Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.23
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Gariba II
0
3500
42206
16633
2022-08-06T12:46:56Z
Musahfm
37
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bukali II''' (''ka bɛ dɔɣi o Bukali, Bukari, Abukari, bee Abubakar'') n-nyɛ Yaa Na' so ŋun na ʒi [[Yani]] gbandi zuɣu, ka su [[Dagbaŋ]] ni di yaɣa zaa.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.com/pidgin/tori-46983917|title=Yaa Naa Investiture: Meet King Abubakari Mahama II, di new Dagbon overlord for Ghana|language=English|accessdate=25 January 2019|publisher=BBC Pidgin}}</ref><ref name=":3">{{cite web|url=https://www.modernghana.com/news/911416/nanung-celebrates-dagbon-reunification.html|title=Nanung Celebrates Dagbon Reunification|language=English|publisher=mModernghana|accessdate=January 26 2019|author=Salifu Yumza Adam}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":1" /><ref name=":5" /><ref name=":2" /><ref name=":6" /> Bukali II ni siɣi [[Gariba I]] la zuɣu, o [[nam]] yuli din lahi pahi n-nyɛ ''Naa Gariba II''.<ref name=":4" />
== Piligu ==
Bɛ dɔɣi o la silimiin gɔli February, yuuni 1939.<ref name=":0" /> Bɛ daa dɔɣi o la nam zuliya ni [[Miɛŋ|Mioŋ]].<ref name=":4" /> O ba n-daa nyɛ [[Mahama II|Naa Mahama III]],<ref name=":0" /> ŋun daa di Yani yuuni 1938 zaŋ chaŋ 1948 la<ref name=":4">{{cite web|url=http://ghheadlines.com/agency/ghanaian-times/20190125/107202397/dagbon-outdoors-new-yaa-naa-today|title=Dagbon outdoors new Yaa-Naa today|author=Yakubu Abdul-Majeed|language=English|publisher=Gh Headlines|date=25 January 2019}}</ref>. O ma mi n-daa nyɛ Napaɣi Duhili Ayishetu (Shetu) ŋun daa nyɛ [[Kulunkpe]] Naa Abukari nabipuɣinga la.<ref name=":0" />
Naa Gariba II daa ʒinila [[Puriya]] din pa [[Saŋ]] zuɣu a yi yi Tamale chani Naya la, o daa nyɛla pukpara n-kɔri ka di chibiri pam.<ref name=":1" />
== Nam ==
Naa Bukali daa tuui dila [[Kpunkpono]]; n-yi ni di [[Savelugu]], din pahi tinsi ata shɛli din nanima diri [[Yani]] la.<ref name=":0" /><ref name=":5">{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/New-Yaa-Naa-is-a-God-fearing-man-Savelugu-MP-717145|title=New Yaa-Naa is a God-fearing man - Savelugu MP|author=Abdul Karim Naatogmah|language=English|accessdate=22 January 2019}}</ref><ref name=":2" />
Bukali ka [[Dagbaŋ]] Yɔɣu na'gbahiriba daa gbaai [[Yaa Naa]] ŋun pahiri pihita ni ayɔpoi (37), silimiin' goli January biɛɣu pishi yinika dali yuuni 2019,<ref name=":0" /><ref name=":2">{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Savelugu-chief-selected-as-new-Yaa-Naa-716280|title=Savelugu chief selected as new Yaa Naa|language=English|accessdate=18 January 2019|publisher=Starr FM Online}}</ref> baayan Yani gbandi daa kuli doniya paai yuun' pia ni ayɔbu ka na ka naa ka gbaŋlana n-daa na ʒiya.<ref name=":6">{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/From-a-horseman-farmer-to-Ya-Naa-Read-about-the-new-overlord-of-Dagbon-717924|title=From a horseman, farmer to Ya-Naa; Read about the new overlord of Dagbon|date=24 January 2019|publisher=Ghanaweb.com|author=3News}}</ref> O gbaabu ni daa bi kɔŋ nangbankpeen' bihi, kamani o yaannim' ban daa gari yuun'kɔbiga nyaaŋa la. Bonaa Kalim nyɛli n-nyɛ Bukali, o daa dirila [[Piɣu]] ka diri Tɔŋ ka chaŋ o ba Naa Andani sani ni o ti zaŋ [[Kariga]] n-ti o, ka [[Alhassan Tipariga|Naa Alhassan Tipariga]] diri [[Tampion|Tampiŋ]] ka chaŋ ni Naa Andani ti zaŋ Kariga n-ti o. Naa Andani Jirilɔŋ mi daa zaŋ Kariga maa n-ti Naa Alhassan Tipariga ka yɛli Savelugu Naa Bukali Jia ni o niŋmi suɣulo.
=='''Zuliya'''==
O ba n-daa nyɛ [[Mahama II|Yaa-Naa Mahan - Kpɛma]] ŋun daa nyɛ yabido kuro n-ti Kampakuya Naa Abdulai Yakubu Andani ŋun pa nyɛ [[Yoo Naa]] ŋɔ.<ref name=":1" /> Naa Mahan Kpɛma daa nyɛla Ndan [[Yan-Naa Yakubu II|Yaa-Naa Yakubu Andani II]] ŋun daa kani Silimiin' gɔli March yuuni 2002 la yabidoo, ka o ba daa nyɛ [[Mahama Andani lll|Naa Mahama Andani lll]] (1968-1969). Naa Yakubu Andani II bapira n-nyɛ Naa Gariba II ŋun diri Yani ŋɔ ka di zuɣu che ka o nyɛla yabidoo n-ti Kampakuya Naa ŋun daa nyɛ Gbaŋlana n-ti Yani pɔi ka bɛ naan yi leegi o [[Savelugu]] naa la, din zuɣu chemi ka Naa Gariba II kpalim daŋ kpema zaŋ ti [[Andani Yili]] nima zaa.<ref name=":1">{{cite web|url=https://savannahnewsonline.com/2019/01/21/na-gariba-ii-the-new-king-of-dagbon-who-is-he/|title=Na Gariba II, The New King Of Dagbon: Who Is He?|language=English|publisher=Savannah News|accessdate=January 21, 2019|author=Mumuni Yunus Yirifa}}</ref>
{{Ahnentafel<!---tree-->
|align=center|collapsed=no
|boxstyle_1=background-color: #fcc;
|boxstyle_2=background-color: #fb9;
|boxstyle_3=background-color: #ffc;
|boxstyle_4=background-color: #bfc;
|1= 1. '''Yaa Naa Bukali II'''
|2= 2. [[Wp/dag Mahama II|Yaa Naa Mahama II]]
|3= 3. Ayishetu
|4= 4. [[Wp/dag Andani II|Yaa Naa Andani II]]
|5= 5. ???
|6= 6. Kulunkpe-Naa Abukari
|7= 7. ???
}}
== Salima ==
Dagbaŋ lunsi mali yɛltɔɣa shɛŋa beni tooi mali n-[[Yaa Naa salima|salindi Yaannanima]]. Lala salima ŋɔ din nyaaŋa, Yaa Naa kam mali la salin’shɛŋa din buɣisiri o ko. Abukari II salima nyɛla din galisi. O ni yu' shɛŋa m-bɔŋɔ:
* .
== Kundivihira ==
{{reflist}}
[[Pubu:Ninsala ŋun na be o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Dagbamba]]
[[Pubu:Doo]]
[[Pubu:Dagbaŋ nabihi]]
[[Pubu:1939 dɔɣam]]
[[Pubu:Naya nima]]
[[Pubu:Yaa Nanima]]
[[Pubu:B-Class]]
kq0sscyjzlngt9hwagvg6nummk8oiqa
Zakaria A. Yakubu
0
7832
42211
33817
2022-08-06T21:59:49Z
41.66.199.113
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[Lahabali kɔligu:Zakaria A Yakubu.jpg|thumb]]
'''Yakubu A. Zakaria''' nyɛla [[Dagbaŋ]] bilichina, ŋun yi [[Gushei|Gushee]] na din be [[Savelugu]] district, [[Ghana]] tuduu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] la.<ref>https://www.researchgate.net/profile/Yakubu-Zakaria/amp</ref>
== O Piligu ==
== O Shikuru Baŋsim Bɔbu ==
== O Tuma ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Nira]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
6xb6fjzhkoz16qy59ra347ncl1u4azc
Buɣim Chuɣu
0
9475
42212
41549
2022-08-07T09:29:26Z
Sir Amugi
124
/* Di Daanfaani */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Buɣum Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣim]] Chuɣu nyɛla Dagbamba chuɣu kurili. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri anu, [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaa la yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini. Taarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣ'si n daa kpuɣi o saha shɛli o ni daa doli o ba [[Naa Zɔŋ]] mini o biɛya chaŋ puuni.
Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu yaan' yurigu ŋɔ daa bahi yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛli ya ni o be o nyɛvuli ni ka mali Alaafee.
Naa Dariʒɛiɣu bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, m mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni bɛ yi yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni naɣila yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala din yɛn niŋ ka bɛ nyɛri soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, dini daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣ'si n daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri guŋgona ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.
== Dini Tɔri Sham ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]]. Buɣum chuɣu tɔrila [[Buɣim (goli)|Buɣum gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabsili shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pil' la [[Dagbɔŋ|Dagbon]], zuliya shɛŋa kaman [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] n-ti pahi [[Mamprusi]] taɣimi n-deei li, n chɛ kadi wuligi gili duniya luɣuli kam n- wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Malibu Zaŋkpa Buɣum Chuɣu ==
Shili malibu zaŋkpa buɣum chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣum goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni to nyɛ, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima n-ti pahi Ya' Paɣaba. La la niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋa. Tɔ amaa lala mo' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n tiba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei".
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi [[binkɔbiri]] dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣum tɔbu nyɛla Dagbon dabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagban dabba chuɣu.
== Buɣum Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣum tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpambi zaŋdila saɣibora n pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Poi ka yuŋ zibi, niribi yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m mali bɛ tobu tima tini booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi n maani sabba sɔŋda n kuli yuŋ.
Buɣum tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgoŋ karili yan kumla nayili samban'ni. Guŋgoŋ ŋɔ kumsi yan laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣum tɔbu ŋɔ naanyi pili. Kpambaliba n yan zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yan zaŋla saha bihi n wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yan saɣisila salo maa zaŋ kpa tuunshɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛitali.
Naa n yɛn taai buɣum maa tuuli ka [[kpambaliba]] kpa taai o sani, ka salo maa kpa taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣum tɔbu ŋɔ ni, o yan doliba mi n chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣum tɔribi ŋɔ yan dolla so shɛli din tu ni bi doli ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm n-ti pahi gunguŋ kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n yen yiini ʒɛim kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana ;
Buɣum dima mɔɣini ka n zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣum dima mɔɣini ka n zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yee
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Tini culi timi yeli bo ni waa yee
Tini culi timi yeli o ni waa ko.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti ni, ka kpaŋ siri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali.
*Di tiriti ni'nyambo.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
gf81ymjq7gp2bxyxsex9g2tr6xprpqk
Shiraz Ibn Yakubu
0
12277
42204
2022-08-06T12:33:23Z
Nazifa Shiraz
1849
I created a new article.
wikitext
text/x-wiki
Shiraz Ibn Yakubu daa nyɛla siasa nira ŋʋn yi Savelugu na.
k8h49yi9cf4sz3bnaeizt2gdh0qm8jd
42205
42204
2022-08-06T12:42:47Z
Nazifa Shiraz
1849
Bold text
wikitext
text/x-wiki
'''Shiraz Ibn Yakubu''' daa nyɛla siasa nira ŋʋn yi Savelugu na.
dyeoztikq4adx26iu8oem2e8vjj8pqo
42207
42205
2022-08-06T12:52:54Z
Nazifa Shiraz
1849
Linked text
wikitext
text/x-wiki
'''Shiraz Ibn Yakubu''' daa nyɛla siasa nira ŋʋn yi [[Savelugu]] na.
6oyq6vljz302tt4ls2r3s90yl9qzlqs
42208
42207
2022-08-06T13:19:45Z
Musahfm
37
Added sections
wikitext
text/x-wiki
'''Shiraz Ibn Yakubu''' daa nyɛla siasa nira ŋʋn yi [[Savelugu]] na.
== Piligu ==
ti8yss7g3dq08b64an7hiex9s3d9i1x
Ŋun su yɛltɔɣa:MdsShakil/header
3
12278
42209
2022-08-06T16:10:03Z
Pathoschild
630
create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])
wikitext
text/x-wiki
<div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;">
<div style="padding: 12px;">[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]</div>
<div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;">
<div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">Welcome to my talk page!</div>
<div style="max-width: 700px">Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]</div>
</div>
</div>
6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio
Ŋun su yɛltɔɣa:MdsShakil
3
12279
42210
2022-08-06T17:49:42Z
Pathoschild
630
add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])
wikitext
text/x-wiki
{{User talk:MdsShakil/header}}
tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d