama na Total Recall/ content Africa, wani shirin cigaban Africa Project. .<ref name=":0" />
== Zababbun fina-finai ==
=== Fina-finai ===
*''Shattered Mirror'' (2014)<ref name="auto1">{{cite web|url=https://www.thisdaylive.com/index.php/2016/07/31/oghenekaro-itene-a-new-flame-in-nollywood/|title=Oghenekaro Itene A New Flame in Nollywood|first=Online|last=Editor|date=30 July 2016|publisher=|accessdate=7 October 2017}}</ref>
*''Born Again Sisters'' (2015)<ref name="starnow.com">{{cite web|url=https://www.starnow.com/oghenekaroitene/|title=Oghenekaro Itene is an Actor based in Nigeria. - StarNow|website=www.starnow.com|accessdate=7 October 2017}}</ref>
*''The Prodigal''(2015)<ref name="starnow.com"/>
*''Glass House'' (2015)
*''Esohe'' (2017)<ref>{{cite web|url=http://newshandle.com/oghenekaro-itene-soaring-higher-vanguard-news/|title=Oghenekaro Itene soaring higher - Vanguard News - Fastest News Delivery Handle|first=Ent|last=Rep|date=3 October 2017|publisher=|accessdate=7 October 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.tribuneonlineng.com/esohe-movie-premieres-houston-texas/|title=Esohe movie premieres in Houston, Texas|date=11 June 2017|publisher=|accessdate=7 October 2017}}</ref>
*''Away From Home''(2016)<ref name="starnow.com"/>
*''The Quest'' (2015)<ref name="starnow.com"/>
*''[[Chase (2019 film)]]''<ref name=":0">{{cite web|url=https://m.imdb.com/name/nm8213179/bio?ref_=m_mn_ov_bio|title=Oghenekaro Itene|website=IMDb|accessdate=7 October 2017}}</ref>
=== Shirin telebijin ===
*''[[Tinsel (TV series)|Tinsel]]''
*''Lincoln Clan''<ref>{{cite web|url=http://www.juliablaise.com/2014/03/actress-oghenekaro-itene-stars-in.html?m=1|title=Actress Oghenekaro Itene Stars in ‘Lincoln’s Clan’, Lights Up Movie Scene in South Africa|publisher=|accessdate=7 October 2017}}</ref>
*''The Sanctuary''<ref name=":0">{{cite web|url=https://m.imdb.com/name/nm8213179/bio?ref_=m_mn_ov_bio|title=Oghenekaro Itene|website=IMDb|accessdate=7 October 2017}}</ref>
== Manazarta ==
{{reflist}}
== Hadin waje ==
*{{imdb name|8213179}}
{{DEFAULTSORT:Itene, Oghenekaro Lydia}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
0qyv7lerz3xpcrorms8r36xlplzkf2n
Akinwumi Adesina
0
16021
162806
115691
2022-07-31T09:05:48Z
BnHamid
12586
/* Rayuwar mutum */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Akinwumi''' "'''Akin'''" '''Adesina''' shine Shugaban Bankin Raya Kasashen Afirka. Ya fara aiki ne a matsayin [[Nijeriya|ministan Najeriya]] ne noma da raya karkara.<ref name="this">{{cite news|url=http://www.thisisafricaonline.com/Analysis/Interview-Akinwumi-Adesina-Minister-of-Agriculture-Nigeria?ct=true|title=Interview: Akinwumi Adesina, Minister of Agriculture, Nigeria|date=30 July 2013|work=This is Africa|accessdate=19 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150112054018/http://www.thisisafricaonline.com/Analysis/Interview-Akinwumi-Adesina-Minister-of-Agriculture-Nigeria?ct=true|archive-date=2015-01-12|url-status=dead}}</ref>Har zuwa lokacin da aka nada shi a matsayin Minista a shekarar ta 2010, ya kasance Mataimakin Shugaban Siyasa da Kawance na ''Alliance for a Green Revolution in Africa'' (AGRA).<ref>{{cite web|url=http://www.linkedin.com/groups/Transformation-agenda-surgical-operation-on-4022803.S.126065556|title=Transformation agenda, a surgical operation on Nigeria - Agric Minister|website=[[LinkedIn]]|date=19 June 2012}}</ref>An zabe shine a matsayin Shugaban babban Bankin Raya Kasashen Afirka a shekarar ta 2015 sannan aka [https://www.afdb.org/en/news-and-events/press-releases/dr-akinwumi-adesina-re-elected-president-african-development-bank-group-37561 sake zabarsa] a karo na biyu a shekarar ta 2020. Shi ne dan Najeriya na farko da ya taba rike wannan mukami.<ref>{{Cite web|title=Biography|url=https://www.afdb.org/en/about-us/organisational-structure/the-president/biography|last=Bank|first=African Development|date=2019-04-04|website=African Development Bank - Building today, a better Africa tomorrow|language=en|access-date=2020-05-28}}</ref>
== Rayuwar farko da ilimi ==
An haifi Adesina ne a Najeriya a [[Ibadan|garin Ibadan]], [[Oyo (jiha)|jihar Oyo]] .<ref>{{cite web|url=http://africanspotlight.com/2015/05/28/akinwumi-adesina-from-farmers-son-to-africa-bank-chief/|website=African Spotlight|title=Akinwumi Adesina: from farmer’s son to Africa bank chief|date=28 May 2015|accessdate=June 1, 2015|archive-url=https://archive.is/20160922132032/http://africanspotlight.com/2015/05/28/akinwumi-adesina-from-farmers-son-to-africa-bank-chief/|archive-date=2016-09-22|url-status=dead}}</ref> Ya halarci makarantar ƙauye kuma ya kammala karatun digirinsa na farko a fannin tattalin Arzikin Noma tare da Darajoji na Farko a Jami'ar Ife,a Nijeriya (1981), inda shi ne ɗalibi na farko da jami'ar ta ba wannan darajar. Ya ci gaba da karatunsa a Jami'ar ''Purdue'' da ke Indiana, a takaice ya dawo Nijeriya a shekarar ta 1984 don yin aure.<ref name="Surprises">{{cite book|ASIN=B077DZ8JTP|last1=Delmar Broersma|title=God's Surprises Along the Journey|date=2017|pages=89-93}}</ref> Ya sami PhD (Tattalin Arzikin Noma) a shekarar ta 1988 daga Purdue inda ya ci Fitaccen Takardar Digirinsa na PhD don yin aikin bincikensa.<ref name="high">{{cite web|url=http://hmndp.org/node/233|archive-url=https://web.archive.org/web/20130807093012/http://hmndp.org/node/233|url-status=dead|archive-date=2013-08-07|title=Dr. Akinwumi A. Adesina|date=March 2013|work=High-Level Meeting on Drought National Policy|accessdate=19 September 2014}}</ref>
== Ayyuka ==
Daga shekarar ta 1990 zuwa shekarar ta 1995, Adesina ya yi aiki a matsayin babban masanin tattalin arziki a Developmentungiyar Ci gaban Shinkafa ta Yammacin Afirka (WARDA) a [[Bouaké]], Ivory Coast. <ref>{{Cite web|title=AfDB's Akinwumi Adesina named 2017 World Food Prize Laureate|url=https://www.cnbcafrica.com/west-africa/2017/06/26/afdbs-akinwumi-adesina-recognised-2017-world-food-prize-laureate/|date=2017-06-26|website=CNBC Africa|language=en-US|access-date=2020-05-28}}</ref> Ya yi aiki a Gidauniyar ''Rockefeller'' tun lokacin da ya ci gajiyar haɗin gwiwa daga Gidauniyar a matsayin babban masanin kimiyya a shekara ta 1988. Daga shekara ta1999 zuwa shekarar 2003 ya kasance wakilin Gidauniyar yankin Afirka ta kudu.<ref>{{Cite web|title=AfDB's Akinwumi Adesina named 2017 World Food Prize Laureate|url=https://www.cnbcafrica.com/west-africa/2017/06/26/afdbs-akinwumi-adesina-recognised-2017-world-food-prize-laureate/|date=2017-06-26|website=CNBC Africa|language=en-US|access-date=2020-05-28}}</ref>Daga 2003 har zuwa 2008 ya kasance babban darektan tsaro na abinci.<ref>{{Cite web|title=Dr. Akinwumi Adesina Biography, Age, Family, Early Life, Education, Career, Net Worth And More|url=https://www.infoguideafrica.com/2019/08/Akinwumi-Adesina.html|last=Clifford|first=Igbo|website=Information Guide Africa|access-date=2020-05-28}}</ref>
Adesina ya kasance Ministan Noma ne a Najeriya daga shekara ta 2010 zuwa shekarar ta 2015. <ref>[http://www.itrealms.com.ng/2013/05/nira-gets-3-life-patrons.html NIRA gets 3 life Patrons], IT Realms, Retrieved 23 January 2016</ref> An zabi Adesina a matsayin gwarzon dan Afrika na ''Forbes'' saboda garambawul da yayi a harkar noma a Najeriya. Ya gabatar da karin haske a cikin tsarin samar da takin zamani.<ref>{{Cite news|date=2013-12-03|title=Nigerian is 'African of the year'|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-25199787|access-date=2020-05-28}}</ref>Ya kuma ce zai bai wa manoma wayoyin hannu amma wannan ya zama da matukar wahala. Daya daga cikin dalilan shine rashin hanyar sadarwa ta wayar salula a yankunan kasar.<ref name="forbes">{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-25199787|title=Nigeria's Akinwumi Adesina named Forbes African of the Year|publisher=BBC|date=December 3, 2013|accessdate=23 January 2016}}</ref>
A shekara ta 2010, Sakatare Janar na Majalisar Dinkin Duniya Ban Ki-moon ya nada shi a matsayin daya daga cikin shugabannin duniya 17 da za su jagoranci Bunkasar ''Millennium'' <ref>{{Cite web|title=Biography|url=https://www.afdb.org/en/about-us/organisational-structure/the-president/biography|last=Bank|first=African Development|date=2019-04-04|website=African Development Bank - Building today, a better Africa tomorrow|language=en|access-date=2020-05-28}}</ref>.
A ranar 28 ga watan Mayu, a shekara ta 2015, an zabi Adesina a matsayin shugaban bankin bunkasa Afirka. Ya fara aikinsa ne na ofis a ranar 1 ga watan Satumba a shekarar ta 2015.<ref>{{cite web|accessdate=1 September 2015|url=https://www.ghanabusinessnews.com/2015/09/01/africa-can-no-longer-manage-poverty-we-must-eliminate-it-adesina/|date=1 September 2015|title=Africa can no longer manage poverty, we must eliminate it – Adesina|publisher=Ghana Business News|first=Emmanuel K.|last=Dogbevi}}</ref>
A watan Satumbar shekarar ta 2016, Babban Sakatare ne na Majalisar Dinkin Duniya Ban Ki-moon ya nada Adesina don ya zama memba na Rukunin Gamayyar Kungiyar Kula da Nutrition. <ref>[https://www.un.org/press/en/2016/sga1678.doc.htm Secretary-General Appoints 29 Global Leaders to Spearhead Fight against Malnutrition] [[United Nations]], press release of 21 September 2016.</ref>
A cikin shekara ta 2017, an ba shi kyautar 2017 ta Abincin Duniya<ref>{{cite web|url=http://www.africanews.com/2017/06/27/afdb-president-akinwumi-adesina-wins-250000-world-food-prize/|title=AfDB President Akinwumi Adesina wins $250,000 World Food Prize|publisher=africanews|date=27 June 2017}}</ref> .
A ranar 27 ga watan Agusta a shekarar ta 2020, an sake zaben Adesina a matsayin Shugaban Bankin Raya Kasashen Afirka a karo na biyu na shekaru biyar.<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=Akinwunmi Adesina re-elected as AFDB president|url=https://sellbeta.com/blog/akinwunmi-adesina-re-elected-as-afdb-president/|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=27 August 2020|website=Sellbeta}}</ref>
==Iyali==
Yayinda suke Jami'ar ''Purdue'' Adesina da matarsa, tare da wasu ma'aurata, sun kafa ƙungiyar kirista da ake kira ''African Student Fellowship''.<ref name="Surprises2">{{cite book|ASIN=B077DZ8JTP|last1=Delmar Broersma|title=God's Surprises Along the Journey|date=2017|pages=89-93}}</ref>Shi da matarsa Grace suna da yara biyu, Rotimi da Segun. <ref>[http://ogala.wordpress.com/2011/07/13/profile-akinwuni-adesina/ Profile:Akinwuni Adesina], Ogala Wordpress</ref>
== Ganewa ==
* A cikin shekara ta 2013, an lasafta shi a jaridar ''Forbes a'' matsayin ''Mutumin Mutum na Afirka'' <ref name="forbes2">{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-25199787|title=Nigeria's Akinwumi Adesina named Forbes African of the Year|publisher=BBC|date=December 3, 2013|accessdate=23 January 2016}}</ref>.
* A cikin shekara ta 2018 an ba shi lambar girmamawa ta Likita ta Jami'ar Afe Babalola <ref>{{Cite web|url=https://www.afdb.org/en/news-and-events/afe-babalola-university-confers-honorary-doctorate-degree-on-african-development-bank-president-akinwumi-adesina-18597|title=Afe Babalola University Confers Honorary Doctorate Degree on African Development Bank President Akinwumi Adesina|last=Bank|first=African Development|date=2019-02-08|website=African Development Bank - Building today, a better Africa tomorrow|language=en|access-date=2020-02-03}}</ref>.
* A ranar 28 ga watan Janairun a shekara ta 2020, Jami'ar Tarayya ta Agurisure, Abeokuta, Nijeriya ta ba shi lambar girmamawa ta Likitan Kimiyya.<ref>{{Cite web|url=https://unaab.edu.ng/2020/01/27th-convocation-begins/|title=27th Convocation Begins|last=FUNAAB|date=2020-01-30|website=FUNAAB|language=en-US|access-date=2020-02-03}}</ref>
== Daraja ==
* 2019 : Babban Jami'in Orderasa na Nationalabi'ar ofasar Tunisia.<ref>{{Cite web|url=https://www.leaders.com.tn/article/27038-akinwumi-a-adesina-a-caid-essebsi-la-bad-disposee-a-soutenir-la-tunisie-dans-divers-domaines|title=Akinwumi A. Adesina à Caïd Essebsi: La BAD disposée à soutenir la Tunisie dans divers domaines}}</ref>
== Manazarta ==
{{Reflist|2}}
[[Category:'Yan siyasan Najeriya]]
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
kynsbcybk0dzhuk61iht83vzue5zbii
Nasiru Ado Bayero
0
17298
162815
153910
2022-07-31T10:29:19Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Nasiru Ado Bayero''' (An haife shi ne a ranar 2 ga watan Fabrairu a shekara ta (1964) kuma shi ne sarki na (2 )na [[Masarautar Bichi|Bichi]] . Ya hau gadon sarautar ne daga ɗan uwansa [[Aminu Ado Bayero]] wanda aka ambaci sunan sa matsayin Sarkin Kano<ref>{{cite web |last1=Kehinde |first1=Opeyemi |title=Kano govt names Nasiru Ado Bayero as new Emir of Bichi |url=https://www.dailytrust.com.ng/kano-govt-names-nasiru-ado-bayero-as-new-emir-of-bichi.html |website=Daily Trust |accessdate=1 June 2020 |date=9 March 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Ganduje appoints Nasiru Ado Bayero to replace brother as new Emir of Bichi |url=https://www.vanguardngr.com/2020/03/ganduje-appoints-nasiru-ado-bayero-to-replace-brother-as-new-emir-of-bichi/ |website=Vanguard News |accessdate=1 June 2020 |date=9 March 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Yusuf |first1=Kabir |title=Ganduje appoints Nasiru Ado Bayero new Emir of Bichi – Premium Times Nigeria |url=https://www.premiumtimesng.com/regional/nwest/381025-ganduje-appoints-nasiru-ado-bayero-new-emir-of-bichi.html |website=Premiumtimesnews |accessdate=1 June 2020 |date=9 March 2020}}</ref> na ([[Jerin sarakunan Kano|15]] ), biyar bayan sauke dan uwansa kuma mai auren kauwarsa [[Sanusi Lamido Sanusi|Muhammad Sanusi II]] da [[Gwamna]] [[Abdullahi Umar Ganduje|Abdullahi Umar Ganduje yayi]] . Kafin hawan sa kan kujerar sarauta, Bayero Chiroma ne na [[masarautar Kano]] kuma [[Masarautar Kano|hakimin]] gundumar [[Nasarawa|Nassarawa]] a lokacin mulkin [[Sanusi Lamido Sanusi|Muhammad Sanusi II]] .
== Rayuwar farko ==
=== Iyali ===
An haifi Nasiru Ado Bayero a ranar( 2) ga watan Fabrairu shekarar( 1964 )a [[Kano#Tarihin Kano|Kano]], da ga marigayi [[Ado Bayero]] wanda shi ne [[Masarautar Kano|Sarkin Kano]] mafi dadewa a [[Kano#Tarihin Kano|tarihin Kano]] . Shi ne da na uku ga marigayi [[Ado Bayero]] kuma shi ne fan fari da aka haifa a gidan [[Masarautar Kano|masarautar Kano da]] aka fi sani da gidan dabo. Ya m Siblings hada Sanusi Ado Bayero da tsohon Chiroma daga shekarar (1990 )zuwa shekarar (2015) wanda ya daga baya ya yi nasara, da kuma [[Aminu Ado Bayero]] da [[Jerin sarakunan Kano|15th]] Sarkin Kano.<ref>{{cite web |title=Ganduje appoints Nasiru Ado Bayero to replace brother as new Emir of Bichi |url=https://www.vanguardngr.com/2020/03/ganduje-appoints-nasiru-ado-bayero-to-replace-brother-as-new-emir-of-bichi/ |website=Vanguard News |accessdate=1 June 2020 |date=9 March 2020}}</ref>
=== Ilimi ===
Nasiru Ado Bayero ya yi karatun firamare da sakandare a Kano, daga nanne ya wuce zuwa [[Jami'ar Maiduguri|Jami'ar Maiduguri da]] ke [[Borno|Jihar Borno]] don karatun fannin sadarwa wato "Mass Communication" a shekara ta (1987 ), ya kammala karatun Harvard Business School sannan kuma yana da satifiket a harshen Jamusanci a shekara ta ( 1993 ).<ref name="The nation">{{cite web |title=All hail new Bichi Emir – The Nation Nigeria |url=https://thenationonlineng.net/all-hail-new-bichi-emir/ |website=Latest Nigeria News, Nigerian Newspapers, Politics |accessdate=1 June 2020 |date=15 March 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Levene Energy Group {{!}} HRH Nasir Ado Bayero Group Vice Chairman. |url=https://www.leveneenergy.com/our-key-people/hrh-nasir-ado-bayero-group-vice-chairman/ |website=Levene Energy Group |accessdate=1 June 2020}}</ref>
== Ayyuka ==
Nasiru Ado Bayero ya samu gogewa wajen aiki tare da Bankin Kasuwancin Nahiyar Afirka, daga baya ya koma Kamfanin Coastal Corporation a [[Houston]], [[Texas]] sai kuma Hamlet Investment Ltd [[Landan|London]] . Shine shugaban kamfanin Enclo Limited da kamfanin 9 Mobile Nigeria.
== Titles da alkawari ==
A ranar( 6 )ga watan mayu shekara ta (1994), an nada Nasir Ado Bayero a matsayin tafidan Kano kuma hakimin Waje daga mahaifinsa marigayi Ado bayaro Sarkin Kano na [[Jerin sarakunan Kano|13]] sannan daga baya ya sauya shi zuwa [[Nasarawa (Kano)|hakimin]] karamar hukumar [[Nasarawa (Kano)|Nassarawa]], sannan aka mayar da shi [[Tarauni]] a kan wannan matsayin. Ya samu daukaka zuwa Turakin Kano, da kuma Sarkin Dawakin Tsakargida a shekara ta (2000). A shekara ta (2015), Sarkin Kano na [[Jerin sarakunan Kano|14]] [[Sanusi Lamido Sanusi|Muhammad Sanusi II ya]] nada shi a matsayin Chiroman Kano.
== Sarkin Bichi ==
=== Shiga ===
A ranar (9 )ga watan Maris, a shekara ta (2019), Nasiru Ado Bayero ya hau kan karagar mulki bayan an naɗa ɗan uwansa [[Aminu Ado Bayero]] a matsayin Sarkin Kano na( [[Jerin sarakunan Kano|15]] ).
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗin waje ==
* [https://www.leveneenergy.com/our-key-people/hrh-nasir-ado-bayero-group-vice-chairman/ Nasir Ado Bayero]
* [https://technext.ng/2018/11/13/meet-nasiru-ado-bayero-the-new-chairman-of-9mobile/ Sadu da Nasiru Ado Bayero]
{{S-start}}
{{S-hou|Gidan Dabo||1964|Living}}
{{S-reg|}}
{{S-bef}}
{{S-ttl}}
{{S-aft}}
{{S-end}}
[[Category:Sarakuna na Afrika]]
[[Category:Sarakunan Kano]]
[[Category:Mutanen Najeriya]]
[[Category:Mutane daga Kano]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
9dci8fpmhpxgo820xj620wvg9g6byhq
Hanafiah Hussain
0
17733
162822
86518
2022-07-31T10:37:54Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Hanafiah bin Hussain''' (An haife shi ne a ranar 16 ga watan Afrilu shekara ta 1927), ya kasan ce ɗan [[Maleziya|siyasan Malaysia]] ne kuma akawu wanda shine farkon Malay Fellow na Cibiyar Ma’aikatan Kasuwanci a Ingila da Wales (ICAEW). Fitaccen tarihin sa ya bashi lambar yabo ta rayuwa daga babin Malaysia na Cibiyar Kwararrun Akantoci a Ingila da Wales a shekarar 2007. Har ila yau, ICAEW ta bayyana cewa “Ba za mu iya tunanin wani mai karba da ya wuce Hanafiah.” 1 MIA ta kuma ba shi lambar yabo ta MIA ta Rayuwa a cikin shekara ta 2017, don karramawarsa wajen gina kasa da kuma rawar da yake takawa wajen bunkasa sana’ar. Shine kuma wanda ya samu kyautar Anugerah Tokoh Melayu Terbilang na shekarar 2017, wanda UMNO ta bashi a lokacin bikin cika shekaru 71 da kafuwa, domin yabawa da ayyukansa na daukaka Malesiya.
== Rayuwar farko ==
== Ayyuka ==
Ya yi aiki a matsayin babban manajan Felda na farko a shekarar 1957 sannan kuma a matsayin babban jami'in gudanarwa har zuwa shekara ta 1963.
1964-65: Manajan darakta na farko na Tabung Haji .
1965-67: Shugaban Hukumar Tattalin Arziƙin Noma ta Tarayya.
1964-86: Daraktan Kamfanin Malesiya Bhd na Bhd.
1965-70: Shugaban kwamitin asusun ajiyar jama'a na majalisar.
1990-92: Bank Bumiputera Malaysia Bhd shugaba da South East Asia Bank Limited, shugaban Mauritius.
1966-70: Shugaban Chamberungiyar Malay na Malay.
1969: Shugaban Chamberungiyar Kasuwanci da Masana'antu ta Malesiya.
1964-74: Dan majalisa na Jerai, Kedah.
1965-70: memban majalisar koli ta UMNO kuma ma'aji.
1986-90: jakadan Malaysia a Taiwan da kuma Shugaban Cibiyar Kawance da Kasuwancin Malaysia a Taipei.
2007: Kyautar nasarar rayuwa daga ICAEW.
2017: Kyautar nasarar rayuwa daga Cibiyar Akanta ta Malesiya kuma aka ba Anugerah Tokoh Melayu Terbilang a bikin cika shekaru 71 da Umno.
== Sakamakon zabe ==
{| class="wikitable" style="margin:0.5em ; font-size:95%"
|+'''Majalisar Malaysia'''
! Shekara
! Mazabar
! colspan="2" |
! Kuri'u
! Shafin
! colspan="2" | Kishiya (s)
! Kuri'u
! Shafin
! An jefa kuri'a
! Mafi yawa
! Hallara
|-
| 1964
| rowspan="2" | '''Jerai'''
| {{Party shading/Alliance}} |
|'''Hanafiah Hussain''' ( <nowiki><b id="mwPw">UMNO</b></nowiki> )
| align="right" | '''14,002'''
| '''66.40%'''
| {{Party shading/PAS}} |
|Othman Yunus ( PIMP )
| align="right" | 7,085
| 33.60%
| 21,788
| 6,917
| 77.07%
|-
| 1969
| {{Party shading/Alliance}} |
|'''Hanafiah Hussain''' ( <nowiki><b id="mwUw">UMNO</b></nowiki> )
| align="right" | '''13,182'''
| '''55.87%'''
| {{Party shading/PAS}} |
|Abdul Rashid Abdul Razak ( PIMP )
| align="right" | 10,414
| 44.13%
| 24,333
| 2,768
| Kashi 76.45
|}
== Daraja ==
=== Darajojin Malesiya ===
* {{Flag|Malaysia}}</img>{{Flag|Malaysia}} :
** [[File:MY_Darjah_Yang_Mulia_Pangkuan_Negara_(Defender_of_the_Realm)_-_SMN.svg|50x50px]]</img>Memba na Umurnin mai kare wanda yake kare mulkin (AMN)
** [[File:MY_Darjah_Yang_Mulia_Pangkuan_Negara_(Defender_of_the_Realm)-_PMN.svg|50x50px]]</img> Kwamandan Umarni na Mai kare Mulkin (PMN) - '''Tan Sri'''
* {{Flag|Kedah}}</img>{{Flag|Kedah}} :
** [[File:MY-KED_Order_of_Loyalty_to_the_Royal_House_of_Kedah_-_Companion_(SDK).svg|50x50px]]</img> Aboki na Umurnin Aminci ga Gidan Gidan Kedah (SDK)
** [[File:MY-KED_Order_of_Loyalty_to_the_Royal_House_of_Kedah_-_Knight_Companion_(DSDK).svg|50x50px]]</img> Abokin Knight na Dokar Aminci ga Gidan Kedah (DSDK) - '''Dato '<nowiki/>'''
== Manazarta ==
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Musulunci]]
[[Category:Musulmai]]
dy5c8xtbxhdzd26nx3sewhe42i6hu2h
Mohamed El Mazem
0
17837
162828
128572
2022-07-31T10:43:49Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Mohamed El Mazem''' ( {{Lang-ar|محمد المازم}} ), mawaƙi ne daga [[Haɗaɗɗiyar Daular Larabawa]].
== Rayuwar farko ==
Sakin shi ne ainihi ya kasance a shekarar 1989, lokacin da ya gabatar da faifai, "Habib wanda ba zuciyata ba ce" kuma a yanzu ya mallaki faya-fayai 15, wadanda akasarinsu wakokin soyayya ne.
== Binciken ==
* Heaunar wasu 1989
* Muhammad Al-Mazem 1990
* Muhammad Al-Mazem 1993
* Atheeb Lama 1994
* Tanch 1995
* Fadec 1995
* Kamar kyandirori 1996
* Almazam 1998
* Kallon mazem 2000
* Ayoun Al-Mazem 2001
* Ina son ku 2002
* Al-Mazam Kyandir 2003
* Malik Albi 2007
=== Waƙoƙin ƙasa ===
* Hadaddiyar Daular Larabawa da karamci
* Operetta ta haɗa kan sojoji a Abu Dhabi
* Ofasar alfahari da rukunin gidan
* Operetta Aminci da Kasancewa
* Fadetk uwarmu abin kaunata
== Duba kuma ==
* Hussain Al Jassmi
* Esther Eden
* Mehad Hamad
== Manazarta ==
[[Category:Rayayyun mutane]]
pqdxoyotrxu5kaeglno97m20a17e9cc
Giorgio Faletti
0
18061
162690
76913
2022-07-30T16:24:22Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[File:Giorgio_Faletti_2009.jpg|thumb| Giorgio Faletti a cikin Nuwamba Nuwamba 2009.]]
'''Giorgio Faletti''' (25 ga Nuwamba Nuwamba 1950 – 4 ga Yulin 2014) marubuci ɗan ƙasar [[Italiya]], ɗan wasan kwaikwayo, mai ba da dariya da kuma mawaƙa. An fassara littattafansa zuwa [[Harshe (yare)|harsuna]] 25. An kuma buga su tare da babbar nasara a [[Turai]], Kudancin Amurka, China, [[Japan]], [[Rasha]] da [[Tarayyar Amurka|Amurka]] .
An haifi Faletti a cikin Asti, Piedmont . Ya zauna a tsibirin Elba . Ya kasance mai ƙaunar ƙungiyar [[Kwallan Kwando|kwallon kafa]] ta Juventus .
==Dalilin mutuwa==
Faletti ya mutu daga [[Ciwon huhun daji|cutar kansa ta huhu]] a ranar 4 ga Yulin 2014 a [[Torino|Turin]], yana da shekara 63.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Sauran yanar gizo ==
* {{Official website|http://www.giorgiofaletti.net/}} <small>{{In lang|it}}</small>
* {{IMDb name|0266094}}
[[Category:Marubuta]]
[[Category:Mata Marubuta]]
[[Category:Waɗanda Suka Samu Kyautar Nobel]]
crxu8e8chtrptzp7ob84398dxfpzzml
Narriman Sadek
0
18253
162829
77373
2022-07-31T10:44:38Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Narriman Sadek''' ( [[Larabci]] : ناريمان صادق ko '''Nariman Sadiq''' ) (31 ga watan Oktoba 1933 – 16 ga watan Fabrairu shekarar 2005), ta kasan ce kuma 'yar Hussain Fahmi Sadiq Bey, wani babban jami'i a gwamnatin [[Misra|Masar]], da matarsa Asila Kamil ; ita ce matar Sarki Farouk ta biyu kuma Sarauniyar Misra ta ƙarshe.
== Rayuwa ==
Sunanta a cikin [[Turkanci|yaren Turkanci]] yana nufin "Kyawawan abubuwan ban sha'awa na ruhun rai". <ref>[https://queennarriman.com/birth-and-early-years/ Queen Narriman]</ref>
Mahaifinta shine Hussain Fahmi Sadiq ''Bey'', Mataimakin Ministan Sufuri. Ya kasance ɗa ne ga Ali Sadiq ''Bey'', ɗayan shahararrun mashahuran Masarawa a lokacin, kuma ɗa ne ga Muhammad Sadek Pasha . Matsayi na karshe da ya rike kafin rasuwarsa shi ne Sakatare Janar na Ma’aikatar Sufuri. Mahaifiyarta ita ce Asila Khanum, 'yar Kamel Mahmoud, ɗayan mashahuran mutane masu daraja na Minya Governorate .
Farouk ya saki matarsa ta farko, Sarauniya Farida, a 1948, bayan auren shekaru goma inda ta haifi 'ya'ya mata uku, amma babu magajin namiji. A wani yunƙuri na tabbatar da maye gurbinsa, da kuma sake nuna farin cikin jama'a game da daular da ke rugujewa, ya sanar da shi cewa yana kasuwa don sabuwar amarya, zai fi dacewa ɗan ƙasar Masar, mai ƙoshin lafiya amma ba na aristocracy ba.
[[File:ModernEgypt,_Queen_Nariman,_DHP13655-18-9_01.jpg|left|thumb|306x306px| Narriman kwanaki kafin bikin aurenta, wanda aka yi a Fadar Abdeen a ranar 6 ga Mayu 1951.]]
[[File:Farouk_I,_Narriman_&_Fuad_II_in_Capri.jpg|left|thumb| Narriman tare da Sarki Farouk da jaririn ɗansu Fuad II da ke gudun hijira a Capri a 1953.]]
An san ta da " Cinderella na Nilu" don asalin matsakaicinta, an zaɓi Narriman a wani ɓangare na ishara ga jama'a don tallata ra'ayin jama'a game da tsarin sarauta. Ta rabu da aikinta na baya ga ɗalibin karatun digiri na Harvard mai suna Zaki Hashem kuma an tura ta zuwa ofishin jakadancin Masar a [[Rum|Rome]] don koyon yadda za ta gudanar da ayyukanta na masarauta. Yayin da take Rome ta dauki asalin yar dan uwan jakadan ne domin boye dalilin zuwanta. A ofishin jakadancin ta karanci tarihi, da'a, da yarukan Turai guda hudu. Countess Layla Martly, ɗayan ɗayan mata masu ƙwarewa da ƙwarewa a Turai, tare da Narriman don koyar da tarihinta, halaye na gari, da ƙa'idodin gidan sarauta. Narriman ya rayu a Rome a ofishin jakadancin Masar a villa Savoy, wanda shine gidan da ya gabata na dangin masarautar Italiya wanda ke rayuwa a wancan lokacin a [[Alexandria]] . Hakanan, sakamakon umarnin da sarki ya bayar cewa ta koma Masar da nauyinta yakai fam 110, an saka ta cikin tsauraran shirin rage nauyi. A watan Mayu 1951, tana da shekara 17, ta auri Farouk, don haka ta zama sarauniyar Masar. Bikin ma'auratan ya kasance mai kayatarwa da almubazzaranci. Narriman ta saka rigar amarya wacce aka zana lu'u lu'u 20,000, kuma su biyun sun sami kyaututtuka masu tsada da yawa. Waɗannan kyaututtukan da aka yi da zinariya daga baya sun narke a ɓoye zuwa ɓoye.
A ranar 16 ga watan Janairun 1952, Narriman ta haifa da ɗa tilo, Ahmed Fuad . Daga baya a waccan shekarar, Juyin Juya Halin Masar na 1952 ya tilasta wa Farouk sauka. Yaronsa ne ya gaje shi, wanda ya hau gadon sarauta a matsayin Sarki Fuad II . Fuad ya kasance mafi yawan sarauta ta alama, amma, tare da kafa jamhuriya a shekara mai zuwa.
== Saki ==
Bayan bijirewa Faruk, dangin masarauta sun yi hijira (a cikin jirgin ruwan masarauta "El-Mahrousa"); a cikin Maris 1953. Tare da gajiyar da salon yawo da kuma gajiyar taimakon Farouk, Narriman ya koma Misira tare da mahaifiyarsa, zuwa ga tsohon matsayin ta na kowa. Ta rabu da Farouk a cikin Fabrairu 1954.
A ranar 3 ga watan Mayu 1954, ta auri Adham al-Nakib na [[Alexandria]], wanda ya kasance likitan Farouk ne. Sun haifi ɗa ɗaya, Akram, kuma daga baya aka sake su a cikin 1961.
A shekarar 1967, ta auri Ismail Fahmi, wani likita. Tana zaune a keɓe a cikin garin [[Kairo|Alƙahira]] na Heliopolis har zuwa mutuwarta.
== Mutuwa ==
Nariman Fahmi ya mutu a ranar 16 ga watan Fabrairu 2005 a asibitin Dar al-Fouad, a gefen [[Kairo|Alkahira]], [[Misra|Misira]], bayan zubar jini na kwakwalwa. Shekarunta na karshe sun kasance a keɓe a wani gida a cikin Unguwar garin Karo na Heliopolis, inda ta zauna tare da mijinta, Ismail Fahmi.
== Daraja ==
* [[File:EGY_-_Order_of_the_Virtues_-_Supreme_and_first_classes.svg|50x50px]]</img> Adon Al Kemal a cikin manyan abubuwa (Misira, 5 Mayu 1951).{{Ana bukatan hujja|date=June 2020}}<sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">[ ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2020)">ana bukatar</span></nowiki>'' ]</sup>
== Duba kuma ==
* Jerin sunayen masarautu na daular Muhammad Ali
== Manazarta ==
== Hanyoyin haɗin waje ==
* [http://www.queennarriman.com Yanar gizo Sarauniya Narriman]
* [http://www.egyptianroyalty.net Masarautar Masar] ta Ahmed S. Kamel, Hassan Kamel Kelisli-Morali, Georges Soliman da Magda Malek.
* [http://www.egyptedantan.com L'Egypte D'Antan.] [http://www.egyptedantan.com .] [http://www.egyptedantan.com .] [http://www.egyptedantan.com Misira a cikin kwanakin da suka gabata] na Max Karkegi.
{{S-start}}
{{S-roy|eg}}
|-
{{S-vac}}
{{S-ttl}}
{{S-non}}
{{S-end}}
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
tbytdikwj19ylh0gwo4lo5r9iku5556
Kazuo Koike
0
18271
162680
77400
2022-07-30T15:55:01Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Kazuo Koike''' (小池 一夫, Koike Kazuo, 8 Mayu 1936 – 17 Afril 2019) Marubucin [[Japan|Japanese]] [[manga]] ne kuma [[ɗan kasuwa|Ɗan kasuwa]]. Yayi suna da wasan sa na ''[[Lone Wolf da Kubiyo|Lone Wolf and Cub]]'' (1970–1976) da ''[[Lady Snowblood (manga)|Lady Snowblood]]'' (1972–1973). Ya samu kyautar [[Kyautar Eisner|Eisner Award]] a 2004. An haifeshi a [[Daisen, Akita|Daisen]], [[Akita Hakimin|Akita Prefecture]].
==Mutuwa==
Koike ya mutu sakamakon cutar huhu a ranar 17 ga Afrilu 2019, yana da shekara 82. Ya mutu ƙasa da mako guda bayan abokin hamayyarsa Monkey Punch, wanda kuma sanadiyyar nimoniya ta haifar da shi.
==Hanyoyin hadin waje==
* {{IMDb name|0463521}}
* Kazuo Koike at the Comic Book DB
== Manazarta ==
[[Category:Marubuta]]
[[Category:Marubutan Asiya]]
[[Category:Waɗanda Suka Samu Kyautar Nobel]]
h9usaaw5ap3wj71s77j3u4gjud5uoa4
Saddik Abdullahi Mahuta
0
18340
162817
132249
2022-07-31T10:32:29Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}Mai shari’a '''Saddik Abdullahi Mahuta''' shi ne babban alkali mafi dadewa a [[Katsina (jiha)|jihar Katsina]], [[Nijeriya|Najeriya]] daga shekara ta alif 1991, zuwa shekara ta 2013,kuma ya rantsar da gwamnonin farar hula na jihar Katsina daga Alhaji Sa’idu Barda a shekara ta alif 1991, zuwa Barista Ibrahim Shehu Shema a shekara ta 2011.
An haifi Saddik Abdullahi Mahuta a ƙauyen Mahuta na [[Malumfashi|ƙaramar hukumar Malumfashi]] ta jihar Katsina ta yau Litinin 24 ga watan Mayu shekara ta alif 1948. Mahaifinsa, Malam Abdullahi Sani Mahuta, shi ne Galadiman Katsina na 9,Hakimin Malumfashi har zuwa rasuwarsa a cikin shekara ta alif 1991.
A tarihance, Dudi daya ne Galadiman Katsina na farko daga shekarar alif 1808, zuwa shekara ta Àlif 1823, kuma cikin karnoni da dama, masarautar ta gargajiya ta ci gaba da wanzuwa a masarautar ta Katsina kuma daya daga cikin sarakunan masarautar Katsina.
==Bayan Fage==
Kodayake an haife shi ne a cikin sanannen dangi amma karamin Saddik yana da rayuwa mai sauki da ta kowa kamar kowane bayan shekarunsa.Bai dade da shiga makarantar firamare ba ya koma cikin garin Katsina inda rayuwarsa ta ci gaba.
== Ilimi ==
Saddik ya fara karatun firamare a Malumfashi amma ya gama shi a karamar hukumar Katsina tsakanin shekara ta 1956 da kuma shekara ta 1962. Ya tafi makarantar Sakandiren Gwamnati, Funtua, a cikin shekara 1963 kuma ya kammala karatun sakandare a cikin shekara ta 1969. Saddik Mahuta ya halarci jami'ar Ahmadu Bello, Zariya daga shekara ta 1973 zuwa shekara ta 1976, inda ya sami digiri a fannin shari'a kuma aka kira shi zuwa mashaya a Makarantar Koyon Aikin Lauya ta Najeriya a cikin shekarar.
== Aikin doka ==
An nada Saddik Abdullahi Mahuta a matsayin mashawarcin jihar, jihar Kaduna tsakanin shekara ta 1978 zuwa shekara ta 1979.
Ya zama jami'in shari'a, Kaduna Co-operative Bank Limited tsakanin shekara ta 1979 zuwa shekara ta 1983.
Tare da sauran lauyoyi,Mahuta ya kafa aikin lauya mai zaman kansa wanda aka sani da Godiya Chambers Kaduna daga shekara ta 1983 zuwa shekara ta 1987.
Katsina ta zama jiha a cikin shekara ta 1987 kuma an nada Saddik Mahuta a matsayin babban lauya na farko kuma sakatare na dindindin na sabuwar jihar tsakanin shekara ta 1987 zuwa shekara ta 1989.
Ya zama alkalin babbar kotun a 1989,mukamin da ya rike har sai da aka nada shi a matsayin babban alkalin jihar Katsina a cikin shekara ta 1991.Mai shari’a Saddik Abdullahi Mahuta shi ne babban jojin da ya fi dadewa a karagar mulki,kuma ya rantsar da gwamnan farar hula na farko a jamhuriya ta uku,Alhaji Sa’idu Barda, da gwamnoni biyu na farko na jamhuriya ta hudu [[Umaru Musa Yar'Adua|marigayi Umaru Musa. Yar'adua]] a shekara ta 1999 zuwa shekara ta 2003 da [[Ibrahim Shema|Barista Ibrahim Shehu Shema]] a shekara ta 2007 zuwa shekara ta 2011.
Mai shari’a Saddik Abdullahi Mahuta memba ne na Kungiyar ta Duniya.Ya yi ritaya daga aikin gwamnati a shekara ta 2013.
== Galadiman Katsina ==
Bayan rasuwar [[Mamman Nasir|Mai girma Justice Mamman Nasir]] a ranar 13 ga watan Afrilu, shekara ta 2019, [[Abdulmumini Kabir Usman|Sarkin Katsina, Dokta AbdulMumin Kabir Usman]], ta bakin Sakataren Majalisar Masarautar Katsina da Sallaman Katsina, Alhaji Bello Ifo, sun nada Mai Shari’a Saddik Abdullahi Mahuta a matsayin magajinsa na Mai Shari'a Mamman Nasir. Adalcin mai ritaya an nada shi a matsayin Galadiman Katsina na 11, hakimin Malumfashi (Hakimin Malumfashi) a ranar Asabar, 1 ga watan Yuni shekara ta 2019 a Fadar Sarkin, Katsina.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
[[Category:Haifaffun 1948]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Nigerian judges]]
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
8dawzlfdamizqn7z45zeta2bc22ykqa
Yahya Hussain Al-Aarashi
0
18364
162821
77727
2022-07-31T10:36:50Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}'''Yahya Hussain Al-Aarashi''' da larabci( {{Lang-ar|يحيى بن حسين العرشي}} ; an haife shi a shekara ta 1947) jami'in diflomasiyyar [[Yemen]] ne kuma tsohon ministan gwamnati. Farawa daga shekara ta 1960 ya rike mukamai a cikin Masarautar Al Hudaydah . Zuwa shekara ta 1970 yana jagorantar cigaban bankin Yemen. Ya yi aiki a matsayin Ministan Al'adu da Bayanai na shekara ta 1976. Daga shekara ta 1986 har zuwa shekara ta 1990 ya yi aiki a matsayin Karamin Ministan Harkokin Hadin Kai. Daga shekara ta 1993 zuwa shekara ta 1999 ya zama Ministan Al'adu da yawon bude ido.
Ya yi murabus daga matsayinsa na Ambasada a [[Qatar]] kan rikicin Yemen na shekarata 2011 .
== Majiya ==
*
== Manazarta ==
{{Reflist}}
[[Category:Haifaffun 1947]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Jakadojin Kasar Yamai]]
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
dwxetus0avba7c3lta3m917g3ay1cbn
Talatuiyeh
0
18617
162667
78308
2022-07-30T15:15:33Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}'''Talatuiyeh''' ( Persian , kuma Romanized as '''Talātū'īyeh''' ) wani ƙauye ne a cikin gundumar Sarcheshmeh, a cikin Babban Gundumar Rafsanjan County, Lardin Kerman, a Kasar [[Iran]]. A ƙidayar shekara ta 2006, an lura da wanzuwarsa, amma ba a bayar da rahoton yawan mutanen ba.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
[[Category:Fitattun gurare a Rafsanjan County]]
[[Category:Garuruwa]]
[[Category:Garuruwan Iran]]
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
h3ukap9ajih4grc7camkm6sqfq9rbs9
Turmutsutsin Hajji na 2015
0
18956
162672
79186
2022-07-30T15:25:12Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[File:Some_perspective_on_Mina_-_Flickr_-_Al_Jazeera_English.jpg|thumb|250x250px| Mina, [[Makkah|Makka]], hoton a cikin Nuwamba 2009.]]
A ranar 24 ga Satumbar 2015, turmutsutsin ya faru a unguwar Mina a [[Makkah|Makka]], [[Saudi Arebiya|Saudi Arabiya]] . Aƙalla mutane 769 suka rasu sannan wasu 934 suka jikkata. 1,014 mutane suka bata. Waɗanda lamarin ya rutsa da su galibi [[Musulunci|Musulman]] ƙasashen waje ne a Makka don aikin [[Aikin Hajji|Hajjin na]] shekara-shekara.
== Manazarta ==
[[Category:Rikici]]
[[Category:Saudiyya]]
hkpv3rlq4bxh0v0bnyohwgeyzo25z29
Nasir Ali Mamun
0
19506
162810
80631
2022-07-31T10:25:33Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Nasir Ali Mamun''' (an haife shi a shekara ta 1953) mai ɗaukar hoto ne a kasar Bangladesh. Masana fasaha da yawa sun san shi kamar ''Camerar Kobi'' ( ''Mawaki tare da Kyamara'' ). Ya karɓi kyautar The Daily Star-Standard Chartered Bank da ke ''Bikin daukaka Rayuwa ta Rayuwa'' a cikin hoto a shekarar 2017.
A cikin shekara ta 2016, Mamun ya fitar da kundin hoto mai taken ''Ananta Jibon Jodi'' wanda ke dauke da hotunan marubuci Humayun Ahmed .
== Bibliography ==
* ''Ahmed Sofar Samay'' (Zamanin [[Ahmed Sofa]] )
* ''Charalnama'' (Labarin wanda ba za'a taba taba shi ba)
* ''Mati na Manush'' (Duniya da Mutane)
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{Reflist|30em}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Haifaffun 1953]]
[[Category:Mutane daga Dhaka]]
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
9v1mxewt5oemb6z9dua50xi8121srgj
Shafiu Mumuni
0
20761
162807
88808
2022-07-31T10:23:41Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Shafiu Mumuni''' (an haife shi a 11 ga Mayun shekara ta 1995) shi ne [[Ghana|dan]] wasan ƙwallon ƙafa ta ƙasar Ghana wanda ke buga wa Erbil SC wasa. <ref>{{cite web |title=Former Ashantigold skipper Shafiu Mumuni signs for Iraq Premier League Side Erbil SC |url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/SportsArchive/Former-Ashantigold-skipper-Shafiu-Mumuni-signs-for-Iraq-Premier-League-Side-Erbil-SC-1227724}}</ref><ref>{{cite web |title=Shafiu Mumuni completes move to Iraqi side Erbil SC |url=https://ghanaguardian.com/shafiu-mumuni-completes-move-to-iraqi-side-erbil-sc}}</ref><ref>{{cite web |title=Former Ashantigold skipper Shafiu Mumuni signs for Iraq Premier League Side Erbil SC |url=https://footballmadeinghana.com/2021/04/07/former-ashantigold-skipper-shafiu-mumuni-signs-for-iraq-premier-league-side-erbil-sc/}}</ref><ref>{{cite web |title=Exclusive: Shafiu Mumuni joins Iraqi side Erbil Sporting Club |url=https://sportsworldghana.com/exclusive-shafiu-mumuni-joins-iraqi-side-erbil-sporting-club/}}</ref>
== Klub din ==
=== Farkon aiki ===
Haihuwar [[Accra]], [[Yankin Greater Accra|Greater Accra]], Shafiu ya fara aiki a kulob din ABS FC na cikin gida kafin daga baya ya koma Wassaman United . A ranar 1 ga Yulin shekara ta 2012, Shafiu ya bar Wassaman United, don sanya hannu kan wata yarjejeniya tare da Ashanti Gold . Shafiu ya kasance tare da Ashanti Gold daga shekara ta 2012 zuwa shekara ta 2020, Daga ƙarshe ya zama kyaftin ɗin ƙungiyar. A ranar 27 ga Oktoban shekara ta 2020, Shafiu ya bar Ashanti Gold ya sanya hannu kan wata yarjejeniya tare da US Monastir .
=== US Monastir ===
A watan Oktoba na shekara ta 2020, aka sanar da isowar Shafiu. Shafiu ya buga wasanni biyu, ya yi tasiri amma zaman sa a Amurka Monastir bai daɗe ba.
<ref>{{cite web |url=https://footy-ghana.com/2020/10/shafiu-mumuni-joining-us-monastir-on-two-year-deal/}}</ref><ref>{{cite web |title=Shafiu Mumuni in flying start for US Monastir |url=https://www.graphic.com.gh/sports/football/shafiu-mumuni-in-flying-start-for-us-monastir.html}}</ref><ref>{{cite web |title=Shafiu Mumuni signs for Algerian giants ES Setif after parting ways with US Monastir |url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/SportsArchive/Shafiu-Mumuni-signs-for-Algerian-giants-ES-Setif-after-parting-ways-with-US-Monastir-1161922}}</ref>
=== Erbil SC ===
A ranar 1 ga Maris na shekara ta 2021, Shafiu ya sanya hannu zuwa Erbil SC .
== Manazarta ==
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
g9061a17t41xd5oxrhyw3ugjw5s36ll
Nzulezo
0
20788
162717
105421
2022-07-30T21:45:51Z
Tarih
10453
+image #WPWPTR #WPWP #WLA
wikitext
text/x-wiki
[[File:Nzulezo1.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nzulezo1.jpg|thumb|kauyen Nzulezo]]
[[File:Nzulezo_20.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nzulezo_20.jpg|thumb|kauyen Nzulezo]]
[[File:A perspective of bamboo house in Nzulenzu.jpg|thumb|kauyen Nzulezo]]
'''Nzulezo''' ƙauye ne wanda ke kusa da ƙauyen Beyin, kilomita 90 yamma da Takoradi, a cikin gundumar Jomoro Yankin Yammacin kasar Ghana.<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref>
Nzulezu ya kauda kai ga Tafkin Tadane, kuma gaba ɗaya an yi shi da shinge da dandamali. A cikin 2000, an zabe shi a matsayin UNESCO a Duniya, kuma shine babban yankin da ke jan hankalin masu yawon bude ido.<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref>
== Bayanin Lantarki ==
Sunan "Nzulezo" a cikin harshen Nzema yana nufin "''farfajiyar ruwa''", kuma ƙauye ne da ke kan tudu na asalin "''Ewuture''" wanda yake kusa da gabar arewa maso yamma.<ref name=":0">{{Cite book|last=Valsecchi|first=Pierluigi|url=https://www.worldcat.org/oclc/892799728|title=Power and state formation in West Africa : Appolonia from the Sixteenth to the Eighteenth Century|date=2011|publisher=Palgrave Macmillan|others=Allan Cameron|isbn=978-0-230-37069-2|location=New York|oclc=892799728}}</ref> "Ewuture" ya kula da hanyoyin ruwa da jigilar kayayyaki da mutane.<ref name=":0" /> Dangane da tatsuniyoyin yankin kuma, wasu gungun mutane ne suka gina kauyen daga Oualata, wani birni a cikin Daular Ghana ta da da kuma a yanzu ta Mauritania, wanda ya samo asali ne daga bin katantanwa. Saboda haka katantanwa ta zama cikakke kuma mutanen Nzulezo suna girmama shi.<ref>{{Cite web|date=2016-03-21|title=Nzulezo Stilt Village|url=https://touringghana.com/nzulezo-stilt-village/|access-date=2021-01-05|website=touringghana.com|language=en-US}}</ref>
== Gina ==
Nzulezu an gina shi akan Tafkin Tadane. Nzulezo ya ƙunshi tsararrun tsare-tsare.<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref>
Dalilin da yasa aka gina Nzulezo akan ruwa shine don kariya da aminci a yayin kai hare-hare a lokutan yaƙi tunda yana da nisan mil biyar daga yankin kudu maso yamma.<ref name=":0">{{Cite book|last=Valsecchi|first=Pierluigi|url=https://www.worldcat.org/oclc/892799728|title=Power and state formation in West Africa : Appolonia from the Sixteenth to the Eighteenth Century|date=2011|publisher=Palgrave Macmillan|others=Allan Cameron|isbn=978-0-230-37069-2|location=New York|oclc=892799728}}</ref> Babban ayyukan mazaunanta shine noma, yayin da masunta ke taka rawa a matsakaiciya. Mazauna yankin suna ganin tafkin don kariya daga wasu haɗari (misali gobara).<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref>
== Ilimi ==
Akwai makarantar firamare kuma bayan masu koyo a firamare sai su bar ƙauye don zuwa makarantun sakandare da jami'o'i.<ref>{{Cite web|author=By Aisha Salaudeen and Rachel Wood|title=Ghana's floating village is trying to balance its ancient traditions in a modern world|url=https://www.cnn.com/travel/article/nzulezo-ghana-stilt-village-intl/index.html|access-date=2021-01-05|website=CNN|language=en}}</ref>
== Matsayin al'adun duniya ==
An saka wannan rukunin a yanar gizo a cikin jerin tantattun kaya na Tarihi na Duniya na UNESCO a ranar 17 ga Janairu, 2000, a cikin rukunin Al'adu.<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref>
An zabi ƙauyen don ya zama Gidan Tarihi na Duniya saboda mahimmancin sa a ilimin ɗan adam: ban da kasancewa ɗayan yan ƙauyukan matsugunai da suka rage a duniya, akwai wadatattun al'adun gargajiya da ke da alaƙa da bautar tabkin.<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref> Tafkin Tadane yana faruwa ne a bangaren dukkan ayyukan ibada, kuma Alhamis, rana ce mai tsarki ga tabkin, kuma an hana amfani da aiki a tafkin don kowane irin aiki a duk ranar Alhamis.<ref name="unesco" />
[[File:Nzulezo_Ghana's_only_stilt_village.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nzulezo_Ghana's_only_stilt_village.jpg|thumb|Jirgin Ruwa na Nzulezo]]
A cikin 'yan kwanakin nan an buɗe ƙauyen don yawon shakatawa, amma tare da wasu ƙuntatawa (ana ba da izinin ziyarar sau ɗaya kawai a mako).<ref name="unesco">[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1394/ Nzulezu Stilt Settlement - UNESCO World Heritage Centre] Retrieved on 2009-03-26.</ref> Kauyen kwale kwale ne kawai ke iya isa gare shi; hanyar, wacce ta ratsa dajin da ke ruwan sama, yana ɗaukar kimanin awa ɗaya zuwa 5 kilomita nesa. A ƙauyen akwai coci da makaranta. Kasancewar ƙauyen ya keɓe sosai, Nzulezo yana fama da matsalolin lafiya da yawa, gami da yaɗuwar zazzaɓin cizon sauro.<ref name="unesco" />
== Shafukan da ke kusa ==
* Ankasa Nature Reserve
* [[:en:Fort_Apollonia|Fort Apollonia]]
* Yarinyar gida ta [[Kwame Nkrumah]],shugaban kasar Ghana na farko mai zaman kansa
== Manazarta ==
b58dnlo5wi21u5mmz3t6mk0ac51v8r0
Ishaq Abdulrazak
0
21019
162704
156558
2022-07-30T21:23:48Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1023244573|Ishaq Abdulrazak]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Ishaq Abdulrazak''' (an haife shi a ranar 5 ga watan Mayu shekarar 2002) shi ne ɗan wasan [[Kwallan Kwando|ƙwallon ƙafa ta]] Nijeriya a halin yanzu yana wasa a matsayin ɗan wasan tsakiya na IFK Norrköping . <ref>{{Soccerway|ishaq-abdulrazak/658263|accessdate=15 June 2020}}</ref>
== aiki ==
=== Kulab ===
{| class="wikitable" style="text-align: center"
! rowspan="2" |Kulab
! rowspan="2" | Lokaci
! colspan="3" | League
! colspan="2" | Kofi
! colspan="2" | Nahiya
! colspan="2" | Sauran
! colspan="2" | Jimla
|-
! Rabuwa
! Ayyuka
! Goals
! Ayyuka
! Goals
! Ayyuka
! Goals
! Ayyuka
! Goals
! Ayyuka
! Goals
|-
| IFK Norrköping
| 2020
| Allsvenskan
| 15
| 2
| 1
| 0
| colspan="2" | -
| 0
| 0
| 16
| 2
|-
! colspan="3" | Jimlar aiki
! 15
! 2
! 1
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 16
! 2
|}
; Bayanan kula
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{IFK Norrköping squad}}
[[Category:'Yan wasan ƙwallon ƙafa ta ƙasar Nijeriya]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
n7hotcnvq9ix4uhxq73ozhavfmjg4ob
Joshua Iginla
0
21400
162668
91445
2022-07-30T15:16:50Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox person|name=Joshua Iginla|image=File:Iginla.jpg|caption=|other_names=Brother Joshua|birth_date={{birth date and age|1969|05|21|df=y}}|birth_place=[[Ado-Ekiti, Ekiti State]], Nigeria|occupation=Pastor, [[faith healing]] minister, televangelist|employer=Champion Royal Assembly|net_worth=|spouse={{marriage |Yemisi Iginla | |2019 |end=div.}}<br>{{marriage|Stella Iginla|2020}}|children=4|website=}}
'''Joshua Iginla''' (an haife shi ranar 21 ga watan Mayu, 1969) malamin fasto ne, mai wa'azin bishara, kuma mai wadata wanda wasu ke ɗauka a matsayin [[Manzo|annabi]]. Shine wanda ya kafa kuma babban fasto na kungiyar Royal Royal Assembly, wata majami'a wacce ke haduwa a babban dakin taro na mutane 80,000 a Kubwa, Abuja, Nigeria.
== Rayuwar farko ==
Iginla an haife shi ne a ranar 21 ga watan Mayu shekarar 1969 ga iyayen Musulmi a [[Ado-Ekiti|Ado-Ekiti, Jihar Ekiti]] . Daga baya ya musulunta kuma daga baya ya zama fastocin Pentikostal da kuma mai wa'azin bishara.
== Rayuwar mutum ==
A shekarar 2019, Iginla ya fada wa jama’arsa cewa shi da matarsa Yemisi sun yi karin aure kuma sun haifi ’ya’ya a waje. A wata hira da aka yi da ita, Yemisi Iginla ta musanta cewa tana da wasu lamura, kuma a watan Mayun shekarar 2020, ''Business Post ta'' ruwaito cewa ma'auratan sun sake aurensu kuma Joshua Iginla ya sake yin aure.
== Jirgin sama mai zaman kansa ==
A shekarar 2019, Iginla bikin ranar haihuwar tare da wani sabon zaman kansa jet wanda Najeriya kullum jaridar ''Vanguard'' ruwaito ya zama dole domin aiki kasa da kasa wa'azi hanya.
== Manazarta ==
cyuf2dvzgum06s464msnuy2tpv8h2fw
Zaben Gwamnan Jihar Kaduna na shekarar 2015
0
21435
162813
106818
2022-07-31T10:27:56Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}Zaben '''gwamnan jihar Kaduna na shekarar 2015''' ya faru a ranar 11 ga watan Afrilu, shekarar 2015. [[Nasir Ahmad el-Rufai|Nasir el-Rufa'i]] na [[All Progressives Congress|jam'iyyar APC]] ya samu gagarumar nasara a kan gwamna mai ci kuma [[Peoples Democratic Party|dan takarar PDP]], [[Mukhtar Ramalan Yero]] a zaben. Dan takarar na APC ya samu nasara a kananan hukumomi guda 17, yayin da PDP ta dauki sauran shida.
Tun da farko, a cikin watan Janairun shekarar 2015, a zaben share fage na zaben gwamnan jihar Kaduna da ''Gidauniyar ANAP ta shirya'', sakamakon ya nuna el-Rufai ya jagoranci Yero da tazarar kashi 26% a tsakaninsu; na farko yana da kashi 46% na jimillar ƙuri'a, na biyun kuma kashi 20%. 23% na masu jefa kuri'a, duk da haka, sun kasance marasa yanke shawara.
[[File:Kafanchan Peace Declaration Signing Ceremony.png|thumb|Gwamnan Nasir El-rufa'i da wasu makarraban sa a lokacin siyasa]]
[[Nasir Ahmad el-Rufai]] emerged winner in the [[All Progressives Congress|APC]] gubernatorial primary election. His running mate was [[Yusuf Barnabas Bala]].
== Tsarin zabe ==
An zabi Gwamnan jihar Kaduna ne ta hanyar amfani da tsarin kada kuri’a da yawa .
== Firamare ==
=== Fidda gwanin APC ===
Zaben fidda gwani na jam’iyyar APC ya fara ne a ranar Alhamis, 4 ga watan Disamba, shekarar 2014, wanda ya kare da safiyar Juma’a 5 ga watan Disamba, lokacin da aka sanar da sakamako da misalin karfe 8:30 na safe a Kasuwar Kasuwanci ta Kasa da Kasa ta Kaduna inda aka gudanar da taron. Nasir el-Rufai ya yi galaba kan sauran 'yan takara hudu, inda ya samu kuri'u 1,965 don zama wanda ya lashe zaben. Akwai jimillar wakilai 3,557 da aka amince da su, 3,546 yawan kuri'un da aka jefa wanda 3,518 suka yi aiki sannan 28 ba su da inganci, kamar yadda jami'in da ke dawo da zaben, Prince Ekenyem Orizu ya ruwaito.
=== 'Yan takara ===
* Dan takarar jam'iyyar: '''[[Nasir Ahmad el-Rufai|Nasir el-Rufai]]''' : Wanda ya yi nasara (kuri'u 1,965)
* Abokiyar takara:
* Isah Ashiru: Wanda ya zo na biyu (kuri'u 1,379)
* Haruna Saeed: Wanda ya zo na biyu (kuri'u 127)
* Shamshudeen Abdullahi Ango: Wanda ya zo na uku (kuri'u 25)
* Salihu Mohammed Lukman: Wanda ya zo na hudu (kuri'u 22)
=== Zaben fidda gwani na PDP ===
An gudanar da zaben fidda gwani na PDP a Murtala Square [[Kaduna (birni)|Kaduna]] a ranar 7 ga watan Disamba, shekarar 2014. Bayan duk daya daga cikin sauran ‘yan takarar ya sauka a gare shi, [[Mukhtar Ramalan Yero]], gwamna mai ci ya fito da mafi yawan kuri’u, ya jefa kuri’u 970, yayin da abokin takararsa daya tilo, Sanata Haruna Aziz Zego, ya samu kuri’a daya tilo, cikin jimillar kuri’u 972 jefa kuri'a
=== 'Yan takara ===
* Dan takarar jam’iyya: '''[[Mukhtar Ramalan Yero]]''' : Gwamna mai ci.
* Abokiyar takara:
* Haruna Zego: Wanda ya zo na biyu
* Ajeye Bako: Ya janye
* Lawal Yakawada: Ya Cire
* Felix Hyatt : Ya janye
== Sakamako ==
[[File:INEC card reader.jpg|thumb|Na'urar tantance masu zabe ta hukumar zabe INEC]]
'Yan takara 14 ne suka yi rijista tare da [[Hukumar Zaɓe mai zaman kanta ta ƙasa|Hukumar Zabe Mai Zaman Kanta ta Kasa]] don shiga zaben. Dan takarar na PDP ya samu kuri’u mafi yawa, inda ya samu jimillar kuri’u 1,117,635 don fitar da dan takarar na APC da gwamna mai ci, wanda ya zo na biyu da kuri’u 485,833, yayin da dan takarar APGA ya zo na uku, da kuri’u 20,140 Akwai masu jefa kuri’a 3,357,469 a duk fadin jihar, daga cikin 1,710,935 da aka tantance, amma 1,660,109 ne kawai suka jefa kuri’a, a cewar jami’in tattara sakamakon zaben na INEC. {{Election results|cand1=[[Nasir el-Rufai]]|cand12=Abdul Ahmed Isiaq|party9=Allied Congress Party of Nigeria (ACPN)|votes9=281|cand10=Nehemiah Sunday|party10=United Democratic Party (UDP)|votes10=187|cand11=Sani Abdulkadir|party11=[[New Nigeria Peoples Party]] (NNPP)|votes11=170|party12=[[Social Democratic Party (Nigeria)|Social Democratic Party]] (SDP)|votes8=321|votes12=123|cand13=Alhaji Lawal Yusuf|party13=United Party of Nigeria (UPN)|votes13=109|cand14=Mohammed Sani Ahmed|party14=Peoples Party of Nigeria (PPN)|votes14=95|invalid=|electorate=3357469|cand9=Garba Muhammed Suleiman|party8=[[National Conscience Party]] (NCP)|party1=[[All Progressives Congress]] (APC)|party4=African Peoples Alliance (APA)|votes1=1117635|cand2=[[Mukhtar Ramalan Yero]]|party2=[[People's Democratic Party (Nigeria)|People's Democratic Party]] (PDP)|votes2=485833|cand3=Polycarp Danladi G.|party3=[[All Progressives Grand Alliance]] (APGA)|votes3=20140|cand4=Muhammadu Ribadu|votes4=2621|cand8=Isa Adamu Abdullahi|cand5=Alhaji Kabir Ahmed Jibril|party5=[[Progressive Peoples Alliance]] (PPA)|votes5=966|cand6=Alhaji Nayaya Mohammed Lawal|party6=People for Democratic Change (PDC)|votes6=923|cand7=Bala Mohammed Yunusa|party7=[[African Democratic Congress]] (ADC)|votes7=676|source=[[Channels TV]],<ref name="CHA"/> Google,<ref>{{Cite web |url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:XDX9u9xTZCkJ:nigeriadecide.org/blog/wp-content/uploads/2015/02/2015-GOVERNORSHIP-FINAL-LIST-27.01.2015-11.xlsx+&cd=51&hl=en&ct=clnk&gl=uk |title=2015 Governorship Final List |access-date=March 6, 2021}}</ref> The Cable<ref>{{Cite web |url=https://www.thecable.ng/apc-17-7-pdp-results-2015-gov-election/amp |title=APC 19 – 7 PDP… Results of 2015 gov election |last=Oputah |first=David |date=April 13, 2015 |publisher=The Cable |access-date=March 4, 2021}}</ref>}}
=== Ta karamar hukumar ===
Sakamakon zaben da karamar hukumar ta gabatar, na wakiltar manyan masu fafatawa biyu. Jimillar ƙididdigar da aka yi na '''1,629,157 na''' wakiltar jam’iyyun siyasa sha hudu 14 da suka shiga zaɓen. <span style="background:#90EE90">Green</span> yana wakiltar ƙananan hukumomin da Yero ya ci. <span style="background:#87BEEB">Shudi</span> wakiltar kananan hukumomin da el-Rufai ya ci.
{| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%"
! rowspan="2" |Gunduma ( LGA )
! colspan="2" | Nasir Ahmad el-Rufai
APC
! colspan="2" | Mukhtar Ramalan Yero
PDP
! Jimlar Kuri'u
|-
! #
! %
! #
! %
! #
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Birnin Gwari]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |[[Chikun]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''36,920'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 27,248
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Giwa (Kaduna)|Giwa]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''48,248'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 14,197
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Igabi]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''88,361'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 20,180
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Ikara]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''37,521'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 16,836
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Jaba]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#90EE90" | [[Jema'a]]
| align="center" bgcolor="#90EE90" | 39,760
| align="center" bgcolor="#90EE90" |
| align="center" bgcolor="#90EE90" | '''45,272'''
| align="center" bgcolor="#90EE90" |
| align="center" bgcolor="#90EE90" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Kachia]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |[[Kaduna ta Arewa]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''106,915'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 12,465
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |[[Kaduna ta Kudu|Kudancin Kaduna]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''120,535'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 15,665
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |[[Kagarko]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''24,846'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 15,413
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#90EE90" |[[Kajuru]]
| align="center" bgcolor="#90EE90" | 18,522
| align="center" bgcolor="#90EE90" |
| align="center" bgcolor="#90EE90" | '''21,296'''
| align="center" bgcolor="#90EE90" |
| align="center" bgcolor="#90EE90" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Kaura]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''37,521'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 16,836
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |[[Kauru]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Kubau]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''53,934'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 14,034
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Kudan]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Lere]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Makarfi]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''37,759'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 11,084
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | [[Sabon Gari]]
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''61,107'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 12,504
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Sanga]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | Soba
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | '''55,836'''
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" | 12,743
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
| align="center" bgcolor="#87BEEB" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Zangon Kataf]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Zariya]]
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" |
|-
! Alsidaya
! 1,117,635
!
! 485,833
!
! 1,629,157
|}
== Manazarta ==
iv5cfd7cyhg8y9zrhbtkcy3b43cv4p0
Hussain Ali Baba
0
21525
162819
91919
2022-07-31T10:34:55Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Hussain Ali Baba Mohamed''' ( {{Lang-ar|حسين علي بابا}} ; an haife shi a ranar 11 ga watan Fabrairun shekarar 1982) shi ne dan [[Baharen|wasan kwallon kafa na Bahrain]] a halin yanzu yana wasa a kungiyar Al Riffa da kungiyar kwallon kafa ta kasar Bahrain .
== Ayyuka ==
[[File:Samuel_Eto'o_-_Inter_Mailand_(5).jpg|left|thumb|300x300px| Hussain Ali Baba kusa da [[Samuel Eto'o]] yayin wasan sada zumunci tsakanin Bahrain da '''Inter''' .]]
Baba ya fara buga wa kungiyar kwallon kafa ta Al Riffa ne daga shekarar 2003 zuwa 2004 daga nan ya koma kungiyar kwallon kafa ta Al-Shamal ta [[Qatar]] daga 2004 zuwa 2005. Daga nan ya koma kasar Kuwait SC har zuwa 2007 lokacin da ya koma kungiyar kwallon kafa ta Al-Rayyan, inda ya ci kwallaye biyu, har zuwa shekarar 2008. Daga 2008 zuwa 2009, ya shiga ya bar kulab uku; Umm-Salal a 2008, Al-Salmiya da Al-Shabab (UAE) kulab a 2009 bi da bi. A shekarar 2010, ya koma kungiyar Al-Wehda [[Saudi Arebiya|ta Saudi Arabiya]] har zuwa shekarar 2011. Bayan wannan, ya koma El Jaish na tsawon kaka har zuwa 2012. A shekarar 2012, ya bugawa kungiyar kwallon kafa ta Kuwait SC wasa .
=== Manufofin duniya ===
: ''Sakamako da sakamako sun lissafa makasan Bahrain da farko.''
{| class="wikitable plainrowheaders sortable"
!Manufar
! Kwanan wata
! Wuri
! Kishiya
! Ci
! Sakamakon
! Gasa
|-
| 1.
| 18 Disamba 2003
| Filin wasa na kasa na Bahrain, Riffa, Bahrain
|</img> Kenya
| align="center" | '''2''' –1
| align="center" | 1-2
| Gasar Kasa da Kasa
|-
| 2.
| 6 Nuwamba 2009
| Filin wasa na kasa na Bahrain, Riffa, Bahrain
|</img> Togo
| align="center" | '''4''' –1
| align="center" | 5-1
| Abokai
|-
| 3.
| 16 Oktoba 2010
| Filin wasa na Zayed Sports City, [[Abu Dhabi (birni)|Abu Dhabi]], United Arab
|</img> Hadaddiyar Daular Larabawa
| align="center" | '''2''' –1
| align="center" | 2-6
| Abokai
|-
| 4.
| 15 Janairu 2013
| Filin wasa na kasa na Bahrain, Riffa, Bahrain
|</img> Iraq
| align="center" | '''1''' –1
| align="center" | 1–1
| Kofin Kasashen Golf na 2013
|-
| 5.
| 2 Nuwamba 2014
| Filin wasa na kasar Bahrain, Riffa, Bahrain
|</img> Koriya ta Arewa
| align="center" | '''2''' –1
| align="center" | 2-2
| Abokai
|-
| 6.
| 8 Satumba 2015
| Babban filin wasa na Hamad, [[Doha]], Qatar
|</img> Yemen
| align="center" | '''1''' –0
| align="center" | 4-0
| Gasar cin Kofin Duniya ta FIFA ta 2018
|}
== Manazarta ==
== Hanyoyin haɗin waje ==
* Hussain Ali Baba
* [http://www.kooora.com/?n=148801 Alamar Baba Ga Kuwait SC]
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Haifaffun 1982]]
[[Category:Yan wasan kwallon kafa]]
aqd6zohdw4rv8mlqo7u567oo9ngzsby
Wikipedia:Sabbin editoci
4
21908
162700
162551
2022-07-30T21:01:44Z
AmmarBot
13973
Sabunta shafin sabbin editoci
wikitext
text/x-wiki
Wannan shafin ya na ƙunshe da sabbin editocin da sukayi rajista a Hausa Wikipedia. Robot yana sabunta wannan shafin duk bayan wasu sa'o'i. Kada ku gyara wannan shafin, duk chanjin da akayi, robot zaya yi overwriting din shi a lokacin sabunta shafin.
{| class="wikitable sortable"
!Numba
!Edita
!Gudummuwa
!Lokacin rajista
|-
|1
|[[User:Ebubechukwu1|Ebubechukwu1]]
|[[Special:Contributions/Ebubechukwu1|Gudummuwa]]
|Asabar, 23 ga Yuli 2022
|-
|2
|[[User:Mediacirebons|Mediacirebons]]
|[[Special:Contributions/Mediacirebons|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|3
|[[User:Natadiningrat|Natadiningrat]]
|[[Special:Contributions/Natadiningrat|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|4
|[[User:Rusdi-chan|Rusdi-chan]]
|[[Special:Contributions/Rusdi-chan|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|5
|[[User:Toshikenan|Toshikenan]]
|[[Special:Contributions/Toshikenan|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|6
|[[User:Freezetime|Freezetime]]
|[[Special:Contributions/Freezetime|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|7
|[[User:Babanigfs|Babanigfs]]
|[[Special:Contributions/Babanigfs|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|8
|[[User:Jarash|Jarash]]
|[[Special:Contributions/Jarash|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|9
|[[User:Beepilicious|Beepilicious]]
|[[Special:Contributions/Beepilicious|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|10
|[[User:MacCambridge|MacCambridge]]
|[[Special:Contributions/MacCambridge|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|11
|[[User:Montausir|Montausir]]
|[[Special:Contributions/Montausir|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|12
|[[User:Eragon Shadeslayer|Eragon Shadeslayer]]
|[[Special:Contributions/Eragon Shadeslayer|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|13
|[[User:JuicyWrld|JuicyWrld]]
|[[Special:Contributions/JuicyWrld|Gudummuwa]]
|Lahadi, 24 ga Yuli 2022
|-
|14
|[[User:Ecamzy|Ecamzy]]
|[[Special:Contributions/Ecamzy|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|15
|[[User:Jeojio3|Jeojio3]]
|[[Special:Contributions/Jeojio3|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|16
|[[User:Sidadcan|Sidadcan]]
|[[Special:Contributions/Sidadcan|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|17
|[[User:Ibrahim A Gwanki|Ibrahim A Gwanki]]
|[[Special:Contributions/Ibrahim A Gwanki|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|18
|[[User:BlueNiladri|BlueNiladri]]
|[[Special:Contributions/BlueNiladri|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|19
|[[User:MuntjacPassionné|MuntjacPassionné]]
|[[Special:Contributions/MuntjacPassionné|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|20
|[[User:Telephone Directory|Telephone Directory]]
|[[Special:Contributions/Telephone Directory|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|21
|[[User:Smoothcheeks|Smoothcheeks]]
|[[Special:Contributions/Smoothcheeks|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|22
|[[User:RenaatPeeters|RenaatPeeters]]
|[[Special:Contributions/RenaatPeeters|Gudummuwa]]
|Litinin, 25 ga Yuli 2022
|-
|23
|[[User:QubeCube|QubeCube]]
|[[Special:Contributions/QubeCube|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|24
|[[User:Realnews9|Realnews9]]
|[[Special:Contributions/Realnews9|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|25
|[[User:E231-200|E231-200]]
|[[Special:Contributions/E231-200|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|26
|[[User:Tsalhat|Tsalhat]]
|[[Special:Contributions/Tsalhat|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|27
|[[User:Yusufabdussalam810|Yusufabdussalam810]]
|[[Special:Contributions/Yusufabdussalam810|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|28
|[[User:Digitalera2025|Digitalera2025]]
|[[Special:Contributions/Digitalera2025|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|29
|[[User:Antimuonium|Antimuonium]]
|[[Special:Contributions/Antimuonium|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|30
|[[User:Mohamed 747|Mohamed 747]]
|[[Special:Contributions/Mohamed 747|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|31
|[[User:Niddy|Niddy]]
|[[Special:Contributions/Niddy|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|32
|[[User:Danmalama|Danmalama]]
|[[Special:Contributions/Danmalama|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|33
|[[User:زكرياء نوير|زكرياء نوير]]
|[[Special:Contributions/زكرياء نوير|Gudummuwa]]
|Talata, 26 ga Yuli 2022
|-
|34
|[[User:Tadban|Tadban]]
|[[Special:Contributions/Tadban|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|35
|[[User:Samarth Mahor|Samarth Mahor]]
|[[Special:Contributions/Samarth Mahor|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|36
|[[User:LE MISS TUTA|LE MISS TUTA]]
|[[Special:Contributions/LE MISS TUTA|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|37
|[[User:Dudek1337|Dudek1337]]
|[[Special:Contributions/Dudek1337|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|38
|[[User:Rounkah|Rounkah]]
|[[Special:Contributions/Rounkah|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|39
|[[User:Said Elkattan|Said Elkattan]]
|[[Special:Contributions/Said Elkattan|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|40
|[[User:AnoshkoAlexey|AnoshkoAlexey]]
|[[Special:Contributions/AnoshkoAlexey|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|41
|[[User:Paulo Sobral Diretor Cinematográfico|Paulo Sobral Diretor Cinematográfico]]
|[[Special:Contributions/Paulo Sobral Diretor Cinematográfico|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|42
|[[User:Jafarkc234|Jafarkc234]]
|[[Special:Contributions/Jafarkc234|Gudummuwa]]
|Laraba, 27 ga Yuli 2022
|-
|43
|[[User:Je te baisse si|Je te baisse si]]
|[[Special:Contributions/Je te baisse si|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|44
|[[User:Fanance|Fanance]]
|[[Special:Contributions/Fanance|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|45
|[[User:Davidokoi|Davidokoi]]
|[[Special:Contributions/Davidokoi|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|46
|[[User:القادمون|القادمون]]
|[[Special:Contributions/القادمون|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|47
|[[User:Umar1845|Umar1845]]
|[[Special:Contributions/Umar1845|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|48
|[[User:Fralambert|Fralambert]]
|[[Special:Contributions/Fralambert|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|49
|[[User:LibrarianViper|LibrarianViper]]
|[[Special:Contributions/LibrarianViper|Gudummuwa]]
|Alhamis, 28 ga Yuli 2022
|-
|50
|[[User:PedroAlves|PedroAlves]]
|[[Special:Contributions/PedroAlves|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|51
|[[User:Quelet|Quelet]]
|[[Special:Contributions/Quelet|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|52
|[[User:David Doodle|David Doodle]]
|[[Special:Contributions/David Doodle|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|53
|[[User:Doni12345|Doni12345]]
|[[Special:Contributions/Doni12345|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|54
|[[User:Bilol Murodullayev|Bilol Murodullayev]]
|[[Special:Contributions/Bilol Murodullayev|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|55
|[[User:Hafe danguziri|Hafe danguziri]]
|[[Special:Contributions/Hafe danguziri|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|56
|[[User:Godsfriendchuck|Godsfriendchuck]]
|[[Special:Contributions/Godsfriendchuck|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|57
|[[User:Samuel19147|Samuel19147]]
|[[Special:Contributions/Samuel19147|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|58
|[[User:ZFT|ZFT]]
|[[Special:Contributions/ZFT|Gudummuwa]]
|Jumma'a, 29 ga Yuli 2022
|-
|59
|[[User:B7239921|B7239921]]
|[[Special:Contributions/B7239921|Gudummuwa]]
|Asabar, 30 ga Yuli 2022
|-
|60
|[[User:Yalkaurawing|Yalkaurawing]]
|[[Special:Contributions/Yalkaurawing|Gudummuwa]]
|Asabar, 30 ga Yuli 2022
|-
|61
|[[User:Abdul-gafar Bulama|Abdul-gafar Bulama]]
|[[Special:Contributions/Abdul-gafar Bulama|Gudummuwa]]
|Asabar, 30 ga Yuli 2022
|-
|62
|[[User:AjayDavi|AjayDavi]]
|[[Special:Contributions/AjayDavi|Gudummuwa]]
|Asabar, 30 ga Yuli 2022
|-
|63
|[[User:Suraseladnan|Suraseladnan]]
|[[Special:Contributions/Suraseladnan|Gudummuwa]]
|Asabar, 30 ga Yuli 2022
|-
|64
|[[User:Blua lago|Blua lago]]
|[[Special:Contributions/Blua lago|Gudummuwa]]
|Asabar, 30 ga Yuli 2022
|-
|}
6uvqhxlq082g0udb5qco3r6uzgbrhv8
Qaribullah Nasiru Kabara
0
23636
162811
129304
2022-07-31T10:26:25Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox person
|suna= Khalifa Qaribullahi Nasuru Kabara
|image= Darul Ƙadiriyya Kano State.jpg
|birth_place=[[Kano]]
|makaranta=Ma'ahad
|birth_date= 1950
|kasar asali=[[Najeriya]]
|residence=Gwale [[Kano]], [[Nigeria]]
|pre-nominals=
|Addini=Islam
|Tashe=2012 zuwa yanzu
|Aikinsa=Karantarwa da da'awa addinin musulunci a tafarkin kadiriyya.
|caption=Darul Kadiriyya, gidan da Qaribullahi yake bada karatu.
|native_name=Qaribullahi Nasuru Kabara
|relatives={{unbulleted list|[[Nasuru Kabara]] (Mahaifi)|[[Abduljabbar Nasuru Kabara]] (Dan uwa)}}
|awards =
|spouse= 3
|children= Ba'asani ba
|website=}}
{{databox}}
'''Qaribullahi Nasiru Kabara''' Malamin [[Musulunci|Addinin Islama]] ne, kuma jagora wanda aka fi sani da ''Khalifa'' na [[Ƙadiriya|Ɗarikar Qadiriyya]] ta Yammacin Afirka,<ref>{{Cite web|last=Saddiq|first=Mustapha|date=2017-05-09|title=Sheikh Qaribullah na nan lafiya tare da iyalan sa|url=https://hausa.legit.ng/1103633-sheikh-qaribullah-na-nan-lafiya-tare-da-iyalan-sa.html|access-date=2021-08-07|website=Legit.ng – Nigeria news|language=ha}}</ref><ref>{{Cite web|title=Qaribullah Nasir-Kabara. Archives|url=https://theeagleonline.com.ng/tag/qaribullah-nasir-kabara/|access-date=2021-08-07|website=The Eagle Online|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=saynigeria|date=2018-01-03|title=President Buhari Receives Delegation of Qadiriyya Movement In Africa|url=https://saynigeria.com/president-buhari-receives-delegation-qadiriyya-movement-africa/|access-date=2021-08-07|website=SayNaija|language=en-US}}</ref> Shi ne [[Nasiru Kabara|Ɗan Mal Nasiru Kabara]] kuma babban yaya ga [[Abduljabbar Nasuru Kabara]]. yana bayar da karatu a tsohon gidansu da yake a Darul Ƙadiriyya a Jihar Kano.<ref name=":0">{{Cite web|date=2020-12-11|title='Ina da ajiyayyen silin gashin Manzon Allah'|url=https://www.bbc.com/hausa/rahotanni-55263388|access-date=2021-08-07|website=BBC News Hausa|language=ha}}</ref>
== Haihuwa ==
An haife shi ne a garin [[Kano Municipal]] ga dangin marigayi Nasuru Kabara, shugaban Qadiriyya na Yammacin Afirka.<ref name=":02">{{Cite web|date=2020-12-11|title='Ina da ajiyayyen silin gashin Manzon Allah'|url=https://www.bbc.com/hausa/rahotanni-55263388|access-date=2021-08-07|website=BBC News Hausa|language=ha}}</ref>
== Ilimi ==
Ya fara karatun firamare daga mahaifinsa, Ya shiga makarantar mahaifinsa Ma'ahad don karatun firamare, daga baya ya koma makarantar sakandaren Aliya, daga ƙarshe ya shiga [[Jami'ar Bayero|Jami'ar Bayero ta Kano inda]] ya yi karatun Larabci a sashen koyar da Larabci.<ref name=":02" />
== Daraja ==
Ya gaji mahaifinsa a matsayin jagoran Qadiriyya a Afirka ta Yamma tsawon shekaru 25 da suka gabata, cewar Karibullah ya ce ya mallaki gashin annabi [[Muhammad]], wanda As-Sheikh Ahmadul Khadraji ya ba shi mutum daga Hadaddiyar Daular [[Hadaddiyar Daular Larabawa|Larabawa]], wanda an ce danginsu sun mallaki gashin annabi Muhammad tsawon ƙarnuka. Gwamnatin jihar Kano,<ref>{{Cite web|last=Jos|first=Abdullateef Abubakar|date=2019-12-14|title=Ganduje Names N1.9bn Flyover After Sheikh Qaribullah Sheikh Nasiru Kabara|url=https://www.solacebase.com/2019/12/14/ganduje-names-n1-9bn-flyover-after-sheikh-qaribullah-sheikh-nasiru-kabara/|access-date=2021-08-07|website=SolaceBase|language=en-US}}</ref> a karkashin gwamnatin [[Abdullahi Umar Ganduje|Abdullahi Umar Ganduje ta]] sanya gadar sama mai daraja ta 1.9bn bayan Karibullah, don girmama gudummawar da ya bayar ga addinin Musulunci a jihar Kano, gadar sama tana kusa da Kofar Mata.<ref>{{Cite web|title=Qadriyya|url=http://www.kanoonline.com/religion/qadriyya/qadriyya.html|access-date=2021-08-07|website=www.kanoonline.com}}</ref>
[[File:Darul_Ƙadiriyya_Kano_State.jpg|thumb|235x235px|Gidan Kadiriyya, inda Karibullahi yake bayar da Karatu.]]
== Rayuwar mutum ==
Tun yana yaro ya yi yawancin rayuwarsa tare da mahaifinsa, wanda hakan ya sa ya fita daga cikin qungiyoyin tsarawa, don abinci Ya fi son shinkafa, dankalin turawa, kaji, rake, apple da naman sa.Yana da mata uku da 'ya'ya goma sha tara.<ref name=":03">{{Cite web|date=2020-12-11|title='Ina da ajiyayyen silin gashin Manzon Allah'|url=https://www.bbc.com/hausa/rahotanni-55263388|access-date=2021-08-07|website=BBC News Hausa|language=ha}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-12-11|title=Sheikh Qaribullah Nasiru Kabara claims possession of prophet’s hair – Dateline Nigeria|url=https://www.dateline.ng/sheikh-qaribullah-nasiru-kabara-claims-possession-of-prophets-hair/|access-date=2021-08-07|language=en-US}}</ref>
== Duba nan ==
* Nasuru Kabara
* [[Abduljabbar Nasuru Kabara]]
* [[Ƙadiriya|Qadiriyya]]
== Haɗin waje ==
* [https://www.bbc.com/hausa/rahotanni-55263388 Karibullah Nasir Kabara] a [[BBC Hausa]]
== Maganazarta ==
{{reflist|2}}
[[Category:Mutanen Nijeriya]]
[[Category:Hausawa]]
[[Category:Mutanan Najeriya]]
[[Category:Rayayyun mutane]]
stylxb3jm38p02a9861o9hgq1inp6rd
Yu Xu
0
23822
162676
107244
2022-07-30T15:34:07Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox person|name=Yu Xu|image=Yu Xu.jpg|caption=Yu posing for a picture with a U.S. Air Force F-16C at Langkawi, Malaysia.|native_name={{zh|余旭}}|birth_date=March 1986|birth_place=[[Chengdu]], [[Sichuan|Sichuan province]], China|death_date=12 November 2016 (aged 30)|death_place=[[Hebei, China]]|nationality=Chinese|occupation=Military pilot}}
'''Yu Xu''' ( {{Lang-zh|余旭}} ; Maris 1986 - Nuwamba 12, 2016) matuƙiyar jirgi ce ƴar ƙasar China wadda ta yi aiki a matsayin jagorar tawagar jiragen sama a cikin ƙungiyar iska mai saukar ungulu ta rundunar soji ta ranar 1 ga watan Agusta.{{When|reason=wace shekara ?}}
== Rayuwar farko ==
An haifi Yu a [[Chengdu]] , babban birnin lardin Sichuan na kudu maso yammacin ƙasar Sin.
== Ilimi ==
Yu ta shiga aikin soja a matsayin ɗaliba a Jami’ar Sojan Sama ta PLA a 2005, kuma ta kammala a 2009. Mata goma sha shida (ciki har da Yu) sun kammala karatun a wannan shekarar, wanda hakan ya sanya ta cikin mata na farko da aka ba da tabbacin tashi da jiragen yaƙi.
== Sana'a ==
Yu ta shiga rundunar Sojin Sama ta 'Yancin Jama'a a watan Satumbar 2005. Yu ya bayyana tare da sauran matuƙan jirgin mata a CCTV na Sabuwar Shekara ta 2010. A shekarar 2012, an ba ta shaidar tuƙin jirgin sama na Chengdu J-10 .
== Mutuwa ==
Yu ta mutu yayin wani horo na motsa jiki a ranar 12 ga Nuwamba, 2016 bayan da wani jirgi ya buge ta yayin da ta fice daga J-10. Koyaya, wasu jaridun hukuma sun ba da rahoton cewa ba ta iya fitar da lokaci daga jirgin ta kafin ta yi tasiri da ƙasa. <ref>http://www.skynews.com.au/news/world/asiapacific/2016/11/13/chinese-female-fighter-pilot-dies-in-crash.html</ref> Da yake ambaton majiyoyin soji da shaidu, ya ce Yu ta fice daga cikin jirgin nata bayan da ta yi karo da wani yayin horo. Bayan fitar, reshen wani jirgin sama ya bugi Yu, inda ya kashe ta, a cewar wani rahoto daga jaridar China Daily. Rahoton ya ce, mataimakiyar matuƙiyar jirgin ta Yu ta fito lafiya kuma ta tsira. Sauran jirgin kuma ya sauka lafiya. A kan Weibo, an girmama Yu a matsayin gwarzuwa. "Yu Xu ita ce matuƙiyar jirgin mata. Mutuwar ta babban rashi ne ga ƙasar mu, ”in ji wata takarda. An kai tokarta zuwa cibiyar wasannin Chongzhou don bikin tunawa da jama'a: mutane 360,000 daga ko'ina cikin ƙasar sun zo yin makokin ta kuma sanya furanni a wajen zauren makokin. An mayar da tokar matuƙiyar jirgi Yu Xu zuwa garinsu na Chongzhou da ke lardin Sichuan a kudu maso yammacin kasar kuma aka sanya shi a maƙabartar shahidan juyin -juya hali.
==Manazarta==
[[Category:Mutanen Sin]]
[[Category:Sin]]
2o6t3bc924qreyxcuoger2st8rec0o2
Khadim Hussain Rizvi
0
24176
162820
121094
2022-07-31T10:36:14Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox religious biography|name=Khadim Hussain Rizvi|religion=[[Islam]]|term_start1=1 August 2015|successor2=[[Saad Hussain Rizvi]]|predecessor1=''Position established''|party=[[Tehreek-e-Labbaik Pakistan]]|office1=1st Ameer of [[Tehreek-e-Labbaik Pakistan]]|occupation=[[Preacher]], leader|education=|denomination=[[Sunni Islam|Sunni]]|nationality=Pakistani|honorific_prefix=Ameer-ul Mujahideen|death_place=[[Lahore]], [[Punjab, Pakistan|Punjab]], [[Pakistan]]|death_date={{death date and age|2020|11|19|1966|5|22|df=y}}|birth_place=[[Pindigheb]], [[West Pakistan]], [[Pakistan]]|birth_date={{birth date|1966|5|22|df=yes}}|birth_name=|image=Allama Khadim Hussain Rizvi.jpg|native_name=|caption=|term_end1=19 November 2020}}
'''Khadim Hussain Rizvi''' ( {{Lang-ur|{{nq|خادم حسین رضوی}}}} ; an haife shi a ranar 22 ga watan Mayun shekara ta 1966-ya mutu a ranar 19 ga watan Nuwamban shekara ta 2020 ) malamin addinin Musulunci ne na [[Pakistan]] , marubuci kuma wanda ya kafa Tehreek-e-Labbaik, wata ƙungiya ta siyasa da addini da aka kafa a shekara ta 2015, wanda aka sani yana nuna rashin amincewa da duk wani canji ga dokar sabo ta Pakistan. .
Ya kware a cikin [[Urdu]], [[Harshen Punjab|Punjabi]], [[Larabci]] da [[Farisawa|Farisanci]], ya shahara da jawabansa na kare annabin Musulunci, [[Muhammad]], ban da [[Alqur'ani mai girma|Al -Qur'ani]] da [[hadisi]], saboda ya yi ƙaƙƙarfan waƙar Imam Ahmed Raza Khan Barelvi da [[Muhammad Iqbal]], wanda ya dauka a matsayin babban tasirinsa. <ref>K K Shahid, [https://www.thefridaytimes.com/if-i-curse-in-anger-it-is-justified/ "‘If I curse in anger, it is justified’"], ''The Friday Times''. 1–7 Dec 2017 Vol. XXIX, No. 43</ref> Ya kasance ''pir'' kuma ana ɗaukarsa a matsayin waliyi ta mabiya. <ref>Khaled Ahmed (2 December 2017), [https://www.newsweekpakistan.com/states-surrender/ "STATE’S SURRENDER"], ''Newsweek''. Retrieved 9 September 2019.</ref>
== Rayuwar farko ==
An haifi Khadim Hussain Rizvi a shekarar 1966 cikin dangin Awan a yankin Pindigheb na gundumar Attock, Punjab . Hisan'uwansa, Ameer Hussain, ɗan ƙaramin kwamishina ne (JCO) mai ritaya daga rundunar sojan Pakistan .
Ya fara karatun hafiz a Jhelum . Bugu da ƙari, ya ɗauki izinin shiga Jamia Nizamia, Lahore. Shi Hafiz-e-Quran ne kuma [[Shehu|Sheikh]] - [[Hadisi|Hadith]] . <ref>Mehmood Hussain (1 May 2018), [http://southasiajournal.net/khadim-hussain-rizvi-and-rise-of-religious-extremism-2-0-in-pakistan/ "Allama Khadim Hussain Rizvi and Rise of Religious Extremism 2.0 in Pakistan"], ''South Asia Journal''. Retrieved 8 September 2019.</ref> Ya gabatar da wa'azin Juma'a a Masallacin Pir Makki na Lahore yayin da yake a cikin Punjab Auqaf da Sashen Harkokin Addini . <ref name="dawn" /> An tsare shi a keken guragu tun daga Shekara ta 2009 tun lokacin da wani hatsari a kusa da Gujranwala yayin da direban motarsa yayi bacci yayin tuki daga Rawalpindi zuwa [[Lahore]] . <ref name="dawn" />
A cikin Shekara ta 2017, ya kafa wata ƙungiya ta siyasa da ake kira Tehreek-e-Labbaik Pakistan (TLP), gaban siyasa Tehreek Labbaik Ya Rasool Allah<nowiki><span typeof="mw:Entity" id="mwSw">&</nowiki>nbsp;<nowiki></span></nowiki>(TLYP) . TLP ya wanzu bayan ratayewa Mumtaz Qadri, wanda ya kashe Salmaan Taseer, Gwamnan Punjab, saboda adawa da dokokin sabo kuma daga baya ya shahara. A lokacin kisan Gwamnan, Rizvi yana aiki a matsayin jami'in auqaf a cikin gwamnatin Punjab . Rizvi ya ba da hujjar kisan gilla akan cewa Taseer ya kira dokar sabo a matsayin "bakar doka". An yi masa gargadi na gargadi da ya daina kuma ya daina yada ra'ayoyinsa don goyon bayan dokokin sabo amma kin yin hakan ya kai ga cire shi daga aikin gwamnati.
Bayan cire shi, Rizvi ya sami ƙarin damar yin wa'azin ra'ayinsa. Ya yi yawo a fadin kasar don gina tallafi ga Sashe na 295-C na Dokar Penal Pakistan, wacce ke magana kan sabo da aka yi wa [[Muhammad]] . Ya kuma yi magana don a saki Mumtaz Qadri; dagewa da ya yi ya ba shi laƙabin “mai fafutukar saɓo” a da’irar addini.
== Jayayya ==
=== 2017 Faizabad zama ===
A ranar 6 ga watan Nuwamban shekara ta 2017, Rizvi ya shirya doguwar tafiya daga [[Lahore]] zuwa [[Islamabad]] don matsa lamba don yin murabus na Ministan Shari'a Mista Zahid Hamid wanda ke cikin PML (N) dangane da wani canjin da ba a so ba kuma yana [[Ahmadiyya|fifita Ahmadis]], a cikin lissafin " a shekarar 2017 Zaben Pakistan ". Ba da daɗewa ba Rizvi ya fara samun tallafi daga jama'a, sauran jam'iyyun siyasa na addini da sauran ɓangarorin al'umma, yana ba da damar ci gaba da ci gaba da zanga -zangar a duk faɗin ƙasar. Jama'a sun dauki wannan bukata ta yin murabus na Ministan Shari'a kan tituna. <ref name="dawn" /> Bayan haka, an fara rufe baki ɗaya, kuma a ƙarshe gwamnati ta mayar da martani tare da tilasta rufe dukkan tashoshin labarai, sannan ta toshe hanyoyin sadarwar kafofin watsa labarun, don ɗaukar yanayin da kwararar bayanai. Wannan ya haifar da tashin hankali da rudani a garuruwan Karachi, Rawalpindi, Islamabad, Lahore tare da wasu a Punjab. A ƙarshe, da yammacin magariba babban hafsan sojojin ya shiga tsakani ya nemi "ɓangarorin biyu" su nuna kamewa. <ref name="dawn" />
=== 2018 Asia Bibi zanga -zanga ===
A ranar 31 ga watan Oktobana, shekara ta 2018, bayan da aka shafe shekaru takwas ana tsare da kuma hukunta duk kananan kotuna, an sami wata Kirista Kirista ' yar Pakistan, Asia Bibi, wacce ake zargi da sabo, ba ta da laifi a cikin hukuncin babbar kotun koli. Hukuncin na karshe ya ce daya daga cikin masu tuhumar Bibi ya karya Ashtiname na Muhammad, "alkawari da Annabi Muhammad ya yi da Kiristoci a karni na bakwai amma har yanzu yana aiki a yau". <ref name="Aqeel2018" /> Mai shari’a Asif Saeed Khosa ya yanke hukuncin cewa matan biyu da suka kai karar Asiya Bibi “ba su da gaskiya” kuma ikirarin cewa ta yi wa Muhammad batanci a bainar jama’a shi ne “zub da jini”. Hukuncin Kotun Koli na Pakistan ya ambaci "sabani na kayan aiki da maganganun da ba su dace ba na shaidu" wadanda "ke sanya shakku kan sigar hujjojin masu gabatar da kara."
Wannan ya sa TLP, karkashin jagorancin Rizvi ta fara zanga -zanga a Karachi, Lahore, Peshawar da Multan. An ba da rahoton arangama da 'yan sanda. Wani jagoran TLP, Muhammad Afzal Qadri, ya ce dukkan alkalan kotun koli uku "sun cancanci a kashe su". 'Yan sanda sun rufe yankin Red Zone a Islamabad babban birnin kasar, inda Kotun Koli take. A cikin jawabai na jama'a, Rizvi ya buƙaci a hukunta maloona Asia saboda laifin sabo a ƙarƙashin dokar hukunta laifukan Pakistan. An ambato shi yana cewa, "Zaman mu zai ci gaba har sai gwamnati ta amince da bukatar mu" yana musanta rahotannin da ke cewa ba da jimawa ba za a gama zaman. Daga baya za a kama shi ranar 23 ga Nuwamba 2018 tare da sauran shugabannin TLP sannan daga baya aka sake shi da beli a watan Mayun shekara ta 2019
=== Kisan furofesoshi ===
A watan Maris na shekarar 2019, dalibi na shekara ta uku a Kwalejin Sadik Egerton ta Gwamnatin Bahawalpur, Khateeb Hussain, ya dabawa wani farfesa Khalid Hameed wuka a wani mummunan haduwa. Khateeb Hussain ya tuntubi Zafar Gillani, lauya kuma babban memba na TLP kafin kisan, kuma ya sami amincewar aikata hakan akan Tinder . Dalilin da ya sa aka yi kisan shi ne sabo da cin mutuncin kalaman batanci ga Musulunci.
A cikin shekara ta 2018, wani dalibi mai shekaru 17 ya kashe Sareer Ahmed, shugaban kwalejin Islamiyya da ke Charsadda, wanda ya tsawatar saboda bacewar darussa da dama. Dalibin ya zargi Farfesan da aikata “sabo” saboda tsawatar masa da ya yi ya tsallake aji don halartar tarukan da TLP ke gudanarwa.
Dalibai biyu sun bayyana cewa Rizvi ne ya yi musu wahayi.
=== 2020 Zindagi Tamasha rigima ===
A cikin Shekara ta 2020, Rizvi ya haɓaka zanga -zanga kan sakin fim ɗin Pakistan ''Zindagi Tamasha'' . Ya zargi mai shirya fim Sarmad Khoosat da yin sabo. Abubuwan da ya yi zargin na saɓo ya haɗa da sukar [[Ulama'u|malamai]] da kuma zargin bacha bazi . Mawallafin Pakistan Mohammed Hanif, wanda ya ga duk sigogin fim ɗin da ba a tantance su ba, ya musanta cewa duk wani sukar malami yana cikin fim ɗin.
== Mutuwa ==
[[File:Funeral_Khadim_Hussain_Rizvi.jpg|thumb| Jana'iza.]]
A ranar 19 ga watan Nuwamban shekara ta 2020, an kai Rizvi Asibitin Farooq da ke yankin Allama Iqbal na [[Lahore]] bayan ya fadi. Da isar sa asibiti, an tabbatar da rasuwarsa da isowarsa . Daga baya an kai shi Asibitin Shaikh Zayed, inda aka tabbatar da mutuwarsa da karfe 8:48 na dare. Ya yi rashin lafiya na 'yan kwanaki kuma an ɗaure shi a keken guragu na ɗan lokaci. Dan Rizvi Saad Hussain Rizvi ya ce mahaifinsa ya fara sake numfashi na mintuna biyar bayan da aka ayyana shi ya mutu, amma ya daina numfashi kuma a karshe ya mutu. An yi sallar jana'izar a Minar-e-Pakistan da ke [[Lahore]] kuma Saad ne ya jagoranta. An binne Rizvi a cikin Madrassah Abuzar Ghaffari, wanda ke da alaƙa da masallacin Rehmatul Lil Alameen. Wani jami’in yankin ya kiyasta cewa kusan mutane dubu 200 ne suka halarci taron. Rizvi yana fama da zazzabi da matsalolin numfashi kafin mutuwarsa, amma ba a [[Koronavirus 2019|gudanar da gwajin COVID-19]] ko gwajin gawa ba. An nada Saad a matsayin sabon ameer na TLP a ranar 21 ga watan Nuwamba.
== Littattafai ==
Wasu daga cikin littattafansa sun haɗa da: <ref>[http://www.marfat.com/BrowsePage.aspx?AuID=81590b3d-a11c-4ff4-9d9d-00efffba5f89 Profile] on ''Marfat Library''</ref>
* ''Tayaseer Abwab-ul-'' Sarf (تیسیر ابواب الصرف), Maktba Majadia Sultania, 2013, 680 p.
* ''Talelat-e-Khadimiya'' (تعلیلات خادمیہ), Allama Fazal Haaq Publications, 2015, 677 p.
* ''Fazail-e-Durood Shareef'' (فضائل درود شریف), Dajkot, 2018, 332 p.
== Manazarta ==
[[Category:Haifaffun 1966]]
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
6hsto778plw4fxztibz2hx2dsgc3ivp
Babcock International
0
25692
162673
114905
2022-07-30T15:27:00Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
=== shekara ta 1891 zuwa 1979 ===
Babcock International ya bi diddigin tarihinsa zuwa shekarun 1800 da manyan masana'antun masana'antar Babcock &amp; Wilcox na Amurka . A cikin shekarun 1870 da 1880, kamfanin, bayan ya yanke shawarar faɗaɗa ƙasashen duniya, ya haɓaka sawun farko a kasuwar Burtaniya, yana mai da hankali kan birane kamar [[Glasgow]], Scotland . A ranar 9 ga Afrilu shekara ta 1891, Babcock & Wilcox ya zaɓi kafa wani keɓaɓɓen kuɗi (wanda aka fi sani da £ 250,000 da farko) kamfanin Biritaniya, wanda ake kira '''Babcock & Wilcox Ltd.''' Membobin kwamitin farko na kamfanin na Burtaniya sun haɗa da sanannen injiniyan gine -ginen Scottish Sir William Arrol da Andrew Stewart, na Lanarkshire na tushen bututun ƙarfe A & J Stewart & Menzies, daga baya Stewarts &amp; Lloyds .
Bayan kafuwarta, an ayyana yanayin aikin kamfanin na Burtaniya a matsayin 'duniya ban da Arewacin Amurka da Cuba', wanda shine keɓaɓɓen kasuwancin Babcock & Wilcox na Amurka. An fara a shekara ta 1885, B & W ta tururi boilers da aka kerarre a cikin Singer Manufacturing Company ta Kilbowie Works a Clydebank kusa Glasgow. <ref name="established" /> A kusa da wannan lokacin, mai ƙirƙira kuma ɗan kasuwa Isaac Singer ya kasance mai mahimmanci kuma mai tasiri a cikin kasuwancin.
A cikin shekara ta 1895, Babcock & Wilcox Ltd sun buɗe sabon ayyukan aikin tukunyar jirgi, dangane da {{Convert|33|acre|m2}} shafin Porterfield Forge a gefe na Kogin Clyde kusa da Renfrew . A cikin shekara ta 1900, kamfanin ya sami fam miliyan 1.57 na saka hannun jari, wanda aka yi amfani da shi don ba da kuɗin faɗaɗa kasancewar sa ta duniya ta hanyar ayyukan haɗin gwiwa na ƙasashen waje da yawa. A lokacin shekara ta 1913, B&W ya fara sa hannu tare da Rosyth Dockyard bayan ya ci nasara a ƙoƙarin gina injin samar da tururi a wurin; wannan kasantuwar ta kasance farkon farawa ga babban hannun da kamfanin ke da shi a ɓangaren gyaran jirgin. <ref name="fund hist" />
A lokacin [[Yaƙin Duniya na I|Yaƙin Duniya na ɗaya]] da [[Yaƙin Duniya na II|Yaƙin Duniya na Biyu]], B&W ya kasance babban mai ba da gudummawa ga tsarin tsaron Biritaniya. A cikin shekara ta 1940, yawan ma'aikata a Renfrew ya kai kusan 10,000. A zamanin bayan yaƙi, kera da goyan bayan kayan aikin tsaro ya ci gaba da kasancewa yanki mai mahimmanci na kasuwanci da kamfani.
A cikin karni na ashirin, B&W ya kasance babban mai samar da tukunyar jirgi don tashoshin wutar lantarki . A cikin shekara ta 1960, kamfanin ya shiga cikin ci gaban tashoshin makamashin nukiliya na Burtaniya. B&W kuma ya ci gaba da haɓaka duniya, gami da cikin kasuwar Arewacin Amurka; shekara ta 1979, ana danganta kamfanin na Arewacin Amurka don samar da kashi ɗaya bisa uku na jimlar tallace-tallace (fam miliyan 844) da fiye da rabin ribar kasuwancin gaba ɗaya. <ref name="fund hist" /> A waccan shekarar, Babcock & Wilcox Ltd an sake masa suna ''Babcock International Ltd.''
A shekara ta 1982, Babcock International an yi iyo a kan Kasuwar Hannun Jari ta London, ta zama ''Babcock International PLC'' . A kusa da wannan lokacin, an sake ''canza sunan kamfanin na Babcock & Wilcox (Operations) Ltd'' ''Babcock Power Ltd'' ; wannan rarrabuwa ta zama ''Babcock Energy Ltd.'' A shekara ta 1985, yawan da Babcock International ya samu ya kai fam biliyan 1.1; rassansa sun tsunduma cikin ayyukan kasuwanci da ayyukan a duk faɗin duniya, galibi suna mai da hankali kan ayyukan kwangila . Kasuwancin sarrafa kayansa, wanda ba shi da fa'ida tun daga shekara ta 1970, ya kasance yana fuskantar sake fasalin ƙoƙarin da asarar aiki a cikin wannan lokacin.
A shekara ta 1987, Babcock ya haɗu da kamfanin injiniyan kishiya FKI Electricals plc, ya kafa ''FKI Babcock PLC'' . Ba da daɗewa ba bayan haka, sabon haɗin gwiwar babban ofishin kamfanin a London da fiye da dozin guda biyu an rufe, wanda ya haifar da asarar kusan ayyuka 6,000, sama da rabin waɗannan da ke zaune a Biritaniya, ya rage yawan ma'aikata zuwa ƙasa da 30,000. An sayi injiniyoyi da kasuwancin sufuri da yawa a wannan lokacin. A watan Agustan shekara ta 1989, FKI Babcock PLC ya ragu don ƙirƙirar Babcock International Group PLC da FKI plc . <ref name="fund hist" />
Sabuwar Babcock International mai zaman kanta ba da daɗewa ba ta shiga sayayya da yawa. A cikin Afrilu shekara ta 1992, kamfanin ya sayi ɗan kwangilar masana'antar makamashi [[Gabas ta Tsakiya|ta Gabas ta Tsakiya]] ''King Wilkinson'' . A waccan shekarar, an kuma sami Consilium na kula da kasuwancin jirgin ruwa zuwa gabar teku [[Sweden|na Sweden.]] A lokacin shekara ta 1994, Babcock ya sami babban haɗin gwiwar Thorn EMI na kashi 35 cikin ɗari na Rosyth Dockyard, wanda ya haifar da ƙirƙirar ''Babcock Rosyth Defense'' . A cikin wannan shekarar, kasuwancin sarrafa kayan Babcock, wanda ke tsakiyar Jamus, an sake tsara shi kuma an sake masa suna a matsayin ''Babcock Materials Handling'' . <ref name="fund hist" />
Bayan yin rikodin asarar fam miliyan 42 ga kasuwancin a shekara ta 1994, wanda aka danganta shi da rarrabuwar wutar lantarki da sakamakonsa daga kwangila a tashar wutar lantarki ta Drax, Babcock International ya mayar da martani ta hanyar gujewa manyan kwangiloli, sai dai idan haɗarin da ke tattare da hakan yana kasancewa. raba tare da sauran abokan hulɗa. Bugu da ƙari, kasuwancin ya yanke shawarar cewa zai kawar da kasuwancin sa mai haɗari gaba ɗaya. Daga cikin sauran canje -canjen, ayyukan Babcock International a Rosyth sun yi tasiri sosai, ana tura su zuwa ga ƙungiyoyin farar hula, kamar masana'antar mai . <ref name="fund hist" /> A ƙarshen shekara ta 1996, Babcock ya sayi Rosyth daga Ma'aikatar Tsaro akan farashin fan miliyan 21. <ref name="fund hist" />
A shekara ta 1995, a 75% gungumen azaba, a cikin tukunyar jirgi masana'antu da makamashi da sabis ayyuka (asali da zuciyar kasuwanci na Babcock), ta nan da aka sani da Babcock Energy Ltd, aka sayar zuwa Mitsui Engineering & Shipbuilding na Japan, kuma ya zama Mitsui Babcock Energy Ltd. A watan Nuwamba shekara ta 2006, Mitsui ya sayar da kamfanin ga Doosan Heavy Industries &amp; Construction wani kamfani na kamfanin Doosan na Koriya ta Kudu : a wancan lokacin an sake wa kamfanin suna Doosan Babcock Energy Ltd. A watan Satumba na shekara ta 2009, [[Kazech|mai kera turbin tururi na Czech]], Skoda Power, ya zama wani ɓangare na Doosan Babcock Energy Ltd; daga baya an sake sanya wa wannan kamfani suna Doosan Power Systems Ltd a shekara ta 2010.
A cikin shekara ta 2000, Babcock ya yanke shawarar yanke shawara don ƙaura daga masana'anta zuwa kulawa da tallafawa mahimman kayan aiki da kayan aikin abokan ciniki. Da yake nuna canji mai nasara a cikin dabarun dabarun kamfanin, a shekara ta 2002 Babcock an sake tsara shi daidai akan Kasuwancin hannun jari na London daga 'Injiniya' zuwa 'Sabis na Tallafi'.
A ranar 19 ga Yuni,shekara ta 2002, kamfanin ya sami Sabis na Group Group International Ltd, mai ba da sabis na tallafi a cikin tsaro da kasuwannin farar hula. Ta yi nasara ga Peterhouse Group plc, kuma a ranar 18 ga Yuni shekara ta 2004, an ba da sanarwar tayin ba tare da wani sharadi ba saboda sama da kashi 50% na hannun jarin. <ref name="UKBP" /> A ranar 30 ga Satumba shekara ta 2004, ta sami Turner da Abokan hulɗa, mai ba da sabis na ƙwararru ga masana'antar sadarwa. <ref name="UKBP" />
A ranar 9 ga Mayu shekara ta 2006, ta ci gaba da mallakar Alstec Group Ltd, mai sarrafa sabis na nukiliya da tashar jirgin sama, kuma a ranar 13 ga Yuni shekara ta 2006, ta sayi manyan layukan wutar lantarki da kasuwancin wayoyin salula na ABB Afirka ta Kudu (Pty). A ranar 10 ga Mayu, shekara ta 2007, 19 An sanya sabbin hannayen jari miliyan guda don tara kudaden siye, kuma a ranar 28 ga Yuni shekara ta 2007, ta sami Devonport Management Limited, masu gudanar da jirgin ruwa na nukiliya na Devonport Dockyard da tasoshin jirgin ruwa da Appledore Shipbuilders .
A ranar 25 ga Yuli, shekara ta 2007, Gwamnatin Burtaniya ta ba da sanarwar cewa Hadin gwiwar Jirgin Sama, wanda Babcock International ke cikin sa, zai gudanar da taron ƙarshe na sabbin masu jigilar jirage biyu na Rundunar Sojojin Ruwa a Rosyth Dockyard. A ranar 7 ga Agustan shekara ta 2007, yarda don siyan International Nuclear Solutions PLC ya kai kashi 58.9% na hannun jarin da aka bayar, sannan aka kammala kwace.
A ranar 22 ga Afrilu shekara ta 2008, don ƙara ƙarfafa alama a sashin Nukiliya da sashin tallafin jirgin ruwa, Babcock ya sayi Strachan &amp; Henshaw daga Ƙungiyar Weir a kan £ 65m; a lokacin ma'amala, kamfanin yana da ƙwarewar sama da shekaru hamsin a cikin sarrafa kayan mutunci. A watan Satumba shekara ta 2009, Babcock ya mallaki sashen kasuwanci na Hukumar Makamashin Atomic UK, UKAEA Ltd; wannan siyan ya ƙara ƙwarewar Babcock na fasahar nukiliya, yana kawo ƙarin ƙwarewa a cikin rarrabuwa na sharar gida, lalata manyan wuraren haɗari, ƙullawa da adana kayan haɗari da safarar sharar gida. Yarjejeniyar ta kuma ba Babcock matsayinsa na farko na Tier 1 na aiki a cikin kasuwar nukiliyar farar hula da alaƙar kai tsaye tare da Hukumar Bayar da Makamashin Nukiliya, tare da cika matsayin ta Tier na 1 da ke cikin kasuwar makaman nukiliya na soja. <ref name="ukaea" />
A cikin Maris shekara ta 2010, Babcock ya sami VT Group akan £ 1.32bn ko 750p rabo; kamfanin ya bayar da kashi 361.6p a cikin tsabar kudi, kazalika 0.7 sabbin hannun jarin Babcock ga kowane rukunin Rukunin VT. Sayen, wanda aka kammala a ranar 8 ga Yuli shekara ta 2010, ya ƙirƙiri ƙungiyar haɗin gwiwa ta tsaro da sabis na tallafi wanda kowace shekara ke tara tallace -tallace na £ 3bn kuma yana da ma'aikata sama da 25,000, waɗanda galibi tushensu ne a Biritaniya da Amurka. Sakamakon hadewar, Babcock ya karbi kwangilar gudanar da Sabis na Sadarwar Sadarwar Tsaro a madadin Ma’aikatar Tsaro ; an ba da wannan kwangilar ne ga VT Merlin Communications a shekara ta 2003, na tsawon shekaru goma sha biyar.
A cikin Maris shekara ta 2014, an ba da sanarwar cewa Babcock ya amince ya mallaki Avincis Group gabaɗaya, gami da rukunin Bond Aviation Group, a musayar £ 1.6 biliyan. Daga baya an sake yiwa tsoffin rukunin Avincis suna a ƙarƙashin sunan Babcock a cikin Janairu shekara ta 2015. A cikin Yuli shekara ta 2013, sashen Sabis na Tallafi na Babcock ya sami Conbras Serviços Técnicos de Suporte LTDA a Brazil don yin la'akari da tsabar kuɗi na fan miliyan 18.2 tare da jinkirta yin la'akari da fam miliyan 4.4.
A cikin Afrilu shekara ta 2014, Babcock Dounreay Partnership (BDP), wani kamfani na Babcock International Group PLC (50%), CH2M Hill (30%) da URS (20%) an zaɓi su a matsayin waɗanda aka fi so kuma daga ƙarshe sun ba da kwangilar £ 1.6bn ta Hukumar da ke sarrafa makaman nukiliya don gudanarwa da yanke tashar nukiliyar Dounreay a Scotland. A cikin Nuwamba shekara ta 2014, an sanya wa Babcock suna a matsayin gwaminatin Burtaniya da ta fi son siyan filin gyaran ƙasa da kasuwancin ƙungiyar Taimako na Tsaro, babbar hukuma da asusun ciniki na Ma'aikatar Tsaro. An kammala siyarwa da canja wurin Babcock a ranar 1 ga Afrilu shekara ta 2015.
A cikin shekara ta 2010, kamfanin ya kulla kwangiloli da yawa na sojan ruwa. A watan Mayun shekara ta2012, Ma'aikatar Tsaro ta ba Babcock kwangilar fan miliyan 15 don tallafa wa ƙirar jiragen ruwan da [[Makaman nukiliya|ke ɗauke da makamin nukiliya na Ƙasar Ingila na gaba.]] A watan Agustan shekara ta 2014, Babcock ya fitar da wata sanarwa da ke bayyana cewa za a yi asarar ayyukan yi a HMNB Clyde idan Scotland za ta jefa ƙuri'ar neman 'yancin kai a zaben raba gardama na 2014 . A cikin Oktoba shekara ta 2014, duka Babcock da BAE Systems sun sami kwangiloli daga Ma'aikatar Tsaro wanda yakai jimlar £ 3.2 biliyan don kula da jiragen ruwan yaƙin Burtaniya, jiragen ruwa na ruwa da sansanonin sojan ruwa na shekaru biyar masu zuwa.
A shekara ta 2018 da shekara ta 2019, Babcock International ya yi watsi da ci gaban da ba a nema ba ta hanyar sabis na jama'a Serco don haɗa kasuwancin biyu tare. Kwamitin Babcock ya ki amincewa da shawarwarin hadewar, bayan an bayar da rahoton cewa ya gano shawarar ba ta da inganci. An ba da rahoton cewa, Rupert Soames, Babban Jami'in Serco, ya ci gaba da sha'awar daidaita ayyukan tsaro na kamfaninsa da na Babcock.
A lokuta da yawa a shekara ta 2019 da farkon shekara ta 2020, Babcock ya ba da gargadin riba, wanda kamfanin ya danganta da koma baya a cikin umarni na gwamnati da batutuwan da ke tattare da sashin jirgin sama, wanda ya buƙaci £ 85m rubutown a kan haya don jirgi mai saukar ungulu na Tekun Arewa. A cikin watan Fabrairu shekara ta 2020, an ba da rahoton cewa kamfanin yana tunanin ficewa daga ɓangaren jirgin mai saukar ungulu a tsakanin gasa mai ƙarfi; Babcock ya riga ya rage jiragen Sikorsky S-92 da Eurocopter EC225 Super Puma daga 15 zuwa jirage masu saukar ungulu bakwai da 13 zuwa jirage masu saukar ungulu guda bi da bi. Hukuncin da kamfanin ya yanke na rage yawan kayayyakinsa na S-92 ya sa masana'anta Sikorsky ta kai Babcock kara saboda kin karbar isar da sassan da aka ba da umarni a shekara ta 2011. A cikin watan Afrilu 2021, a matsayin wani ɓangare na shirin sake fasalin fasali mai yawa, Babcock ya ba da sanarwar cewa zai sayar da layukan kasuwancinsa da yawa, wanda ya haifar da asarar ayyuka 1,000 (850 wanda zai kasance a Burtaniya); a matsayin wani bangare na wannan, kamfanin zai sayar da sashen jigilar sufurin jiragen sama na mai da iskar gas ga Rukunin CHC .
==Manazarta==
[[Category:Pages with unreviewed translations]]
sr2kts6jlqgwc54nom3ip8d4qrxt4f5
Mafia (2002 fim)
0
27714
162827
125801
2022-07-31T10:42:44Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Mafia''' fim ne na ƙasar Masar na shekarar 2002 wanda Sherif Arafa ya ba da umarni. <ref>[http://www.elcinema.com/en/work/1005518]</ref>
== Yan wasa ==
* Ahmed El Sakka - Hussain / Tarek Zidan
* Mostafa Shaban - Hossam
* Mona Zaki - Mariam
* {{Interlanguage link|Ahmed Rizk|ar|أحمد_رزق}} - Rafat
== Magana ==
{{reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{IMDb title|0404215}}
[[Category:Finafinan Misra]]
[[Category:Fina-finai]]
[[Category:Fina-finan Afirka]]
o86o82iik8enojpswb3l7qkiyb7us7h
Anjali Sharma
0
28423
162670
128718
2022-07-30T15:20:07Z
BnHamid
12586
/* Manazarta */
wikitext
text/x-wiki
'''Anjali Sharma''' (an haife ta a shekara ta 2004) yar gwagwarmayar sauyin yanayi ce ta Australiya, wacce tun tana da shekaru 16, ita ce ta jagoranci kara a wani mataki a kotun tarayya da ke Australiya, kan gwamnatin tarayya, musamman ma, Ministar Muhalli, Sussan Ley. , don kasa yin la'akari da tasirin sauyin yanayi. Hakanan ta kasance 'yar wasan karshe a cikin lambar yabo ta yara ta 2021, lambar yabo ta kasa da kasa don gwagwarmayar yanayi, wacce ke Sweden.
{{Infobox person|name=Anjali Sharma|spouse=|term=|predecessor=|successor=|party=|boards=|religion=|partner=|height=|children=|parents=|relatives=|signature=|website=|footnotes=|weight=|networth=|image=|death_place=|image_size=|caption=|birth_name=|birth_date=2004|birth_place=Delhi, India|death_date=|death_cause=|salary=|other_names=|known_for=|education=|employer=|occupation=|title=|nationality=[[Indian Australians|Indian-Australian]]}}
== Rayuwar farko da aiki ==
Sharma ita daliba ce daga Melbourne, wacce ta dauki gwamnatin tarayya ta Ostireliya, kuma ministar muhalli, Sussan Ley, zuwa Kotun Tarayya ta Ostiraliya a wani mataki. Ita ce ja-gora a ƙarar, tare da wasu ɗaliban makaranta guda bakwai, da wata mata mai suna ’yar’uwa Marie Brigid Arthur. Matakin ajin ya bukaci Kotun Tarayya da ta dakatar da Ministan Muhalli, Ley daga amincewa da fadada ma'adinan Coalmine Vickery, kusa da Gunnedah, a NSW. Kotun Tarayya ta yanke hukunci, a farkon duniya, cewa an bukaci Ministan Muhalli ya kasance yana kula da matasa da yara, dangane da tasirin sauyin yanayi, musamman tasirin wutar daji da zafin rana. Wannan ya kafa tarihi na bin shari'ar kotu.<ref>{{Cite web|title=Anjali Sharma, from Melbourne, Australia, is presented as the fourth finalist for the 2021 Children’s Climate Prize|url=https://www.mynewsdesk.com/se/childrensclimateprize/pressreleases/anjali-sharma-from-melbourne-australia-is-presented-as-the-fourth-finalist-for-the-2021-childrens-climate-prize-3134925|access-date=2021-12-29|website=Mynewsdesk|language=en}}</ref> A lokacin ''Sharma da sauransu vs Ministan Muhalli, kimiyyar canjin yanayi'', musamman ma cewa iskar CO2 na ɗan adam "sun fi daukar nauyi" don sauyin yanayi da ɗumamar yanayin duniya. Har ila yau, babu gardama shi ne cewa Ostiraliya za ta fuskanci fari, matsanancin zafi da yanayi mai nasaba da wuta. Bugu da ari, babu shakka cewa waɗannan illolin da girmansu za su yi tasiri da girman iskar gas da ake fitarwa.<ref>{{Cite web|title=Sharma court finds duty of care to protect young Australians from future injury from climate change|url=https://www.finlaysons.com.au/2021/06/sharma-court-finds-duty-of-care-to-protect-young-australians-from-future-injury-from-climate-change/|access-date=2021-12-29|website=Finlaysons Lawyers|language=en-AU}}</ref>
Kotun shari'a, mai shari'a Mordecai Bromberg, ta yanke hukuncin cewa Ministan Muhalli yana da "wajibi na kulawa" don kada ya cutar da matasa ko makomarsu. Ya yanke hukuncin cewa Ministan yana da "ayyukan kula da hankali don guje wa cutar da kansa" ga matasa da yaran Australia, lokacin da Ministan Muhalli, ya yanke shawara game da tsawaita aikin hakar kwal a karkashin doka, ''Kare Muhalli da Dokar Kare Diversity [1999]''.<ref>{{Cite news|last=Sainty|first=Lane|date=2021-10-17|title=Environment minister appeals ruling in teenagers' climate change court case|work=The Australian|url=https://www.theaustralian.com.au/breaking-news/environment-minister-appeals-ruling-in-teenagers-climate-change-court-case/news-story/cd8a6d8f7a3e335df206a13a04958393|access-date=2021-12-29}}</ref> Manufar, kamar yadda matasan suka bayyana, ita ce dakatar ko hana faɗaɗa ayyukan mai a nan gaba.<ref>{{Cite web|title=Sharma court finds duty of care to protect young Australians from future injury from climate change|url=https://www.finlaysons.com.au/2021/06/sharma-court-finds-duty-of-care-to-protect-young-australians-from-future-injury-from-climate-change/|access-date=2021-12-29|website=Finlaysons Lawyers|language=en-AU}}</ref>
Matasan Australiya takwas da suka kawo wasan ajin sune Anjali Sharma, Isolde Shanti Raj-Seppings, Ambrose Malachy Hayes, Tomas Webster Arbizu, Bella Paige Burgemeister, Laura Fleck Kirwan, Ava Princi da Luca Gwyther Saunders.<ref>{{Cite web|date=2021-06-09|title=Climate change judgement in Federal Court says Minister must protect young people|url=https://cairnsnews.org/2021/06/09/climate-change-judgement-in-federal-court-says-minister-must-protect-young-people/|access-date=2021-12-29|website=Cairns News|language=en}}</ref> Saboda ƙarancin shekarun masu nema, duk waɗanda ke ƙasa da 18, wakilin ƙarar, Sister Marie Brigid Arthur, 'yar'uwar Brigadine Order na Victoria ne ya wakilce su.<ref>{{Cite web|date=2021-05-27|title=Anjali Sharma & others win against the Minister for Environment|url=https://www.bharattimes.com/2021/05/27/anjali-sharma-others-win-against-the-minister-for-environment/|access-date=2021-12-29|website=bharattimes.com|language=en-US}}</ref>
Ayyukan Sharma da shari'ar kotu na iya kafa misali na shari'a a shari'o'in kotu na gaba a Ostiraliya inda tasirin sauyin yanayi, gami da mutuwa da rauni daga raƙuman zafi, gobarar daji da guguwa, ke buƙatar yin la'akari da shawarwarin haƙar ma'adinai na ma'adinai da burbushin mai.<ref>{{Cite web|last=Hislop|first=Madeline|date=2021-12-22|title=The moments & women that lifted us in 2021|url=https://womensagenda.com.au/latest/the-moments-women-that-lifted-us-in-2021/|access-date=2021-12-29|website=Women's Agenda|language=en-AU}}</ref> Shari'ar Sharma ta kasance daya daga cikin da yawa a matsayin wani bangare na 'karu a shari'a' a cikin lamuran sauyin yanayi, inda Amurka da Ostiraliya ke jagorantar adadin shari'o'in shari'ar sauyin yanayi, tare da yawancin matasa ne ke jagoranta.<ref>{{Cite web|date=2021-12-21|title=Climate litigation up in 2021, with private sector now exposed|url=https://chinadialogue.net/en/climate/climate-litigation-up-in-2021-with-private-sector-now-exposed/|access-date=2021-12-29|website=China Dialogue|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Three significant climate change developments in Australia and overseas with implications for resource projects - Knowledge - Clayton Utz|url=https://www.claytonutz.com/knowledge/2021/may/three-significant-climate-change-developments-in-australia-and-overseas-with-implications-for-resource-projects|access-date=2021-12-29|website=www.claytonutz.com|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Sharma v Minister for Environment|url=https://equitygenerationlawyers.com/cases/sharma-v-minister-for-environment/|access-date=2021-12-29|website=Equity Generation Lawyers ..|language=en-US}}</ref> Kamar yadda a watan Disamba 2021, akwai shari'o'in kotu guda 21 da suka shafi sauyin yanayi, gami da ''Sharma da sauransu vs Ministan Muhalli''.<ref>{{Cite web|title=Sharma court finds duty of care to protect young Australians from future injury from climate change|url=https://www.finlaysons.com.au/2021/06/sharma-court-finds-duty-of-care-to-protect-young-australians-from-future-injury-from-climate-change/|access-date=2021-12-29|website=Finlaysons Lawyers|language=en-AU}}</ref>
Wani karin bayani game da ''Shama da sauransu da Ministan Muhalli'' ya ruwaito cewa Kotun ta fitar da sanarwar cewa "Ministan na da hakki mai ma'ana na guje wa haddasa kisa ko raunata mutanen da ba su kai shekaru 18 da haihuwa ba kuma mazauna Australia a lokacin. na farkon wannan ci gaba da ya taso daga fitar da iskar carbon dioxide zuwa cikin sararin duniya."<ref>{{Cite web|title=Sharma and others v. Minister for the Environment|url=http://climatecasechart.com/climate-change-litigation/non-us-case/raj-seppings-v-ley/|access-date=2021-12-29|website=Climate Change Litigation|language=en-US}}</ref>
== Kafofin watsa labarai da abubuwan da suka shafi doka ==
Shari'ar Sharma, abubuwan da ke haifar da sauyin yanayi, matasa na ƙungiyar aikin aji, da tarihin tarihi da sakamakon ya kafa, sun sami kulawar kafofin watsa labarai da yawa da shari'a,<ref>{{Cite web|title=Liability and Climate Change Litigation: The Landmark decision of Sharma v Minister for the Environment {{!}} Russell Kennedy Lawyers|url=https://www.russellkennedy.com.au/insights-events/insights/liability-and-climate-change-litigation-the-landmark-decision-of-sharma-v-minister-for-the-environment|access-date=2021-12-29|website=www.russellkennedy.com.au}}</ref><ref>{{Cite web|title=Superimposing private duties on the exercise of public powers: Sharma v Minister for the Environment – AUSPUBLAW|url=https://auspublaw.org/2021/08/superimposing-private-duties-on-the-exercise-of-public-powers-sharma-v-minister-for-the-environment/|access-date=2021-12-29|language=en-AU}}</ref><ref>{{Cite web|title=Liability and Climate Change Litigation: The Landmark decision of Sharma v Minister for the Environment {{!}} Russell Kennedy Lawyers|url=https://www.russellkennedy.com.au/insights-events/insights/liability-and-climate-change-litigation-the-landmark-decision-of-sharma-v-minister-for-the-environment|access-date=2021-12-29|website=www.russellkennedy.com.au}}</ref> duka a cikin gidajen watsa labarai na Australia, Indiya da Burtaniya.<ref>{{Cite news|date=2021-12-15|title=The teenagers and the nun trying to stop an Australian coal mine|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-australia-59390798|access-date=2021-12-29}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-10-19|title=What Do We Know About Anjali Sharma, The 17-Year-Old Climate Activist Who Is Taking On The Australian Government?|url=https://www.mansworldindia.com/more/news/what-do-we-know-about-anjali-sharma-the-17-year-old-climate-activist-who-is-taking-on-the-australian-government/|access-date=2021-12-29|language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-05-27|title=Anjali Sharma & others win against the Minister for Environment|url=https://www.bharattimes.com/2021/05/27/anjali-sharma-others-win-against-the-minister-for-environment/|access-date=2021-12-29|website=bharattimes.com|language=en-US}}</ref> SBS,<ref>{{Cite web|title=The schoolgirl who took Australia’s environment minister to court on climate change|url=https://www.sbs.com.au/language/english/the-schoolgirl-who-took-australia-s-environment-minister-to-court-on-climate-change|access-date=2021-12-29|website=SBS Your Language|language=en}}</ref> Sydney Morning Herald,<ref>{{Cite web|last=Perkins|first=Miki|date=2021-03-05|title=Anjali Sharma breaking new ground in climate fight|url=https://www.smh.com.au/environment/climate-change/anjali-sharma-breaking-new-ground-in-climate-fight-20210304-p577ym.html|access-date=2021-12-29|website=The Sydney Morning Herald|language=en}}</ref> Guardian,<ref>{{Cite web|date=2021-10-21|title=In the Sharma case, Australia’s federal court must not avert its eyes from the climate crisis {{!}} Kieran Pender|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/oct/21/in-the-sharma-case-australias-federal-court-must-not-avert-its-eyes-from-the-climate-crisis|access-date=2021-12-29|website=the Guardian|language=en}}</ref> da The Australian<ref>{{Cite news|last=Sainty|first=Lane|date=2021-10-17|title=Environment minister appeals ruling in teenagers’ climate change court case|work=The Australian|url=https://www.theaustralian.com.au/breaking-news/environment-minister-appeals-ruling-in-teenagers-climate-change-court-case/news-story/cd8a6d8f7a3e335df206a13a04958393|access-date=2021-12-29}}</ref> sun ruwaito karar ta. Yanzu an dauki lamarin a matsayin abin koyi, wanda a yanzu ke da ikon sanar da wasu lokuta, don tabbatar da cewa an yi la'akari da tasirin yanayi.<ref>{{Cite web|title=Sharma by her litigation representative Sister Marie Brigid Arthur v Minister for the Environment (No 2) [2021] FCA 774|url=https://www.judgments.fedcourt.gov.au/judgments/Judgments/fca/single/2021/2021fca0774|access-date=2021-12-29|website=www.judgments.fedcourt.gov.au}}</ref>
Ayyukan Sharma sun kai ga ƙarshe cewa a cikin dokar Australiya, Ministan Muhalli yana da alhakin gujewa haifar da rauni da kuma mutuwa ga yaran Australiya daga hayaƙin carbon wanda zai iya haifar da zafin rana da gobarar daji, lokacin amincewa da ayyukan kwal.<ref>{{Cite web|date=2021-10-14|title=17yo Anjali Sharma took on the Morrison Government over climate change. Now she's up for an international prize|url=https://womensagenda.com.au/latest/17yo-anjali-sharma-took-on-the-morrison-government-over-climate-change-now-shes-up-for-an-international-prize/|access-date=2021-12-29|website=Women's Agenda|language=en-AU}}</ref> Ƙwarƙarar Sharma ta sa aka zaɓe ta a matsayin wadda za ta zo na ƙarshe a kyautar yanayi na yara. Wannan wata "kyauta ce ta kasa da kasa da ake bayarwa kowace shekara ga matasa da suka yi kokari na musamman ga yanayi da muhalli."<ref>{{Cite web|title=Anjali Sharma, from Melbourne, Australia, is presented as the fourth finalist for the 2021 Children’s Climate Prize|url=https://www.mynewsdesk.com/se/childrensclimateprize/pressreleases/anjali-sharma-from-melbourne-australia-is-presented-as-the-fourth-finalist-for-the-2021-childrens-climate-prize-3134925|access-date=2021-12-29|website=Mynewsdesk|language=en}}</ref>
== Kyauta da kyaututtuka ==
{|
|2021
|Kyautar Yanayi na Yara, ɗan wasan ƙarshe<ref>{{Cite web|last=Hislop|first=Madeline|date=2021-10-14|title=17yo Anjali Sharma took on the Morrison Government over climate change. Now she's up for an international prize|url=https://womensagenda.com.au/latest/17yo-anjali-sharma-took-on-the-morrison-government-over-climate-change-now-shes-up-for-an-international-prize/|url-status=live|access-date=2021-12-29|website=Women's Agenda|language=en-AU}}</ref>
|-
|2021
|Matan da suka ɗauke mu a cikin 2021 - manyan 10 - Ajandar Mata
|}
== Manazarta ==
{{Reflist|2}}
bj45qij1v74qzxwnvwl6al1j0f5uqcn
Garin Gargando
0
29049
162665
132632
2022-07-30T15:14:21Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Gargando''' ƙaramin gari ne dake cikin yankin Tombouctou na ƙasar [[mali]]. Mutanen garin dai sun fito ne daga yankunan Kel Ansar (wanda ya samo asali daga Ansar na [[Madinah|Madina]] ). Ƙauyen yana da mutanen [[Buzaye|Touareg]] masu ilimi da yawa.
==Bazuwa==
Baƙi na mutanen Gargando sun bazu cikin ƙasar Mali kuma sun haɗa da Cherifène, Kel Razaf, Idanane, Kel Tinakawate, Kel Indierene, Kel Emmimalane da dai sauransu. Shugaban kabilar Kel Antessar na yanzu, Mohamed Elmehdi Ag Attaher, ya fito ne daga ɓangaren Gargando, duk da cewa iyakokin garin ba su dace da tsarin zamantakewar mazaunan ba.
Doka 96-059 ta 4 ga Nuwamba shekarata 1996 ce ta ƙirƙira Ƙauyen Gargando. Yana da iyaka da arewa da Ƙauyen Kwaminisanci na Adarmalane, a arewa maso yamma ta Ƙauyen Kwaminisanci na Râz-El-Mâ, a arewa maso gabas ta Ƙungiyar M'Bouna, a gabas ta yankunan [[Télé, Mali|Télé]] da Goundam, a kan. yamma ta hanyar Rurale na Commune na Télemsi da na Aljounoub, a kudu maso yamma ta kwaminisanci na Djanké da Soumpi, a kudu ta gundumar Soboundou, kuma a kudu maso gabas ta yankin Rurale na Tonka .
==Yawa==
Yawan jama'a na ƙidayar shekarar 2009 ya kasance kimanin 7,950. Yawan jama'a shine Tamacheq.
Karamar hukuma ce ke wakiltan gwamnatin kasa, shugaban ma’aikatan lafiya na kasa, da kuma hukumar kula da ilimi ta kasa daga daraktocin makarantu.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
rxd2xwst6uinu2bnh11m5l4wfx2o1a6
162666
162665
2022-07-30T15:14:44Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Gargando''' ƙaramin gari ne dake cikin yankin Tombouctou na ƙasar [[mali]]. Mutanen garin dai sun fito ne daga yankunan Kel Ansar (wanda ya samo asali daga Ansar na [[Madinah|Madina]]. Ƙauyen yana da mutanen [[Buzaye|Touareg]] masu ilimi da yawa.
==Bazuwa==
Baƙi na mutanen Gargando sun bazu cikin ƙasar Mali kuma sun haɗa da Cherifène, Kel Razaf, Idanane, Kel Tinakawate, Kel Indierene, Kel Emmimalane da dai sauransu. Shugaban kabilar Kel Antessar na yanzu, Mohamed Elmehdi Ag Attaher, ya fito ne daga ɓangaren Gargando, duk da cewa iyakokin garin ba su dace da tsarin zamantakewar mazaunan ba.
Doka 96-059 ta 4 ga Nuwamba shekarata 1996 ce ta ƙirƙira Ƙauyen Gargando. Yana da iyaka da arewa da Ƙauyen Kwaminisanci na Adarmalane, a arewa maso yamma ta Ƙauyen Kwaminisanci na Râz-El-Mâ, a arewa maso gabas ta Ƙungiyar M'Bouna, a gabas ta yankunan [[Télé, Mali|Télé]] da Goundam, a kan. yamma ta hanyar Rurale na Commune na Télemsi da na Aljounoub, a kudu maso yamma ta kwaminisanci na Djanké da Soumpi, a kudu ta gundumar Soboundou, kuma a kudu maso gabas ta yankin Rurale na Tonka .
==Yawa==
Yawan jama'a na ƙidayar shekarar 2009 ya kasance kimanin 7,950. Yawan jama'a shine Tamacheq.
Karamar hukuma ce ke wakiltan gwamnatin kasa, shugaban ma’aikatan lafiya na kasa, da kuma hukumar kula da ilimi ta kasa daga daraktocin makarantu.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
03k7jmqedl2kvshytv3daomrqlkn1wt
Kamfanin ganin ƴancin makaɗa da mawaƙa na amurka
0
30034
162684
139144
2022-07-30T16:05:38Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''RightsFlow''' wani kamfani ne na Amurka wanda ke ba ƙungiyoyi, makada, mawaƙa da daidaikun mutane tare da sabis na lasisin kiɗa da hanyoyin biyan kuɗi na sarauta. <ref>Christman, Ed. [http://www.billboard.biz/bbbiz/industry/publishing/rightsflow-builds-a-business-around-clearing-1005083892.story "RightsFlow Builds A Business Around Clearing Song Rights"] – March 18, 2011 article from [[Billboard (magazine)|Billboard]]</ref> An kafa shi a shekara ta 2007.
RightsFlow yana cikin birnin New York. Patrick Sullivan da Benjamin Cockerham ne suka kafa shi, <ref>Billboard staff. [http://www.billboard.biz/bbbiz/content_display/magazine/features/e3i146f59304cd52ab853707a2918ff0bb9/ "Power Players: 30 Under 30"] – August 21, 2010 article from [[Billboard (magazine)|Billboard]]</ref> waɗanda har yanzu suna tare da kamfanin. Sullivan a halin yanzu shine shugaban kamfanin & Shugaba, kuma a halin yanzu Cockerham shine CFO kuma babban jami'in dabaru. Ƙarin mambobi na ƙungiyar zartarwa sun haɗa da Matt Irvin, babban mataimakin shugaban samfurin da kuma co-kafa, <ref>[https://angel.co/matt-irvin]</ref> Scott Sellwood, babban mataimakin shugaban kasa da kuma babban mashawarci, <ref>Weiss, David. [http://www.sonicscoop.com/2010/04/28/rightsflow-nycs-mechanical-animals-of-music-licensing/ "RightsFlow: NYC’s Mechanical Animals of Music Licensing"] – April 28, 2010 article from SonicScoop.com</ref> Fred Beteille, babban mataimakin shugaban kasa, ayyuka da fasaha, Michael Kauffman, babban mataimakin shugaban cibiyar sadarwa da abun ciki, <ref>Osorio, Alexandra. [http://www.digitalmusicnews.com/stories/081611latest "Michael Kauffman and Chris Lydle Elevated By RightsFlow"] – August 16, 2011 article from ''Digital Music News''</ref> Chris Lydle, mataimakin shugaban tallace-tallace da tallace-tallace, da kuma Alex Holz, mataimakin shugaban fasaha da abokan ciniki. <ref>Music Think Tank. [http://www.musicthinktank.com/blog/cash-for-covers-3-easy-ways-to-make-money-from-cover-songs-o.html "Cash for Covers: 3 Easy Ways to Make Money from Cover Songs on Digital Stores"] – February 22, 2011 article on ''Music Think Tank''</ref>
Google ne ya mallaki kamfanin a ranar 9 ga Disamba, shekarata 2011, <ref>Sisario, Ben. [http://mediadecoder.blogs.nytimes.com/2011/12/09/youtube-buys-company-that-processes-music-royalties/ "Media Decoder: YouTube Buys Company That Processes Music Royalties"] – December 9, 2011 article on The New York Times Media Decoder blog</ref> tare da yarjejeniyar da aka sanar akan shafin yanar gizon YouTube. <ref>King, David. [http://youtube-global.blogspot.com/2011/12/easier-copyright-management-on-youtube.html "Easier copyright management on YouTube"] – December 9, 2011 post on the YouTube blog</ref>
== Takaitaccen tarihin ==
An ƙaddamar da shi a cikin shekarar 2007, RightsFlow yanzu yana da fiye da 16,000 abokan ciniki, <ref>LeBlanc, Larry. [http://www.celebrityaccess.com/members/profile.html?id=590&PHPSESSID=85chmlj0st95ea3dddui2jas04 "In The Hot Seat With Larry LeBlanc: Patrick Sullivan"] October 25, 2011 article from ''Celebrity Access''</ref> ciki har da YouTube, <ref>O'Dell, Jolie. [http://mashable.com/2011/02/10/youtube-music-rights/ "YouTube Enlists Help for Music Rights Management"] February 10, 2011 article from [[Mashable]]</ref> Muzak, Wolfgang's Vault, <ref>Osorio, Alexandra. [http://digitalmusicnews.com/stories/030311latest#b7M7byOCQoRCFDFoMCnE9g "Also: Rightsflow+Wolfgang's... news post"] March 3, 2011 post on ''Digital Music News''</ref> da Rhapsody, <ref>Ha, Anthony. [https://venturebeat.com/2009/08/26/rightsflow-raises-15m-to-help-manage-music-copyright/ "RightsFlow Raises $1.5M to Help Manage Music Licensing"] – August 26, 2009 online article from ''VentureBeat''.</ref> da CDBaby, Disc Makers, Muna Buga Fayafai da Zynga . <ref>Tartakoff, Joseph. [http://paidcontent.org/article/419-rightsflow-raises-1.5-million-for-music-licensing-and-royalty-payment-p/ "RightsFlow Raises $1.5Million for Music Licensing and Royalty Payment Platform"] – August 26, 2009 online article from ''PaidContent''.</ref> An zaɓi RightsFlow A'a. 8 akan Crain's New York "Mafi kyawun Wuraren Yin Aiki a NYC" don shekarata 2011. <ref>Crain's New York. December 5, 2011 online list from ''Crain's New York''.</ref> Kamfanin Google ne ya saye shi a watan Disambar shekarata 2011 kuma yanzu wani reshen YouTube ne. <ref>Smith, Ethan. [https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970203501304577088781618116446 "Google Acquires Music Royalty Manager RightsFlow"] – December 9, 2011 article on the [[Wall Street Journal]] Online</ref>
== Ayyuka ==
Rightsflow yana ba da sabis na kiɗa na kan layi, kamfanoni na rikodi, masu rarrabawa da masu fasaha ikon yin lasisin kiɗa da waƙoƙi yayin da kuma sarrafa biyan kuɗi don masu haƙƙin mallaka. <ref>Lao, Reena. [https://techcrunch.com/2009/08/26/rightsflow-scores-15-million-for-consumer-facing-site-to-obtain-music-rights/ "Rightsflow Scores $1.5 Million for Consumer-Facing Site to Obtain Music Rights"] – August 26, 2009 online article from ''TechCrunch''.</ref> Ta hanyar sabis ɗin su na LimeLight, RightsFlow yana taimakawa amintaccen lasisin injina ga daidaikun mutane, masu fasaha da makada. <ref>Peoples, Glenn [http://www.billboard.biz/bbbiz/search/article_display.jsp?vnu_content_id=1004095763 Billboard Biz Business Matters] – June 4, 2010 online article from ''Billboard Biz''.</ref> Ta hanyar sabis ɗin su na MySpark, kamfanin yana sauƙaƙe rajistar haƙƙin mallaka tare da Ofishin Haƙƙin mallaka na Amurka .
Limelight sabis ne na haƙƙin kan layi don amintaccen lasisin injina, ko haƙƙin yin rikodin sigar murfin waƙa. Limelight yana cajin ƙaramin kuɗi don ƙoƙarin amintaccen lasisi. <ref>Inman, Davis. [http://www.americansongwriter.com/2010/09/next-big-nashville-spotlight-limelight/ "Next BIG Nashville Spotlight: Limelight"] – September 21, 2010 online article from ''Next BIG Nashville''.</ref>
MySpark wani kayan aiki ne na kan layi wanda ke sauƙaƙa rajistar haƙƙin mallaka don masu ƙirƙira da masu mallakar nau'ikan mallakar fasaha daban-daban gami da ayyukan adabi, fasahar gani, rikodin sauti, zane-zane, da software. <ref>Robley, Chris. [http://diymusician.cdbaby.com/2011/11/myspark-the-easiest-way-to-register-your-copyrights/ "MySpark: the easiest way to register your copyrights"] – November 18, 2011 online article from ''The DIY Musician Blog''.</ref>
== Manazarta ==
{{Reflist}}
6o2wi4wzgizjsb9ayauyg38bjgxmxpw
Galadima na Katsina
0
30653
162812
141810
2022-07-31T10:27:22Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
'''Galadima na Katsina''' sarauta ce a [[Katsina (jiha)|masarautun jihar Katsina]] arewacin [[Najeriya]] .
Galadima na jihar Katsina, Justice [[Mamman Nasir|Nasir Mamman]] ya rasu ne a ranar 13 ga watan Afrilun shekarar, 2019, GCON.<Ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=mkOA8i1lLQwC&q=Galadima+of+Katsina&pg=PA91|title=My Cousins and I|isbn=9780595796854|accessdate=29 April 2015|last1=Dankano|first1=Bello|date=13 July 2005}}</ref><Ref>{{cite web|url=http://dailypost.ng/2013/04/23/adagbo-onoja-justice-mamman-nasir-the-north-and-2015/|title=Adagbo Onoja: Justice Mamman Nasir, the North and 2015|work=DailyPost Nigeria|date=23 April 2013|accessdate=29 April 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://nigeria.gounna.com/show/show/49280/1|title=Mamman Nasir: From the Bench to the throne|work=nigeria.gounna.com|accessdate=29 April 2015|url-status=dead|archiveurl=https://archive.today/20150429140713/http://nigeria.gounna.com/show/show/49280/1|archivedate=29 April 2015}}</ref>
== Manazarta ==
[[Category:Mutanen Najeriya]]
[[Category:Jihar Katsina]]
[[Category:Sarakunan Daura]]
[[Category:Sarakuna Haɓe]]
[[Category:Sarakuna na Afrika]]
[[Category:Sarakuna]]
3s3jzbo2nywf6af5ft4ig3ny98db55h
Yohanna Tella
0
31463
162816
162009
2022-07-31T10:30:36Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Prof. Yohanna Tella''' ya kasan ce shugaban Jami'ar [[Jihar Kaduna]] mai riƙon ƙwarya daga ranar 22 ga watan Janairun shekarar 2022, ya maye gurbin tsohon shugaban makarantar mai suna [[Muhammad Tanko]], wanda Gwamnan Jihar Kaduna Malan [[Nasir Ahmad el-Rufai|Nasir Ahmed Elrufai]] ya naɗa.<ref name=":0">https://nnn.ng/kasu-appoints-prof-tella/</ref><ref>https://dailynigerian.com/kasu-appoints-prof-tella/</ref><ref>https://www.researchgate.net/profile/Yohanna-Tella</ref>
==Farkon rayuwa==
==Ilimi==
Ya kasan ce farfesa ne a ɓangaren [[Lissafi|Ilimin lissafi]].<ref name=":0" />
== Aiki ==
Ya gaji [[Muhammad Tanko]] bayan wa'adin sa na shekaru biyar (5) sun ƙare.<ref name=":0" />
==Manazarta==
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Mutane daga Jihar Kaduna]]
[[Category:Farfesoshi a Najeriya]]
potdtuopnhck231p60w4885d7l0nev9
Nasir Ajanah
0
31533
162809
146864
2022-07-31T10:25:02Z
Yusuf Sa'adu
11340
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Nasir Ajana''' (1956 - 28 Yuni 2020) wani alkalin [[Ɗan Nijeriya|Najeriya]] ne wanda ya yi aiki a matsayin babban alkali na [[Kogi|jihar Kogi]].<ref>"Kogi CJ harps on financial autonomy for judiciary". ''Tribune Online''. 2017-08-02. Retrieved 2020-06-15.</ref><ref>"Gov Yahaya Bello Walks-Out Kogi's Chief Judge From State Function". ''Sahara Reporters''. 2019-05-21. Retrieved 2020-06-15.</ref>
== Ilimi da aiki ==
An haifi Ajana a karamar hukumar [[Okene]] a [[Kogi|jihar Kogi]] ga iyalin MJ Fari Ajanah.<ref name=":0">"Justice Nasir Ajanah". ''Kogi State Government of Nigeria''. Retrieved 2020-06-15.</ref> Ajana ya sami ilimin farko a Makarantar Firamare ta Ƙasa (Central), da ke Okene tsakanin shekarar 1962 zuwa 1968. A 1969, ya shiga Kwalejin Gwamnatin Tarayya da ke Keffi, ya kamala a 1973. A cikin 1974, Ajana ta yi rajista a kwaleji ɗaya don samun takardar shedar sakandare (HSC) ta kammala a 1975. Ajana ta samu lambar yabo ta LLB a [[Jami'ar Ahmadu Bello]] da ke Zaria. Ya halarci makarantar koyon aikin [[Makarantar Koyan Lauya ta Najeriya|shari'a ta Najeriya,]] daga nan kuma aka kira shi Lauyan Najeriya a matsayin Barista kuma Lauyan Kotun Koli ta Najeriya.<ref name=":0" /> Ajana ya fara aikin shari’a ne a ma’aikatar shari’a ta jihar Kwara inda ya yi aiki a matsayin mai ba da shawara na jiha (1982-1984). A 1984, ya kafa kamfani mai zaman kansa, Nasiru Ajana & Co a Okene har zuwa 1989 lokacin da aka nada shi Alkalin Babbar Kotun Jihar Kwara. An mayar da shi jihar Kogi bayan kirkiro ta a shekarar 1991. <ref name=":0" />
Kafin nadin Ajana a matsayin babban alkalin jihar Kogi, ya yi ayyuka daban-daban. A shekarar 1994, Ajana ya yi aiki a kotun da ke damun Kabba a jihar Kogi a matsayin shugaba. Ajana ya kasance shugaban kotun sauraron kararrakin zabe a jihar Adamawa a zaben 1998; Memba, Hukumar Gudanarwa na Cibiyar Nazarin Shari'a ta Najeriya (1999-2006); Shugaban kwamitin da ke kan Muritala Mohammed International Airport Incidence (2000); Shugaban Kotun Korar Zabe a Jihar Akwa – Ibom (2007) da Shugaban; Kotun Koli kan Zabe (2) a Jihar Ribas (2008).<ref name=":0" />
A farkon shekara ta 2018 ne bangaren zartaswa da na majalisar dokoki a jihar Kogi suka fara yunkurin tsige Ajana daga mukaminsa bisa zarginsa da aikata ba daidai ba. Majalisar dokokin jihar ta zartar da wani kudiri da ke ba gwamnan shawarar tsige Ajana daga mukaminsa.<ref name=":1">"Kogi judiciary asks court to set aside House of Assembly resolution". ''The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News''. 2019-04-09. Retrieved 2020-06-15.</ref><ref>"Kogi leaders warn against plot to sack Justice Ajanah". ''Vanguard News''. 2019-04-04. Retrieved 2020-06-15.</ref> Sai dai Ajana ya garzaya wata babbar kotu da ke [[Koton Karfe]], domin ta yi masa tabbatar da kundin tsarin mulki kan ko majalisar dokokin jihar da gwamnan za su iya korar babban alkalin jihar daga aiki.<ref name=":1" /> Kotun ta yanke hukuncin cewa Majalisar ta yi aiki tare da bangaren Zartarwa ko kuma ba ta da hurumin tsige Babban Alkalin Jihar ba tare da neman Majalisar Shari’a ta Kasa (NJC) ba. Alkalin a cikin hukuncin da ya yanke ya ci gaba da cewa, "Wannan wani yunkuri ne na nuna tsiraici da son rai, matakin da ya saba wa dukkanin ka'idojin tsarin mulki da dimokradiyya."<ref>"Court nullifies Kogi Assembly's resolution on removal of chief judge". ''guardian.ng''. Retrieved 2020-06-15.</ref><ref>"Court restrains Kogi gov from removing CJ". ''The Sun Nigeria''. 2018-12-14. Retrieved 2020-06-15.</ref>
== Mutuwa ==
Ajanah ya mutu a dalilin cutar [[Koronavirus 2019|COVID-19]] a cibiyar keɓewar COVID-19, a Gwagwalada ranar 28 ga Yuni, 2020, yayin [[COVID-19 a Najeriya|bala'in COVID-19 a Najeriya]].<ref>"Kogi Chief Judge dies in Abuja COVID-19 isolation centre". ''[[Vanguard (Nigeria)|Vanguard]]''. 28 June 2020. Retrieved 28 June 2020.</ref>
== Manazarta ==
<references />
[[Category:Mutuwa daga annobar COVID-19]]
[[Category:Mutane daga jihar Kog]]
[[Category:Alkalan Najeriya]]
[[Category:Mutuwar 2020]]
[[Category:Haihuwar 1956]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
p34m7urr056nfj6v850cakkmft2gra9
Masarautar Dutse
0
31941
162678
148831
2022-07-30T15:50:49Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Masarautar Dutse'''
[[Dutse]] Gadawur, shi ne sabon sunan garin Garu wanda ya samu a cikin ƙarni na goma sha uku sakamakon zuwan wani maharbi Babarbare mai suna Duna magu. Tun kafin bayyanar wannan maharbi a wannan waje, akwai mutane da ke zaune a wannan yanki na Garu. Wannan gari na Garu, shi ne matsungunin fadar masarautar Dutse. Tun kusan ƙarni na ɗaya ake zaton jama’a sun zauna a wannan guri wanda ke da albarkar duwatsun da suka dace da farauta da kuma muhallin zama. Bayan wani lokaci an samu cancanje inda wannan gari na [[Dutse]] ya tashi daga masarauta ya koma gunduma a ƙarƙashin masarautar [[Kano]], inda kuma daga baya a cikin shekarar 1993 ya sake komawa masarauta kamar yadda yake tun farko.
Manufar wannan rubutu ita ce, shi rubutun ya zama wata kafa ta samun bayanai dangane da wannan masarauta mai daɗaɗɗen tarihi.<ref>Adamu M. U. (2007). Kano Ƙwaryar Ƙira Matattarar Alheri Littafi na Ɗaya. Kano Daga Dutsen Dala. Kano Government Press, Kano.</ref>
== Asali/Tushe ==
Akwai maganganu da dama dangane da wannan fadar masarauta ta [[Dutse]]. A wata faɗar an ce waɗannan duwatsu da suka kewaye wannan gari na Garu suna
alamta samuwar jama’a a wannan gurin tun lokacin da ɗan’adam ke amfani da dutse a matsayin hanyar samar da kayan amfani, lokacin da a Turance ake kira ‘stone age’ (Sanusi, 2009). A wata ruwayar kuma an ce akwai samuwar wani gari da ake kira Birnin Gija wanda ya taɓa zama cibiyar kasuwancin sahara (trans-saharan trade) tun kafin samuwar Birnin [[Kano]].<ref>Wada M. (2011). History of Imamship of Kano. Published by: Tunlad Prints & Publishing Coy, No. 27/32, Beirut Road, Kano.</ref> Shi wannan gari, bashi da nisa da ainihin garin Garu a yanzu haka. Haka nan a wannan gari na Birnin Gija akwai sauran alamomin guraren da aka gudanar da sana’ar rini (Sanusi, 2009). Sannan kuma akwai waɗanda suke fara rubuta tarihin na Dutse daga ƙarni na 13 lokacin da wani maharbi mutumin Barno mai suna Duna Magu ya bayyana a wannan yankin. Wannan mutum shi ne ma wanda ya fara kiran wannan guri da sunan Gadawur (Sanusi, 2009), daga baya kuma aka koma ana kiran gurin da Dutse Gadawur. Duna Magu mutum ne maharbi wanda a ƙoƙarinsa na gano guri mafi dacewa da zai gudanar da sana’arsa ta harbi ya zo wannan yanki na Dutse, ya kuma yi sa’a wannan yanki guri ne mai yawan Gada. Da isarsa kan wannan dutse tun kafin ya gama sauke kayansa na harbi, sai ya hangi wata gada tana gudu, kafin ya waiga ya waigo sai gadar nan ta wulga kamar walƙiya ya nemeta ya rasa, cikin mamaki sai ya kada baki ya ce, ‘yanzu na ga gada, wur ta wuce’. To, ance tun daga wannan lokaci wannan suna na Dutse Gadawur ya zauna (Masarautar Dutse, 2015; Ƙwalli, 1996; Sanusi, 2009).<ref>Ƙwalli M. K. (1996). Kano Jalla Babbar Hausa.</ref>
Dangane da jimawa ko samuwar zaman jama’a a wannan yanki na Dutse kuwa, Masarautar Dutse (2015), ta ruwaito cewa, mutane sun zauna a wannan yanki na Dutse tun kafin Bagauda ya zo Kano. Sannan kuma bayan Bayajidda ba da daɗewa ba an samu dangantaka ta yaƙi tsakanin wannan masarauta ta Dutse da kuma masarautar Kano kamar yadda yazo a Northern Nigerian Publishers (1979).<ref name=":0">Dokaji A. A. (1958). Kano ta Dabo Cigari. Published by The Northern Nigerian Publishing Company, Zaria. Printed at Oyeleke Jet-age Printers Limited, Kaduna.</ref> Haka nan akwai batu na cewa kundin tarihin nan na Kano mai suna ‘Kano Chronicle’ ya bayyana cewa ɗaya daga cikin sarakunan [[Kano]] mai suna Abdullahi Barja (1438 – 1452), ya yaƙi masarautar Dutse a zamanin Sarki Tuwai Mai Asarki Babba (1421 – 1463), wanda bayan ya yi galaba ya auri yar sakin na [[Dutse]] da kuma ‘yar Galadiman Dutse (Northern Nigerian Publishers, 1979; Sanusi, 2009).
Tun daga ƙarni na goma sha uku zuwa yau (2016), wannan masarauta ta Dutse tana da shugabanni guda 47, 28 kafin jihadi, 19 kuma bayan jihadin shehu
[[Usman Dan Fodiyo]]. Sai dai cewa wasu daga cikin waɗannan shugabanni ba saraku ba ne, a’a, a lokutan da Dutse ta riƙa zama a ƙarƙashin [[Kano]] a matsayin garin hakimi, sabohaka wasunsu hakimai ne kenan, wasu kuma sarakuna.<ref name=":0" />
== Manazarta ==
ntd7hx03gkb4fzcze3ai2ozh23i1xd4
Kungiyar Wasan Kurket ta Mata a Yammacin Indies a 2018-19
0
33674
162677
155626
2022-07-30T15:43:07Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Kungiyar wasan kurket na mata na Afirka ta Kudu''' sun buga wasan kurket na mata na West Indies a watan Satumba da Oktoba Na shrkarar 2018. Ziyarar ta ƙunshi Ƙungiyoyin Duniya na Mata guda uku (WODIs), waɗanda suka kafa wani ɓangare na Gasar Cin Kofin Mata na 2017–20 ICC, da Mata biyar na Duniya Ashirin20 (WT20I). An tashi wasan WODI 1–1, bayan da aka kammala wasa na biyu ba tare da wani sakamako ba . An zana jerin WT20I 2 – 2, tare da yin watsi da wasa na uku na jerin.
== Squads ==
{| class="wikitable" style="text-align:center; margin:auto"
! colspan="2" |WODIs
! colspan="2" | WT20 da
|-
!</img> West Indies
!</img> Afirka ta Kudu
!</img> West Indies <ref name="WISquad" />
!</img> Afirka ta Kudu <ref name="SASquad" />
|- style="vertical-align:top"
|
* Stafanie Taylor ( c )
* Merissa Aguilleira ( wk )
* Shemaine Campbelle
* Shamilia Connell asalin
* Deandra Dottin
* Afy Fletcher
* Qiana Joseph
* Kycia Knight
* Hayley Matthews
* Natasha McLean
* Anisa Mohammed
* Kasar Chedean
* Shakera Selman
|
* Dane van Niekerk ( c )
* <s>Trisha Chetty</s>
* <s>Shabnim Ismail</s>
* Marizanne Kapp
* Masabata Klaas
* Lizelle Lee ( wk )
* Suna Luus
* Zintle Mali
* Raisibe Ntozakhe
* Mignon du Preez
* Robyn Searle
* Tumi Sekhukhune
* Saarah Smith
* Chloe Tryon
* Faye Tunnicliffe
* Laura Wolvaardt
|
* Stafanie Taylor ( c )
* Merissa Aguilleira ( wk )
* Shemaine Campbelle
* Shamilia Connell asalin
* Deandra Dottin
* Afy Fletcher
* Sheneta Grimmond
* Qiana Joseph
* Kycia Knight
* Hayley Matthews
* Natasha McLean
* Anisa Mohammed
* Kasar Chedean
* Karishma Ramharack
* Shakera Selman
|
* Dane van Niekerk ( c )
* <s>Trisha Chetty</s>
* <s>Shabnim Ismail</s>
* Marizanne Kapp
* Masabata Klaas
* Lizelle Lee ( wk )
* Suna Luus
* Zintle Mali
* Raisibe Ntozakhe
* Mignon du Preez
* Robyn Searle
* Tumi Sekhukhune
* Saarah Smith
* Chloe Tryon
* Faye Tunnicliffe
* Laura Wolvaardt
|}
Gabanin rangadin, Trisha Chetty da Shabnim Ismail sun kasance masu jagorancin tawagar Afirka ta Kudu, inda Chetty ya maye gurbinsa da Faye Tunnicliffe .
== WODI jerin ==
=== 1st WADI ===
{{Single-innings cricket match|date=16 September 2018|round=[[2017–20 ICC Women's Championship|ICC Women's Championship]]|time=09:30|daynight=|team1={{crw-rt|SA}}|team2={{crw|WIN}}|score1=201/9 (50 overs)|runs1=[[Suné Luus]] 58 (86)|wickets1=[[Stafanie Taylor]] 3/37 (10 overs)|score2=161 (46 overs)|runs2=[[Shemaine Campbelle]] 46 (71)|wickets2=[[Marizanne Kapp]] 3/14 (9 overs)|result=South Africa Women won by 40 runs|report=[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1156212.html Scorecard]|venue=[[Kensington Oval]], [[Bridgetown]]|umpires=[[Jonathan Blades]] (WI) and [[Jacqueline Williams]] (WI)|motm=[[Suné Luus]] (SA)|toss=West Indies Women won the toss and elected to field.|rain=|notes=[[Tumi Sekhukhune]] (SA) made her WODI debut.
* [[Marizanne Kapp]] (SA) took her 100th wicket in WODIs.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/852157 |title=Luus, Kapp power South Africa to victory in series opener |work=International Cricket Council |access-date=17 September 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://cricket.co.za/news/26084/CSA-congratulates-Marizanne-Kapp-on-bowling-landmark |title=CSA congratulates Marizanne Kapp on bowling landmark |work=Cricket South Africa |access-date=17 September 2018}}</ref>
* Points: South Africa Women 2, West Indies Women 0.}}
=== 2nd WODI ===
{{Single-innings cricket match|date=19 September 2018|round=[[2017–20 ICC Women's Championship|ICC Women's Championship]]|time=09:30|daynight=|team1={{crw-rt|SA}}|team2={{crw|WIN}}|score1=177/8 (38 overs)|runs1=[[Dane van Niekerk]] 53 (66)|wickets1=[[Deandra Dottin]] 3/29 (8 overs)|score2=|runs2=|wickets2=|result=No result|report=[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1156213.html Scorecard]|venue=[[Kensington Oval]], [[Bridgetown]]|umpires=[[Jonathan Blades]] (WI) and [[Leslie Reifer (umpire)|Leslie Reifer]] (WI)|motm=|toss=West Indies Women won the toss and elected to field.|rain=Rain during the innings break prevented any further play.|notes=Points: West Indies Women 1, South Africa Women 1.}}
== Bayanan kula ==
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* [http://www.espncricinfo.com/scores/series/18859/rsa-w-in-wi-sep-2018-2018-19 Jerin gida a ESPN Cricinfo]
== Manazarta ==
{{Reflist}}
kje2xwetnyo6ucxmubu137inilxqpwg
Sulis
0
34176
162669
159600
2022-07-30T15:18:19Z
BnHamid
12586
/* Nassoshi */
wikitext
text/x-wiki
[[File:Minerva_Sulis.jpg|thumb| Gilt tagulla shugaban daga al'ada mutum-mutumi na Sulis Minerva daga Haikali a Bath, samu a Stall Street a 1727 kuma yanzu nuna a Roman Baths (Bath) .]]
A cikin mushrikan Celtic na gida da ake yi a Burtaniya, '''Sulis''' wani abin bautawa ne da ake bautawa a wurin bazara na Bath (yanzu a Somerset ). Romano-British ne ya bauta mata a matsayin Sulis Minerva, wanda abubuwan da aka rubuta da kuma allunan dalma da aka rubuta sun nuna cewa an haife ta duka biyu a matsayin allahiya mai gina jiki, mai ba da rai kuma a matsayin wakili mai tasiri na la'anar da masu rinjayenta ke so. <ref>Joyce Reynolds and Terence Volk, "Review: Gifts, Curses, Cult and Society at Bath", reviewing ''The Temple of Sulis Minerva at Bath'': vol. 2 ''The Finds from the Sacred Spring'', in ''Britannia'' '''21''' (1990:379-391).</ref>
== Etymology na sunan ==
Ma'anar ainihin ma'anar sunan ''Sulis'' ya kasance batun muhawara, amma yarjejeniya mai tasowa tsakanin masana ilimin harshe game da sunan a matsayin haɗin ''gwiwa'' tare da tsohon Irish súil ("ido, gani"). {{Sfn|Delamarre|2003}} {{Sfn|Lambert|2008}}
Tushen Proto-Celtic ''gama gari *sūli-'', masu alaƙa da ire-iren kalmomin Indo-Turai don “rana” (cf. Homeric Greek ηέλιος, Sanskrit ''sūryah'', daga c ''* suh <sub>2</sub> lio-'' ) kuma an ba da shawarar, {{Sfn|Delamarre|2003}} kodayake kalmomin Brittonic na "rana" ( Old Breton ''houl'', Old Welsh ''heul'' ) yana nuna diphthong wanda ba ya nan daga ''Sulis'' kuma suna ba a ba da shaida a matsayin nau'i na mata ko tare da ''-i-'' inflection . {{Sfn|Lambert|2008}} Pierre-Yves Lambert yayi jayayya da sigar Proto-Celtic ''* su-wli-'', wanda ya ƙunshi prefix ''su-'' ("mai kyau") a haɗe zuwa jigon fi'ili na Celtic ''* wel-'' ("gani"). {{Sfn|Delamarre|2003}}
Sunan sirri na tsakiyar Welsh ''Sulgen'' (< ''Sulien'' ; "an haife shi daga Sulis") da sunan sirri na Breton ''Sul'', wanda wani waliyyi na gida ya haifa, suna da alaƙa. {{Sfn|Lambert|2008}}
== Cult a Bath ==
Sulis ita ce allahn gida na maɓuɓɓugan zafi wanda har yanzu ke ciyar da wuraren wanka a Bath, wanda [[Romawa na Da|Romawa]] suka kira ''Aquae Sulis'' ("ruwa na Sulis"). <ref>The standard introduction to the archaeology and architectural reconstruction of the sanctuary, with its classic temple raised on a podium at the center, and the monumental baths, with the sacred spring between them, is [[Barry Cunliffe]], ed. ''Roman Bath'' (Oxford University Press) 1969.</ref> Wataƙila an girmama Sulis a matsayin allahntaka mai warkarwa, wanda maɓuɓɓugar ruwan zafi na iya warkar da wahala ta jiki ko ta ruhaniya. A cewar masanin Miranda Green, al'adun Sulis a Bath yana aiki har zuwa tsakiyar karni na huɗu AZ. Sunanta da farko ya bayyana a rubuce-rubucen da aka gano a wani yanki mai faɗi a wurinta a Bath, tare da misali guda ɗaya kawai a wajen Biritaniya a Alzey, [[Jamus]] .
[[File:The_Great_Bath_of_the_Roman_Baths_at_Bath.jpg|thumb| Duban sama na Babban Baho na Ruman Baths a Bath]]
A haikalin Romawa da ke Bath, ƙarin daɗaɗɗen daɗaɗɗen da aka yi a wurin bagadin sun nuna cewa hadaya tana da babban sashe na bautar allahiya. <ref name=":1">{{Cite journal|url-status=218–219}}</ref> Wataƙila an yi amfani da wurin da ke kewaye da bagadin don yin jerin gwano da hadayun nama da ruwaye na jama'a. <ref name=":1" /> Yawancin abubuwan da aka samo a cikin bazara sun ƙunshi tsabar kudi da allunan la'ana (duba: Allunan da aka rubuta), tare da tsabar kuɗin Roma sama da dubu goma sha biyu da rabi da tsabar Celtic goma sha takwas da aka samu a cikin tafki. <ref name=":1" /> Bugu da ƙari, an kuma dawo da abubuwa waɗanda wataƙila sun kasance na sirri, kamar kayan ado, duwatsu masu daraja, faranti, kwano, kayan soja, kayan katako da fata. <ref name=":1" />
Tasoshin Pewter da aka samu a cikin tafki na bazara ya sa wasu masana suka kammala cewa hulɗar jiki da ruwa na iya zama mahimmanci don canja wurin kayan warkarwa, tare da waɗannan tasoshin ana amfani da su don zubar da ruwa a kan jikin baƙi.
Daga shaidar rubutun jana'izar da aka gano a wurin, ya bayyana cewa maziyartan maɓuɓɓugar ruwa mai tsarki na iya haɗawa da sojoji da suka yi ritaya, sojoji masu yin yawon buɗe ido, da/ko sojoji masu neman taimako daga rauni ko rashin lafiya. Domin samun kuɗin rubutun, waɗanda suka rubuta ziyararsu da bagadai ko duwatsun kaburbura wataƙila sun kasance suna da matsayi mafi girma. <ref name=":83" />
Haikali zuwa Sulis Minerva an san shi da ƙona gawayi a cikin bagadin wuta maimakon itace. Da bayi ko bayi ne suka kawo wannan gawayi, waɗanda kuma za su taimaka wajen tsaftacewa da hidimar abinci na ibada. <ref name=":4" />
Mutum - mutumin al'adun gargajiya na Sulis Minerva "ya bayyana an lalata shi da gangan" wani lokaci daga baya Antiquity, watakila ta hanyar maharan barasa, masu kishin Kirista, ko wasu sojojin. <ref>[http://www.romanbaths.co.uk/ The Official Roman Baths Museum Web Site in the City of Bath]</ref>
=== Allunan da aka rubuta ===
Kimanin allunan la'ana guda 130, galibi ana magana da Sulis, a cikin maɓuɓɓugar ruwa mai tsarki a wuraren wanka na Romawa a Bath. Yawanci, rubutun akan allunan da aka miƙa wa Sulis yana da alaƙa da sata; misali, na ƴan kuɗi kaɗan ko tufafi daga gidan wanka. A bayyane yake, daga salon Latin da aka yi amfani da shi (" British Latin ") da aka yi amfani da shi, cewa yawancin allunan sun fito ne daga al'ummar ƙasar. <ref>{{Cite journal|url-status=1–26}}</ref> A cikin tsari, sau da yawa na doka, yare, allunan sun yi kira ga allahn Sulis da ta hukunta waɗanda suka aikata laifin da aka sani ko ba a san su ba har sai an biya su. Ana buƙatar Sulis yawanci don cutar da lafiyar jiki da tunani na mai laifi, ta hanyar hana barci, ta hanyar sa ayyukan jiki na yau da kullun su ƙare ko ma mutuwa. Wadannan wahalhalu za su gushe ne kawai idan aka mayar da dukiyar ga mai shi ko kuma a zubar da ita yadda mai shi ke so, sau da yawa ta hanyar sadaukar da ita ga baiwar Allah. Wata saƙo da aka samu a kan kwamfutar hannu a cikin Haikali a Bath (da zarar an canza lambar) ta karanta: "Docimedis ya rasa safar hannu guda biyu kuma ya nemi barawon da ke da alhakin ya rasa tunaninsu [ ''sic'' ] da idanu a cikin haikalin allahiya."
[[File:RIB155Bath.jpg|left|thumb| Epitaph na Latin na Gaius Calpurnius, firist na Sulis a Bath, wanda ya mutu yana da shekaru 75 kuma matarsa, 'yar 'yanci ta tuna da shi ]]
Ana yawan rubuta allunan a cikin lamba, ta hanyar haruffa ko kalmomi da ake rubuta su a baya; Za a iya jujjuya tsarin kalmomi kuma ana iya rubuta layi a madadin kwatance, daga hagu zuwa dama sannan dama zuwa hagu ( boustrophedon ). Duk da yake mafi yawan rubutu daga Roman Biritaniya suna cikin Latin, rubutun biyu da aka samo a nan, waɗanda aka rubuta akan zanen gado, suna cikin yaren da ba a sani ba wanda zai iya zama Brythonic . Su ne kawai misalan rubuce-rubuce a cikin wannan harshe da aka taɓa samu. <ref>{{Cite journal|url-status=18–35}}</ref>
Kwamfutar kwanan wata daya tilo na tarin ita ce kwamfutar hannu Bath 94, kodayake ba a bayar da shekara tare da ranar da wata ba. Ana iya fahimtar wannan, ko da yake, idan aka kwatanta da rubutun hannu da aka yi amfani da su a kan wasu allunan, wanda ya tashi daga 'Tsohon lankwasa' na Romawa na ƙarni na biyu da na uku AZ zuwa 'Sabuwar lasifikan Romawa' na ƙarni na huɗu AD. <ref name=":0" /> Kamar yadda Tomlin ya yi jayayya a cikin littafinsa na 2020, wannan yana nuna shaharar rubutun, sabili da haka yuwuwar yarda da ingancin su, na aƙalla ƙarni biyu. <ref name=":0" />
== Syncretism tare da Minerva ==
A Bath, an keɓe haikalin Roman ga Sulis Minerva a matsayin babban abin bautar haikalin. Wataƙila sadaukarwa ga Sulis ta wanzu a Bath kafin kasancewar Roman a yankin, ta ƙabilar Celtic Dobunni na gida, waɗanda wataƙila sun yi imani cewa Sulis yana da ikon warkarwa. <ref>{{Cite journal|url-status=285–286}}</ref> Kasancewar Sulis kafin zuwan Romawa kuma an ba da shawarar ta hanyar gano tsabar shekarun Celtic Iron Age goma sha takwas a mafi ƙanƙanta matakan rukunin yanar gizon, kamar yadda Barry Cunliffe ya rubuta a cikin 1988. Wannan shine ɗayan dalilan da yasa aka fara suna Sulis a cikin syncretic Sulis Minerva. Ta hanyar Roman Minerva syncresis, daga baya masana tatsuniyoyi sun gano cewa Sulis ma allahiya ce ta hikima da yanke shawara.
Daga cikin bagadai 17 na sadaukarwa da sansanonin da aka samu a haikalin Roman a Bath, 9 sun kori Sulis Minerva ta hanyar sunanta ɗaya ko biyu. <ref name=":12">{{Cite journal|url-status=218–219}}</ref> Musamman, akwai bagadai guda biyu da aka samo a Cross Bath (RIB 146) da Hot Bath (RIB 150) shafukan bi da bi, waɗanda ke jera 'Sulis Minerva' a cikakke. <ref name=":12" /> Bagadin da aka samu a Bath mai zafi yana karanta "Ga gunkin Sulis Minerva Sulinus, ɗan Maturus, da son rai kuma ya cika alkawarinsa" (RIB 150). <ref name=":2" />
[[File:Roman_baths_2014_53.jpg|thumb| Bagadi daga Wurin wanka mai zafi, wanda ya karanta "Ga gunkin Sulis Minerva Sulinus, ɗan Maturus, da son rai kuma ya cancanci cika alkawarinsa."]]
Sulis ba shine kawai allahn da ke nuna syncretism tare da Minerva ba. Sunan Senua ya bayyana a kan allunan zabe masu ɗauke da hoton Minerva,{{Ana bukatan hujja|date=April 2021}} yayin da Brigantia kuma yana raba halaye da yawa da ke da alaƙa da Minerva. Gano gumakan Celtic da yawa tare da allahn Romawa ɗaya ba sabon abu bane (dukansu Mars da Mercury an haɗa su tare da yawan sunayen Celtic). A gefe guda, alloli na Celtic sun yi tsayayya da syncretism; Sulis Minerva yana ɗaya daga cikin 'yan kaɗan da aka tabbatar da haɗin kai na allahn Celtic tare da takwararta na Romawa.{{Ana bukatan hujja|date=April 2021}}
Sadaukarwa ga “ Minerva ” na gama-gari a cikin Burtaniya da nahiyar Turai, galibi ba tare da wani taswirar Celtic ko fassarar ba (cf. Belisama don banda ɗaya).
== Ubangijin rana ==
Dangane da ilimin asalin sunanta, da kuma wasu halaye da yawa, kamar haɗin gwiwa tare da gani, dokokin jama'a, da abubuwan da suka shafi haske, an fassara Sulis a matsayin allahntakar rana, aƙalla a zamanin Romawa.{{Ana bukatan hujja|date=April 2021}}Wasu masu bincike sun kara ba da shawara a matsayin ''de facto'' Celtic hasken rana allahntaka, hade suna zama shaida na allahiya a wani wuri. <ref>[[Patricia Monaghan]], ''The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore'', page 433.</ref> <ref>Kotch, John T., ''Celtic Culture: Aberdeen breviary-celticism'', page 1636.</ref>
== Ibadar zamani ==
Sulis yana da adadin masu bauta na zamani a tsakanin al'ummomin Wiccan da arna. <ref name="bowman" /> Tun daga 1998, wasu mutane har yanzu suna ajiye hadayu a cikin ruwan wanka na Romawa. Gidan kayan gargajiya na Roman Baths yana ƙarfafa baƙi su jefa tsabar kudi a cikin Bakin Da'ira, wanda aka tattara kuma ana amfani da shi don ba da kuɗin Bath Archaeological Trust. <ref>{{Cite journal|url-status=25–31}}</ref>
== Sulis a cikin Art da Epigraphy ==
=== Sulis Minerva shugaban ===
An gano wani shugaban tagulla na allahiya Sulis Minerva a cikin Bath a cikin 1727 (duba saman dama), wanda mai yiwuwa ya fito ne daga wani mutum-mutumi na al'ada da ke tsaye a cikin haikalinta, kusa da Bahar Mai Tsarki. Wataƙila wannan mutum-mutumin an ajiye shi a cikin farfajiyar Haikali daga wurin bagaden hadaya. <ref name=":3" /> Mutum-mutumin na iya kasancewa samfuri na harsashin ginin Rum, tun daga ƙarshen ƙarni na farko AZ. <ref name=":3" /> Akwai wasu sanannun gilt tagulla guda biyu ne kawai daga Roman Birtaniyya. <ref name=":3" />
=== Haikali Pediment da Gorgon ta Head ===
An gano shi a cikin 1790, wannan pediment daga Haikali na Sulis Minerva yana da babban kan Gorgon a tsakiyarsa. Wataƙila an sassaƙa shi a ƙarni na farko AZ, da ’yan fasaha daga arewacin Gaul . <ref name=":7">{{Cite journal|url-status=99–118}}</ref> Asali a tsayin mita goma sha biyar, da ginshiƙai guda huɗu suna goyan bayan pediment ɗin. <ref name=":32" /> Har ila yau, akwai hotuna da yawa masu raka a kan pediment, irin su Tritons (masu bautar rabin kifi da rabin maza zuwa Neptune), hular fuska mai kama da kan dolphin, ƙaramin mujiya, da Nasarar mata da ke tsaye a kan globes. <ref name=":32" />
[[File:'Gorgon's_Head'_-_Bath_Temple_Pediment.jpg|thumb| Pediment daga Haikali na Sulis Minerva a Bath]]
Ɗaya daga cikin fassarar hoton tsakiya, yana ba da sunan sunan, shine cewa kai yana wakiltar Gorgon na tatsuniya. Kamar yadda tarihin Girkanci ke da shi, jarumi Perseus ya kashe Gorgon kuma ya ba da kai ga Athena, wanda ya sa shi a kan sulke. Don haka, gidan kayan gargajiya na Roman Baths yana nuna yiwuwar haɗi tsakanin Gorgon zuwa gunkin Sulis Minerva (Minerva kasancewar Roman daidai da Girkanci Athena). <ref name=":33" /> Yayin da Gorgon a kan pediment namiji ne kuma Gorgon tatsuniya mace ce, an nuna cewa an canza hoton pediment don nuna haɗe-haɗe na salon Celtic da na gargajiya. <ref name=":33" />
Wani fassarar kuma ita ce shugaban tsakiya yana nuna allahn ruwa, saboda kamanceceniya da sauran alloli na ruwa daga Biritaniya. Alal misali, gidan kayan gargajiya na Roman Baths yana nuna wani tasa na azurfa daga Mindenhall wanda ke nuna allahn Oceanus.
[[File:Mildenhall_treasure_great_dish_british_museum.JPG|thumb| Azurfa tasa wanda ke nuna allahn Oceanus daga dukiyar Mildenhall da aka samu a Suffolk, Ingila, a cikin 1942 ko 1943.]]
A cikin labarin 2016, Eleri H. Cousins sun yi jayayya cewa yawancin hotuna a kan pediment za a iya danganta su da alamar mulkin mallaka, ciki har da Nasara, itacen oak da kuma tauraron a koli. <ref name=":72">{{Cite journal|url-status=99–118}}</ref> Bugu da ƙari, Cousins sun haskaka wasu misalan irin abubuwan gine-gine na ƙarni na farko da na biyu, musamman hotunan Gorgon da aka samu a Gaul da Spain, don nuna cewa an yi amfani da Forum na Augustus a Roma a matsayin babban nau'i na archetype. <ref name=":72" /> A cewar Cousins, pediment da hotunansa ba kawai 'Romawa' ko 'Celtic' ba ne, amma sun samo asali ne daga cakuda salo da ra'ayoyi daga "na gida zuwa daular". <ref name=":72" />
=== Tushen Mutum-mutumi mai kama da Altar ===
An sami ginin mutum-mutumi mai kama da bagadi a kan shimfidar da ke kusa da matakan Haikali na Sulis Minerva. Tushen yana karanta, "Ga gunkin Sulis, Lucius Marcius Memor, boka, ya ba (wannan) kyauta" (RIB III, 3049). Wannan shine kawai sanannen misali na haruspex, ko ƙwararriyar duba wanda ya fassara haƙoran dabbobi da aka sadaukar, daga Biritaniya. <ref name=":5" /> Rubutun asali ya yi amfani da gajarta 'HAR' don bambanta Memor a matsayin haruspex, amma ya bayyana akwai ƙarin haruffan 'VSP' daga baya. <ref name=":02" /> Wannan yana iya kasancewa ƙoƙari ne na bayyana matsayinsa fiye da 'boka' na yau da kullun, kuma yana nuna cewa Memor bazai kasance a haɗe da haikalin da kansa ba, amma mai yiwuwa ya kasance memba na ma'aikatan gwamna. <ref name=":5" />
=== Altar-kamar Dutsen kabari ===
Wannan kabari mai kama da bagadi (duba sama a hagu) an same shi tare da kayan cinerary guda biyu a wajen birnin Bath, a cikin Ikklesiya ta Bathwick, mita 800 arewa-gabas da wuraren wanka na Roman. Dutsen kabari ya karanta, "Ga ruhohin da suka tafi; Gaius Calpurnius Receptus, firist na allahiya Sulis, ya rayu shekaru 75; Calpurnia Trifosa, 'yar'uwarsa (da) matarsa, ya kafa wannan" (RIB 155). <ref name=":6" /> Sunan gwauruwa Receptus, Trifosa, Hellenanci ne kuma yana nufin 'De Luxe', kuma da alama an ba ta suna lokacin da take bawa, kafin ta 'yanta ta kuma auri tsohon mai gidanta, firist Receptus. <ref name=":03" />
== Sulis a Adabin Zamani ==
Sulis ya dauki hankalin marubuta da masu ba da labari da yawa.
Sulis da Roman Baths an sake yin tunani a cikin ayyukan almara na tarihi masu zuwa:
* ''Ruwan Sul'' (1989) - Moyra Caldecott
* ''Sirrin Flavia'' (2008) - Lindsay Townsend
* ''Crown na Acorns'' (2010) - Catherine Fisher
* ''Mai La'anta'' (2011) - Kelli Stanley
* ''Memento Mori: Littafin Laifi na Daular Roma'' (2018) - Ruth Downie
== Duba kuma ==
* Jerin gumakan hasken rana
* Dutsen Solsbury
* Ruwa da addini
==Manazarta==
{{Reflist|2}}
=== Littafi Mai Tsarki ===
* {{Cite book|last3=Xavier Delamarre}}
* {{Cite journal|last6=Pierre-Yves Lambert|url-status=89–101}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
{{Commons category-inline|Sulis}}{{Celtic mythology (ancient)}}{{Authority control}}
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
rnkk7dk14ia0x65ggq07uet8fa4lqo7
Lynda Lopez
0
34391
162675
160655
2022-07-30T15:30:50Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
[[Category:Articles with hCards]]
'''Lynda Lopez''' (an haife ta a watan Yuni 14, 1971) yarjaridar Amurka ce kuma marubuciya da ke zaune a [[New York (birni)|birnin New York]] . Ita ce kuma mai haɗin gwiwa a Nuyorican Productions, wani kamfani na Amurka wanda aka kafa a 2001 tare da Benny Medina wanda ya fara aiki a 2006 tare da sakin ''Kudu Beach .'' Lopez ta kafa kafafan yada labarai da yawa. A cikin 2020, Lopez ta rubuta littafin ''AOC: Rashin Tsoro da Ƙarfin ƙarfi na Alexandria Ocasio-Cortez'', wanda St. Martin's Press ya buga .
== Shekarun farko ==
Lopez an haife ta ne a Kudancin Bronx kuma ta girma a unguwar Castle Hill na gundumar Bronx a cikin birnin New York, ga iyayen Puerto Rican Guadalupe Rodríguez, malamin kindergarten, da David López, kwararre na kwamfuta. Tana da ’yan’uwa mata guda biyu, tauraron pop na Amurka kuma ‘yar wasan fim Jennifer da Leslie Ann. Lopez ta sami karatun firamare da sakandare yayin da take girma a Bronx . Bayan ta sauke karatu daga makarantar sakandare ta Preston a 1989, ta yi rajista a CW Post Campus na Jami'ar Long Island, inda ta kware a watsa shirye-shirye da sadarwa .
== Sana'a ==
=== Watsa shirye-shiryen rediyo ===
Lopez ta fara aikinta [[Rediyo|na watsa]] shirye-shiryen rediyo a WBAB da WLIR akan Long Island . Daga baya ta tafi aiki don WXXP-FM, kuma a Long Island, a matsayin duka Mataimakin Daraktan Shirye-shiryen da Daraktan Kiɗa. Daga baya ta yi aiki a matsayin DJ na WKTU a cikin lokutan 10PM-2AM. Bayan ta yi aiki na tsawon shekaru biyar a rediyo, ta sami matsayi a matsayin wakilin nishaɗi don nunin safiya na WPIX .
Lopez ya kasance yana aiki da Gidan Rediyon WCBS a Manhattan har zuwa Agusta 2013 a matsayin anka na labarai. Ta bar aiki da 'yar uwarta Jennifer Lopez a Los Angeles. Bayan wannan hutun na shekara guda, Lopez ya koma tashar a lokacin rani na 2014.
=== Talabijin ===
A ƙarshen 1990s da farkon 2000s, ta yi aiki a matsayin VH1 VJ na ɗan gajeren lokaci tare da Kane da Rebecca Rankin. A shekara ta 2000, ta shirya wani taro na musamman inda ta yi hira da 'yar uwarta, Jennifer, inda su biyu suka tattauna kan yarinta da kuma "J-Lo" na haɓaka aikin kiɗa. An kunna wasu daga cikin bidiyon kiɗan J-Lo kuma sabon bidiyonta na lokacin, "Feelin' So Good," ta fara fitowar ta VH1 yayin wannan na musamman. A wannan lokacin Lopez kuma shine mai ba da labarai na nishadi na safe don WB11 a Birnin New York, WPIX.
A cikin 2002, ta zama rundunar cibiyar sadarwa ta salo na ''Hate'', wata hanyar kebul na USB da ke tattaunawa da mahimman batutuwan mata, yayin da yake aiki a matsayin mai ba da rahoto na nishaɗi a lokaci guda. Lopez ya ba da rahoton sabbin labarai na nishaɗi da labarai akan WNBC-TV, shirin TV nishaɗi na USB ''E! Labarai Live'', da harshen Sipaniya WNJU .
A cikin 2003, Lopez ya zama DJ don WNEW-FM, tare da saurayinta a lokacin, Chris Booker, New York disc jockey da mai ba da labari don ''Nishaɗi Tonight'' . A cikin Oktoba 2003, ta shiga WCBS-TV a matsayin mai ba da rahoto na ɗan lokaci, bayan an soke wasan kwaikwayon su a WNEW-FM . A cikin Agusta 2004, Lopez an nada shi anchor shirin WCBS na karshen mako, wanda ya zama aikinta na farko-anga. Don dalilan da ba a san su ba, ba a gabatar da ita a talabijin ta iska ba tun farkon Afrilu 2006, kuma daga baya ta bar aikin WCBS-TV a hukumance a watan Yuni 2006.
=== Co-anga ===
A Yuli 29, 2006, Lopez debuted a matsayin karshen mako co-anga (tare da Mike Gilliam) a kan News Corp mallakar WWOR-TV 's ''My 9 Weekend News at 10'' . Sun maye gurbin ƙungiyar Cathleen Trigg, wanda ya bar tashar, da Rolland Smith, wanda ya yi ritaya. Lopez ya koma WNYW-TV 's ''Good Day New York'' a 2007 kuma anga ''Fox 5 Live'' da karfe 11 na safe. Reid Lamberty ya haɗu da ita a matsayin mai haɗin gwiwa don awa 5 na safe da 11 na safe akan FOX 5. <ref>[http://www.nydailynews.com/entertainment/tv/2007/08/08/2007-08-08_ch_5_putting_lamberty_into_am_slot.html "Ch. 5 putting Lamberty into a.m. slot"] ''New York Daily News''. 2007-08-08.</ref> An maye gurbin Lopez daga WNYW-TV 's ''Good Day New York'' ta tsohuwar ''CNN Headline News'' anga Christina Park, <ref>[http://www.nydailynews.com/entertainment/tv/2007/03/30/2007-03-30_tv_watchdog_is_barking_up_the_wrong_tree.html "Tube Talk: TV watchdog is barking up the wrong tree".] ''New York Daily News''. 2007-03-30.</ref> kuma bayan ta koma WWOR da rawar da ta taka a baya ta bar labaran talabijin gaba ɗaya bayan tashar ta ƙare labaran karshen mako.
== Kyaututtuka da karramawa ==
A cikin 1993, Lopez ya kasance mai suna a cikin "Wanene Wanene Daga cikin Mutanen Hispanic na Amirka." Ta lashe lambar yabo ta Emmy Award na 2001 don "Fitaccen Shirin Labaran Safiya."
== Rayuwa ta sirri ==
Lopez ya yi kwanan watan radiyo / talabijin hali Chris Booker . Sun sadu a farkon 2002 a WNEW-FM a [[New York (birni)|birnin New York]], inda suka yi aiki a matsayin masu haɗin gwiwa don nunin safiya. A farkon 2005 ma'auratan sun rabu. A ranar 28 ga Agusta, 2008, Lopez da saurayinta Adam Goldfried suna da 'yar mai suna Lucie Wren Lopez-Goldfried. <ref>[http://www.celebritybabyscoop.com/?p=7817 "Lynda Lopez Expecting Baby #1"]. ''Celebrity Baby Baby Scoop''. 2008-05-16.</ref>
== Duba kuma ==
* Jerin Mutanen Hispanic da Latino Amurkawa
* Jerin 'yan Puerto Rican
* New Yorkers a aikin jarida
* Nuyorican
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{IMDb name|0530223}}
* [https://web.archive.org/web/20041103185609/http://www.stylenetwork.com/Shows/Glow/Bio/ Style Network's ''Glow'': Bio page for Lynda Lopez]
* [http://webcenters.compuserve.com/compuserve/celebrity/gallery.jsp?floc=g_l_lopez&gname=l_lopez Netscape Celebrity: Lynda Lopez] (photo gallery)
* [http://www.nydailynews.com/entertainment/tv/2007/08/08/2007-08-08_ch_5_putting_lamberty_into_am_slot.html "Ch.5 putting Laberty into a.m. slot"], ''New York Daily News'', 2007-08-08.
* [http://www.usmagazine.com/news/jennifer-lopez-sister-has-baby-girl Jennifer Lopez' sister has baby girl]
==Manazarta==
{{Reflist}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
7qwa7m1q1i4hph1n1tfwietn8fwbfyn
Lay Armachiho
0
34466
162671
161111
2022-07-30T15:23:37Z
BnHamid
12586
/* Alkaluma */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox settlement|native_name=ላይ አርማጭሆ|image_flag=Flag of the Amhara Region.svg|type=[[Woredas of Ethiopia|Woreda]]|image_map=|map_caption=Lay Armachiho woreda (Amhara)|subdivision_type=Zone|subdivision_name=[[Semien Gondar Zone|Semien Gondar]]|subdivision_type1=Region|subdivision_name1=[[Amhara Region]]|population_as_of=2012 est.|population_total=171,867 [https://web.archive.org/web/20120805184429/http://www.geohive.com/cntry/ethiopia.aspx]|population_density_km2=auto|population_footnotes=<ref name=geohive/>|area_total_km2=1,059.33|area_footnotes=<ref name=geohive>[http://www.geohive.com/cntry/ethiopia.aspx Geohive: Ethiopia] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120805184429/http://www.geohive.com/cntry/ethiopia.aspx |date=2012-08-05 }}</ref>|image_skyline=}}
'''Lay Armachiho''' ( {{Lang-am|ላይ አርማጭሆ|lāy ārmāčihō}} ' <span>Upper Armachiho</span> ' ) daya ne daga cikin gundumomi a yankin Amhara na [[Itofiya|kasar Habasha]] . Ana kiran wannan yanki da sunan "Armachiho", lardin arewa maso yammacin Habasha tare da iyaka da Sudan da kudancin kogin Tekeze . <ref>Antony Mockler uses this name in this sense in his book, ''Haile Selassie's War'' (New York: Olive Branch Press, 2003)</ref> Wani bangare na shiyyar Gonder na Semien, Lay Armachiho yana da iyaka da Kudu da Dembiya, daga yamma da [[Chilga]], a arewa kuma ta yi iyaka da Tach Armachiho, daga gabas da Wegera, sannan daga kudu maso gabas da Gonder Zuria . Cibiyar gudanarwa na wannan gundumar ita ce Tekle Dingay .
[[Category:Articles containing Amharic-language text]]
[[Category:Instances of Lang-am using second unnamed parameter]]
Ma’aikatar Aikin Gona da Raya Karkara ta zabi Lay Armachiho a matsayin wani yanki na sake tsugunar da manoma daga yankunan da suka yi yawa a cikin shirin sake tsugunar da su a zagaye na hudu. Tare da Qwara da Dangila a cikin yankin Amhara, da Tsegede a yankin Tigray, wannan gundumar ta zama sabon gida ga iyalai 8,671. <ref>[https://web.archive.org/web/20070927005219/http://waltainfo.com/EnNews/2006/Oct/04Oct06/18881.htm "More than 15,500 households resettled in Amhara, SNNP and Oromia states"] [[Walta Information Center]] (WIC)</ref> An bayar da rahoton cewa, wannan zagaye na sake tsugunar da jama’a na tare da kusan Bira miliyan 68 na ayyukan raya ababen more rayuwa. <ref>[https://web.archive.org/web/20070927005311/http://waltainfo.com/EnNews/2006/Sep/15Sep06/18092.htm "Close to 69mln birr infrastructural dev't works carried out in resettlement sites in Amhara state"] (WIC)</ref>
== Alkaluma ==
===Shekarar 2017===
Bisa kidayar jama'a a shekarar 2007 da hukumar kididdiga ta kasar Habasha (CSA) ta gudanar, wannan gundumar tana da jimillar jama'a 157,836, wanda ya karu da kashi 34.36 bisa dari bisa kidayar shekarar 1994, wadanda 79,538 maza ne da mata 78,298; 12,546 ko 7.95% mazauna birni ne. Lay Armachiho yana da fadin murabba'in kilomita 1,059.33, yana da yawan jama'a 149.00, wanda ya zarce matsakaicin yankin na mutane 63.76 a kowace murabba'in kilomita. An ƙidaya gidaje 33,373 a wannan gundumar, wanda ya haifar da matsakaicin mutum 4.73 ga gida ɗaya, da gidaje 32,420. Yawancin mazaunan sun yi addinin Kiristanci na Orthodox na Habasha, tare da 97.9% sun ba da rahoton cewa a matsayin addininsu, yayin da 2% na yawan jama'ar suka ce su musulmi ne . Qemant, daya daga cikin al'ummar Agaw, su ne mafi yawan kabilun da ke zaune a wannan gundumar, kuma suna kewaye da garin Tekle Dingay. Babban limamin coci a Tekle Dingay ya fi takwaransa na [[Chilga|gundumar Chilga]] daraja, saboda yana mulkin ƙasarsu ta gargajiya.
===Shekarar 1994===
Ƙididdigar ƙasa ta 1994 ta ba da rahoton jimillar yawan jama'a na wannan yanki na 117,471 a cikin gidaje 21,411, waɗanda 58,697 maza ne da mata 58,774; 4,784 ko kuma 4.07% na mutanenta mazauna birni ne a lokacin. Manyan kabilu biyu da aka ruwaito a Lay Armachiho sune Qemant (63.89%), da Amhara (35.76%); duk sauran kabilun sun kasance kashi 0.35% na yawan jama'a. An yi amfani da Amharic a matsayin yaren farko da kashi 99.73%; sauran kashi 0.27% na magana duk sauran yarukan farko da aka ruwaito. Yawancin mazaunan sun yi addinin Kiristanci na Orthodox na Habasha, tare da 97.1% sun ba da rahoton wannan imani, yayin da 2.72% na yawan jama'a suka ce su musulmi ne .
== Bayanan kula ==
{{Reflist}}{{Coord|13|00|N|37|10|E|type:adm3rd_region:ET}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|13|00|N|37|10|E|type:adm3rd_region:ET}}{{Districts of the Amhara Region}}
ktzirswwai2vjwt5z7bdmhe51d5mdgg
Deramalo
0
34468
162685
161113
2022-07-30T16:08:53Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Deramalo''' ɗaya ce daga cikin gundumomi a cikin Ƙungiyoyin Ƙasa, da Jama'ar Kudancin [[Itofiya|Habasha]] . Daga cikin shiyyar Gamo Gofa, Deramalo tana iyaka da kudu maso gabas da Bonke, daga kudu maso yamma da Kemba, daga yamma kuma ta yi iyaka da Zala, daga arewa kuma ta yi iyaka da Kucha, daga gabas kuma ta yi iyaka da Dita . Garuruwa a Deramalo sun hada da Wacha . Deramalo wani yanki ne na tsohuwar gundumar Dita Dermalo .
== Alkaluma ==
Dangane da kidayar jama'a ta shekarar 2007 da CSA ta gudanar, wannan gundumar tana da jimillar jama'a 81,025, daga cikinsu 41,618 maza ne da mata 39,407; 3,220 ko kuma 3.97% na mutanenta mazauna birni ne. Yawancin mazaunan Furotesta ne, tare da 46.02% na yawan jama'a suna ba da rahoton imani, 33.01% sun yi addinin Kiristanci na Orthodox na Habasha, kuma 17.07% sun yi imani na gargajiya.
== Bayanan kula ==
{{Reflist}}{{Districts of the Southern Nations, Nationalities, and Peoples' Region}}
qaxne372hgvgyq3gojda01bh49g3s6c
Bure, Gojjam (woreda)
0
34513
162679
161179
2022-07-30T15:52:50Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
'''Bure''' na daya daga cikin gundumomi a shiyyar Gojjam ta Yamma a yankin Amhara na [[Itofiya|kasar Habasha]] . Sunanta ya fito ne daga mafi girma garin, Bure . Wani bangare na shiyyar Mirab Gojjam, Bure yana iyaka da kudu da kogin Abay wanda ya raba shi da yankin Oromia, daga yamma da Wemberma, a arewa maso yamma da shiyyar Agew Awi, a arewa da Sekela, a gabas da shi. Jabi Tehnan, kuma a kudu maso gabas ta [[Dembecha (woreda)|Dembecha]] da Misraq Gojjam Zone . Bure wani yanki ne na tsohuwar [[Bure Wemberma|gundumar Bure Wemberma]] .
== Alkaluma ==
Bisa kidayar jama'a ta kasa a shekarar 2007 da hukumar kididdiga ta kasar Habasha (CSA) ta gudanar, wannan gundumar tana da jimillar jama'a 143,132, wadanda 71,208 maza ne da mata 71,924; 25,975 ko kuma 18.15% mazauna birni ne. Yawancin mazaunan sun yi addinin Kiristanci na Orthodox na Habasha, tare da 98.34% sun ba da rahoton cewa a matsayin addininsu, yayin da 1.01% Musulmai ne .
== Bayanan kula ==
{{Reflist}}
{{Districts of the Amhara Region}}
==Manazarta==
fq31wzs3hcrk5q50fhmgny5hf771n2z
Grey Glacier
0
34583
162681
161398
2022-07-30T15:57:54Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{| class="infobox vcard" style="width:24.5em;"
! colspan="2" class="infobox-above fn org" style="background-color:#ABCDEF;" |Glacier Grey
|-
| colspan="2" class="infobox-image" |<div class="infobox-caption"> Grey Glacier</div>
|- class="infobox-data category"
! class="infobox-label" scope="row" style="white-space:nowrap;" | Nau'in
| class="infobox-data category" | Dutsen glacier
|-
! class="infobox-label" scope="row" style="white-space:nowrap;" | Wuri
| class="infobox-data label" | [[Chile]]
|-
! class="infobox-label" scope="row" style="white-space:nowrap;" | [[Geographic coordinate system|Daidaitawa]]
| class="infobox-data" |
|}
'''Grey Glacier''' wani dusar ƙanƙara ne a cikin Filin Kankara ta Kudancin Patagonia, kusa da Cordillera del Paine . Yana gangarowa kudu zuwa tafkin sunan daya. Kafin a raba biyu a ƙarshensa, glacier yana da faɗin kilomita 6 kuma sama da mita 30 tsayi. A cikin 1996, ta mamaye yanki {{Convert|270|km2|sqmi}} da tsawon {{Convert|28|km}} . A watan Nuwambar 2017 wani babban dutsen kankara ya karye kankara. {{Clear}}
== Kewaye ==
[[File:Glacier_Grey_animation.gif|thumb| koma baya na baya-bayan nan.]]
[[File:Grey_Glacier,_Chile.jpg|thumb| Glacier Glacier da aka gani daga sararin sama.]]
Dusar kankara tana ƙarshen Kudancin Kudancin Patagonia Ice Field. Ana iya ganin saman tafkin lokacin bin babban da'irar Paine Mountain Range a John Garner Pass. Akwai wani ra'ayi na dusar kankara daga kudancin gabar tafkin inda za'a iya ganin dusar ƙanƙara a bayanta, tare da guntuwar ƙanƙara da ke shawagi kusa da gaɓar. Tana gefen yamma na wurin shakatawa na Torres del Paine .
== Gallery ==
<gallery mode="packed">
File:GalciarGrey.jpg|Duba daga gefen yamma
File:Grey Glacier icebergs Stevage.jpg|Gilashin [[Ice calving|kankara]] ya birkice.
</gallery>
== Duba kuma ==
* Jerin glaciers
== Nassoshi ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Commons category-inline}}
* [https://web.archive.org/web/20070802022112/http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=17685 Grey Glacier] at the NASA Earth Observatory
* [http://www.welcomepatagonia.com/travel/search-results-activities.php?idp=186 See details and pictures of the Navigation to the Grey Glacier.]
{{Magallanes Region rivers and lakes}}{{Glaciers of Chile}}
de4a9rwqq2ol450344pqpy2lw25asbp
162682
162681
2022-07-30T15:58:34Z
BnHamid
12586
wikitext
text/x-wiki
{| class="infobox vcard" style="width:24.5em;"
! colspan="2" class="infobox-above fn org" style="background-color:#ABCDEF;" |Glacier Grey
|-
| colspan="2" class="infobox-image" |<div class="infobox-caption"> Grey Glacier</div>
|- class="infobox-data category"
! class="infobox-label" scope="row" style="white-space:nowrap;" | Nau'in
| class="infobox-data category" | Dutsen glacier
|-
! class="infobox-label" scope="row" style="white-space:nowrap;" | Wuri
| class="infobox-data label" | [[Chile]]
|-
! class="infobox-label" scope="row" style="white-space:nowrap;" | [[Geographic coordinate system|Daidaitawa]]
| class="infobox-data" |
|}
'''Grey Glacier''' wani dusar ƙanƙara ne a cikin Filin Kankara ta Kudancin Patagonia, kusa da Cordillera del Paine . Yana gangarowa kudu zuwa tafkin sunan daya. Kafin a raba biyu a ƙarshensa, glacier yana da faɗin kilomita 6 kuma sama da mita 30 tsayi. A cikin 1996, ta mamaye yanki {{Convert|270|km2|sqmi}} da tsawon {{Convert|28|km}} . A watan Nuwambar 2017 wani babban dutsen kankara ya karye kankara. {{Clear}}
== Kewaye ==
[[File:Glacier_Grey_animation.gif|thumb| koma baya na baya-bayan nan.]]
[[File:Grey_Glacier,_Chile.jpg|thumb| Glacier Glacier da aka gani daga sararin sama.]]
Dusar kankara tana ƙarshen Kudancin Kudancin Patagonia Ice Field. Ana iya ganin saman tafkin lokacin bin babban da'irar Paine Mountain Range a John Garner Pass. Akwai wani ra'ayi na dusar kankara daga kudancin gabar tafkin inda za'a iya ganin dusar ƙanƙara a bayanta, tare da guntuwar ƙanƙara da ke shawagi kusa da gaɓar. Tana gefen yamma na wurin shakatawa na Torres del Paine .
== Gallery ==
<gallery mode="packed">
File:GalciarGrey.jpg|Duba daga gefen yamma
File:Grey Glacier icebergs Stevage.jpg|Gilashin [[Ice calving|kankara]] ya birkice.
</gallery>
== Duba kuma ==
* Jerin glaciers
== Nassoshi ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Commons category-inline}}
* [https://web.archive.org/web/20070802022112/http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=17685 Grey Glacier] at the NASA Earth Observatory
* [http://www.welcomepatagonia.com/travel/search-results-activities.php?idp=186 See details and pictures of the Navigation to the Grey Glacier.]
{{Magallanes Region rivers and lakes}}{{Glaciers of Chile}}
glttj5878lebuxtnskqpblrioqadf3b
Parkland Village
0
34709
162674
162196
2022-07-30T15:28:19Z
BnHamid
12586
gyara
wikitext
text/x-wiki
'''Kauyen Parkland''' yanki ne da ba a haɗa shi ba a cikin Alberta, Kanada a cikin gundumar Parkland . A baya an gane shi a matsayin wurin da Statistics Kanada ta keɓe a cikin ƙidayar 2001 na Kanada . Yana kan Range Road 272, {{Convert|0.8|km|mi}} arewa na Babbar Hanya 16 ( Hanyar Yellowhead ) da Birnin Spruce Grove .
== Alkaluma ==
A cikin ƙidayar yawan jama'a ta 2021 da Statistics Canada ta gudanar, Parkland Village yana da yawan jama'a 1,479 da ke zaune a cikin 674 daga cikin 704 na gidaje masu zaman kansu, canjin yanayi. -23.5% daga yawanta na 2016 na 1,934. Tare da yanki na ƙasa na 0.73 km2 , tana da yawan yawan jama'a 2,026.0/km a cikin 2021.
== Ilimi ==
Kauyen Parkland gida ne ga Makarantar Kauyen Parkland. Sashen Makaranta na Parkland mai lamba 70 ke gudanarwa, makarantar tana ba da koyarwa ga ɗalibai a makarantar kindergarten har zuwa aji huɗu. Yankin kamanta ya hada da Kauyen Parkland, kusa da Acheson da yankunan karkara na gundumar Parkland. Makarantar tana da yawan ɗalibai 182.
== Duba kuma ==
* Jerin al'ummomi a Alberta
* Jerin wuraren da aka keɓe a Alberta
==Manazarta==
{{Reflist}}
lzo26jny8lp25w7tuskl4hh55qxp82h
Yankin Arewacin Najeriya
0
34753
162597
2022-07-30T12:18:14Z
Uncle Bash007
9891
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1092635728|Northern Region, Nigeria]]"
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai. Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]] . <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle. <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
t2pzuokovw8wbo3lw98tvltgaun00n5
162598
162597
2022-07-30T12:31:39Z
Uncle Bash007
9891
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai. Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]] . <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle. <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
ar3ulobrss1xihgbqipbshv3zqgibcz
162599
162598
2022-07-30T12:31:55Z
Uncle Bash007
9891
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai. Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]] . <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle. <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
2cplfn4lnwxds5vf4tlcbs843tkt7sl
162600
162599
2022-07-30T12:32:26Z
Uncle Bash007
9891
/* Masarautu Goma Sha Hudu */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai. Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]] . <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle. <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
589rb0udtseadd7ynjsketh70kw2z2z
162601
162600
2022-07-30T12:32:56Z
Uncle Bash007
9891
/* Masarautu Goma Sha Hudu */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]] . <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle. <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
rx2aa8hb1s16mj8x9b57cpgsr6nhemh
162602
162601
2022-07-30T12:33:36Z
Uncle Bash007
9891
/* Kasar Hausa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle. <ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
juyqzruohuv8u62arbue19qwikany6i
162603
162602
2022-07-30T12:33:52Z
Uncle Bash007
9891
/* Daular Fulani da Daular Borno */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
jk4v0w32whcrf1u8ansms58t8otjvh9
162604
162603
2022-07-30T12:34:37Z
Uncle Bash007
9891
/* Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
lumc7hsbt12pj7qd8nb1quj4i20be6m
162605
162604
2022-07-30T12:53:03Z
Uncle Bash007
9891
/* Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref>"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
f5gzorj3jnllnn1p5j6xazwvwpr5az1
162606
162605
2022-07-30T12:53:44Z
Uncle Bash007
9891
/* Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
sg6x70axre7d6ozywvzkmn5fk2kpnvn
162607
162606
2022-07-30T12:54:01Z
Uncle Bash007
9891
/* Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
psc3kgqiyxxr6gm0ho3g3wkr2b9dn81
162608
162607
2022-07-30T12:54:16Z
Uncle Bash007
9891
/* 'Yanci */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
tfzh7q6xwf5u8u61kmu8lobxdu84vf7
162609
162608
2022-07-30T12:54:40Z
Uncle Bash007
9891
/* Gwamnati da siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
o1wv5vmxts2zczj1gg4bmsdtlfjydji
162610
162609
2022-07-30T12:55:05Z
Uncle Bash007
9891
/* Gwamnati da siyasa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
toj2jr3riozonqrh1pf1be0wcnupu7h
162611
162610
2022-07-30T12:55:56Z
Uncle Bash007
9891
/* Labarin kasa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah . <ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
1l1p3qqrzezhbvrcqi5sryhixw24lfl
162612
162611
2022-07-30T12:56:23Z
Uncle Bash007
9891
/* Labarin kasa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
6p8rp9x3sts46luxd9yx0giuvqjhbu6
162613
162612
2022-07-30T12:56:37Z
Uncle Bash007
9891
/* Labarin kasa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
fbka3klibwcnn76xa6n6306fivj46pg
162614
162613
2022-07-30T12:56:54Z
Uncle Bash007
9891
/* Labarin kasa */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
jfps03lcde7cg103a6czmk0xo8q2dpu
162615
162614
2022-07-30T12:57:16Z
Uncle Bash007
9891
/* Rabe-rabe */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin. <ref>{{Cite journal|url-status=40-46}}</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
nbewy3ovmm8g501q4n45aixv7cqviu4
162616
162615
2022-07-30T12:57:36Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin Arziki */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin.
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
a9tmhpe5qtrg6ft4r9spmh6kxy2k6vb
162617
162616
2022-07-30T12:58:11Z
Uncle Bash007
9891
/* Tattalin Arziki */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin.<ref>Alhassan, Y. J; Umar, A (2021). "Assessment of the Role of Bio-Based Fertilizers in Promoting Organic Farming in Northwestern Nigeria". ''Journal of Agricultural Economics, Extension and Rural Development''. Spring Journals. '''9''' (3): 40–46. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-798X.</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
a3uxcko7gslql3t3p9si5hwfjd173xf
162618
162617
2022-07-30T12:58:34Z
Uncle Bash007
9891
/* Mutane */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin.<ref>Alhassan, Y. J; Umar, A (2021). "Assessment of the Role of Bio-Based Fertilizers in Promoting Organic Farming in Northwestern Nigeria". ''Journal of Agricultural Economics, Extension and Rural Development''. Spring Journals. '''9''' (3): 40–46. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-798X.</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.<ref>nationsonline.org, klaus kästle-. "Islamic world, countries with a cultural Islamic population - Nations Online Project". ''www.nationsonline.org''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana. Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
cq2x45o1vhtfx70fekcf01nmcek7z1s
162619
162618
2022-07-30T12:58:58Z
Uncle Bash007
9891
/* Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin.<ref>Alhassan, Y. J; Umar, A (2021). "Assessment of the Role of Bio-Based Fertilizers in Promoting Organic Farming in Northwestern Nigeria". ''Journal of Agricultural Economics, Extension and Rural Development''. Spring Journals. '''9''' (3): 40–46. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-798X.</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.<ref>nationsonline.org, klaus kästle-. "Islamic world, countries with a cultural Islamic population - Nations Online Project". ''www.nationsonline.org''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana.<ref>"Baroness Cox fact-finding mission to Nigeria reveals mass killing of Christians by extremists". Barnabas Fund.</ref> Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
0zoagunll2v8stnba9bmcwddr16fzed
162620
162619
2022-07-30T12:59:16Z
Uncle Bash007
9891
/* Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox country|name=Northern Nigeria|native_name=Arewacin Najeriya|map_alt=}}
'''Arewacin Najeriya''' yanki ne mai cin gashin kanta a [[Najeriya]], wacce ta sha bamban da yankin kudancin kasar, tare da al'adunta na kanta, dangantakar kasashen waje da tsarin tsaro. A shekarar 1962 ta mamaye yankin Arewacin Kamaru na [[Birtaniya|Burtaniya]], waɗanda suka zaɓi zama lardi a yankin Arewacin Najeriya.<ref>"Northern States – Arewa House". Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekara ta 1967, an raba Arewacin Nijeriya zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Jihar Arewa maso Gabas, Jihar]] Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Binuwai-Plateau, kowanne da Gwamnan ta.<ref>"Northern Region, Nigeria (1960 - 1967)". ''www.crwflags.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Tarihi ==
=== Tarihi ===
[[File:Nok-map.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Nok-map.png/220px-Nok-map.png|right|thumb| Yankin al'adun Nok]]
Yaren [[Al'adar Nok|Nok]], tsohuwar al'ada ce da ta mamaye mafi yawacin yankin da ake kira Arewacin Najeriya a zamanin baya, ana nuna gadonsa ta hanyar gumakan terracotta da kuma an samu ragowarsu a [[Sokoto (jiha)|Sokoto]], [[Kano (birni)|Kano]], [[Birnin Kebbi|Birinin]] Kudu, [[Nok]] da [[Zariya|Zaria]]. Al’adar Kwatarkwashi, al’adar dake da bambanci da Nok wacce ta mamaye yankin [[zamfara]] a lardin Sakkwato wasu na ganin tana daga cikin wani yanki na Nok.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
=== Masarautu Goma Sha Hudu ===
Masarautu Goma Sha Hudu sun haɗe ɗimbin ɗabi'u da al'adun Arewacin Najeriya zuwa tsarin tarihi na kabilanci. Bakwai daga cikin wadannan masarautu sun samo asali ne daga al'adun [[Kabara]] na [[Hausawa]]. A cikin karni na 9, yayin da cibiyoyin kasuwancin da ke fafatawa da [[Daular Kanem-Bornu|Kanem-Bornu]] da [[Mali]] sannu a hankali suka haɓaka a yankin Sudan ta Tsakiya, tarin masarautu sun haɗu sun mamaye manyan filayen savannah na ƙasashen Hausa, kayan kasuwancisu na farko sun ha da fatu, zinare, tufa, [[gishiri]], goro . fatar dabba, da Lalli.<ref>Ibrahim Ado-Kurawa. "Brief History of Kano 999 to 2003". Kano State Government. Archived from the original on 2010-05-01. Retrieved 2010-09-12.</ref>
Kasashen Hausa Bakwai sun hada da:
* [[Daura]] , ? - 1806
* [[Kano (birni)|Kano]], 998-1807
* [[Katsina (birni)|Katsina]], c. 1400-1805
* [[Zazzau]] (Zaria), c. 1200-1808
* Gobir , ? - 1808
* [[Rano]]
* [[Haɗejiya|Biram]], c. 1100-1805
Habaka da mamaye [[Hausa Bakwai|Hausawa Bakwai]] ya haifar da kafuwar wasu jahohi tare da masu mulki da suka samo asali daga wata kwarkwara na uban Hausawa [[Bayajidda]]. Don haka ake kiran su [[Hausa Bakwai|Banza Bakwai]], ma'ana Shegu Bakwai.<ref>"Hausa | Encyclopedia.com". ''www.encyclopedia.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref> Banza Bakwai sun yi amfani da yawancin al'adu da cibiyoyi na Hausa Bakwai amma ana daukansu matsayin wararru ko kuma masarautu irin na Hausa na mutanen da ba asalin Hausawa bane. Waɗannan jahohin sun haɗa da:
* [[Zamfara]]
* [[Masarautar Kebbi|Kebbi]]
* Yauri (wanda ake kira Yawuri)
* [[Gbagyi|Gwari]] (wanda ake kira Gwariland)
* [[Kwararafa]] (a Jukun state)
* [[Masarautar Bida|Nupe]] (na mutanen [[Nufawa|Nupe]] )
=== Kasar Hausa ===
Tsakanin [[Hausawa|al’ummar Hausawa]] guda 500 zuwa 700, wadanda ake tunanin sun tashi daga Nubia sannu a hankali tare da cudanya da mazauna Arewacin yankin, sun kafa jihohi da dama a Arewacin Najeriya da Gabashin Nijar. Da bacewar Nok da Sokoto, wadanda a baya suka mallaki Tsakiya da Arewacin Najeriya tsakanin 800 BC zuwa 200, Hausawa sun sami damar fitowa a matsayin sabbin masu iko a yankin. Suna da alaƙa da mutanen [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] na Kanem-Bornu ( [[Tabkin Chadi|Tafkin Chadi]] ), Birom, Gwari, Nupe da Jukun.
Sarakunan Hausawa, karkashin daular Mali sun karbi Musulunci a karni na 11. A karni na 12 Hausawa sun zama daya daga cikin manyan kasashen Afirka. Gine-ginen ƙasar Hausa ƙila yana ɗaya daga cikin wadanda ba'a sansu ba amma na daga cikin mafi kyawu a zamanin da. Yawancin masallatai da fadojinsu na farko suna da haske da launuka kuma galibi sun haɗa da sassaƙaƙƙen zane-zane ko ƙayyadaddun alamomin da aka ƙera cikin ƙawa. A shekara ta 1500 Hausawa sun fara amfani da ingantaccen rubutun Larabci da aka fi sani da [[Ajami]] don yin rubutu da yarensu; Hausawa sun ajiye rubuce-rubucen tarihi da dama, wanda ya fi shahara shi ne na [[tarihin Kano]].<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Daular Fulani da Daular Borno ===
Jihadin Shehu [[Usman Dan Fodiyo|Usuman dan Fodio]] na karni na 18 wacce ta kawo sauyi a zamantakewa da addini da siyasa daga karshe ya hade kasashen [[Hausa Bakwai|Hausa]] bakwai da sabbin larduna da aka kirkiro a karkashin Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]]. [[Daular Sokoto|Daular Sakkwato]] ta kasance karkashin jagorancin [[Amir na Muminai|Amirul Muminin]]. Karkashin mulkin Dan Fodio, Daular ta kasance mai fuska biyu kuma ta kasu zuwa yankuna biyu kowanne an nada mata sarki. Kowane yanki an ƙara raba shi zuwa Masarautu masu cin gashin kansu a ƙarƙashin sarakunan hausa na gado. Da farko dai Masarautar [[Daular Kanem-Bornu|Bornu ta]] shiga cikin [[Daular Sokoto|Halifancin Usman dan Fodio na Sokoto]], amma bayan wasu shekaru ta balle.<ref name="Kano Chronicle pp. 70-72">"Kano Chronicle," ed. Palmer, pp. 70-72.</ref>
=== Mulkin mallaka ===
Da farko, shigar Turawan Ingila Arewacin Najeriya ya shafi kasuwanci ne, kuma ya ta’allaka ne a kan fadada Kamfanin Royal Niger Company, wanda yankunan cikinsa suka bazu zuwa arewa daga inda kogin Neja da Benue suka hade a [[Lokoja]] da tsaunin Patti. Kamfanin turawa na Royal Niger Company daga farko bata nuna wani barazana kai tsaye ga daular Sokoto ko kuma jahohin Arewacin Najeriya ba. Hakan ya sauya, lokacin da [[Frederick Lugard]] da Taubman Goldie suka gindaya wani gagarumin shiri na tabbatar da zaman lafiya a tsakanin garin Niger da kuma hada ta da sauran daular Burtaniya.<ref name=":0">"Arewa Center for Regional Development (ACRD)". ''www.arewaonline-ng.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
==== Tarihin Yankin Mulkin Mallaka na Arewacin Najeriya ====
[[File:Nigeria_1909.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nigeria_1909.jpg/220px-Nigeria_1909.jpg|right|thumb| Taswirar Najeriya, 1909]]
[[Frederick Lugard]] ya yi shelar mallakar Arewacin Najeriya a Ida a ranar 1 ga Janairun, 1897. Tushen mallakar ta samo asali daga Yarjejeniyar Berlin ta 1885 wacce ta bada Arewacin Najeriya karkashin ikon mallakar Birtaniyya, dangane da iko da suke da shi a Kudancin Najeriya. Ba da jimawa ba aka yi ta kaiwa Daular [[Daular Sokoto|Sakkwato]] hari wacce ta kasance mai ƙarfi. Masarautar Kwantagora da Ilorin su ne na farko da turawan Ingila suka mamaye. A watan Fabrairun 1903, aka kwace babban katangar Kano, [[masarautar Kano]], Sokoto da sauran da garuruwa karkashin Halifancinta daga baya suka mika wuya.<ref>IPROJECTMASTER, Project Topics and Materials for Final Year Students | Download Free Projects from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE". ''www.iprojectmaster.com''. Retrieved 2021-05-19</ref>
A ranar 13 ga watan Maris 1903, Babbar yankin Shura ta Halifanci Shehu daga ƙarshe ta amince da buƙatun Lugard kuma ta ayyana Sarauniya Victoria a matsayin mamallakiyar Halifancin Shehu da dukannin sauran ƙasashenta.<ref name=":0" />
Gwamna Lugard, da 'yan kayan aiki kadan, ya mallake yankin tare da amincewar sarakunan yankin ta hanyar siyasar mulkin ta fakaice, wadda ya bunkasa ta zama sahihiyar ka'idar siyasa. Yankin da ta kunshi yankin Arewacin Najeriya ta hada da yankin Okun-Yoruba na Kabba, Ogidi, Ijumu, Gbede, Yagba, da kuma, kasar Ebira, kasar Igala da aka kera tare a karkashin Lardin Kabba. Yankunan Ifelodun, Offa, Omuaran, Ifelodun da Irepodun, da kuma Yarabawa, an tsara su zuwa lardin Ilorin. Lugard ya bar yankin ne bayan wasu shekaru, inda ya koma aiki a [[Hong Kong]], amma daga karshe aka dawo da shi aiki a Najeriya, inda a shekarar 1914 ya nemi hadewar yankin Arewacin Najeriya da Kudancin Najeriya, wanda ya samar da Yankin Mulkin Mallaka ta Najeriya.<ref name=":0" />
Tashe-tashen hankali akan samun 'yancin kai daga yankunan daban daban na Kudancin Najeriya, duk da haka, ya haifar da rarrabuwar kawuna a cikin 1940s. Kundin tsarin mulkin Richards da aka shelanta a shekarar 1945, ya bai wa yankin Arewa ikon mulki, wanda ta hada da fannin huldar kasashen waje da manufofin shiga.<ref>IPROJECT, Final Year Research Project Topics & Materials In PDF & Doc | iproject from. "LITERATURE IN NORTHERN NIGERIA: LANGUAGE AND POPULAR CULTURE English L..."''iproject.com.ng''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== 'Yanci ===
Yankin Arewacin Najeriya ta samu 'yancin mulkinta a ranar 15 ga Maris 1957 inda Sir [[Ahmadu Bello]] ya zama firayim ministan ta na farko. Jam’iyyar Peoples Congress karkashin Bello ce ta mamaye majalisa yayin da Northern Elements Progressive Union ta zamo babbar jam’iyyar adawa.<ref>"Alhaji Sir Ahmadu Bello". ''biography.yourdictionary.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, Arewacin Najeriya ta samu wargajewa a sanadiyyar rabe-rabe.
== Gwamnati da siyasa ==
An shirya Gwamnatin Arewacin Najeriya don koyi da tsarin Westminster. Firimiya zai kasance shugaban gwamnati kuma ya jagoranci al’amuran yau da kullum na gwamnati, yayin da Gwamnan Arewacin Najeriya zai kasance mataimakinsa kuma babban kwamandan ofishin jakadancin.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Karamar Majalisar ta kunshi zababbun wakilai daga larduna daban-daban na kasar. Majalissar dokokin da ake kira House of Chefs, wacce ke kama da majalisar sarakunan Biritaniya, wanda ya kunshi sarakunan da ba zabarsu akayi ba na kananan hukumomi daban-daban na lardunan kasa.<ref name=":1">"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
A shekarar 1967, gwamnatin mulkin soja ta tarayya ta Janar [[Yakubu Gowon]] ta wargaza yankuna hudu da a lokacin suke matsayin Tarayyar Najeriya, inda ta samar da sabbin jihohi goma sha biyu. Arewacin Najeriya ya kasu zuwa [[Jihar Arewa ta Gabas|Arewa-maso-Gabas]], Arewa maso Yamma, Jihar [[Kano (jiha)|Kano, Jihar]] [[Kaduna (jiha)|Kaduna]], [[Kwara (jiha)|Jihar Kwara]], da Jihar Benue-Plateau, kowa da kowa yana da Gwamna da gwamnatinsa.<ref>"Yakubu Gowon | head of state of Nigeria". ''Encyclopedia Britannica''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
=== Gwamna ===
{{Main|Governor of Northern Nigeria}}
Babban Kwamishina ko kuma Gwamnan Arewacin Najeriya, asalinsa Babban Kwamishinan Kare Arewacin Najeriya ne, bayan 1914 Laftanar Gwamna, Babban Kwamishina, ko Gwamna-Janar na Lardunan Arewacin Najeriya, ya kasance mataimakin gwamnan Arewacin Najeriya, yana gudanar da aikin mulkin Turawa na Burtaniya. a matsayin wakilin Masarautar Burtaniya.{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
An fara kafa ofishin Babban Kwamishinan ne a ranar 1 ga watan Janairun 1897, ta hanyar haƙƙin mallaka na Sarauniya Victoria. Bayan tafiyar Turawan Ingila a 1960, an ci gaba da nada Gwamna har zuwa 1967 a matsayin wakilin sabuwar gwamnati a Legas.{{Ana bukatan hujja|date=February 2022}}
Gwamnan ya jagoranci duk wasu harkokin bukukuwa tare da nada ‘yan majalisar dokoki ta kasa, majalisar sarakunan Arewacin Najeriya.
=== Shugaban Majalisar Sarakunan ===
* Alhaji <nowiki><i id="mw2g">Haruna</i></nowiki> '', CMG, Sarkin Gwandu''
=== Shugabannin Majalisar ===
* Richard Dohew, 1954 - ?
* Alhajia' Umarure Gwandupe
== Labarin kasa ==
Tudu mafi tsawo a Arewacin Najeriya shine Chappal Waddi kimanin mita 2,419 m (7,936 ft). Manyan kogunan su ne kogunan [[Neja (kogi)|Neja]] da kogin [[Benue (kogi)|Benuwai]] da ta hade a lardin Kabba inda ya ke bi ta kudu daga karshe ya shiga [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]] .{{Ana bukatan hujja|date=June 2022}}
Fadadan kwarin Neja da kogin Benue sun mamaye yankunan kudancin yankin. A kudu maso gabas na kogin Benue, tuddai da tsaunuka wanda suka zama Tudun [[Tudun Mambilla|Mambilla]] sun samar da tudu mafi girma a Arewacin Najeriya. Wannan fili yana kan iyaka da [[Kamaru]], wannan ƙasa ta montane wani yanki ne na tsaunukan Bamenda a cikin Kamaru.<ref name=":1" />
Babban yankin Savannah na Babban Filin Ƙasar Hausata mamaye yawancin sauran lardin. wannan yanki na fuskantar ruwan sama tsakanin inci 20 zuwa 60 (508 da 1,524 mm) a kowace shekara. Yankunan savannah guda uku sune gandun daji na Guinea-savanna mosaic, Sudan savannah, da Sahel savannah.<ref>{{Cite journal|url-status=017-025}}</ref> Ginin gandun daji-savanna mosaic fili ne na dogayen ciyawa waɗanda bishiyoyi ke katsewa. Sudan savannah iri daya ce amma tare da gajerun ciyawa da gajarta bishiyoyi. Sahel savannah ya ƙunshi facin ciyawa da yashi, waɗanda ake samu a arewa maso gabas. A yankin Sahel, ruwan sama bai wuce inci 20 ba (508 mm) a kowace shekara kuma [[Sahara|hamadar Sahara]] tana mamayewa. A cikin busasshiyar arewa maso gabas na ƙasar akwai [[Tabkin Chadi|tafkin Chadi]], wanda Arewacin Najeriya ya raba da [[Nijar (ƙasa)|Nijar]], [[Cadi|Chadi]] da Kamaru.<ref>Alhassan, Y.J; Utono, M.S (2021). "Economic Analysis of the Characteristics Of Extensive System Of Poultry Farming Interprises In Northwestern Nigeria". ''International Journal of Agricultural Research and Review''. Spring Journals. '''9''' (3): 017–025. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-7971.</ref>
Yankin Kudu maso Yammacin yankin ya hada da Ogidi, Iyamoye, Iyara wanda ke da dazuzzukan dazuzzukan da ke tsaka da tazarar yankunan guinea savannah (kuma suna iyaka da dazuzzukan yankin kudu maso yamma kuma ana raba irin wannan yanayin ruwan sama kuma ana ba da su ga noman tsabar kuɗi kamar kofi). da koko).<ref>"What is it Northern Region, Nigeria. Encyclopedia". ''en.what-this.com''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
== Rabe-rabe ==
Arewacin Najeriya ta rabu zuwa larduna goma sha uku:
Kano, wacce ita ce lardi mafi girma daga cikin larduna ta fuskar yawan jama'a da tattalin arziki, tana yankin Arewa ta Tsakiyar kasar nan. Hukumar ‘yan asali na Jihar Kano, reshen Masarautar fula [[Masarautar Kano|Kano]], ta gaji dadadden masana’antun kasuwanci da suka haifar da kasuwanci tsakanin Sahara da Arewacin Afirka.<ref>"Northern Region, Nigeria | What is it | Encyclopedia". ''Blog''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Lardin Zariya gida ne ga birnin Kaduna, babban birni mai cin gashin kansa wanda ke matsayin babban birnin kasar kuma gida ne ga cibiyoyi na kasa.
== Tattalin Arziki ==
Masana’antar gyada da auduga a lardin Kano ne suka samar da muhimmiyar hanyar samun kudaden shiga ga Arewacin Najeriya. Aikin hakar gwal a lardin Filato, hakar karafa a lardin Benue, da sauran masana'antun karafa a lardin Sakkwato, sun samar [[Hakar ma'adinai|masana'antar hakar ma'adinai]] iri-iri na yankin.<ref>Alhassan, Y. J; Umar, A (2021). "Assessment of the Role of Bio-Based Fertilizers in Promoting Organic Farming in Northwestern Nigeria". ''Journal of Agricultural Economics, Extension and Rural Development''. Spring Journals. '''9''' (3): 40–46. [[ISSN (identifier)|ISSN]] 2360-798X.</ref>
Masana'antar siminti a Sokoto da Bauchi da masana'antar sarrafa fata a Kano ne suka zama muhimman bangaren masana'antu.
== Mutane ==
Arewacin Najeriya ko da yake yanki ne na kabilanci da addini, yanki ne da musulmi ke da rinjaye. Hausa, Fulani da [[Nufawa|Nupe]] sun mamaye yawancin yankunan Arewa maso Yamma da Gabashin Kasar. [[Hausawa|Hausa]], [[Fulani]] sune asalin Musulmai.
Haka zalika kadan daga cikin al’ummar Hausawa sun yi riko da tsohon addinin Maguzanci.<ref>nationsonline.org, klaus kästle-. "Islamic world, countries with a cultural Islamic population - Nations Online Project". ''www.nationsonline.org''. Retrieved 2021-05-19.</ref>
Galibin mutanen [[Nufawa|Nupe]] da [[Mutanen Kanuri|Kanuri]] sun kasance Musulmai ne. Kiristoci kwarara na nan a daga arewa, sun koma kiristanci bayan turawan mulkin mallaka na kasar.
=== Abubuwan da suka shafi haƙƙin ɗan adam ===
Hare-haren da Fulani makiyaya suka kai a kauyukan Arewa ya yi sanadin mutuwar mutane 6000 tun daga shekarar 2015, kamar yadda asusun Barnabas ya bayyana.<ref>"Baroness Cox fact-finding mission to Nigeria reveals mass killing of Christians by extremists". Barnabas Fund.</ref> Fulani su ma sun sha fama da kashe-kashen gilla da manoman Kirista ke yi musu da dabbobinsu. Akwai maharan daga bangarorin biyu na wadannan rikice-rikice.<ref>"Nigeria to launch major security operation after wave of violence between Muslim herders and Christian farmers". The Telegraph.</ref>
== Duba kuma ==
* [[Jerin jihohi a Nijeriya|Jihohin Najeriya]]
* Al'adun Arewacin Najeriya
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{NorthernRegionGovernors}}{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|10|31|N|7|26|E|region:NG_type:city(1652844)}}
[[Category:Mulkin mallaka a Najeriya]]
[[Category:Tsaffin yankunan gwamnatin Najeriya]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
n5i2uru1eryl4u6ell2p4y7qtu3up33
Tarihin kasar hadejia
0
34754
162664
2022-07-30T14:54:26Z
Gmw2020
17525
HAR DA KUMA ASLIN
wikitext
text/x-wiki
Asalin sunan Hadejia Ya farune daga wani maharbi mai suna Hade, shi wannan maharbi ya taho ne daga yankin Machina ya yiwo yamma har yazo wannan wuri da yanzu ya zama Hadejia. Lokacin da yazo sai ya iske Daji mai bishiyoyi ga kuma Namun Daji da Tsuntsaye ta ko ina, sai ya zauna yaci gaba da farautarsa har saida wata rana yana tafe da karyar sa sai tayi nisan kiwo ko da tazo sai yaga duk jikinta da ruwa, sai yayi mamakin hakan har ma sai yabi sawunta. Koda yaje sai yaga kogi kuma ga tsuntsaye suna shawagi a wurin. Sai ya yanke shawarar zama a wannan wurin, kuma hakan yayi. Anan ya zauna yayi bukkarsa yake harbe harben Namun daji kuma yayi SU,wato kamun kifi.
In ya kashe namun daji sai yaje ya sayar da fatun. Harma ya dauko matarsa wato Jia ya dawo da ita wannan wurin. Kuma mutane sai suke zuwa sayen fatu da nama a wurinsa. Duk wanda yazo wurin sai yayi sha'awar zama a wurin, haka nan gari ya fara bunkasa wasu maharba, wasu masinta, wasu kuma mafarauta. Sai gari ya kafu kowa yazo wucewa sai ya yada zango a garin. Kuma makwafta masu zuwa sayen Namun Daji sai suke kiran garin da suna Garin Haden-jia, wato suna masa lakabi da sunan matarsa.
To kasancewar gari sai da shugabanci ne yasa shi Hade ya zama shugaban garin, duk wanda zaije sayen fatu ko nama sai yace na tafi garin Haden jia.
Wato ana masa lakabi da sunan matarsa. To sakamakon takaita kalma irin ta Bahaushe sai aka dunkule sunan ake cewa Hadejia.
Kuma bayan zamanin wannan mutumin
Hadejia taci gaba da zama gari kuma tare da shugabanci wato mulkin Sarakunan Habawa. Kuma a lokacin akwai kananan Garuruwa masu wadda suke kusa da Hadejia kamar Rubban Dakata, Auyo, Hadagwaigwai da dai sauransu. Wadanda suma suna da nasu sarakunan a wannan Lokacin. Kuma Hadejia sunyi Sarakunan Har guda talatin da biyu(32),amma sunan mutum uku ake dasu wadanda sukayi mulki kafin zuwan Fulani.
1, BAUDE
2,MUSA
3, ABUBAKAR.
A zamanin Mulkin Sarkin Hadejia na Habe Abubakar fulani sukazo kasar Hadejia, kuma shine ya basu masauki a Hadejia Lokacin Hadejia tana karkashin Daular Borno, domin tana karbar Umarni ne daga Galadiman Borno. Sarkin Hadejia na Habe shi ya nada Umaru a matsayin Sarkin fulanin Hadejia. Wato kafin Jihadin Shehu usman Danfodiyo. Kuma har yanzu fulanin sune suke sarautar Kasar Hadejia.
wananan shin ka dan daga cikin tarihin kasar hadejia.
i5phr1u2gj7fixvlevn4s91oea4sw9e
User talk:Blua lago
3
34755
162692
2022-07-30T21:00:24Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, Blua lago! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/Blua lago|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:00, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
bfi28aynw9wifsib99qrorz81q1y6cc
User talk:Suraseladnan
3
34756
162693
2022-07-30T21:00:34Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, Suraseladnan! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/Suraseladnan|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:00, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
g9webnduushgysrwy7o951g6zhj8vdu
User talk:AjayDavi
3
34757
162694
2022-07-30T21:00:44Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, AjayDavi! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/AjayDavi|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:00, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
bjkdq9rebl2w1p08kgroinzm1ig8173
User talk:Abdul-gafar Bulama
3
34758
162695
2022-07-30T21:00:54Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, Abdul-gafar Bulama! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/Abdul-gafar Bulama|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:00, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
3s3v9n80zho8doyvol0bu6p5e7g6srx
User talk:Yalkaurawing
3
34759
162696
2022-07-30T21:01:04Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, Yalkaurawing! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/Yalkaurawing|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:01, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
ixjacgu94gillrc4g1mbvcl61j0b5sz
User talk:B7239921
3
34760
162697
2022-07-30T21:01:14Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, B7239921! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/B7239921|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:01, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
6vpvd297o93usnv4fmrmzx15bsn4m9d
User talk:ZFT
3
34761
162698
2022-07-30T21:01:24Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, ZFT! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/ZFT|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:01, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
ng7nbxnfd52o2bhaw4oiyw9uhjqcchh
User talk:Samuel19147
3
34762
162699
2022-07-30T21:01:34Z
AmmarBot
13973
Barka da zuwa!
wikitext
text/x-wiki
== Barka da zuwa! ==
Ni Robot ne ba mutum ba.
[[File:Wikipedia_mini_globe_handheld.jpg|thumb|300px|Hausa Wikipedia na buƙatar gudummuwarku domin ta bunƙasa!]]
Barka da zuwa Hausa Wikipedia, Samuel19147! Mun ji daɗin [[Special:Contributions/Samuel19147|gudummuwarku]]. Kuma muna fatan zaku tsaya ku ci gaba da bada gudummuwa. Anan ƙasa ga wasu shafuka da zasu taimaka wajen fahimtar Hausa Wikipedia da yadda ake gyara ta:
* [[Wikipedia:Gabatarwa|Gabatarwa]]
* [[Wikipedia:Tutorial|Tutorial]]
* [[Wikipedia:Cheatsheet|Cheatsheet]]
* [[Wikipedia:Yadda_ake_rubuta_muƙala|Yadda ake rubuta muƙala]]
* [[Wikipedia:Manufofi biyar|Manufofin Hausa Wikipedia]]
* [[Wikipedia:Shawarwari_goma_akan_gyaran_Wikipedia|Shawarwari goma akan gyaran Wikipedia]]
Zaku iya yin [[Wikipedia:Tutorial/Shafukan_tattaunawa#Shafin_tattaunawa_na_edita|sayinin rubutunku]] idan kuna akan [[Wikipedia:Shafin tattaunawa|shafukan tattaunawa]] ta hanyar alamar tilde guda huɗu, kamar haka (<nowiki>~~~~</nowiki>); yin hakan, zaisa sunanku da cikkaken kwanan wata. In kana buƙatar wani taimako, ku duba [[Wikipedia:Tutorial]]. Na gode. [[User:AmmarBot|AmmarBot]] ([[User talk:AmmarBot|talk]]) 21:01, 30 ga Yuli, 2022 (UTC)
h8uv1uohp5r9i0owhqyj4ge2gfojtjr
Majeed Ashimeru
0
34763
162701
2022-07-30T21:16:26Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1100220590|Majeed Ashimeru]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Majeed Ashimeru''' (an haife shi Ranar 10 watan Oktoba 1997) ɗan wasan ƙwallon ƙafa ne ɗan ƙasar Ghana wanda ke taka leda a matsayin ɗan wasan tsakiya a ƙungiyar Anderlecht ta farko ta Belgium da kuma ƙungiyar ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ta Ghana .
== Aikin kulob ==
Ya Fara Sana'ar Kwallon Kafa Daga Ƙwallon Ƙwallon Ƙarfi Mai Ƙarfi F/C(Mamobi)Ya fara buga gasar Premier Capital Plus a gasar cin kofin ƙwallon ƙafa ta [[Kwalejin Kwallon Kafa ta Yammacin Afirka|yammacin Afirka]] a ranar 20 ga watan Maris 2016 a wasan da suka yi da Liberty Professionals FC Daga nan ne ya samu nasarar lashe gasar. damar tashi zuwa Austria don shiga RedBull Salzburg inda ya sanya hannu kan kwantiragin ƙwararrunsa na farko.
== Ƙasashen Duniya ==
Ya buga wasansa na farko a kungiyar kwallon kafa ta Ghana a ranar 25 ga watan Mayu 2017 a wasan sada zumunci da Benin . Ashimeru koyaushe yana ɗaukar wasansa na farko na UEFA a matsayin ɗayan mafi girman lokacinsa. An gabatar da shi a wasan a matsayin wanda zai maye gurbin rabin na biyu na Red Bull Salzburg lokacin da suka buga wasa da Liverpool a '''ranar 2 ga watan Oktoba, 2019''' a Anfield
== Girmamawa ==
=== Kulob ===
'''Red Bull Salzburg'''
* Bundesliga ta Austria: 2019-20
* Kofin Austria : 2019-20
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|majeed-ashimeru/438761}}
* {{NFT player|68065|Majeed Ashimeru}}
{{R.S.C. Anderlecht squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
arbkcstnwt50jhim8m05l2q5b8p6o2h
Noah Sadiki
0
34764
162702
2022-07-30T21:19:26Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1098882201|Noah Sadiki]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Noah Sadiki''' (an haife shi 17 Disamba 2004) ƙwararren ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] watan ne na ƙasar Belgium wanda ke taka leda a matsayin ɗan wasan tsakiya ga ƙungiyar Anderlecht ta farko ta Belgium.
== Sana'a ==
Sadiki samfurin matasa ne na Anderlecht, ya sanya hannu kan kwantiraginsa na farko a watan Fabrairun shekarar 2022. Ya buga wasansa na farko na kwararru a ranar 22 ga watan Mayu shekarar 2022, a cikin rashin nasara da ci 1 – 0 na rukunin farko na Belgium da Club Brugge .
== Ayyukan kasa da kasa ==
An haife shi a Belgium, Sadiki dan asalin Congo ne. Shi matashi ne na duniya na Belgium.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|833842/}}
* [https://www.acff.be/international/11439/carriere ACFF Profile]
{{R.S.C. Anderlecht squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
3hd1y3kk7h24wutu3k0zydgw21bthh2
Cristian Ramírez ( Dan wasan Ecuadorian
0
34765
162703
2022-07-30T21:22:05Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1045082701|Cristian Ramírez (Ecuadorian footballer)]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Cristian Leonel Ramírez Zambrano''' ( Spanish pronunciation: [ˈKɾistjan raˈmiɾes] ; {{Lang-ru|Кристиан Леонель Рамирес Самбрано}} ; an haifi 12 Agusta 1994) ƙwararren ɗan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne na Ecuador-Rasha wanda ke taka leda a [[Mai buga baya|hannun]] Krasnodar na Firimiyar Rasha . Mai sauri, mai hankali, ambidextrous da babban dribbler shine halayen Ramirez wanda ya haifar da manema labarai na ƙasashen waje suna kwatanta shi da [[Roberto Carlos]] . <ref>{{Soccerway|cristian-leonel-ramirez-zambrano/180799}}</ref>
== Aikin kulob ==
=== Independiente Jose Teran ===
Tun da farko ya fara tare da CSCyD Brasilia, Independiente Jose Teran ne ya sanya hannu a 2009. Matashin dan wasan baya mai ban sha'awa, har ma idan aka kwatanta shi da almara Roberto Carlos, fitowar sa ta farko a ranar 28 ga Agusta 2011, a kan El Nacional, yana kammala cikakkiyar tsammanin kowa akan iyawarsa a filin wasa, kuma ya fara yawancin 2011 Serie A wasanni. A duk lokacin kakar, ya kasance mai tsaron gida mai ban mamaki kuma mai kai hari kan manyan kungiyoyin gasar, kamar LDU Quito, Deportivo Quito, da Barcelona SC . Har ila yau, ya sami suna mai ban tsoro, bayan da ya tsaya kan waƙoƙinsa yana yiwa matasa ƙwararrun Ecuador irin su Fidel Martinez da Renato Ibarra ; karshen shine yayin wasan farko na Ramirez.
Ramírez ya ci gaba da wasa tare da farawa goma sha ɗaya don kakar 2012. Bayan ya sami kulawar duniya da yawa, ya yi gwaji tare da Borussia Dortmund, duk da cewa kulob din ba zai iya rattaba hannun sa ba saboda dokokin UEFA na takaita sanya hannun 'yan wasan kasashen waje a karkashin 18, da kuma gwajin kwanaki 10 tare da Harry Redknapp na Tottenham Hotspur., wanda ya fara ranar 3 ga Afrilu 2012.
=== Fortuna Düsseldorf ===
A 25 Janairu 2013, ya sanya hannu ga Jamus Bundesliga kulob Fortuna Frankfurt .
=== 1. FC Nürnberg ===
A ranar 17 ga Yuni 2014, an tabbatar da cewa za a ba Cristian aro zuwa Nürnberg don kakar 2014 - 2015. <ref>http://www.ecuagol.com/ecuagol/index.php?n=53922</ref>
=== Ferencváros ===
A ranar 2 watan ga Afrilu 2016, Ramírez ya zama zakaran League na Hungary tare da Ferencvárosi TC bayan ya sha kashi a hannun Debreceni VSC 2 - 1 a Nagyerdei Stadion a cikin 2015 - 16 Nemzeti Bajnokság I.
=== Krasnodar ===
[[File:CSKA-KRAsN_(2).jpg|left|thumb|248x248px| Ramírez yana buga wa Krasnodar wasa a 2018]]
A ranar 9 ga watan Janairu shekarar 2017, ya sanya hannu kan kwangilar shekaru 4.5 tare da kulob din Krasnodar na Firimiyar Rasha. A ranar 20 ga Fabrairu 2021, Krasnodar ya cire shi daga cikin tawagar da aka yi wa rajista da RPL na sauran kakar 2020 - 21 saboda rauni. A ranar 15 ga watan Mayu 2021, ya tsawaita kwangilar da Krasnodar zuwa 30 ga Yuni 2025.
== Ƙididdigar sana'a ==
=== Kulob ===
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
! rowspan="2" |Club
! rowspan="2" |Season
! colspan="3" |League
! colspan="2" |Cup
! colspan="2" |Continental
! colspan="2" |Total
|-
!Division
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
|-
| rowspan="3" |Independiente del Valle
|2011
| rowspan="2" |Ecuadorian Serie A
|20
|0
|0
|0
| colspan="2" |–
|20
|0
|-
|2012
|32
|0
|0
|0
| colspan="2" |–
|32
|0
|-
! colspan="2" |Total
!52
!0
!0
!0
!0
!0
!52
!0
|-
| rowspan="3" |Fortuna Düsseldorf
|2012–13
|Bundesliga
|0
|0
| colspan="2" |–
| colspan="2" |–
|0
|0
|-
|2013–14
|2. Bundesliga
|16
|0
|1
|0
| colspan="2" |–
|17
|0
|-
! colspan="2" |Total
!16
!0
!1
!0
!0
!0
!17
!0
|-
|Nürnberg
|2014–15
|2. Bundesliga
|7
|0
|1
|0
| colspan="2" |–
|8
|0
|-
| rowspan="4" |Ferencváros
|2014–15
| rowspan="3" |Nemzeti Bajnokság I
|13
|0
|3
|1
| colspan="2" |–
|16
|1
|-
|2015–16
|28
|4
|7
|0
|3
|0
|38
|4
|-
|2016–17
|14
|0
|1
|0
|2
|0
|17
|0
|-
! colspan="2" |Total
!55
!4
!11
!1
!5
!0
!71
!5
|-
| rowspan="6" |Krasnodar
|2016–17
| rowspan="5" |Russian Premier League
|11
|0
|1
|0
|3
|0
|15
|0
|-
|2017–18
|20
|0
|1
|0
|4
|0
|25
|0
|-
|2018–19
|23
|0
|4
|0
|8
|0
|35
|0
|-
|2019–20
|26
|0
|1
|0
|9
|0
|36
|0
|-
|2020–21
|7
|0
|0
|0
|1
|0
|8
|0
|-
! colspan="2" |Total
!87
!0
!7
!0
!24
!0
!119
!0
|-
! colspan="3" |Career total
!210
!4
!19
!1
!29
!0
!267
!5
|-
|}
== Aikin duniya ==
Ramírez ya fara buga wa Ecuador wasa a cikin ƙungiyar 'yan ƙasa da shekara ta 2011, waɗanda suka halarci Gasar Kwallon Kafa ta U-17 ta Kudancin Amurka ta 2011, kuma da kyar ta cancanci shiga gasar cin kofin duniya ta FIFA U-17 ta 2011 . Ramírez ya nuna kwarewar wasan ƙwallon ƙafa da ƙarfin tunani a gasar cin kofin duniya ta U-17 ta 2011 don samun nasarar kare irin su Jamus, Panama da Burkina Faso. Ya kasance a cikin wannan gasa inda nan take ya burge yanayin kulob na duniya. Tun daga watan Afrilu na shekarar 2012, an kira shi zuwa ƙungiyar U-20, don samun damar shiga gasar ta U-20 ta 2013.
An kira Ramírez don wasannin sada zumunci da Argentina da Honduras a ranar 15 da 20 ga watan Nuwamba 2013. Ya fara wasansa na farko a matsayin wanda ya maye gurbinsa da Honduras.
=== Manufofin duniya ===
: ''Sakamakon da sakamakon sun lissafa burin Ecuador da farko.''
{| class="wikitable" style="font-size:85%;"
!A'a
! Kwanan wata
! Wuri
! Abokin adawa
! Ci
! Sakamakon
! Gasa
|-
| 1.
| 6 Oktoba 2016
| Estadio Olímpico Atahualpa, Quito, [[Ecuador]]
|</img> Chile
| align="center" | '''2''' -0
| align="center" | 3–0
| Gasar cin Kofin Duniya ta 2018 FIFA
|}
== Daraja ==
; Ferencváros
* Hungarian League : 2015–16
* Kofin Hungary (2): 2014–15, 2015–16
* Kofin Gasar Hungarian : 2014–15
== Rayuwa ta sirri ==
A ranar 3 ga watan Yuni, shekarar 2021, ya sami zama ɗan ƙasa na [[Rasha]] bayan ya buga wasa a cikin ƙasar tsawon shekaru 4.5.
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{FC Krasnodar squad}}{{Ecuador squad Copa América Centenario}}{{Ecuador squad 2019 Copa América}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
jb6970viuypkntzmbpaqzx29fx5sa0z
Zeno Debast
0
34766
162709
2022-07-30T21:35:09Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1091869610|Zeno Debast]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Zeno Koen Debast''' (an haife shi ranar 24 ga watan Oktoba 2003) ƙwararren ɗan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne na ƙasar Belgium wanda ke taka leda a matsayin mai [[Mai buga baya|tsaron baya]] ga ƙungiyar Anderlecht ta farko ta Belgium.
== Sana'a ==
Debast samfurin matasa ne na Anderlecht, yana sanya hannu kan kwantiraginsa na farko a watan Oktoba shekarar 2019. Ya buga wasansa na farko na ƙwararru a ranar 2 ga watan Mayu 2021, a cikin 2 – 2 rukunin farko na Belgium A da Club Brugge .
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|638815/}}
* [https://www.rbfa.be/en/international/8861/career Belgium profile] at Belgian FA
{{R.S.C. Anderlecht squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
hk6d6zkkwqzfz4ydosujm39rb6m6i97
Aristote Nkaka
0
34767
162713
2022-07-30T21:40:38Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1093087057|Aristote Nkaka]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Aristote Nkaka Bazunga''' (an haife a ranar shi 27 ga watan Maris 1996) ƙwararren ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne ɗan ƙasar Belgium wanda ke taka leda a matsayin ɗan wasan tsakiya a ƙungiyar Waasland-Beveren ta farko ta Belgium, aro daga Anderlecht . Yafi mai tsaron gida dan wasan tsakiya, ya kuma iya taka a matsayin [[Mai buga baya|cibiyar baya]] .
== Aikin kulob ==
Nkaka ya rattaba hannu kan Mouscron a watan Yuni shekarar 2015, ya zo daga makarantar Club Brugge . Ya ci kwallonsa ta farko a rashin nasara da ci 2–1 a kan kungiyarsa ta baya, Brugge, a ranar 26 ga Janairu 2017.
A ranar 17 ga watan Yuli, 2019, an ba da Nkaka aro ga Segunda División side UD Almería daga Anderlecht, na shekara guda. Ya buga wasansa na farko a kulob din a ranar 17 ga watan Agusta, inda ya fito daga benci kuma ya zura kwallo ta uku a wasan da suka doke Albacete Balompié da ci 3-0 a gida.
A ranar 26 ga watan Agusta 2019, an soke lamunin Nkaka tare da 'yan Andalus saboda canjin ikon kulob din, kuma ya amince da yarjejeniyar lamuni ta shekara guda tare da takwarorinsa na kungiyar Racing de Santander bayan sa'o'i kadan.
A ranar 31 ga watan Agusta 2021, ya shiga Waasland-Beveren akan lamuni tare da zaɓi don siye.
== Ayyukan kasa da kasa ==
An haifi Nkaka a Belgium kuma dan asalin Congo ne.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|aristote-nkaka/409845}}
* [http://www.madeinfoot.com/resultats/belgique/jupiler-pro-league/joueur-aristote-nkaka-409845.html Nkaka MadeinFoot Profile]
* [http://www.sport.be/fr/jupilerproleague/player.html?player=862958&team=44019 Nkaka Sport BE Profile]
* [http://static.belgianfootball.be/project/publiek/jrinteren/speler_PH_6772.htm#itop Belgium profile] at Belgian FA
{{Waasland-Beveren squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
322arptkrpx8lo7v7f66smtf5r9x48l
Nilson Angulo
0
34768
162724
2022-07-30T21:51:06Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1095226971|Nilson Angulo]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Nilson David Angulo Ramírez''' (an haife shi a 19 ga watan yuni shekara ta 2003) shi ne ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ta ƙasar Ecuador wanda ke taka leda a matsayin ɗan wasan gaba ga Anderlecht .
== Aikin kulob ==
A watan Yuni shekarar 2022, Angulo ya koma kungiyar Anderlecht na farko a Belgium kan yarjejeniyar shekara biyar.
== Ayyukan kasa da kasa ==
A watan Oktoba na shekarar 2021, Angulo ya fara buga wasansa na farko na kasa da kasa don buga wasa a wasan sada zumunta da suka doke Mexico da ci 3-2.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|nilson-david-angulo-ramirez/698696}}
* {{NFT player|84505}}
* Nilson Angulo at WorldFootball.net
{{R.S.C. Anderlecht squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
ovqvhviiowc0qx5l2c04c3xr9bg033q
Noa Lang
0
34769
162733
2022-07-30T21:58:10Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1093150302|Noa Lang]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Noa Noëll Lang''' (an haife shi a ranar 17 Yuni 1999) ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne na ƙasar Holland wanda ke taka leda a matsayin winger na ƙungiyar farko ta Belgium Club Brugge da kuma ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta Netherlands .
== Aikin kulob ==
=== Ajax ===
A ranar 1 ga watan Disamba 2019, Lang ya zama dan wasan Ajax na farko da ya ci hat-trick a farkon gasarsa na farko cikin shekaru 60 yayin da Ajax ta ci kwallaye biyu a kasa ta doke Twente da ci 5–2. Daga baya a wannan watan, Lang ya zira kwallonsa ta farko a gasar cin kofin KNVB ga Ajax, inda ya jefa kwallon farko a ragar Telstar da ci 4-3 a zagaye na biyu .
A cikin watan Janairu 2020, bayan Ajax ta sanya hannu kan Ryan Babel a matsayin Lang, an ba shi aro ga takwarorinsa na Eredivisie Twente na sauran kakar wasa .
=== Club Brugge ===
==== 2020-21 kakar: Lamuni da taken gasar ====
A ranar 5 ga watan Oktoba 2020, Ajax da Club Brugge sun cimma yarjejeniyar canja wuri don Lang don ƙaura zuwa Brugge akan lamuni na farko tare da wajibcin sanya hannu na dindindin ta 1 Yuli 2021. Makonni uku bayan haka, ya zira kwallaye na farko ga kulob din daga bugun fanareti a cikin kokarin da ya yi rashin nasara a kan OH Leuven . Lang ya zura kwallo a ragar Club Brugge da ci 3-0 a kan Zenit Saint Petersburg a wasan karshe na gasar cin kofin zakarun Turai na UEFA a ranar 2 ga watan Disamba, don ci gaba da fatan Club Brugge na tsallakewa zuwa zagaye na gaba. Duk da haka, Club Brugge ba zai iya sarrafa 2-2 kawai a wasan karshe da Lazio na Italiya kuma an fitar da shi zuwa gasar cin kofin Europa don zagaye na 32.
A ranar 28 ga watan Janairu, 2021, a bayyanarsa ta farko a Bruges derby da Cercle, Lang ya zura kwallo a raga yayin da Club Brugge ta dawo daga 1 – 0 da ci 1–2.
A ranar 20 ga watan Mayu, Lang ya zira kwallo yayin da Brugge suka tashi 3-3 tare da abokan hammayarsu Anderlecht don lashe gasar rukunin farko na Belgium a karo na hudu cikin shekaru shida da kuma karo na 17 gaba daya. Lang ya shiga cikin gudunmawar kwallaye 28 a lokacin yakin neman zabensa na farko tare da Club Brugge, inda ya zira kwallaye 17 kuma ya kara taimakawa 11.
==== 2021-22 kakar ====
A ranar 17 ga watan Yuli 2021, Lang ya zura kwallo a ragar Club Brugge da ci 3-2 a kan Genk a gasar Super Cup na Belgium. A ranar 15 ga Satumba, ya sami kyautar gwarzon dan wasa a wasan da suka tashi 1-1 da [[Paris Saint-Germain]] a gasar zakarun Turai.
== Ayyukan kasa da kasa ==
An haife shi a cikin Netherlands, Lang dan asalin Suriname ne ta wurin mahaifinsa. Shi matashi ne na duniya don Netherlands. Lang ya dauki kansa dan kasar Holland, [[Suriname|Surinamese]] da [[Moroko|Moroccan]] amma ba zai iya wakiltar na karshen ba saboda rashin samun dan kasar Moroccan.
Ya buga wasansa na farko a kungiyar kwallon kafa ta Netherlands a ranar 8 ga watan Oktoba 2021 a wasan neman tikitin shiga gasar cin kofin duniya da Latvia .
== Rayuwa ta sirri ==
An haifi Lang a cikin Netherlands. Mahaifinsa ne ya taso shi, dan wasan kwallon kafa na kasar Morocco Nourdin Boukhari .
=== Wakoki ===
A watan Mayun shekarar 2021, wani bidiyo da aka yada ta kan layi yana nuna Lang yana shiga cikin magoya bayan Club Brugge wajen rera waka da aka yi niyya ga magoya bayan abokan hamayyar Anderlecht, wadanda ake ganin suna da alaka da al'ummar Yahudawa a tarihi. Hukumar kwallon kafa ta Royal Belgian ta bincike shi. Noa Lang ya ba da hakuri kan wakokin da ya yi tare da magoya bayansa, yana mai cewa ba a taba nufin a fassara shi da kyamar kyamar baki ba, domin ba wani abu ba ne illa laƙabi a cikin waƙar. Noa Lang, wanda ya taka leda da AFC Ajax, kafin ya koma Club Brugge, kungiyar ta kare ta a kan haka.
== Kididdigar sana'a ==
=== Kulob ===
{{Updated|match played 22 May 2022}}<ref name="SW">{{soccerway|noa-lang/463018|access-date=14 March 2021}}</ref>
{| class="wikitable" style="text-align: center"
|+Appearances and goals by club, season and competition
! rowspan="2" |Club
! rowspan="2" |Season
! colspan="3" |League
! colspan="2" |Cup
! colspan="2" |Continental
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
!Division
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
|-
| rowspan="5" |Ajax II
|2016–17
|Eerste Divisie
|2
|0
|0
|0
|0
|0
|0
|0
|2
|0
|-
|2017–18
|Eerste Divisie
|14
|2
|0
|0
|0
|0
|0
|0
|14
|2
|-
|2018–19
|Eerste Divisie
|22
|5
|0
|0
|0
|0
|0
|0
|22
|5
|-
|2019–20
|Eerste Divisie
|9
|5
|0
|0
|0
|0
|0
|0
|9
|5
|-
! colspan="2" |Total
!47
!12
!0
!0
!0
!0
!0
!0
!47
!12
|-
| rowspan="4" |Ajax
|2018–19
|Eredivisie
|3
|0
|1
|0
|0
|0
|0
|0
|4
|0
|-
|2019–20
|Eredivisie
|5
|3
|1
|1
|3
|0
|0
|0
|9
|4
|-
|2020–21
|Eredivisie
|1
|0
| colspan="2" |—
| colspan="2" |—
| colspan="2" |—
|1
|0
|-
! colspan="2" |Total
!9
!3
!2
!1
!3
!0
!0
!0
!14
!4
|-
|Twente (loan)
|2019–20
|Eredivisie
|7
|1
| colspan="2" |—
| colspan="2" |—
| colspan="2" |—
|7
|1
|-
|Club Brugge (loan)
|2020–21
|Belgian Pro League
|29
|16
|2
|0
|6{{Efn|Appearance(s) in [[UEFA Champions League]]}}
|1
| colspan="2" |—
|37
|17
|-
| rowspan="2" |Club Brugge
|2021–22
|Belgian Pro League
|37
|7
|4
|1
|6{{Efn}}
|0
|1{{Efn|Appearance in [[Belgian Super Cup]]}}
|1
|48
|9
|-
! colspan="2" |Total
!66
!23
!6
!1
!12
!1
!1
!1
!85
!26
|-
! colspan="3" |Career total
!129
!39
!8
!2
!15
!1
!1
!1
!153
!43
|}
{{Notelist}}
=== Ƙasashen Duniya ===
{{Updated|match played 14 June 2022}}<ref name="EUFoot">{{cite web|url=https://eu-football.info/_player.php?id=31701|title=Noa Lang|website=EU-Football.info|access-date=11 October 2021}}</ref>
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+Fitowa da burin tawagar ƙasa da shekara
! Tawagar kasa
! Shekara
! Aikace-aikace
! Manufa
|-
| rowspan="2" | Netherlands
| 2021
| 3
| 0
|-
| 2022
| 2
| 1
|-
! colspan="2" | Jimlar
! 5
! 1
|}
: ''Makin Netherlands da aka jera farko, ginshiƙin maki yana nuna maki bayan kowace ƙwallon Lang.''
{| class="wikitable sortable"
|+Jerin kwallayen kasa da kasa da Noa Lang ya ci
! scope="col" | A'a.
! scope="col" | Kwanan wata
! scope="col" | Wuri
! scope="col" | Cap
! scope="col" | Abokin hamayya
! scope="col" | Ci
! scope="col" | Sakamako
! scope="col" | Gasa
|-
! scope="row" style="text-align:center" | 1
| 14 ga Yuni 2022
| De Kuip, [[Rotterdam]], Netherlands
| align="center" | 5
|</img> Wales
| align="center" | 1-0
| align="center" | 3–2
| 2022-23 UEFA Nations League A
|}
== Girmamawa ==
'''Jong Ajax'''
* Eerste Divisie : 2017-18
'''Ajax'''
* Lahadi : 2018-19
* Kofin KNVB : 2018–19
* Johan Cruyff Shield : 2019
'''Club Brugge'''
* Rukunin Farko na Belgium A : 2020-21, 2021-22
* Belgium Super Cup : 2021
'''Mutum'''
* Ƙwararriyar Ƙwararriyar Ƙwararrun Ƙwararrun Ƙwararrun Ƙwararrun Ƙasar Belgium : 2020-21
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|id=463018}}
{{Club Brugge K.V. squad}}{{Belgian Young Professional Footballer of the Year}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]
jcyr7e3rmgtluywlkzd051fwzjn119c
Noah Mbamba
0
34770
162736
2022-07-30T22:01:04Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1101354699|Noah Mbamba]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Noah Mbamba-Muanda''', wanda aka fi sani da '''Noah Mbamba''' (an haife shi 5 ga watan Janairu 2005) ƙwararren ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne na ƙasar Belgium wanda ke taka leda a matsayin mai [[Mai buga baya|tsaron baya]] ga Club Brugge.
== Aikin kulob ==
A ranar 22 ga watan Janairu, 2021, Mbamba ya fara buga wasansa na farko a bangaren ajiyar Brugge, Club NXT a rukunin B na farko na Belgium da Lierse .
Ya fara buga wasansa na farko a gasar ga manyan 'yan wasan Brugge a rukunin farko na Belgium A ranar 23 ga watan Mayu 2021, lokacin da ya fara wasan da Genk yana da shekara 16. Ya buga wasansa na farko a gasar zakarun Turai a ranar 3 ga watan Nuwamba 2021 da Manchester City yana da shekaru 16
== Ayyukan kasa da kasa ==
An haife shi a Belgium, Mbamba dan asalin Congo ne. Shi matashi ne na duniya na Belgium.
== Kididdigar sana'a ==
=== Kulob ===
{{Updated|match played 17 July 2021}}<ref name="soccerway">{{Soccerway|687815}}</ref>
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+Bayyanar da burin ta kulob, kakar da gasar
! rowspan="2" | Kulob
! rowspan="2" | Kaka
! colspan="3" | Kungiyar
! colspan="2" | Kofin kasa
! colspan="2" | Nahiyar
! colspan="2" | Sauran
! colspan="2" | Jimlar
|-
! Rarraba
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
|-
| Club NXT
| 2020-21
| Belgium First Division B
| 1
| 0
| colspan="2" | -
| colspan="2" | -
| colspan="2" | -
| 1
| 0
|-
| Club Brugge
| 2021-22
| Belgium First Division A
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 1 {{Efn|Appearance in [[Belgian Super Cup]]}}
| 0
| 1
| 0
|-
! colspan="3" | Jimlar sana'a
! 1
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 1
! 0
! 2
! 0
|}
{{Notelist}}
== Girmamawa ==
'''Club Brugge'''
* Belgium Super Cup : 2021
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* Noah Mbamba at WorldFootball.net
* [https://www.clubbrugge.be/en/noah-mbamba Profile] at the Club Brugge website
{{Club Brugge KV squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
8cu47rbknogsxdp4tq39v9pc9g1a4mm
Kamal Sowah
0
34771
162740
2022-07-30T22:04:00Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1099234265|Kamal Sowah]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Kamal Sowah''' (an haife shi a ranar 9 ga watan Janairu 2000) ƙwararren ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne ɗan ƙasar Ghana wanda ke taka leda a matsayin ɗan wasan tsakiya a ƙungiyar Brugge ta Belgium .
== Aikin kulob ==
=== Leicester City ===
Bayan gwaji mai nasara, Sowah ya sanya hannu kan kwantiragin ƙwararrunsa na farko tare da Leicester City a ranar 31 ga Janairu 2018, yana ɗaure shi zuwa kulob din har watan zuwa lokacin bazara na 2022. Daga baya a wannan ranar an ba Sowah aro zuwa Oud-Heverlee Leuven, kulob kuma mallakar King Power, na tsawon lokaci daya da rabi don samun ƙarin ƙwarewa. Sowah ya buga wasansa na farko a ranar 14 ga watan Afrilu, 2018, yana zuwa a matsayin wanda zai maye gurbin Joeri Dequevy a ci 2–0 a Waasland-Beveren . A ranar 23 watan ga Agusta 2019, Sowah ya zira kwallayen kwararrunsa na farko a cikin nasara da ci 6–0 da RFC Wetteren a gasar cin kofin Belgium .
=== Club Brugge ===
A ranar 27 ga watan Agusta 2021, Sowah ya shiga Club Brugge kan kuɗin da ba a bayyana ba.
==== Lamuni zuwa AZ ====
A ranar 31 ga watan Janairu 2022, an ba Sowah aro ga AZ a cikin Yaren mutanen Holland Eredivisie har zuwa karshen kakar wasa.
== Kididdigar sana'a ==
{{Updated|match played 2 August 2020.}}
{| class="wikitable" style="text-align: center"
|+Bayyanar da burin ta kulob, kakar da gasar
! rowspan="2" | Kulob
! rowspan="2" | Kaka
! colspan="3" | Kungiyar
! colspan="2" | Kofin kasa
! colspan="2" | Kofin League
! colspan="2" | Sauran
! colspan="2" | Jimlar
|-
! Rarraba
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
! Aikace-aikace
! Manufa
|-
| rowspan="4" | Leicester City
| 2017-18
| rowspan="3" | Premier League
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
|-
| 2018-19
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
|-
| 2019-20
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
|-
! colspan="2" | Jimlar
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
! 0
|-
| rowspan="4" | OH Leuven (lamuni)
| 2017-18
| rowspan="3" | Belgium First Division B
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 4 <ref>[[2017–18 Belgian First Division A#Europa League play-offs|Europa League play-offs]]</ref>
| 0
| 4
| 0
|-
| 2018-19
| 2
| 0
| 1
| 0
| 0
| 0
| 0
| 0
| 3
| 0
|-
| 2019-20
| 25
| 3
| 2
| 2
| 0
| 0
| 2
| 0
| 29
| 5
|-
! colspan="2" | Jimlar
! 27
! 3
! 3
! 2
! 0
! 0
! 6
! 0
! 36
! 5
|-
! colspan="3" | Jimlar sana'a
! 27
! 3
! 3
! 2
! 0
! 0
! 6
! 0
! 36
! 5
|}
== Girmamawa ==
'''Club Brugge'''
* Belgian Pro League : 2021–22
* Belgium Super Cup : 2022
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{Club Brugge KV squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
chgcp09y58ehha2fece8tcnxer2dy6q
Mats Rits
0
34772
162744
2022-07-30T22:11:15Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1098229739|Mats Rits]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Mats Rits''' (an haife shi ranar 18 Yuli shekarar 1993) ƙwararren [[Beljik|ɗan]] wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne ɗan ƙasar Belgium wanda a halin yanzu yake bugawa Club Brugge . Ya yi wasansa na farko na ƙwararru yana da shekaru 16 a Germinal Beerschot, inda aka kafa shi. Daga nan sai ya koma shahararren tsarin makarantar Ajax kafin ya koma kasarsa ta haihuwa Belgium don taka leda a rukunin farko na Belgium A.
== Sana'a ==
=== KFC Germinal Beerschot ===
Rits ya fara halarta a karon farko a matakin mafi girma na ƙwallon ƙafa na Belgium a cikin nasara 3–1 akan VC Westerlo . Ya zo a filin wasa a cikin minti na 30 a matsayin maye gurbin Daniel Cruz da ya ji rauni . Mats Rits ne ya zura kwallo a ragar da kuma kwallon ta karshe a wasan.
A lokacin da yake matashi, manyan kungiyoyi da dama sun nuna sha'awar dan wasan na Belgium, wanda ya jagoranci kasarsa a matakin Under-17. RSC Anderlecht, [[Real Madrid CF|Real Madrid]], da Ajax duk kungiyoyin da suka nuna sha'awar Rits.
=== AFC Ajax ===
A kan 28th na watan Yuni 2011, Rits zai ci gaba da shiga kwangila tare da Ajax . Ya ci wa Ajax kwallonsa ta farko a wasan sada zumunci da VV Buitenpost a ranar 2 ga watan Yuli 2011 a cikin 'minti 75, inda wasan ya kare da ci 0-4 a waje da Ajax. Bayan kwana hudu a ranar 6 ga watan Yuli 2011, Mats Rits ya ci karin kwallaye biyu a cikin '64 da' 70 minutes a wasan sada zumunci da AZSV Aalten. Wasan ya kare ne da ci 0-11 a waje da bangaren Amsterdam. Yana fama da rauni a baya yayin aikin, Mats Rits ya kasance baya jinya na tsawon lokacin 2011-12, da kuma rabin farkon lokacin 2012-13. Ya bayyana a cikin wasu wasanni na sada zumunta na Ajax yayin da yake murmurewa, amma ya kasa samun hanyar komawa cikin A-Zabi. A ranar 9 ga watan Oktoba, 2012, Mats Rits ya ci wa Ajax kwallo daya tilo a wasan da suka tashi 1-1 a gida, a cikin 'minti 76, a wasan sada zumunci da AS Trenčín daga [[Slofakiya|Slovakia]] .
=== KV Mechelen ===
Ba zai iya shiga cikin tawagar farko a Amsterdam ba bayan raunin da ya samu, Mats Rits ya koma Belgium, ya sanya hannu kan kwangilar shekaru 2,5 tare da KV Mechelen a lokacin canja wurin lokacin hunturu, a kan 6 watan Janairu 2013. <ref>[http://www.nieuwsblad.be/sportwereld/cnt/DMF20130106_00423475 Mats Rits ruilt Ajax voor KV Mechelen]</ref>
=== Club Brugge ===
A cikin taga canja wurin bazara na shekarar 2018, an canza Rits zuwa Club Brugge.
== Kididdigar sana'a ==
{{Updated|14 March 2013}}
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! colspan="3" |Club performance
! colspan="2" |League
! colspan="2" |Cup
! colspan="2" |Continental
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
!Season
!Club
!League
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
|-
|-
! colspan="3" |Belgium
! colspan="2" |League
! colspan="2" |Belgian Cup
! colspan="2" |Europe
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
|2009–10
| rowspan="2" |Germinal Beerschot
| rowspan="2" |Pro League
|12
|2
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|13
|2
|-
|2010–11
|11
|0
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|12
|0
|-
! colspan="3" |Netherlands
! colspan="2" |League
! colspan="2" |KNVB Cup
! colspan="2" |Europe
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
|2011–12
| rowspan="2" |AFC Ajax
| rowspan="2" |Eredivisie
|0
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|0
|0
|-
|2012–13
|0
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|0
|0
|-
! colspan="3" |Belgium
! colspan="2" |League
! colspan="2" |Belgian Cup
! colspan="2" |Europe
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
|2012–13
| rowspan="6" |KV Mechelen
| rowspan="9" |Pro League
|12
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|12
|0
|-
|2013–14
|25
|1
|2
|0
| -
| -
| -
| -
|27
|1
|-
|2014–15
|24
|2
|3
|0
| -
| -
| -
| -
|27
|2
|-
|2015–16
|28
|4
|3
|0
| -
| -
| -
| -
|31
|4
|-
|2016–17
|37
|5
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|38
|5
|-
|2017–18
|29
|4
|2
|0
| -
| -
| -
| -
|31
|4
|-
|2018–19
| rowspan="3" |Club Brugge
|39
|3
|1
|0
|7
|0
|1
|0
|48
|3
|-
|2019-20
|20
|5
|4
|1
|11
|0
| -
| -
|35
|6
|-
|2020-21
|37
|2
|2
|0
|5
|0
| -
| -
|44
|2
|-
! colspan="3" |Career total
!274
!28
!20
!1
!23
!0
!1
!0
!318
!29
|}
== Girmamawa ==
=== Kulob ===
'''Club Brugge'''
* Rukunin Farko na Belgium A : 2019-20, 2020-21
* Kofin Super na Belgium : 2018, 2021
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* [http://www.germinalbeerschot.be/voetbal/index.php?option=com_joomleague&func=showPlayer&p=12&pid=1073&Itemid=249 Bayanin ɗan wasa a gidan yanar gizon Germinal Beerschot] {{In lang|nl}}
* [http://www.sporza.be/cm/sporza/voetbal/2.4981?pid=791019&cid=48 Bayanin ɗan wasa a sporza.be] {{In lang|nl}}
* [http://static.belgianfootball.be/project/publiek/jrinteren/speler_PH_5549.htm#itop Belgium] ta doke Belgium a FA
* {{Soccerway|mats-rits/99420}}
{{Club Brugge KV squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
i7b2cv7ic80dt2bp6bq8w7mpm3jqpm6
162749
162744
2022-07-30T22:16:27Z
Umar a usman
9880
wikitext
text/x-wiki
'''Mats Rits''' (an haife shi ranar 18 ga watan Yuli shekarar 1993) ƙwararren [[Beljik|ɗan]] wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa]] ne ɗan ƙasar Belgium wanda a halin yanzu yake bugawa Club Brugge . Ya yi wasansa na farko na ƙwararru yana da shekaru 16 a Germinal Beerschot, inda aka kafa shi. Daga nan sai ya koma shahararren tsarin makarantar Ajax kafin ya koma kasarsa ta haihuwa Belgium don taka leda a rukunin farko na Belgium A.
== Sana'a ==
=== KFC Germinal Beerschot ===
Rits ya fara halarta a karon farko a matakin mafi girma na ƙwallon ƙafa na Belgium a cikin nasara 3–1 akan VC Westerlo . Ya zo a filin wasa a cikin minti na 30 a matsayin maye gurbin Daniel Cruz da ya ji rauni . Mats Rits ne ya zura kwallo a ragar da kuma kwallon ta karshe a wasan.
A lokacin da yake matashi, manyan kungiyoyi da dama sun nuna sha'awar dan wasan na Belgium, wanda ya jagoranci kasarsa a matakin Under-17. RSC Anderlecht, [[Real Madrid CF|Real Madrid]], da Ajax duk kungiyoyin da suka nuna sha'awar Rits.
=== AFC Ajax ===
A kan 28th na watan Yuni 2011, Rits zai ci gaba da shiga kwangila tare da Ajax . Ya ci wa Ajax kwallonsa ta farko a wasan sada zumunci da VV Buitenpost a ranar 2 ga watan Yuli 2011 a cikin 'minti 75, inda wasan ya kare da ci 0-4 a waje da Ajax. Bayan kwana hudu a ranar 6 ga watan Yuli 2011, Mats Rits ya ci karin kwallaye biyu a cikin '64 da' 70 minutes a wasan sada zumunci da AZSV Aalten. Wasan ya kare ne da ci 0-11 a waje da bangaren Amsterdam. Yana fama da rauni a baya yayin aikin, Mats Rits ya kasance baya jinya na tsawon lokacin 2011-12, da kuma rabin farkon lokacin 2012-13. Ya bayyana a cikin wasu wasanni na sada zumunta na Ajax yayin da yake murmurewa, amma ya kasa samun hanyar komawa cikin A-Zabi. A ranar 9 ga watan Oktoba, 2012, Mats Rits ya ci wa Ajax kwallo daya tilo a wasan da suka tashi 1-1 a gida, a cikin 'minti 76, a wasan sada zumunci da AS Trenčín daga [[Slofakiya|Slovakia]] .
=== KV Mechelen ===
Ba zai iya shiga cikin tawagar farko a Amsterdam ba bayan raunin da ya samu, Mats Rits ya koma Belgium, ya sanya hannu kan kwangilar shekaru 2,5 tare da KV Mechelen a lokacin canja wurin lokacin hunturu, a kan 6 watan Janairu 2013. <ref>[http://www.nieuwsblad.be/sportwereld/cnt/DMF20130106_00423475 Mats Rits ruilt Ajax voor KV Mechelen]</ref>
=== Club Brugge ===
A cikin taga canja wurin bazara na shekarar 2018, an canza Rits zuwa Club Brugge.
== Kididdigar sana'a ==
{{Updated|14 March 2013}}
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! colspan="3" |Club performance
! colspan="2" |League
! colspan="2" |Cup
! colspan="2" |Continental
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
!Season
!Club
!League
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
!Apps
!Goals
|-
|-
! colspan="3" |Belgium
! colspan="2" |League
! colspan="2" |Belgian Cup
! colspan="2" |Europe
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
|2009–10
| rowspan="2" |Germinal Beerschot
| rowspan="2" |Pro League
|12
|2
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|13
|2
|-
|2010–11
|11
|0
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|12
|0
|-
! colspan="3" |Netherlands
! colspan="2" |League
! colspan="2" |KNVB Cup
! colspan="2" |Europe
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
|2011–12
| rowspan="2" |AFC Ajax
| rowspan="2" |Eredivisie
|0
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|0
|0
|-
|2012–13
|0
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|0
|0
|-
! colspan="3" |Belgium
! colspan="2" |League
! colspan="2" |Belgian Cup
! colspan="2" |Europe
! colspan="2" |Other
! colspan="2" |Total
|-
|2012–13
| rowspan="6" |KV Mechelen
| rowspan="9" |Pro League
|12
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|12
|0
|-
|2013–14
|25
|1
|2
|0
| -
| -
| -
| -
|27
|1
|-
|2014–15
|24
|2
|3
|0
| -
| -
| -
| -
|27
|2
|-
|2015–16
|28
|4
|3
|0
| -
| -
| -
| -
|31
|4
|-
|2016–17
|37
|5
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|38
|5
|-
|2017–18
|29
|4
|2
|0
| -
| -
| -
| -
|31
|4
|-
|2018–19
| rowspan="3" |Club Brugge
|39
|3
|1
|0
|7
|0
|1
|0
|48
|3
|-
|2019-20
|20
|5
|4
|1
|11
|0
| -
| -
|35
|6
|-
|2020-21
|37
|2
|2
|0
|5
|0
| -
| -
|44
|2
|-
! colspan="3" |Career total
!274
!28
!20
!1
!23
!0
!1
!0
!318
!29
|}
== Girmamawa ==
=== Kulob ===
'''Club Brugge'''
* Rukunin Farko na Belgium A : 2019-20, 2020-21
* Kofin Super na Belgium : 2018, 2021
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* [http://www.germinalbeerschot.be/voetbal/index.php?option=com_joomleague&func=showPlayer&p=12&pid=1073&Itemid=249 Bayanin ɗan wasa a gidan yanar gizon Germinal Beerschot] {{In lang|nl}}
* [http://www.sporza.be/cm/sporza/voetbal/2.4981?pid=791019&cid=48 Bayanin ɗan wasa a sporza.be] {{In lang|nl}}
* [http://static.belgianfootball.be/project/publiek/jrinteren/speler_PH_5549.htm#itop Belgium] ta doke Belgium a FA
* {{Soccerway|mats-rits/99420}}
{{Club Brugge KV squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
01h3t7cz28q4wdnsmok6h2lso2mubvg
Candle Lake, Saskatchewan
0
34773
162745
2022-07-30T22:14:23Z
S.H Ningi
17885
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1096917368|Candle Lake, Saskatchewan]]"
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox settlement|name=Candle Lake|official_name=Resort Village of Candle Lake|settlement_type=[[List of resort villages in Saskatchewan|Resort village]]|image_skyline=|image_caption=|imagesize=200|image_map=|mapsize=200|map_caption=|pushpin_map=Saskatchewan <!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map -->|pushpin_label_position=<!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none -->|pushpin_mapsize=|subdivision_type=Country|subdivision_name=Canada|subdivision_type1=[[Provinces and territories of Canada|Province]]|subdivision_name1=[[Saskatchewan]]|subdivision_type2=[[List of regions of Canada#Saskatchewan|Region]]|subdivision_name2=|subdivision_type3=[[List of census divisions of Saskatchewan|Census division]]|subdivision_name3=[[Division No. 15, Saskatchewan|15]]|subdivision_type4=[[List of rural municipalities in Saskatchewan|Rural municipality]]|subdivision_name4=[[Rural Municipality of Paddockwood No. 520|RM of Paddockwood No. 520]]|subdivision_type5=[[Electoral district (Canada)|Federal riding]]|subdivision_name5=|subdivision_type6=[[List of Saskatchewan provincial electoral districts|Provincial riding]]|subdivision_name6=|government_footnotes=<ref name=MDS/>|leader_title=[[Mayor]]|leader_name=Terry Kostyna|leader_title1=Governing body|leader_name1=Resort Village Council|leader_title2=Administrator|leader_name2=Brent Lutz|leader_title3=Clerk|leader_name3=|leader_title4=|leader_name4=|established_title=Founded|established_date=|established_title2=[[Municipal corporation|Incorporated]]<ref name=Incorporation/>|established_date2=August 1, 1977|established_title3=|established_date3=|established_title4=|established_date4=|established_title5=|established_date5=|area_footnotes= (2016)<ref name=2016censusSKmunis/>|area_land_km2=63.32 <!-- Use 2016 StatCan land area to accompany 2016 population -->|population_as_of=2016|population_footnotes=<ref name=2016censusSKmunis/>|population_total=840 <!-- 2016 StatCan population only per [[WP:CANPOP]]; do not replace with latest estimate; this estimate can be noted in the article body (so long as it doesn't replace the 2016 StatCan population in the body) -->|population_density_km2=13.3|timezone=[[Central Standard Time|CST]]|timezone_DST=[[Central Standard Time|CST]]|coordinates={{coord|53.785|N|105.257|W|region:CA-SK|display=inline,title}}<ref>{{cite web | url=https://www.nrcan.gc.ca/earth-sciences/geography/download-geographical-names-data/9245 | title=Download Geographical Names Data: Files to download by province and territory (Saskatchewan, CSV) | publisher=[[Government of Canada]] | date=April 8, 2020 | accessdate=May 29, 2020}}</ref>|postal_code_type=[[Postal code]]|postal_code=|area_code=[[Area codes 306 and 639|306 and 639]]|blank_name=[[List of Saskatchewan provincial highways|Highway(s)]]|blank_info=|blank1_name=Railway(s)|blank1_info=|blank2_name=Waterway(s)|blank2_info=[[Candle Lake (Saskatchewan)|Candle Lake]]|website={{URL|https://candlelake.ca/}}|footnotes=}}
'''Candle Lake''' ( yawan jama'a 2016 : 840 ) ƙauyen wurin shakatawa ne a lardin Saskatchewan na Kanada a cikin Sashin ƙidayar jama'a mai lamba 15 . Yana kan gabar tafkin Candle a cikin Karamar Hukumar Paddockwood mai lamba 520 .
== Tarihi ==
Candle Lake an haɗa shi azaman ƙauyen wurin shakatawa a ranar 1 ga Agusta, 1977.
== Alkaluma ==
A cikin kididdigar yawan jama'a ta 2021 da Statistics Canada ta gudanar, Candle Lake yana da yawan jama'a 1,160 da ke zaune a cikin 589 daga cikin jimlar 1,698 na gidaje masu zaman kansu, canji na 38.1% daga yawan jama'arta na 2016 na 840 . Tare da filin ƙasa na {{Convert|62.93|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 18.4/km a cikin 2021.
A cikin ƙidayar yawan jama'a na 2016 da Statistics Kanada ta gudanar, ƙauyen Resort na Candle Lake ya rubuta yawan jama'a 840 da ke zaune a cikin 413 daga cikin 1,665 na gidaje masu zaman kansu. 9.8% ya canza daga yawan 2011 na 765 . Tare da yanki na {{Convert|63.32|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 13.3/km a cikin 2016.
== Gwamnati ==
Ƙauyen Resort na Candle Lake yana gudanar da zaɓaɓɓun majalisar karamar hukuma da kuma naɗaɗɗen mai gudanarwa wanda ke yin taro a ranar Juma'a ta biyu na kowane wata. Magajin gari shine Borden Wasyluk kuma mai kula da ita Heather Scott. <ref name="MDS" />
== Duba kuma ==
* Jerin al'ummomi a cikin Saskatchewan
* Jerin gundumomi a cikin Saskatchewan
* Jerin ƙauyukan shakatawa a cikin Saskatchewan
* Jerin ƙauyuka a cikin Saskatchewan
* Jerin ƙauyukan bazara a Alberta
== Nassoshi ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* Gidan yanar gizon [https://candlelake.ca/ Candle Lake]
{{Subdivisions of Saskatchewan|resortvillages=yes}}{{SKDivision15}}
cie2s9btdnwhxfguves97s5turzidvi
Poplar Bay
0
34774
162747
2022-07-30T22:16:02Z
S.H Ningi
17885
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1085737695|Poplar Bay]]"
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox settlement
<!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage-->
<!-- Basic info ---------------->|name=Poplar Bay|official_name=Summer Village of Poplar Bay|other_name=|native_name=|nickname=|settlement_type=[[List of summer villages in Alberta|Summer village]]|motto=<!-- images and maps ----------->|image_skyline=|imagesize=|image_caption=|image_flag=|flag_size=|image_seal=|seal_size=|image_shield=|shield_size=|city_logo=|citylogo_size=|image_map=|mapsize=|map_caption=|image_map1=|mapsize1=|map_caption1=|image_dot_map=|dot_mapsize=|dot_map_caption=|dot_x=|dot_y=|pushpin_map=Alberta|pushpin_label_position=none<!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none -->|pushpin_map_caption=Location of Poplar Bay in [[Alberta]]|pushpin_mapsize=220
<!-- Location ------------------>|subdivision_type=Country|subdivision_name=Canada|subdivision_type1=[[Provinces and territories of Canada|Province]]|subdivision_name1=[[Alberta]]|subdivision_type2=|subdivision_name2=|subdivision_type3=[[List of census divisions of Alberta|Census division]]|subdivision_name3=[[Division No. 11, Alberta|No. 11]]|subdivision_type4=|subdivision_name4=<!-- Politics ----------------->|government_footnotes=<ref>{{AMOS}}</ref>|government_type=[[Municipal incorporation]]|leader_title=Mayor|leader_name=Fraser Hubbard|leader_title1=Governing body|leader_name1=Poplar Bay Summer Village Council|leader_title2=|leader_name2=|leader_title3=|leader_name3=|leader_title4=|leader_name4=|established_title=|established_date=|established_title2=<!--Incorporated-->|established_date2=|established_title3=<!-- Incorporated (city) -->|established_date3=|area_footnotes= (2021)<ref name=2021census/>|area_land_km2=0.71|population_as_of=2021|population_footnotes=<ref name=2021census/>|population_note=|population_total=113 <!-- 2021 StatCan census population only per [[WP:CANPOP]]; do not replace with latest municipal census population count; this municipal census population count can go in the population_blank1_title and population_blank1 parameters further below and can be noted in the article body (so long as it doesn't replace the 2021 StatCan census population in the body). -->|population_density_km2=158.2|population_blank1_title=|population_blank1=|population_density_blank1_km2=|population_density_blank1_sq_mi=|timezone=[[Mountain Time Zone|MST]]|utc_offset=−7|timezone_DST=MDT|utc_offset_DST=−6|coordinates={{coord|53.01131|-114.11439|region:CA-AB|display=inline,title}}|elevation_footnotes=<!--for references: use <ref> </ref> tags-->|elevation_m=|elevation_ft=<!-- Area/postal codes & others -------->|postal_code_type=|postal_code=|area_code=|blank_name=|blank_info=|blank1_name=|blank1_info=|website={{official URL}}|footnotes=}}
'''Poplar Bay''' ƙauyen bazara ne a cikin Alberta, Kanada. Tana yammacin gabar tafkin Pigeon .
== Alkaluma ==
A cikin ƙidayar yawan jama'a ta 2021 da Kididdiga Kanada ta gudanar, ƙauyen bazara na Poplar Bay yana da yawan jama'a 113 da ke zaune a cikin 59 daga cikin jimlar gidaje 182 masu zaman kansu, canjin yanayi. 9.7% daga yawan jama'arta na 2016 na 103. Tare da yanki na ƙasa na 0.71 km2 , tana da yawan yawan jama'a 159.2/km a cikin 2021.
A cikin ƙidayar yawan jama'a ta 2016 da Kididdiga Kanada ta gudanar, ƙauyen bazara na Poplar Bay yana da yawan jama'a 103 da ke zaune a cikin 46 daga cikin 179 na gidaje masu zaman kansu. 28.8% ya canza daga yawan jama'arta na 2011 na 80. Tare da yanki na ƙasa na {{Convert|0.67|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 153.7/km a cikin 2016.
== Duba kuma ==
* Jerin al'ummomi a Alberta
* Jerin ƙauyukan bazara a Alberta
* Jerin ƙauyukan shakatawa a cikin Saskatchewan
== Nassoshi ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Official website}}
{{Subdivisions of Alberta|SV=yes}}
9v56z6mjohuvsrzoiu9mybilr888ino
Rural Municipality of Coteau No. 255
0
34775
162753
2022-07-30T22:19:14Z
S.H Ningi
17885
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1082588898|Rural Municipality of Coteau No. 255]]"
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox settlement|name=Coteau No. 255|official_name=Rural Municipality of Coteau No. 255|settlement_type=[[List of rural municipalities in Saskatchewan|Rural municipality]]|other_name=|motto=|image_skyline=|image_caption=|imagesize=200|image_map={{Location map+ |CAN SK Coteau
|caption =
|float = center
|places =
{{Location map~ |CAN SK Coteau
|label = [[Hitchcock Bay, Saskatchewan|Hitchcock Bay]]
|mark = Western Canada Map Assets Hamlet.svg
|marksize = 4
|position = right
|lat_deg = 51.0510
|lon_deg = -106.8593}}
{{Location map~ |CAN SK Coteau
|label = [[Coteau Beach, Saskatchewan|Coteau Beach]]
|mark = Western Canada Map Assets Hamlet.svg
|marksize = 4
|position = right
|lat_deg = 51.1641
|lon_deg = -106.8234}}
{{Location map~ |CAN SK Coteau
|label = [[Tichfield, Saskatchewan|''Tichfield'']]
|mark = Western Canada Map Assets Hamlet.svg
|marksize = 4
|position = bottom
|lat_deg = 51.2617
|lon_deg = -107.0215}}
{{Location map~ |CAN SK Coteau
|label = [[Dunblane, Saskatchewan|''Dunblane'']]
|mark = Western Canada Map Assets Hamlet.svg
|marksize = 4
|position = left
|lat_deg = 51.2030
|lon_deg = -106.8809}}
{{Location map~ |CAN SK Coteau
|label = [[Birsay, Saskatchewan|''Birsay'']]
|mark = Western Canada Map Assets Hamlet.svg
|marksize = 4
|position = right
|lat_deg = 51.0961
|lon_deg = -106.9813}}
{{Location map~ |CAN SK Coteau
|label = [[Tullis, Saskatchewan|''Tullis'']]
|mark = Western Canada Map Assets Hamlet.svg
|marksize = 4
|position = right
|lat_deg = 51.0379
|lon_deg = -107.0392}}
}}|image_map1=SK RM 255 Coteau.svg|mapsize1=200|map_caption1=Location of the RM of Coteau No. 255 in [[Saskatchewan]]|subdivision_type=Country|subdivision_name=[[Canada]]|subdivision_type1=[[Provinces and territories of Canada|Province]]|subdivision_name1=[[Saskatchewan]]|subdivision_type2=[[List of regions of Canada#Saskatchewan|Region]]|subdivision_name2=|subdivision_type3=[[List of census divisions of Saskatchewan|Census division]]|subdivision_name3=[[Division No. 7, Saskatchewan|7]]|subdivision_type4=[[Saskatchewan Association of Rural Municipalities|{{abbr|SARM|Saskatchewan Association of Rural Municipalities}} division]]|subdivision_name4=[[SARM Division No. 3|3]]|subdivision_type5=[[Electoral district (Canada)|Federal riding]]|subdivision_name5=|subdivision_type6=[[List of Saskatchewan provincial electoral districts|Provincial riding]]|subdivision_name6=|government_footnotes=<ref name=MDSprofile>{{cite web | url=http://www.mds.gov.sk.ca/apps/Pub/MDS/muniDetails.aspx?cat=10&mun=2358 | title=Municipality Details: RM of Coteau No. 255 | publisher=Government of Saskatchewan | access-date=May 21, 2020}}</ref>|leader_title=[[Reeve (Canada)|Reeve]]|leader_name=Clayton Ylioja|leader_title1=Governing body|leader_name1=RM of Coteau No. 255 Council|leader_title2=Administrator|leader_name2=Lindsay Hargrave|leader_title3=Office location|leader_name3=[[Birsay, Saskatchewan|Birsay]]|leader_title4=|leader_name4=|established_title=[[Municipal corporation|Formed]] ({{abbr|LID|Local improvement district}})|established_date=|established_title2=[[Municipal corporation|Formed]]<ref name=ruralincorp/>|established_date2=December 12, 1910|established_title3=Name change|established_date3=|established_title4=Name change|established_date4=|established_title5=Amalgamated|established_date5=|area_footnotes= (2016)<ref name=2016censusSKmunis/>|area_land_km2=899.27 <!-- Use 2016 StatCan land area to accompany 2016 population -->|population_as_of=2016|population_footnotes=<ref name=2016censusSKmunis/>|population_total=475 <!-- 2016 StatCan population only per [[WP:CANPOP]]; do not replace with latest estimate; this estimate can be noted in the article body (so long as it doesn't replace the 2016 StatCan population in the body) -->|population_density_km2=0.5|timezone=[[Central Standard Time|CST]]|timezone_DST=[[Central Standard Time|CST]]|coordinates={{coord|51.151|N|106.885|W|region:CA-SK_type:adm3rd|display=inline,title}}<ref name=CGNDB>{{cite web | url=http://ftp.maps.canada.ca/pub/nrcan_rncan/vector/geobase_cgn_toponyme/prov_csv_eng/ | title=Pre-packaged CSV files - CGN, Canada/Province/Territory (cgn_sk_csv_eng.zip) | publisher=Government of Canada | date=July 24, 2019 | access-date=May 23, 2020}}</ref>|postal_code_type=[[Postal code]]|postal_code=|area_code=[[Area codes 306 and 639|306 and 639]]|blank_name=[[List of Saskatchewan provincial highways|Highway(s)]]|blank_info=|blank1_name=Railway(s)|blank1_info=|blank2_name=Waterway(s)|blank2_info=|website=|footnotes=}}
Gundumar '''Rural Municipality na Coteau No. 255''' ( yawan 2016 : 475 ) gundumar karkara ce (RM) a cikin lardin Kanada na Saskatchewan a cikin Sashin ƙidayar jama'a na 7 da Sashen <nowiki><abbr about="#mwt44" data-cx="[{&quot;adapted&quot;:true,&quot;partial&quot;:false,&quot;targetExists&quot;:true}]" data-mw="{&quot;parts&quot;:[{&quot;template&quot;:{&quot;target&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Abbr&quot;,&quot;href&quot;:&quot;./Template:Abbr&quot;},&quot;params&quot;:{&quot;1&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;SARM&quot;},&quot;2&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Saskatchewan Association of Rural Municipalities&quot;}},&quot;i&quot;:0}}]}" data-ve-no-generated-contents="true" id="mwHA" title="Saskatchewan Association of Rural Municipalities" typeof="mw:Transclusion mw:ExpandedAttrs">SARM</abbr></nowiki> mai lamba 3 .
== Tarihi ==
An haɗa RM na Coteau No. 255 a matsayin gundumar karkara a ranar 12 ga Disamba, 1910.
== Geography ==
Iyakar gabas ta RM tana tafiya tare da gabar tafkin Diefenbaker .
=== Al'ummomi da yankuna ===
Gundumomin birni masu zuwa suna kewaye da RM.
; Kauyukan shakatawa
* Tekun Coteau
Al'ummomin da ba a haɗa su ba suna cikin RM.
; Kauyuka masu tsari
* Hitchcock Bay
; Yankuna
* Birsay
* Dunblane
* Lyons
* Tichfield Junction
* Tullis
== Alkaluma ==
A cikin ƙidayar yawan jama'a ta 2021 da Statistics Canada ta gudanar, RM na Coteau No. 255 yana da yawan jama'a 401 da ke zaune a cikin 183 daga cikin 381 na gidaje masu zaman kansu, canjin yanayi. -15.6% daga yawanta na 2016 na 475 . Tare da yanki na {{Convert|895.72|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 0.4/km a cikin 2021.
A cikin ƙidayar yawan jama'a na 2016, RM na Coteau No. 255 ya ƙididdige yawan jama'a 475 da ke zaune a cikin 186 na jimlar 318 na gidaje masu zaman kansu, a 13.1% ya canza daga yawan 2011 na 420 . Tare da yanki na {{Convert|899.27|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 0.5/km a cikin 2016.
== Abubuwan jan hankali ==
* Gardiner Dam
* Lucky Lake Heritage Marsh
* Makarantar Hideaway Archaeological Field na Hitchcock
* Hitchcock Cabin
* Wurin Nishaɗin Lardin Elbow Harbor
* Elbow Museum / Mistusinne Cairns
== Gwamnati ==
RM na Coteau Lamba 255 ana gudanar da shi ne ta hanyar zaɓaɓɓun majalissar ƙaramar hukuma da naɗaɗɗen gudanarwa wanda ke yin taro a ranar Litinin na biyu na kowane wata. Reve na RM shine Clayton Ylioja yayin da mai kula da shi shine Lindsay Hargrave. Ofishin RM yana Birsay.
== Sufuri ==
* Hanyar Saskatchewan 44
* Hanyar Saskatchewan 45
* Hanyar Saskatchewan 373
* Hanyar Saskatchewan 646
* Babban Sky Rail (Abubuwan AGT)
* Lucky Lake Airport
== Duba kuma ==
* Jerin kananan hukumomin karkara a cikin Saskatchewan
== Nassoshi ==
{{Reflist}}{{Subdivisions of Saskatchewan|rural=yes}}{{SKDivision7}}
6h2c7zkpoqpmwqif4v3gf5k6bpah25y
Clinton Mata
0
34776
162755
2022-07-30T22:20:24Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1099135436|Clinton Mata]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Clinton Mukoni Mata Pedro Lourenço''' (an haife shi a ranar 7 watan Nuwamba 1992) ƙwararren ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa ne]] wanda ke buga wa Club Brugge wasa a matsayin [[Mai buga baya|baya na dama]] . An haife shi a Belgium, yana wakiltar Angola a matakin kasa da kasa. <ref name="SW">{{Soccerway|clinton-mata-pedro-lourenco/222237|accessdate=3 September 2018}}</ref> <ref name="NFT">{{NFT player|pid=57083|accessdate=3 September 2018}}</ref>
== Aikin kulob ==
=== Shekarun farko ===
An haife shi a Verviers, Belgium, Mata ya fara buga kwallon kafa tare da kungiyoyin gida Royal Battice, Entente Rechaintoise, Etoile Elsautoise da Visé kafin ya koma KAS Eupen a shekarar 2010. A ranar 17 ga Fabrairu 2012, ya fara wasansa na ƙwararru a cikin nasara da ci 2–1 a kan Waasland-Beveren a rukunin na biyu na Belgian . Bayan haka, Mata ba koyaushe yana cikin farawa goma sha ɗaya ba, ya fara samun matsayi na yau da kullun a cikin farawa a rabin na biyu na kakar 2013-14, inda Eupen ya cancanci zama ta biyu a zagaye na ƙarshe don haɓaka zuwa gasar farko ta Belgium. Wannan ya ƙare da rashin nasara da ci 2–1 a OH Leuven .
=== Charleroi ===
A lokacin rani na shekarar 2014, Mata ya koma Belgium First Division A club Charleroi, inda ya kasance mafi yawan maye gurbinsa kamar yadda yake a Eupen, kafin ya zo kusa da wurin farawa na yau da kullum a rabi na biyu na 2015-16 kakar. A matsayin masu cin nasara a rukuni na 2, Charleroi ya cancanci shiga wasan don shiga wasan karshe don cancantar shiga gasar UEFA Europa League . A wasan share fage, Mata da kulob dinsa sun doke Kortrijk, amma sun sha kashi a wasan karshe na gasar cin kofin Europa da Genk . Karo na gaba ya nuna nasarar Mata ga Charleroi, kuma a cikin Agusta 2017 ya koma Genk a kan aro. Mata na cikin tawagar da ta samu gurbin shiga gasar cin kofin zakarun Turai ta UEFA Europa bayan an doke Zulte Waregem da ci 2-0 a wasan share fage.
=== Club Brugge ===
Daga nan Mata ya shiga gasar zakarun Belgium Club Brugge, amma ya fara buga wasansa na farko a rana ta tara a karawar da suka yi da Cercle Brugge saboda rauni. Mata ya fara zama dan wasa a kungiyar a kakar wasansa ta farko, inda suka kare a matsayi na biyu a gasar. An kuma yi amfani da shi a gasar zakarun Turai ta Club Brugge. A kakar wasa ta gaba, Mata ya samu nasarar sa lokacin da ya buga kusan kowane wasa kuma ya lashe gasar Belgium tare da Club Brugge bayan cutar ta COVID-19 ta haifar da watsi da kakar.
== Ayyukan kasa da kasa ==
A watan Yulin shekarar 2014 an nemi Mata ya canza mubaya'arsa zuwa Angola . Ya buga wasansa na farko a Angola a wannan shekarar.
== Girmamawa ==
'''Club Brugge'''
* Belgian Pro League : 2019-20, 2020-21
* Kofin Super na Belgium : 2018, 2021, 2022
== Manazarta ==
{{Reflist}}{{Club Brugge KV squad}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
n8vgeb4e16z2g7cdpqwoh0bfic9krbn
Willy Semedo
0
34777
162758
2022-07-30T22:23:48Z
Umar a usman
9880
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1067465269|Willy Semedo]]"
wikitext
text/x-wiki
'''Willy Johnson Semedo Afonso''' (an haife shi a ranar 27 Afrilu 1994) ƙwararren ɗan wasan ƙwallon [[Kungiyar Kwallon Kafa|ƙafa ne]] wanda ke taka leda a matsayin ɗan wasan tsakiya na ƙungiyar Cyprus Pafos . An haife shi a Faransa, Semedo yana wakiltar ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta Cape Verde .
== Aikin kulob ==
=== Charleroi ===
A kan 31 watan Janairu shekarar 2018, Semedo ya sanya hannu tare da Charleroi bayan nasarar nasara tare da kulob din Cypriot Alki Oroklini . Ya buga wasansa na farko a kulob din Belgium a 2–2 Belgium First Division A da KRC Genk, ranar 13 Afrilu 2018.
A kan 30 Augusta shekarar 2018, an ba Semedo aro xuwa kulob din Belgian First Division B Roeselare, na rabin kakar wasa, domin ya sami karin lokacin wasa. A ranar 1 ga Fabrairu, 2019, ya koma kungiyar Politehnica Iași . Daga baya Semedo ya rattaba hannu kan kwantiragin watanni shida da kulob din Romania. <ref>[https://www.politehnicaiasi.ro/stiri/mijlocasul-francez-willy-semedo-va-semna-cu-politehnica Mijlocașul francez Willy Semedo a semnat cu Politehnica].politehnicaiasi.ro {{In lang|ro}}</ref>
== Ayyukan kasa da kasa ==
An haife shi a Faransa, Semedo dan asalin Cape Verde ne. A ranar 1 ga watan Oktoba shekarar 2020, Cape Verde ta kira Semedo. Ya yi karo da Cape Verde a wasan sada zumunci da suka doke Andorra da ci 2-1 a ranar 7 ga watan Oktoba 2020.
== Manazarta ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Soccerway|willy-afonso-semedo-johnson/499287}}
{{Pafos FC squad}}{{Cape Verde squad 2021 Africa Cup of Nations}}
[[Category:Rayayyun mutane]]
230n2xyoyswsf42hn38ck2cosxzxl4u
Canwood
0
34778
162760
2022-07-30T22:25:44Z
S.H Ningi
17885
An ƙirƙira ta hanyar fassara shafin "[[:en:Special:Redirect/revision/1082481322|Canwood]]"
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox settlement
<!-- See Template:Infobox settlement for additional fields and descriptions -->|name=Canwood|official_name=Village of Canwood|settlement_type=[[List of villages in Saskatchewan|Village]]|image_skyline=File:Aerial picture of Canwood, Saskatchewan, Canada 23-apr-2011.jpg|imagesize=|image_caption=Aerial image of Canwood looking towards the west|pushpin_map=Canada Saskatchewan|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|pushpin_map_caption=Location of Canwood in Saskatchewan|coordinates={{coord|53.36|-106.6|display=inline,title}}|coor_pinpoint=|coordinates_footnotes=|subdivision_type=[[Country]]|subdivision_name={{flag|Canada}}|subdivision_type1=[[Provinces and territories of Canada|Province]]|subdivision_name1={{flag|Saskatchewan}}|subdivision_type2=[[Census divisions of Saskatchewan|Census division]]|subdivision_name2=[[Division No. 16, Saskatchewan|16]]|subdivision_type3=[[List of rural municipalities in Saskatchewan|Rural Municipality]]|subdivision_name3=[[Rural Municipality of Canwood No. 494|Canwood]]|seat_type=|seat=|government_footnotes=|government_type=[[Municipal government|Municipal]]|leader_party=Governing body|leader_title=Canwood Village Council|leader_name=Robert Thompson|leader_title1=[[Mayor]]|leader_name1=Robert Thompson<ref>{{Cite web |publisher=[[Government of Saskatchewan]] |website=Municipal Directory System |title=Village of Canwood |url=http://www.mds.gov.sk.ca/apps/Pub/MDS/muniDetails.aspx?cat=3&mun=1887 |access-date=November 7, 2019 |date=February 12, 2018}}</ref>|leader_title2=[[Administrator of the Government|Administrator]]|leader_name2=Erin Robertson|leader_title3=[[Member of the Legislative Assembly|MLA]]|leader_name3=[[Scott Moe]] - [[Rosthern-Shellbrook]]|leader_title4=[[Member of Parliament|MP]]|leader_name4=[[Rob Clarke]] - [[Desnethé—Missinippi—Churchill River]]|established_title=Establishment of Post Office|established_date=September 1, 1911<ref>{{cite web |title=Item: 3881 |url=http://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/postal-heritage-philately/post-offices-postmasters/Pages/item.aspx?IdNumber=3881& |website=Post Offices and Postmasters |publisher=Library and Archives Canada |access-date=November 7, 2019 |date=May 27, 2014}}</ref>|established_title2=[[Municipal corporation|Incorporated]] ([[Village]])|established_date2=|established_title3=[[Municipal corporation|Incorporated]] ([[Town]])|established_date3=|founder=|unit_pref=Metric<!-- or US or UK -->|area_footnotes=|area_total_km2=2.56|area_land_km2=129.6|area_water_km2=|area_water_percent=|area_note=|elevation_footnotes=<ref>{{cite web|title=Canwood, Saskatchewan|url=http://www.roadsidethoughts.com/sk/canwood-summary.htm|publisher=RoadsideThoughts|access-date=February 21, 2012}}</ref>|elevation_m=482|population_footnotes=|population_total=314|population_as_of=2021|population_density_km2=auto|timezone1=[[Central Standard Time|CST]]|utc_offset1=−6|postal_code_type=[[Postal Code]]|postal_code=S0J 0K0|area_code_type=|area_code=306|iso_code=|blank_name=[[List of Saskatchewan provincial highways|Highways]]|blank_info={{jct|state=SK|Hwy|55}} <br> {{jct|state=SK|Mun|694}}|blank1_name=Railways|blank1_info=|website={{url|http://www.canwood.ca}}|footnotes=}}
'''Canwood''' ( yawan yawan jama'a na 2021 : 314 ) ƙauye ne a lardin Kanada na Saskatchewan a cikin Karamar Hukumar Canwood Lamba 494 da Sashen Ƙididdiga na No. 16 .
== Tarihi ==
Tun lokacin da aka daidaita, Canwood ya shiga canje-canjen suna. Bayanan da ofishin gidan waya ke adana sun nuna ainihin sunan mazaunin Parksideing, amma babu wata shaida da ta nuna cewa an taɓa yin aiki da sunan. Ofishin gidan waya ya bude ranar 1 ga Satumba, 1911, yana aiki da sunan McQuan; wannan kuskuren rubutu ne, kuma bayan watanni uku an gyara sunan zuwa McOwan. Wannan sunan ya girmama Alexander McOwan, majagaba wanda ya kasance wakilin shige da fice, manajan gidaje, kuma marubuci. A ranar 1 ga Yuni, 1912, an sake canza sunan al'ummar zuwa Forgaard don girmama Jens Forgaard, ɗan ƙasar Norway wanda ya yi hijira daga Minnesota. Daidai shekara ɗaya bayan haka, ranar 1 ga Yuni, 1913, an canza sunan a karo na ƙarshe zuwa Canwood, wanda shine tashar tashar Kanada Woodlands. Canwood an haɗa shi azaman ƙauye a ranar 18 ga Yuli, 1916.
== Geography ==
Canwood yana kan Babbar Hanya 55, kuma yana makwabtaka da garuruwan Debden da Shellbrook . Yankin Canwood yana da nisan {{Convert|5|km|mi|0}} kudu maso gabas daga Canwood tare da Babbar Hanya 55. Tana da wuraren zama 20, filin wasan golf mai ramuka tara, da lu'u-lu'u na baseball uku, kuma yana buɗewa daga Mayu zuwa Satumba.
== Alkaluma ==
A cikin kididdigar yawan jama'a ta 2021 da Statistics Canada ta gudanar, Canwood yana da yawan jama'a 314 da ke zaune a cikin 154 daga cikin jimlar gidaje 168 masu zaman kansu, canjin yanayi. -5.4% daga yawanta na 2016 na 332 . Tare da yanki na ƙasa na {{Convert|2.42|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 129.8/km a cikin 2021.
A cikin ƙidayar yawan jama'a na 2016, ƙauyen Canwood ya ƙididdige yawan jama'a na 314 da ke zaune a cikin 154 daga cikin 168 na gidaje masu zaman kansu. -5.7% ya canza daga yawan 2016 na 332 . Tare da yanki na ƙasa na {{Convert|2.42|km2|sqmi}} , tana da yawan yawan jama'a 129.8/km a cikin 2021.
== Ilimi ==
Canwood Community School ita ce kawai cibiyar ilimi a Canwood. Wani ɓangare na Sashen Makarantun Kogin Saskatchewan #119, yana koyar da ɗalibai daga Kindergarten zuwa Grade 12. Ana iya neman ilimi mafi girma a bayan gari a Cibiyar Nazarin Kimiyya da Fasaha ta Saskatchewan, Jami'ar Saskatchewan, ko Jami'ar Regina .
== Labarin birni ==
Wani labari na birni ya ce [[Albert Einstein]] ya taka leda ga Canwood Canucks a lokacin hunturu lokacin da yake tafiya don samun kwanciyar hankali da shiru don aikinsa a kan Theory of Relativity . Masu lura da kafafen yada labarai sun gano cewa wannan labari ba zai yiwu ba; baya ga rashin yiwuwar Einstein ya ziyarci yankunan karkara na Canwood, an kafa ƙungiyar wasan hockey na Canwood Canucks a 1958, shekaru uku bayan mutuwarsa.
== Duba kuma ==
* Jerin al'ummomi a cikin Saskatchewan
* Jerin ƙauyuka a cikin Saskatchewan
== Nassoshi ==
{{Reflist}}
== Hanyoyin haɗi na waje ==
* {{Official website|https://www.canwood.ca/}}
{{Subdivisions of Saskatchewan|villages=yes}}{{SKDivision16}}
odpck2z1tl7iscbyd9qhl63cwdyi21y