Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.22
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
John Dramani Mahama
0
4833
41648
34192
2022-07-29T17:18:46Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O piligu ni o shikuru Baŋsim */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
<!--{{Infobox ninsala|name=John Dramani Mahama|birth_date=29 November 1958|birth_place=Damongo, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse=Lordina Mahama|relations=Emmanuel Adama Mahama(father), Abiba Nnaba (mother), Ibrahim Mahama (businessman), Alfred, Peter, Malik (brothers)|education=University of Ghana, Moscow Institute of Social Sciences.|successor=Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|predecessor=Evans Atta Mills|image=John Dramani Mahama Aug2014 (cropped).jpg|website=johnmahama.org}}-->
<span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]]
'''John Dramani Mahama''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro n-ti [[Ghana]]. O daa dila nam maa yuma anahi ni chira a sham. O daa nyɛla zuɣulaan paa n-zaŋ ti [[National Democratic Congress]](NDC) party gɔmnanti yuuni 2009 hali ni 2012. O daa deela nam Silimiin' goli 24th July 2012 di ni daa niŋ ka o kpɛma, Jilimalana [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Evans Atta Mills]] daa pooi nyevuli. Ŋuna n-nyɛ tuuli zuɣulaan paa ŋun deei nam o zuɣulana kalinsi nyaaŋa.Yaha, o daa lahi zani o din tɔli piibu-piibu December 2012 ka di n-gbubi Ghana yuma anahi ka mɔ yuuni 2016 ni 2020 piibu-piibu ka bi nya nasara o mini jilimalana [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo]] ŋun daa zani n-ti [[New Patriotic Party]] yuuni 2016 piibu-piibu.
== Pilli ==
O nyɛla Zabaɣisi puuni nira, Mahama yila [[Bole]] din be [[Savana Region|Savanna Region]] la na. O nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so [[Damongo]] din be Damongo piibu-piibu yaɣili la din mi gba be Savanna Region Ghana pulini.
== O piligu ni o shikuru Baŋsim ==
Silimiin-gɔli November biɛɣu pishi ni awoi dali yuuni 1958 ka bɛ daa dɔɣi Mahama tiŋ shɛli bɛ ni booni Damongo , ka di be Damango-Daboya constituency la . O tuuli shikuru [[baŋsim]] daa pilila [[Accra]] Newtown Experimental School (ANT1) ka daa lahi chaŋ boarding shikuru Achimota Primary School. O daa tuɣi o senior secondary shikuru Ghana Senior High School din be [[Tamali|Tamale]] Northern region yaɣili ka daa lahi chaŋ University zaŋ kpa History polo University of Ghana karimzɔŋ din be [[Ankara]] tiŋgbani ni din be [[Greater Accra Region|Greater Accra]] yaɣili. Mahama daa chaŋla Silimiintiŋa shikuru din be Moscow O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu. Mahama nyɛla [[Zabaɣa]] ŋun yi [[Bole]] din be Tudu yaɣili. Bɛ dɔɣila Mahama [[Damango]] din be [[Damango-Daboya]] piibupiibu yaɣili din be Tudu yaɣili n kpiɛhi siyaasa taɣada din chaŋ gbaai Ghana maŋsulinsi saha. O ba [[Emmanuel]] [[Adama Mahama]] ŋun daa nyɛ pukpari Bundana ka lahi nyɛ karimba la, n-daa nyɛ tuuli jintɔra zaŋti West Gonja piibupiibu yaɣili, ni tuuli Regional Commissioner zaŋti Tudu yaɣili ŋɔ saha shɛli Ghana ni daa deei maŋsulinsi ka Kwame Nkrumah liɛbi tuuli tiŋgbaŋ zuɣulana. Mahama ba n-daa lahi nyɛ tiŋgbaŋ zuɣulana shaawara maana saha shɛli [[Hilla Limann]] ni daa nyɛ Ghana zuɣulana la, pɔi ka [[Jerry Rawlings]] daa ŋme m paagi o nam ni.
== Tuma ==
O ni daa naai o undergraduate shikuru Baŋsim, Mahama daa wuhila Taarihi baŋsim secondary Shikuru yuma bela. O ni daa labina Ghana saha shɛli o ni daa be [[Moscow]] bohindi shikuru Baŋsim, o tuma daa nyɛla lahibaya, kaya ni vihibuvihibu karachi nti Japan Embassy din be Aŋkara yuuni 1991 mini yuuni 1995. O daa yila zaŋgama laɣiŋgu din nyɛ fara tuhuku Kati mili [[Plan International]] Ghana
===O MP Tali===
Mahama daa kpiɛla Ghana Jintɔriba jina duu yuuni 1996 piibu-piibu ni , Ni o ti zani n-ti [[Bole District|Bole]] bee Bamboi piibu-piibu yaɣili n-di o yuma anahi nam. Silimiin goli April 1997, be daa piigi o mi Yɛltɔɣa kpambala paa (Deputy Minister of Communications). Be daa zaŋ o mi lԑbi Yɛltɔɣa kpambala kpɛma (Minister of Communications) silimiin goli November 1998 ka daa di laa nam maa hali ni silimiin goli January 2001, saha shɛli Liɛm paati [[National Democratic Congress]] (NDC) ni daa galisi nam maa n-ti Wabiga paati [[New Patriotic Party]]'s government.<ref name=bio/>
Yuuni 2000, Bole/Bamboi piibu-piibu yaɣili nim daa lahi piila Mahama ni o labi Jintɔriba jina duu maa n-ti lahi niŋ yuma anahi yaha. Bɛ daa lahi piigi o mi yuuni 2004 m-pahi buta zuɣu. Yuuni 2001 hali ni 2004, bɛ daa piila Mahama kpiɛm zaŋ ti Jintɔriba ban bi galisi jina duu alizama polo (Minority Parliamentary Spokesman for Communications). Yuuni 2002, bɛ daa piila Mahama yaha kpiɛm zaŋ ti Lem paati Yɛltɔɣa yalibu (Director of Communications for the NDC). Lala yuuni maa, bɛ daa lahi piigi o mi ni o zani Ghana zaani n yɛn chaŋ ti lihi [[Zimbabwe]] nim jintɔra ba piibu-piibu ni daa yɛn chaŋ shɛm.<ref name=bio2>{{cite web|url=http://www.ghanatoghana.com/Ghanahomepage/john-dramani-mahama-biography |title=John Dramani Mahama Biography |access-date=24 July 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120912122210/http://www.ghanatoghana.com/Ghanahomepage/john-dramani-mahama-biography |archive-date=12 September 2012 }}</ref> O ni daa nyɛ [[Jintɔra|MP]], O daa bela Standing Orders Committee nim maa puuni ni Transport, Industry, Energy, Communications, Science and Technology Committee zaŋ ti Jintɔriba duu maa.<ref name=autogenerated6>{{cite web|url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/republic/president.php |title=Dr. John Dramani Mahama, President |work=ghanaweb.com |access-date=5 June 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150602074327/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/republic/president.php |archive-date=2 June 2015 }}</ref>
===O Minister Tali===
===O Tingbani zuɣulana paa Tali===
===O Tingbani zuɣulana Tali===
===O 2020 Nam Bɔbu===
== Maŋmaŋa biɛhigu ni O Ni Bɔri Bin Shɛŋa ==
===Kundi nima===
Mahama tuuli kundi n-nyɛ MY FIRST COUP D'ETAT: MEMORIES FROM THE LOST DECADES OF AFRICA. Bloomsbury n-daa yihi li polo silimiin goli July 3, 2012. O kundi maa wuhiri la o maŋmaŋa biɛhigu, o ni daa chaŋ shikuru shɛm, o ni daa nyɛ binshɛŋa Gɔmnanti kura puuni ni Nkrumah nam kpaabu.
===Gubiɛri Lahima===
===Kpaŋmaŋa Pina ni Dariza nim Doopa===
== Kundivihira ==
[[Pubu:Tiŋgbaŋ Zuɣulaanima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun na be o nyɛvuli ni]]
2dbs27kmt2b4o5tj6xpqzpmhdgvbrye
John Kofi Agyekum Kufuor
0
4905
41651
40967
2022-07-29T18:37:48Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Pilli lahibali */
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox ninsala|name=John Agyekum Kufuor|image=John Kufuor 080915-A-8817J-090.JPG|birth_date=12 August 1938|birth_place=Kumasi, Ghana|spouse=Theresa Kufuor|children=5|party=New Patriotic Party(NPP)|occupation=Lawyer, Businessman, Politician|alma mater=Osei Tutu Senior High School(1951–1953), Prempeh College(1954–1958), Lincoln's Inn, Exeter College, Oxford(1961–1964)|relations=Kwame Addo-Kufuor (brother),Joseph Henry Mensah (brother-in-law),|predecessor=Jerry John Rawlings|successor=John Atta Mills|religion=Dolodolo}}
{{E-Class}}
'''John Kofi Agyekum Kufuor''' (Dɔɣim dabisili: Silimiin' goli December yuuni 1938) nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun daa ti lee tiŋgbani zuɣulana zaŋ ti [[Ghana]] binshɛɣu din gbaai silimiin' goli January dabaa ayopɔin dali, yuuni 2001 zaŋ chaŋ silimiin' goli January dabaa ayopɔin yaha yuuni 2009.
Ŋuna n-daa lahi nyɛ daambolo zaŋ ti [[African Union]] din gbaai yuuni 2007 zaŋ chaŋ 2008. Kufuor gomnanti yaa daa kuli dahila siyaasa niŋbu din doli la ninsalinima maŋmaŋa piibu ni bɛ suhuyurilim Ghana tiŋgbani puuni ni. Paati shɛŋa din daa yina United Gold Coast Convention ni United Party. Alikaali mini daabia n-daa nyɛ o. O daa lahi nyɛla fukumsi kpambala m-be Kofi Abrefa Busia Progress Party gomnanti la puuni, Republic din daa pahi ayi la puuni, ka daa lahi ʒiini sokam ni mi tooni kuɣi shɛŋa la zuɣu zaŋ ti paati shɛŋa din ka nam puuni Ghana jina duuni, shɛŋa din ka nam puuni Ghana jina duuni, Republic din daa pahiri ata puuni. Republic din daa pahiri anahi maa puuni Kufuor daa zani ti wabigu paati(NPP) ni o kpaɣiri bo Ghana tiŋgbani zuɣulan tali yuuni 1996 piibu-piibu maa puuni, ka daa ti nyɛ nasara yuuni 2000 mini yuuni 2004 piibu-piibu maa puuni. O ni daa kuli dili buyi ŋɔ pa taba, ka o nam maa daa naai yuuni 2008 ka o daa che ka ʒini vuhira.
== Pilli lahibali ==
Mayili fali dibu John Kufuor nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Daaban din nyɛ [[Kumahi]] din be [[Ashanti Region]] la yaɣ' shɛli la Ghana puli ni. O daa pilila o shikuru chandi Kumasi Government School ka di be Asem yaɣili.<ref name=":0">https://www.youtube.com/watch?v=hRDHEb3JXGM</ref>
Ŋun daa me lala shikuru maa n-nyɛ Sir Gordon Guggisberg. Yuuni 1951, o daa tuɣimi ni o bo bibihi shikuru baŋsim (din yuli daa na booni 'standard' three la). Osei Tutu shikuru din mali bihi gbɛbu shee ([[Osei Tutu Senior High School]]) binshɛɣu din gbaai yuuni 1951 zaŋ chaŋ 1953 yuuni.<ref name=":0" /><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/John_Kufuor#cite_note-2</ref> [[Prempeh College]] gba daa nyɛla o ni chaŋ shɛli binshɛɣu din gbaai yuuni 1954 zaŋ chaŋ 1958 yuuni. O daa chaŋla nimaani n-ti pili du' yini zaŋ chaŋ duri anu.<ref name=":0" />
O ni daa paai London silimiin goli April, 1959 yuuni, ka bɛ ti saɣi deegi o niŋ [[Lincoln's Inn]], silimiin goli June puuni Landon tiŋgbani ni. Puuni 1959 zaŋ chaŋ 1961 yuuni ni, o daa bɔhim zalisi baŋsim, ka o daa ti leei ŋun ni tooi zani niri zaani tɔɣisi yɛltɔɣa ti o sariya karibu shee yuuni ni chira anii sunsuuni. O daa nyɛla bɛ ni boli so looyanima London laɣingu la ni yuuni 1961.<ref name=":0" /> Yuun' shɛŋa din daa paya maa ka bɛ daa boli o Ghana looyanima laɣingu maa puuni pɔi ka o naan yi chaŋ Oxford University shikuru bihi graduating din daa niŋ [[Exeter College]], yuuni 1964 la.<ref>https://www.exeter.ox.ac.uk/people/dr-john-kufuor/</ref>
Tuuli bɛ daa kpuɣi o la tuma Commercial Bank din be [[London]] la ka o daa leei kpɛma ni ŋun ni tooi zani sariya karibu shee n-ti banki maa. O daa labimina Ghana tiŋgbani puuni yuuni 1965 di ni daa niŋ ka o ma daa bɔri ni o tumdi tiri la [[Africa]] tiŋgbani (ka daa pun da first class tiɣiti zaŋ chaŋ o kundi maa na palo). O daa tumla looya tuma Victor Owusu sariya karibu duu la ni nti pahi looya Owusu Yaw.<ref name=":0" />
Yuuni 1966 o daa lee la Town Clerk zaŋ ti Kumahi City kaansili (Council) [din pa nyɛ Kumasi Metropolitan Assembly la]. Ghana Republic din daa pahiri ayi la puuni, o daa boli o deen' yura m-piɛli sɔŋ teebuli puuni m-boli tennis, karimbu, boli ŋmɛbo, ni film shows.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/John-Kofi-Agyekum-Kufuor-1219</ref> O daa min nyɛ daambalo zaŋ ti [[Asante Kotoko]] bol' ŋmɛri gɔɣu la.<ref>https://www.weforum.org/people/john-kufuor</ref>
== Shikuru baŋsim ==
== Siyaasa Tali ==
== Tuma ==
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
Kufuor ni daa ti paai yuum pishi ni ata o daa kpuɣila paɣa ŋun yuli booni [[Theresa Kufuor]](Née Mensah) yuuni 1962. O mini lala paɣa ŋɔ dɔɣila bihi anu. Kufuor mini o daŋ maa nyɛla [[Roman Catholic]] dolodolonima. O nyɛla Senior [[Grand Warden zaŋti United Grand Lodge of England|Grand Warden zaŋ ti United Grand Lodge of England]] ashiloni sɔŋdiba<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Learn-the-philosophy-underpinning-Freemasonry-Kufuor-605467|title=Learn the philosophy underpinning Freemasonry – Kufuor|accessdate=30 November 2017|publisher=ghanaweb.com}}</ref> ka daa kahigi yɛli ni o nyɛla ashiloni sɔŋdiba puuni yino tum o ni daa na nyɛ looya polli.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=FIID77CvIFU</ref> O nyɛla Kamboŋa, ka yari kambonsili viɛnyɛla. Bɛ daa tooi mi o pam ka o yuri o ya balli yalibu sahakam o daa yi ti niŋdi siyaasa o ya tiŋgban puuni. Kufuor mini o zuliya bela [[Accra|Ankara]] tiŋgbanni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun na be o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:E-Class]]
40koglkorsay9gjy3qpr0ml0fbnytef
Kwame Nkrumah
0
5041
41642
34250
2022-07-29T15:23:07Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
<!--{{Infobox ninsala|image=File:Kwame Nkrumah (JFKWHP-AR6409-A).jpg|name=Dr Kwame Nkrumah|nationality=Ghana|alma mater=Lincoln University, Pennsylvania
University of Pennsylvania
London School of Economics
University College London
Gray's Inn|known for=Independence of Ghana|citizenship=Ghanaian|image caption=Dr Kwame Nkrumah, Prime Minister and President of Ghana|awards=Lenin Peace Prize yuuni 1962.|birth_date=21 September 1909|birth_place=Nkroful, Ghana|death_date=27 April 1972 (62 years)|death_place=Bucharest, Romania|party=United Gold Coast Convention, UGCC(1947–1949)
Convention People's Party, CPP(1949–1966)|spouse=Fathia Rizk|children=Gamal
Samia
Francis
Sekou}}
-->
'''Kwame Nkrumah''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti [[Ghana]]. Dr. Kwame Nkrumah PC daa nyɛla [[Ghana]] siyasa nira.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Kwame-Nkrumah|title=Kwame Nkrumah president of Ghana|language=English|accessdate=23 April 2021|publisher=britannica.com|author=The Editors of Encyclopaedia Britannica}}</ref> Ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi [[Ghana]] zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. [[Ghana]] yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila.O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa [[Africa]] zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962.
O daa chaŋla Silimiintiŋa O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka [[Ghana]] gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni.
O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka [[Ghana]] daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti [[Ghana]] zalikpana kundi ka daa che Dr Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960.
== O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim ==
Bɛ dɔɣila Kwame Nkrumah silimiin-gɔli September bɛiɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 [[Nkroful]], [[Gold Coast]] pumpuŋɔ din nyɛ [[Ghana]] la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima.<ref>{{cite web|url=https://blogs.lse.ac.uk/lsehistory/2018/10/10/kwame-nkrumah-lse/|title=Kwame Nkrumah (1909-1972) – a term at LSE|language=English|accessdate=10 October 2018|author=Sue Donnelly|publisher=blogs.lse.ac.uk}}</ref> Nkroful daa nyɛla tiŋgbaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ [[Ivory Coast]]. O ba daa bɛ be daŋ maa sani dama o daa tumdi la [[Half Assini]] shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. Kwame Nkrumah ma mini daŋ din yɛligi nda wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bin mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be [[United States]] , di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam.
O ba , Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela [[Tarkwa-Nsueam]] n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927.
Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi elementary shikuru shɛli Catholic [[Mission]] din be Half Assini,
== O Gold Coast labbuna ==
== Ghana maŋsulinsi ==
== O Ghana toondaantali (1957-1966) ==
[[Lahabali kɔligu:Bundesarchiv B 145 Bild-F006420-0036, Bonn, Informationsminister aus Ghana.jpg|thumb|Kofi Baako (1956)]]
Dr. [[Kwame Nkrumah]] n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: [https://www.eaumf.org/ejm-blog/2018/2/15/february-13-1951-gov-sir-charles-arden-clarke-invites-nkrumah-to-form-a-government Charles Arden-Clarke] ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka [[Ghana]] ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, [[Ghana]] daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi [[Ghana]] tingbani zuɣulana tuuli.
[[Lahabali kɔligu:The National Archives UK - CO 1069-43-65.jpg|center|thumb|Nkrumah tuuli cabinet minister nima]]
Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala
Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye;
National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966.
=== O Tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti (1957-1960) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[Prime Minister of Ghana|Prime Minister]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1 July 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Kojo Botsio]] || 1958 – 1959 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 1959 – 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles Arden-Clarke]]<ref name="leaders">{{cite web |title=MINISTER FOR DEFENCE |url=http://mod.gov.gh/mod/index.php/minister-for-defence/ |website=www.mod.gov.gh |publisher=Government of Ghana |access-date=19 March 2020}}</ref> || 1957 – 1958 ||
|-
| [[Stephen Allen Dzirasa]]<ref name="leaders"/> || 1958 – 1959 ||
|-
| Kwame Nkrumah<ref name="leaders"/> || 1959 – 1960 ||
|-
| rowspan=4| [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_4qVQK9EzdgC&q=%22Kwaku+Boateng%22+1957&pg=PA91 |title=Guide to Government Ministers: The British Empire and Successor States, 1900-72 |access-date=2010-06-14 |date=1974-02-25 |editor=R.L. Bidwell |pages=168 |publisher=Routledge |isbn=978-0-7146-3017-5}}</ref> || [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Krobo Edusei]] || 1958 – 1958 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1958 – 1958 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1959 – 1960||
|-
| [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]] || 1954 – May 1961<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Attorney General of Ghana]] || G. M. Paterson<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=21 |quote=New job for Bing}}</ref> || March 1957 – August 1957||
|-
| [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing">{{cite web |last1=Newman |first1=Kate |title=Geoffrey Henry Cecil Bing (1909 - 1977): Lawyer And Politician |url=http://www.newulsterbiography.co.uk/index.php/home/printPerson/98 |website=Dictionary of Ulster Biography |publisher=Ulster History Circle |access-date=11 September 2018}}</ref> || 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags">{{cite web |title=PAST MINISTERS |url=http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |website=Official website of the government of Ghana |publisher=[[Government of Ghana]] |access-date=11 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190609101245/http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |archive-date=9 June 2019 |url-status=dead }}</ref> ||
|-
| [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]]|| [[J. H. Allassani]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister for Local Government || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education]] || [[John Bogolo Erzuah]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[C. T. Nylander]]<ref name="Jubilee Ghana 14">{{cite book |title=Jubilee Ghana - A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988809786 |page=14}}</ref> || 22 May 1957 – 1958<ref name="GhanaUNESCO">{{cite web |title=CHAIRPERSONS OF THE GHANA NATIONAL COMMISSION FOR UNESCO |url=http://unescoghana.org/wp-content/uploads/2018/01/CHAIRPERSONS-OF-THE-GHANA-NATIONAL-COMMISSION-FOR-UNESCO.pdf |website=unescoghana.org |publisher=Ghana National Commission for UNESCO |access-date=3 February 2020 |date=2018}}</ref> ||
|-
| [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Information]] || [[Kofi Baako]]<ref name="GhanaUNESCO"/> || August 1957<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=19 |quote=Baako To Head New Ministry}}</ref> – 1959 ||
|-
| [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]] || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name=mofa>{{cite web|title=Former Heads of MoFA|url=http://mofa.gov.gh/site/?page_id=6713|work=Official Website|publisher=Ministry of Food and Agriculture|access-date=7 August 2012}}</ref> || 6 March 1957 – 22 May 1957<br /> ||
|-
|[[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Housing]] || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
|[[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade and Labour]]<br>''(later Minister for Commerce and Industry)'' || [[Kojo Botsio]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
|[[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Communications]] || [[Archie Casely-Hayford]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| rowspan=2 | [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Labour, Co-operatives and Social Welfare<br>''(created in May 1957)'' || [[Francis Yao Asare]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| [[Volta Regional Minister]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]] || June 1959 – June 1960 ||
|-
|Minister without Portfolio || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Krobo Edusei]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Kofi Baako]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – 1958 ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[John Bogolo Erzuah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Archie Casely-Hayford]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|}
=== O Republican Gɔmnanti (1960-1966) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[President of Ghana|President]] || Kwame Nkrumah<ref name="statesman1962">{{cite book |editor1-last=Steinberg |editor1-first=S. H. |title=The Statesman's Year Book |date=1962 |publisher=Macmillan & Co Limited |page=512 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pNjMDQAAQBAJ&q=tawia+adamafio+ghana+year+book+mp&pg=PA512 |access-date=2 February 2020 |chapter=Ghana 1957|isbn=9780230270916 }}</ref> || 1 July 1960 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5| [[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]]<ref name=bidwell/> || [[Imoru Egala]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]]<ref name="statesman1962"/> || 1961 – 1962 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1962 – 1963 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref>{{cite journal |title=Ghana's Foreign Minister Speaks on Threat to International Peace and Harmony |journal=Ghana News |date=December 1964 |volume=2 |issue=11 |page=4 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=botsio&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[Alex Quaison-Sackey]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles de Graft Dickson]]<ref name="leaders"/><ref name="GYB1961">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=7qISAAAAIAAJ&q=Goka |access-date=2 February 2020}}</ref> || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kofi Baako]]<ref name="leaders"/><ref name="statesman1962"/><ref name="GhanaNewsv2i1p8">{{cite journal |title=Ghana May Supply Neighbouring Countries With Electricity |journal=Ghana News |date=6 January 1964 |volume=2 |issue=1 |page=8 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |publisher=Embassy of Ghaan |location=Washington |access-date=10 February 2020}}</ref> || September 1961 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell/> || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963">{{cite journal |title=Ghana Year Book|url=https://books.google.com/books?id=PCoUAAAAIAAJ&q=Goka |publisher=Graphic Corporation |page=17 |year=1963|access-date=2 February 2020}}</ref><br><small>(Interior and Local Government)</small> || 1961 – 1964<ref name=NYT>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1964/05/02/archives/article-1-no-title-106964670.html |title=Article Preview |work=New York Times Archives |access-date= 2010-06-14 |publisher= [[New York Times]] |date= May 2, 1964}}</ref> ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1964 – 1965 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1 February 1965 – 1965 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=4 | [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]]<ref name="GYBp11">{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1961 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=gbedemah |access-date=8 March 2020}}</ref> || 1954 – May 1961 ||
|-
| [[Ferdinand Koblavi Dra Goka]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/><br><small>(Minister for Finance and Trade)</small> || 8 May 1961<ref>{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1962 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=206 |url=https://books.google.com/books?id=-pEfAQAAMAAJ&q=Goka |access-date=8 March 2020}}</ref> – February 1964 ||
|-
| Kwame Nkrumah || February 1964 – ? ||
|-
| [[Kwesi Amoako-Atta|K. Amoako-Atta]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=3| [[Attorney General of Ghana|Attorney General and Minister for Justice]] || [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing"/><br>[[Kofi Asante Ofori-Atta|A. E. A. Ofori-Atta]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYBp11"/>|| 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags"/><br>{{circa|1962}} ||
|-
| [[George Commey Mills-Odoi]]<ref name="past_ags"/> || 30 September 1961 – 29 August 1962 ||
|-
| [[Bashiru Kwaw-Swanzy|B. E. Kwaw-Swanzy]] || 1962 – February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]] || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Komla Agbeli Gbedemah]] || June 1961 – ? ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref>{{cite journal |title=More Pay For Ghanaian Doctors |journal=Ghana News |date=March 1964 |volume=2 |issue=3 |page=10 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref>|| 1963 – 1964<ref name=NYT/> ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Local Government (Ghana)|Minister for Local Government]] || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ? ||
|-
| [[Mumuni Bawumia]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Social Welfare]] || [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/> || {{circa|1960-1964}}<ref name="GhanaUNESCO"/> ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="GhanaUNESCO"/><ref name="WAN8"/><br><small>(Science and Higher Education)</small> || 1964<ref name=NYT/> – February 1966||
|-
| rowspan=3 | Minister for Social Welfare || [[Patrick Kwame Kusi Quaidoo|P. K. K. Quaidoo]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="statesman1962"/><br><small>(Labour and Social Welfare)</small> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Susanna Al-Hassan]]<ref name="salome">{{cite web |last1=Donkor |first1=Salome |title=How Nkrumah Empowered Ghanaian Women |url=https://www.modernghana.com/news/239411/1/how-nkrumah-empowered-ghanaian-women.html |website=modernghana.com |publisher=Modern Ghana |access-date=2 February 2020 |date=18 September 2009}}</ref><br><small>(Social Welfare and Community Development)</small> || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Labour || [[Kwaku Amoa-Awuah|K. Amoa-Awuah]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]]<ref name=mofa/> || [[Francis Yao Asare]] || 1960 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref name="GYBp11"/> || 1960 – 1962 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref name="statesman1962"/> || 1962 ||
|-
| [[Krobo Edusei]]<ref>{{cite journal |title=Ghanaians Value Friendly Relations With The United States |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[F. A. Jantuah]]<ref name="WAN8"/> ||1965 – 1966 ||
|-
| [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works and Housing]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="GYB1961"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Works || [[Emmanuel Kobla Bensah]] || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Housing || [[Francis Edward Techie-Menson|F. E. Techie-Menson]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Construction and Communication]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]]<ref name="GYB1961"/> || 1 July 1960 – 8 May 1961 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || June 1961 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Overseas Trade || [[Osei Owusu Afriyie]] || 1965 ||
|-
| [[Kwesi Armah]]<ref name="WAN8"/> || 1965 – 24 February 1966 ||
|-
|rowspan=2| Minister for Industries || [[Krobo Edusei]]<ref name="KE-OA">{{cite book |last1=Asamoah |first1=Obed Yao |title=The Political History of Ghana (1950 - 2013). The Experience of a Non-Conformist |date=2014 |publisher=AuthorHouseUK Ltd |location=Bloomington, USA |isbn=978-1-4969-8563-7 |chapter=2: The Nkrumah Years - Reaping the Whirlwind |quote=.Krobo Edusei's appointment as Minister of Industries was revoked.}}</ref> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref name="GYB1966_20">{{cite book |title=Ghana Year Book 1966 |date=1966 |publisher=Daily Graphic |location=Accra |page=20 |url=https://books.google.com/books?id=8C8uAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 ||
|-
| rowspan=2| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Transport and Communications]] || [[Krobo Edusei]] || ? – ? ||
|-
| [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond|A. J. Dowuona-Hammond]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=3 | [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information]]|| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]] || ? – ? ||
|-
| [[Tawia Adamafio]]<ref name="statesman1962"/><ref>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940935,00.html |title=Ghana: Double & Deadly Jeopardy |access-date=2010-02-20 |date=1965-02-19 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref><br><small>(Information and Broadcasting)</small> || 1960– 1962 ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref>{{cite journal |title=Ghana Delegation Tours Kaiser Aluminum And Chemical Plants |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=egala&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1962 – 1965 ||
|-
| [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information and Party Propaganda]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="WAN8"/> || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Lands || [[Andrews Kwabla Puplampu|A. K. Puplampu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Mines and Mineral Resources || [[Lawrence Rosario Abavana]] || February 1965 – June 1965 ||
|-
| K. O. Thompson || June 1965 – February 1966 ||
|-
| Minister for Art and Culture || [[J. Benibengor Blay|J. Benibengor-Blay]]<ref>''Africa Who's Who'', London: Africa Journal for Africa Books Ltd, 1981, p. 230.</ref> || 1 February 1965 – 1966 ||
|-
| Minister for Co-operatives || [[Solomon Antwi Kwaku Bonsu|S. A. Kwaku Bonsu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Food and Nutrition || Joseph Kodzo || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Fuel and Power || [[Erasmus Isaac Preko|E. I. Preko]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Parks and Gardens || [[Edmund Nee Ocansey|E. Nee Ocansey]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Pensions and National Insurance || A. K. Onwona-Agyeman || 1 February 1965 – ? ||
|-
|Minister for Parliamentary Affairs || [[Kofi Baako]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
|Minister for Presidential Affairs || [[Tawia Adamafio]] || 1961 – ? ||
|-
|Minister resident in Guinea || [[Stephen Allen Dzirasa]]<br>Kweku Budu-Acquah<ref name="GYB1963"/> || ? – ?<br>{{circa|1963}} ||
|-
! colspan=4 |Regional Commissioners
|-
|rowspan=2 | [[Ashanti Regional Minister|Ashanti Regional Commissioner]]|| [[Osei Owusu Afriyie]] || ? – ? ||
|-
| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9">{{cite journal |title=Ghanaian Ministers Tour USA |journal=Ghana News: Dr Kwame Nkrumah Celebrates His 55th Birthday |date=21 September 1964 |volume=2 |issue=9 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020}}</ref> || {{circa|1964}} ||
|-
|rowspan=2|Brong Ahafo Regional Commissioner|| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963}} ||
|-
| R. O. Amoako-Atta<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Central Regional Commissioner|| [[Joseph Essilfie Hagan]]<ref name="GYB1963"/><ref name="GYBp17">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=17 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=Korboe |access-date=2 February 2020 |publisher=Graphic Corporation}}</ref> || {{circa|1961-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|Eastern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Humphrey Tettey Korboe]]<ref name="GYBp17"/> || ? – ? ||
|-
|[[Greater Accra Regional Minister|Greater Accra Regional Commissioner]] || [[Paul Tagoe|Paul Teiko Tagoe]] || ? – ? ||
|-
|Northern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Adama Mahama]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Upper Regional Commissioner|| [[Ayeebo Asumda]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|rowspan=3 | [[Volta Regional Minister|Volta Regional Commissioner]]|| [[Francis Yao Asare]]<ref name="GYBp17"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| Hans Kofi Boni<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
| Joseph Kodzo<ref>{{cite journal |last1=Okine |first1=D. A. |title=2 Former RC's Jailed |journal=Daily Graphic |date=29 July 1969 |issue=5855 |page=1 |url=https://books.google.com/books?id=EFXmNHx3nDgC&q=hans+kofi+boni&pg=PA1 |access-date=10 February 2020 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra}}</ref> || ||
|-
|Western Regional Commissioner|| [[John Arthur (Ghanaian politician)|John Arthur]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|}
== O nam kpaabahi ni ==
National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm.
== O zɔbu, kpibu ni kuyila ==
== O maŋmaŋa biɛhigu ==
=== Gold Coast ===
Dr Kwame Nkrumah daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira.
O mini o daa dɔɣi la bihi ata:
1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira.
2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira
3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira.
Nkrumah lan mali bi' so:
4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician).
Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ:
5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa.
6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth
=== United States ===
=== London ===
[[File:KWAME NKRUMAH - 60 Burghley Road Kentish Town London NW5 1UN.jpg|thumb|60 Burghley Road, Kentish Town, London, where Nkrumah lived when in London between 1945 and 1947]]
== O ta'ada ni sambanni nima ==
Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la.
Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini.
== O tumtumsa ==
== O kundinima ==
# "Negro History: European Government in Africa", ''The Lincolnian'', 12 April 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania) – see Special Collections and Archives, Lincoln University
# ''Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah'' (1957).<nowiki>ISBN 0-901787-60-4</nowiki>
# ''Africa Must Unite'' (1963).<nowiki>ISBN 0-901787-13-2</nowiki>
# ''African Personality'' (1963)
<blockquote>
# The essence of neo-colonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from outside. —
</blockquote>
# ''Neo-Colonialism, the Last Stage of Imperialism'' (1965)
# ''Axioms of Kwame Nkrumah'' (1967).<nowiki>ISBN 0-901787-54-X</nowiki>
# ''African Socialism Revisited'' (1967)
# ''Voice From Conakry'' (1967).<nowiki>ISBN 90-17-87027-3</nowiki>
# ''Dark Days in Ghana'' (1968).<nowiki>ISBN 0-7178-0046-6</nowiki>
# ''Handbook of Revolutionary Warfare'' (1968) – first introduction of Pan-African pellet compass.<nowiki>ISBN 0-7178-0226-4</nowiki>
# ''Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-11-6</nowiki>
# ''Class Struggle in Africa'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-12-4</nowiki>
# ''The Struggle Continues'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-41-8</nowiki>
# ''I Speak of Freedom'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-14-0</nowiki>
# ''Revolutionary Path'' (1973).<nowiki>ISBN 978-0-901787-22-4</nowiki>
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
je06crd6u1xwvmrhl7jqnokp02k6osn
41643
41642
2022-07-29T15:26:05Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim */ Added content
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
<!--{{Infobox ninsala|image=File:Kwame Nkrumah (JFKWHP-AR6409-A).jpg|name=Dr Kwame Nkrumah|nationality=Ghana|alma mater=Lincoln University, Pennsylvania
University of Pennsylvania
London School of Economics
University College London
Gray's Inn|known for=Independence of Ghana|citizenship=Ghanaian|image caption=Dr Kwame Nkrumah, Prime Minister and President of Ghana|awards=Lenin Peace Prize yuuni 1962.|birth_date=21 September 1909|birth_place=Nkroful, Ghana|death_date=27 April 1972 (62 years)|death_place=Bucharest, Romania|party=United Gold Coast Convention, UGCC(1947–1949)
Convention People's Party, CPP(1949–1966)|spouse=Fathia Rizk|children=Gamal
Samia
Francis
Sekou}}
-->
'''Kwame Nkrumah''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti [[Ghana]]. Dr. Kwame Nkrumah PC daa nyɛla [[Ghana]] siyasa nira.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Kwame-Nkrumah|title=Kwame Nkrumah president of Ghana|language=English|accessdate=23 April 2021|publisher=britannica.com|author=The Editors of Encyclopaedia Britannica}}</ref> Ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi [[Ghana]] zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. [[Ghana]] yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila.O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa [[Africa]] zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962.
O daa chaŋla Silimiintiŋa O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka [[Ghana]] gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni.
O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka [[Ghana]] daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti [[Ghana]] zalikpana kundi ka daa che Dr Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960.
== O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim ==
Bɛ dɔɣila [[Kwame Nkrumah]] silimiin-gɔli September bɛiɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 [[Nkroful]], [[Gold Coast]] pumpuŋɔ din nyɛ [[Ghana]] la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima.<ref>{{cite web|url=https://blogs.lse.ac.uk/lsehistory/2018/10/10/kwame-nkrumah-lse/|title=Kwame Nkrumah (1909-1972) – a term at LSE|language=English|accessdate=10 October 2018|author=Sue Donnelly|publisher=blogs.lse.ac.uk}}</ref> Nkroful daa nyɛla tiŋgbaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ [[Ivory Coast]]. O ba daa bɛ be daŋ maa sani dama o daa tumdi la [[Half Assini]] shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. Kwame Nkrumah ma mini daŋ din yɛligi nda wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bin mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be [[United States]] , di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam.
O ba , Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela [[Tarkwa-Nsueam]] n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927.
Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi elementary shikuru shɛli Catholic [[Mission]] din be Half Assini,
== O Gold Coast labbuna ==
== Ghana maŋsulinsi ==
== O Ghana toondaantali (1957-1966) ==
[[Lahabali kɔligu:Bundesarchiv B 145 Bild-F006420-0036, Bonn, Informationsminister aus Ghana.jpg|thumb|Kofi Baako (1956)]]
Dr. [[Kwame Nkrumah]] n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: [https://www.eaumf.org/ejm-blog/2018/2/15/february-13-1951-gov-sir-charles-arden-clarke-invites-nkrumah-to-form-a-government Charles Arden-Clarke] ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka [[Ghana]] ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, [[Ghana]] daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi [[Ghana]] tingbani zuɣulana tuuli.
[[Lahabali kɔligu:The National Archives UK - CO 1069-43-65.jpg|center|thumb|Nkrumah tuuli cabinet minister nima]]
Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala
Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye;
National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966.
=== O Tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti (1957-1960) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[Prime Minister of Ghana|Prime Minister]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1 July 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Kojo Botsio]] || 1958 – 1959 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 1959 – 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles Arden-Clarke]]<ref name="leaders">{{cite web |title=MINISTER FOR DEFENCE |url=http://mod.gov.gh/mod/index.php/minister-for-defence/ |website=www.mod.gov.gh |publisher=Government of Ghana |access-date=19 March 2020}}</ref> || 1957 – 1958 ||
|-
| [[Stephen Allen Dzirasa]]<ref name="leaders"/> || 1958 – 1959 ||
|-
| Kwame Nkrumah<ref name="leaders"/> || 1959 – 1960 ||
|-
| rowspan=4| [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_4qVQK9EzdgC&q=%22Kwaku+Boateng%22+1957&pg=PA91 |title=Guide to Government Ministers: The British Empire and Successor States, 1900-72 |access-date=2010-06-14 |date=1974-02-25 |editor=R.L. Bidwell |pages=168 |publisher=Routledge |isbn=978-0-7146-3017-5}}</ref> || [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Krobo Edusei]] || 1958 – 1958 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1958 – 1958 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1959 – 1960||
|-
| [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]] || 1954 – May 1961<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Attorney General of Ghana]] || G. M. Paterson<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=21 |quote=New job for Bing}}</ref> || March 1957 – August 1957||
|-
| [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing">{{cite web |last1=Newman |first1=Kate |title=Geoffrey Henry Cecil Bing (1909 - 1977): Lawyer And Politician |url=http://www.newulsterbiography.co.uk/index.php/home/printPerson/98 |website=Dictionary of Ulster Biography |publisher=Ulster History Circle |access-date=11 September 2018}}</ref> || 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags">{{cite web |title=PAST MINISTERS |url=http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |website=Official website of the government of Ghana |publisher=[[Government of Ghana]] |access-date=11 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190609101245/http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |archive-date=9 June 2019 |url-status=dead }}</ref> ||
|-
| [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]]|| [[J. H. Allassani]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister for Local Government || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education]] || [[John Bogolo Erzuah]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[C. T. Nylander]]<ref name="Jubilee Ghana 14">{{cite book |title=Jubilee Ghana - A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988809786 |page=14}}</ref> || 22 May 1957 – 1958<ref name="GhanaUNESCO">{{cite web |title=CHAIRPERSONS OF THE GHANA NATIONAL COMMISSION FOR UNESCO |url=http://unescoghana.org/wp-content/uploads/2018/01/CHAIRPERSONS-OF-THE-GHANA-NATIONAL-COMMISSION-FOR-UNESCO.pdf |website=unescoghana.org |publisher=Ghana National Commission for UNESCO |access-date=3 February 2020 |date=2018}}</ref> ||
|-
| [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Information]] || [[Kofi Baako]]<ref name="GhanaUNESCO"/> || August 1957<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=19 |quote=Baako To Head New Ministry}}</ref> – 1959 ||
|-
| [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]] || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name=mofa>{{cite web|title=Former Heads of MoFA|url=http://mofa.gov.gh/site/?page_id=6713|work=Official Website|publisher=Ministry of Food and Agriculture|access-date=7 August 2012}}</ref> || 6 March 1957 – 22 May 1957<br /> ||
|-
|[[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Housing]] || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
|[[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade and Labour]]<br>''(later Minister for Commerce and Industry)'' || [[Kojo Botsio]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
|[[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Communications]] || [[Archie Casely-Hayford]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| rowspan=2 | [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Labour, Co-operatives and Social Welfare<br>''(created in May 1957)'' || [[Francis Yao Asare]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| [[Volta Regional Minister]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]] || June 1959 – June 1960 ||
|-
|Minister without Portfolio || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Krobo Edusei]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Kofi Baako]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – 1958 ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[John Bogolo Erzuah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Archie Casely-Hayford]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|}
=== O Republican Gɔmnanti (1960-1966) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[President of Ghana|President]] || Kwame Nkrumah<ref name="statesman1962">{{cite book |editor1-last=Steinberg |editor1-first=S. H. |title=The Statesman's Year Book |date=1962 |publisher=Macmillan & Co Limited |page=512 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pNjMDQAAQBAJ&q=tawia+adamafio+ghana+year+book+mp&pg=PA512 |access-date=2 February 2020 |chapter=Ghana 1957|isbn=9780230270916 }}</ref> || 1 July 1960 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5| [[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]]<ref name=bidwell/> || [[Imoru Egala]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]]<ref name="statesman1962"/> || 1961 – 1962 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1962 – 1963 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref>{{cite journal |title=Ghana's Foreign Minister Speaks on Threat to International Peace and Harmony |journal=Ghana News |date=December 1964 |volume=2 |issue=11 |page=4 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=botsio&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[Alex Quaison-Sackey]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles de Graft Dickson]]<ref name="leaders"/><ref name="GYB1961">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=7qISAAAAIAAJ&q=Goka |access-date=2 February 2020}}</ref> || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kofi Baako]]<ref name="leaders"/><ref name="statesman1962"/><ref name="GhanaNewsv2i1p8">{{cite journal |title=Ghana May Supply Neighbouring Countries With Electricity |journal=Ghana News |date=6 January 1964 |volume=2 |issue=1 |page=8 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |publisher=Embassy of Ghaan |location=Washington |access-date=10 February 2020}}</ref> || September 1961 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell/> || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963">{{cite journal |title=Ghana Year Book|url=https://books.google.com/books?id=PCoUAAAAIAAJ&q=Goka |publisher=Graphic Corporation |page=17 |year=1963|access-date=2 February 2020}}</ref><br><small>(Interior and Local Government)</small> || 1961 – 1964<ref name=NYT>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1964/05/02/archives/article-1-no-title-106964670.html |title=Article Preview |work=New York Times Archives |access-date= 2010-06-14 |publisher= [[New York Times]] |date= May 2, 1964}}</ref> ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1964 – 1965 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1 February 1965 – 1965 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=4 | [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]]<ref name="GYBp11">{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1961 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=gbedemah |access-date=8 March 2020}}</ref> || 1954 – May 1961 ||
|-
| [[Ferdinand Koblavi Dra Goka]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/><br><small>(Minister for Finance and Trade)</small> || 8 May 1961<ref>{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1962 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=206 |url=https://books.google.com/books?id=-pEfAQAAMAAJ&q=Goka |access-date=8 March 2020}}</ref> – February 1964 ||
|-
| Kwame Nkrumah || February 1964 – ? ||
|-
| [[Kwesi Amoako-Atta|K. Amoako-Atta]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=3| [[Attorney General of Ghana|Attorney General and Minister for Justice]] || [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing"/><br>[[Kofi Asante Ofori-Atta|A. E. A. Ofori-Atta]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYBp11"/>|| 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags"/><br>{{circa|1962}} ||
|-
| [[George Commey Mills-Odoi]]<ref name="past_ags"/> || 30 September 1961 – 29 August 1962 ||
|-
| [[Bashiru Kwaw-Swanzy|B. E. Kwaw-Swanzy]] || 1962 – February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]] || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Komla Agbeli Gbedemah]] || June 1961 – ? ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref>{{cite journal |title=More Pay For Ghanaian Doctors |journal=Ghana News |date=March 1964 |volume=2 |issue=3 |page=10 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref>|| 1963 – 1964<ref name=NYT/> ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Local Government (Ghana)|Minister for Local Government]] || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ? ||
|-
| [[Mumuni Bawumia]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Social Welfare]] || [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/> || {{circa|1960-1964}}<ref name="GhanaUNESCO"/> ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="GhanaUNESCO"/><ref name="WAN8"/><br><small>(Science and Higher Education)</small> || 1964<ref name=NYT/> – February 1966||
|-
| rowspan=3 | Minister for Social Welfare || [[Patrick Kwame Kusi Quaidoo|P. K. K. Quaidoo]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="statesman1962"/><br><small>(Labour and Social Welfare)</small> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Susanna Al-Hassan]]<ref name="salome">{{cite web |last1=Donkor |first1=Salome |title=How Nkrumah Empowered Ghanaian Women |url=https://www.modernghana.com/news/239411/1/how-nkrumah-empowered-ghanaian-women.html |website=modernghana.com |publisher=Modern Ghana |access-date=2 February 2020 |date=18 September 2009}}</ref><br><small>(Social Welfare and Community Development)</small> || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Labour || [[Kwaku Amoa-Awuah|K. Amoa-Awuah]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]]<ref name=mofa/> || [[Francis Yao Asare]] || 1960 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref name="GYBp11"/> || 1960 – 1962 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref name="statesman1962"/> || 1962 ||
|-
| [[Krobo Edusei]]<ref>{{cite journal |title=Ghanaians Value Friendly Relations With The United States |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[F. A. Jantuah]]<ref name="WAN8"/> ||1965 – 1966 ||
|-
| [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works and Housing]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="GYB1961"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Works || [[Emmanuel Kobla Bensah]] || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Housing || [[Francis Edward Techie-Menson|F. E. Techie-Menson]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Construction and Communication]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]]<ref name="GYB1961"/> || 1 July 1960 – 8 May 1961 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || June 1961 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Overseas Trade || [[Osei Owusu Afriyie]] || 1965 ||
|-
| [[Kwesi Armah]]<ref name="WAN8"/> || 1965 – 24 February 1966 ||
|-
|rowspan=2| Minister for Industries || [[Krobo Edusei]]<ref name="KE-OA">{{cite book |last1=Asamoah |first1=Obed Yao |title=The Political History of Ghana (1950 - 2013). The Experience of a Non-Conformist |date=2014 |publisher=AuthorHouseUK Ltd |location=Bloomington, USA |isbn=978-1-4969-8563-7 |chapter=2: The Nkrumah Years - Reaping the Whirlwind |quote=.Krobo Edusei's appointment as Minister of Industries was revoked.}}</ref> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref name="GYB1966_20">{{cite book |title=Ghana Year Book 1966 |date=1966 |publisher=Daily Graphic |location=Accra |page=20 |url=https://books.google.com/books?id=8C8uAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 ||
|-
| rowspan=2| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Transport and Communications]] || [[Krobo Edusei]] || ? – ? ||
|-
| [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond|A. J. Dowuona-Hammond]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=3 | [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information]]|| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]] || ? – ? ||
|-
| [[Tawia Adamafio]]<ref name="statesman1962"/><ref>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940935,00.html |title=Ghana: Double & Deadly Jeopardy |access-date=2010-02-20 |date=1965-02-19 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref><br><small>(Information and Broadcasting)</small> || 1960– 1962 ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref>{{cite journal |title=Ghana Delegation Tours Kaiser Aluminum And Chemical Plants |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=egala&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1962 – 1965 ||
|-
| [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information and Party Propaganda]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="WAN8"/> || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Lands || [[Andrews Kwabla Puplampu|A. K. Puplampu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Mines and Mineral Resources || [[Lawrence Rosario Abavana]] || February 1965 – June 1965 ||
|-
| K. O. Thompson || June 1965 – February 1966 ||
|-
| Minister for Art and Culture || [[J. Benibengor Blay|J. Benibengor-Blay]]<ref>''Africa Who's Who'', London: Africa Journal for Africa Books Ltd, 1981, p. 230.</ref> || 1 February 1965 – 1966 ||
|-
| Minister for Co-operatives || [[Solomon Antwi Kwaku Bonsu|S. A. Kwaku Bonsu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Food and Nutrition || Joseph Kodzo || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Fuel and Power || [[Erasmus Isaac Preko|E. I. Preko]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Parks and Gardens || [[Edmund Nee Ocansey|E. Nee Ocansey]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Pensions and National Insurance || A. K. Onwona-Agyeman || 1 February 1965 – ? ||
|-
|Minister for Parliamentary Affairs || [[Kofi Baako]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
|Minister for Presidential Affairs || [[Tawia Adamafio]] || 1961 – ? ||
|-
|Minister resident in Guinea || [[Stephen Allen Dzirasa]]<br>Kweku Budu-Acquah<ref name="GYB1963"/> || ? – ?<br>{{circa|1963}} ||
|-
! colspan=4 |Regional Commissioners
|-
|rowspan=2 | [[Ashanti Regional Minister|Ashanti Regional Commissioner]]|| [[Osei Owusu Afriyie]] || ? – ? ||
|-
| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9">{{cite journal |title=Ghanaian Ministers Tour USA |journal=Ghana News: Dr Kwame Nkrumah Celebrates His 55th Birthday |date=21 September 1964 |volume=2 |issue=9 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020}}</ref> || {{circa|1964}} ||
|-
|rowspan=2|Brong Ahafo Regional Commissioner|| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963}} ||
|-
| R. O. Amoako-Atta<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Central Regional Commissioner|| [[Joseph Essilfie Hagan]]<ref name="GYB1963"/><ref name="GYBp17">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=17 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=Korboe |access-date=2 February 2020 |publisher=Graphic Corporation}}</ref> || {{circa|1961-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|Eastern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Humphrey Tettey Korboe]]<ref name="GYBp17"/> || ? – ? ||
|-
|[[Greater Accra Regional Minister|Greater Accra Regional Commissioner]] || [[Paul Tagoe|Paul Teiko Tagoe]] || ? – ? ||
|-
|Northern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Adama Mahama]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Upper Regional Commissioner|| [[Ayeebo Asumda]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|rowspan=3 | [[Volta Regional Minister|Volta Regional Commissioner]]|| [[Francis Yao Asare]]<ref name="GYBp17"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| Hans Kofi Boni<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
| Joseph Kodzo<ref>{{cite journal |last1=Okine |first1=D. A. |title=2 Former RC's Jailed |journal=Daily Graphic |date=29 July 1969 |issue=5855 |page=1 |url=https://books.google.com/books?id=EFXmNHx3nDgC&q=hans+kofi+boni&pg=PA1 |access-date=10 February 2020 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra}}</ref> || ||
|-
|Western Regional Commissioner|| [[John Arthur (Ghanaian politician)|John Arthur]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|}
== O nam kpaabahi ni ==
National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm.
== O zɔbu, kpibu ni kuyila ==
== O maŋmaŋa biɛhigu ==
=== Gold Coast ===
Dr Kwame Nkrumah daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira.
O mini o daa dɔɣi la bihi ata:
1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira.
2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira
3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira.
Nkrumah lan mali bi' so:
4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician).
Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ:
5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa.
6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth
=== United States ===
=== London ===
[[File:KWAME NKRUMAH - 60 Burghley Road Kentish Town London NW5 1UN.jpg|thumb|60 Burghley Road, Kentish Town, London, where Nkrumah lived when in London between 1945 and 1947]]
== O ta'ada ni sambanni nima ==
Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la.
Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini.
== O tumtumsa ==
== O kundinima ==
# "Negro History: European Government in Africa", ''The Lincolnian'', 12 April 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania) – see Special Collections and Archives, Lincoln University
# ''Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah'' (1957).<nowiki>ISBN 0-901787-60-4</nowiki>
# ''Africa Must Unite'' (1963).<nowiki>ISBN 0-901787-13-2</nowiki>
# ''African Personality'' (1963)
<blockquote>
# The essence of neo-colonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from outside. —
</blockquote>
# ''Neo-Colonialism, the Last Stage of Imperialism'' (1965)
# ''Axioms of Kwame Nkrumah'' (1967).<nowiki>ISBN 0-901787-54-X</nowiki>
# ''African Socialism Revisited'' (1967)
# ''Voice From Conakry'' (1967).<nowiki>ISBN 90-17-87027-3</nowiki>
# ''Dark Days in Ghana'' (1968).<nowiki>ISBN 0-7178-0046-6</nowiki>
# ''Handbook of Revolutionary Warfare'' (1968) – first introduction of Pan-African pellet compass.<nowiki>ISBN 0-7178-0226-4</nowiki>
# ''Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-11-6</nowiki>
# ''Class Struggle in Africa'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-12-4</nowiki>
# ''The Struggle Continues'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-41-8</nowiki>
# ''I Speak of Freedom'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-14-0</nowiki>
# ''Revolutionary Path'' (1973).<nowiki>ISBN 978-0-901787-22-4</nowiki>
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
pj9qh5o98c0cptfrcs9h9u1w7ga0l7d
41644
41643
2022-07-29T15:31:23Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim */ link
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
<!--{{Infobox ninsala|image=File:Kwame Nkrumah (JFKWHP-AR6409-A).jpg|name=Dr Kwame Nkrumah|nationality=Ghana|alma mater=Lincoln University, Pennsylvania
University of Pennsylvania
London School of Economics
University College London
Gray's Inn|known for=Independence of Ghana|citizenship=Ghanaian|image caption=Dr Kwame Nkrumah, Prime Minister and President of Ghana|awards=Lenin Peace Prize yuuni 1962.|birth_date=21 September 1909|birth_place=Nkroful, Ghana|death_date=27 April 1972 (62 years)|death_place=Bucharest, Romania|party=United Gold Coast Convention, UGCC(1947–1949)
Convention People's Party, CPP(1949–1966)|spouse=Fathia Rizk|children=Gamal
Samia
Francis
Sekou}}
-->
'''Kwame Nkrumah''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti [[Ghana]]. Dr. Kwame Nkrumah PC daa nyɛla [[Ghana]] siyasa nira.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Kwame-Nkrumah|title=Kwame Nkrumah president of Ghana|language=English|accessdate=23 April 2021|publisher=britannica.com|author=The Editors of Encyclopaedia Britannica}}</ref> Ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi [[Ghana]] zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. [[Ghana]] yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila.O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa [[Africa]] zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962.
O daa chaŋla Silimiintiŋa O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka [[Ghana]] gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni.
O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka [[Ghana]] daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti [[Ghana]] zalikpana kundi ka daa che Dr Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960.
== O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim ==
Bɛ dɔɣila [[Kwame Nkrumah]] silimiin-gɔli September bɛiɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 [[Nkroful]], [[Gold Coast]] pumpuŋɔ din nyɛ [[Ghana]] la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima.<ref>{{cite web|url=https://blogs.lse.ac.uk/lsehistory/2018/10/10/kwame-nkrumah-lse/|title=Kwame Nkrumah (1909-1972) – a term at LSE|language=English|accessdate=10 October 2018|author=Sue Donnelly|publisher=blogs.lse.ac.uk}}</ref> Nkroful daa nyɛla tiŋgbaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ [[Ivory Coast]]. O ba daa bɛ be daŋ maa sani dama o daa tumdi la [[Half Assini]] shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. [[Kwame Nkrumah]] ma mini daŋ din yɛligi nda wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bin mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be [[United States]] , di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam.
O ba , Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela [[Tarkwa-Nsueam]] n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927.
Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi elementary shikuru shɛli Catholic [[Mission]] din be Half Assini,
== O Gold Coast labbuna ==
== Ghana maŋsulinsi ==
== O Ghana toondaantali (1957-1966) ==
[[Lahabali kɔligu:Bundesarchiv B 145 Bild-F006420-0036, Bonn, Informationsminister aus Ghana.jpg|thumb|Kofi Baako (1956)]]
Dr. [[Kwame Nkrumah]] n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: [https://www.eaumf.org/ejm-blog/2018/2/15/february-13-1951-gov-sir-charles-arden-clarke-invites-nkrumah-to-form-a-government Charles Arden-Clarke] ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka [[Ghana]] ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, [[Ghana]] daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi [[Ghana]] tingbani zuɣulana tuuli.
[[Lahabali kɔligu:The National Archives UK - CO 1069-43-65.jpg|center|thumb|Nkrumah tuuli cabinet minister nima]]
Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala
Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye;
National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966.
=== O Tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti (1957-1960) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[Prime Minister of Ghana|Prime Minister]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1 July 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Kojo Botsio]] || 1958 – 1959 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 1959 – 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles Arden-Clarke]]<ref name="leaders">{{cite web |title=MINISTER FOR DEFENCE |url=http://mod.gov.gh/mod/index.php/minister-for-defence/ |website=www.mod.gov.gh |publisher=Government of Ghana |access-date=19 March 2020}}</ref> || 1957 – 1958 ||
|-
| [[Stephen Allen Dzirasa]]<ref name="leaders"/> || 1958 – 1959 ||
|-
| Kwame Nkrumah<ref name="leaders"/> || 1959 – 1960 ||
|-
| rowspan=4| [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_4qVQK9EzdgC&q=%22Kwaku+Boateng%22+1957&pg=PA91 |title=Guide to Government Ministers: The British Empire and Successor States, 1900-72 |access-date=2010-06-14 |date=1974-02-25 |editor=R.L. Bidwell |pages=168 |publisher=Routledge |isbn=978-0-7146-3017-5}}</ref> || [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Krobo Edusei]] || 1958 – 1958 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1958 – 1958 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1959 – 1960||
|-
| [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]] || 1954 – May 1961<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Attorney General of Ghana]] || G. M. Paterson<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=21 |quote=New job for Bing}}</ref> || March 1957 – August 1957||
|-
| [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing">{{cite web |last1=Newman |first1=Kate |title=Geoffrey Henry Cecil Bing (1909 - 1977): Lawyer And Politician |url=http://www.newulsterbiography.co.uk/index.php/home/printPerson/98 |website=Dictionary of Ulster Biography |publisher=Ulster History Circle |access-date=11 September 2018}}</ref> || 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags">{{cite web |title=PAST MINISTERS |url=http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |website=Official website of the government of Ghana |publisher=[[Government of Ghana]] |access-date=11 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190609101245/http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |archive-date=9 June 2019 |url-status=dead }}</ref> ||
|-
| [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]]|| [[J. H. Allassani]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister for Local Government || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education]] || [[John Bogolo Erzuah]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[C. T. Nylander]]<ref name="Jubilee Ghana 14">{{cite book |title=Jubilee Ghana - A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988809786 |page=14}}</ref> || 22 May 1957 – 1958<ref name="GhanaUNESCO">{{cite web |title=CHAIRPERSONS OF THE GHANA NATIONAL COMMISSION FOR UNESCO |url=http://unescoghana.org/wp-content/uploads/2018/01/CHAIRPERSONS-OF-THE-GHANA-NATIONAL-COMMISSION-FOR-UNESCO.pdf |website=unescoghana.org |publisher=Ghana National Commission for UNESCO |access-date=3 February 2020 |date=2018}}</ref> ||
|-
| [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Information]] || [[Kofi Baako]]<ref name="GhanaUNESCO"/> || August 1957<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=19 |quote=Baako To Head New Ministry}}</ref> – 1959 ||
|-
| [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]] || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name=mofa>{{cite web|title=Former Heads of MoFA|url=http://mofa.gov.gh/site/?page_id=6713|work=Official Website|publisher=Ministry of Food and Agriculture|access-date=7 August 2012}}</ref> || 6 March 1957 – 22 May 1957<br /> ||
|-
|[[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Housing]] || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
|[[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade and Labour]]<br>''(later Minister for Commerce and Industry)'' || [[Kojo Botsio]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
|[[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Communications]] || [[Archie Casely-Hayford]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| rowspan=2 | [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Labour, Co-operatives and Social Welfare<br>''(created in May 1957)'' || [[Francis Yao Asare]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| [[Volta Regional Minister]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]] || June 1959 – June 1960 ||
|-
|Minister without Portfolio || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Krobo Edusei]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Kofi Baako]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – 1958 ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[John Bogolo Erzuah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Archie Casely-Hayford]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|}
=== O Republican Gɔmnanti (1960-1966) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[President of Ghana|President]] || Kwame Nkrumah<ref name="statesman1962">{{cite book |editor1-last=Steinberg |editor1-first=S. H. |title=The Statesman's Year Book |date=1962 |publisher=Macmillan & Co Limited |page=512 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pNjMDQAAQBAJ&q=tawia+adamafio+ghana+year+book+mp&pg=PA512 |access-date=2 February 2020 |chapter=Ghana 1957|isbn=9780230270916 }}</ref> || 1 July 1960 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5| [[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]]<ref name=bidwell/> || [[Imoru Egala]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]]<ref name="statesman1962"/> || 1961 – 1962 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1962 – 1963 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref>{{cite journal |title=Ghana's Foreign Minister Speaks on Threat to International Peace and Harmony |journal=Ghana News |date=December 1964 |volume=2 |issue=11 |page=4 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=botsio&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[Alex Quaison-Sackey]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles de Graft Dickson]]<ref name="leaders"/><ref name="GYB1961">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=7qISAAAAIAAJ&q=Goka |access-date=2 February 2020}}</ref> || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kofi Baako]]<ref name="leaders"/><ref name="statesman1962"/><ref name="GhanaNewsv2i1p8">{{cite journal |title=Ghana May Supply Neighbouring Countries With Electricity |journal=Ghana News |date=6 January 1964 |volume=2 |issue=1 |page=8 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |publisher=Embassy of Ghaan |location=Washington |access-date=10 February 2020}}</ref> || September 1961 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell/> || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963">{{cite journal |title=Ghana Year Book|url=https://books.google.com/books?id=PCoUAAAAIAAJ&q=Goka |publisher=Graphic Corporation |page=17 |year=1963|access-date=2 February 2020}}</ref><br><small>(Interior and Local Government)</small> || 1961 – 1964<ref name=NYT>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1964/05/02/archives/article-1-no-title-106964670.html |title=Article Preview |work=New York Times Archives |access-date= 2010-06-14 |publisher= [[New York Times]] |date= May 2, 1964}}</ref> ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1964 – 1965 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1 February 1965 – 1965 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=4 | [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]]<ref name="GYBp11">{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1961 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=gbedemah |access-date=8 March 2020}}</ref> || 1954 – May 1961 ||
|-
| [[Ferdinand Koblavi Dra Goka]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/><br><small>(Minister for Finance and Trade)</small> || 8 May 1961<ref>{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1962 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=206 |url=https://books.google.com/books?id=-pEfAQAAMAAJ&q=Goka |access-date=8 March 2020}}</ref> – February 1964 ||
|-
| Kwame Nkrumah || February 1964 – ? ||
|-
| [[Kwesi Amoako-Atta|K. Amoako-Atta]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=3| [[Attorney General of Ghana|Attorney General and Minister for Justice]] || [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing"/><br>[[Kofi Asante Ofori-Atta|A. E. A. Ofori-Atta]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYBp11"/>|| 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags"/><br>{{circa|1962}} ||
|-
| [[George Commey Mills-Odoi]]<ref name="past_ags"/> || 30 September 1961 – 29 August 1962 ||
|-
| [[Bashiru Kwaw-Swanzy|B. E. Kwaw-Swanzy]] || 1962 – February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]] || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Komla Agbeli Gbedemah]] || June 1961 – ? ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref>{{cite journal |title=More Pay For Ghanaian Doctors |journal=Ghana News |date=March 1964 |volume=2 |issue=3 |page=10 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref>|| 1963 – 1964<ref name=NYT/> ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Local Government (Ghana)|Minister for Local Government]] || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ? ||
|-
| [[Mumuni Bawumia]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Social Welfare]] || [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/> || {{circa|1960-1964}}<ref name="GhanaUNESCO"/> ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="GhanaUNESCO"/><ref name="WAN8"/><br><small>(Science and Higher Education)</small> || 1964<ref name=NYT/> – February 1966||
|-
| rowspan=3 | Minister for Social Welfare || [[Patrick Kwame Kusi Quaidoo|P. K. K. Quaidoo]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="statesman1962"/><br><small>(Labour and Social Welfare)</small> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Susanna Al-Hassan]]<ref name="salome">{{cite web |last1=Donkor |first1=Salome |title=How Nkrumah Empowered Ghanaian Women |url=https://www.modernghana.com/news/239411/1/how-nkrumah-empowered-ghanaian-women.html |website=modernghana.com |publisher=Modern Ghana |access-date=2 February 2020 |date=18 September 2009}}</ref><br><small>(Social Welfare and Community Development)</small> || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Labour || [[Kwaku Amoa-Awuah|K. Amoa-Awuah]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]]<ref name=mofa/> || [[Francis Yao Asare]] || 1960 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref name="GYBp11"/> || 1960 – 1962 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref name="statesman1962"/> || 1962 ||
|-
| [[Krobo Edusei]]<ref>{{cite journal |title=Ghanaians Value Friendly Relations With The United States |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[F. A. Jantuah]]<ref name="WAN8"/> ||1965 – 1966 ||
|-
| [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works and Housing]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="GYB1961"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Works || [[Emmanuel Kobla Bensah]] || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Housing || [[Francis Edward Techie-Menson|F. E. Techie-Menson]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Construction and Communication]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]]<ref name="GYB1961"/> || 1 July 1960 – 8 May 1961 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || June 1961 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Overseas Trade || [[Osei Owusu Afriyie]] || 1965 ||
|-
| [[Kwesi Armah]]<ref name="WAN8"/> || 1965 – 24 February 1966 ||
|-
|rowspan=2| Minister for Industries || [[Krobo Edusei]]<ref name="KE-OA">{{cite book |last1=Asamoah |first1=Obed Yao |title=The Political History of Ghana (1950 - 2013). The Experience of a Non-Conformist |date=2014 |publisher=AuthorHouseUK Ltd |location=Bloomington, USA |isbn=978-1-4969-8563-7 |chapter=2: The Nkrumah Years - Reaping the Whirlwind |quote=.Krobo Edusei's appointment as Minister of Industries was revoked.}}</ref> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref name="GYB1966_20">{{cite book |title=Ghana Year Book 1966 |date=1966 |publisher=Daily Graphic |location=Accra |page=20 |url=https://books.google.com/books?id=8C8uAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 ||
|-
| rowspan=2| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Transport and Communications]] || [[Krobo Edusei]] || ? – ? ||
|-
| [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond|A. J. Dowuona-Hammond]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=3 | [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information]]|| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]] || ? – ? ||
|-
| [[Tawia Adamafio]]<ref name="statesman1962"/><ref>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940935,00.html |title=Ghana: Double & Deadly Jeopardy |access-date=2010-02-20 |date=1965-02-19 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref><br><small>(Information and Broadcasting)</small> || 1960– 1962 ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref>{{cite journal |title=Ghana Delegation Tours Kaiser Aluminum And Chemical Plants |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=egala&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1962 – 1965 ||
|-
| [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information and Party Propaganda]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="WAN8"/> || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Lands || [[Andrews Kwabla Puplampu|A. K. Puplampu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Mines and Mineral Resources || [[Lawrence Rosario Abavana]] || February 1965 – June 1965 ||
|-
| K. O. Thompson || June 1965 – February 1966 ||
|-
| Minister for Art and Culture || [[J. Benibengor Blay|J. Benibengor-Blay]]<ref>''Africa Who's Who'', London: Africa Journal for Africa Books Ltd, 1981, p. 230.</ref> || 1 February 1965 – 1966 ||
|-
| Minister for Co-operatives || [[Solomon Antwi Kwaku Bonsu|S. A. Kwaku Bonsu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Food and Nutrition || Joseph Kodzo || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Fuel and Power || [[Erasmus Isaac Preko|E. I. Preko]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Parks and Gardens || [[Edmund Nee Ocansey|E. Nee Ocansey]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Pensions and National Insurance || A. K. Onwona-Agyeman || 1 February 1965 – ? ||
|-
|Minister for Parliamentary Affairs || [[Kofi Baako]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
|Minister for Presidential Affairs || [[Tawia Adamafio]] || 1961 – ? ||
|-
|Minister resident in Guinea || [[Stephen Allen Dzirasa]]<br>Kweku Budu-Acquah<ref name="GYB1963"/> || ? – ?<br>{{circa|1963}} ||
|-
! colspan=4 |Regional Commissioners
|-
|rowspan=2 | [[Ashanti Regional Minister|Ashanti Regional Commissioner]]|| [[Osei Owusu Afriyie]] || ? – ? ||
|-
| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9">{{cite journal |title=Ghanaian Ministers Tour USA |journal=Ghana News: Dr Kwame Nkrumah Celebrates His 55th Birthday |date=21 September 1964 |volume=2 |issue=9 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020}}</ref> || {{circa|1964}} ||
|-
|rowspan=2|Brong Ahafo Regional Commissioner|| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963}} ||
|-
| R. O. Amoako-Atta<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Central Regional Commissioner|| [[Joseph Essilfie Hagan]]<ref name="GYB1963"/><ref name="GYBp17">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=17 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=Korboe |access-date=2 February 2020 |publisher=Graphic Corporation}}</ref> || {{circa|1961-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|Eastern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Humphrey Tettey Korboe]]<ref name="GYBp17"/> || ? – ? ||
|-
|[[Greater Accra Regional Minister|Greater Accra Regional Commissioner]] || [[Paul Tagoe|Paul Teiko Tagoe]] || ? – ? ||
|-
|Northern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Adama Mahama]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Upper Regional Commissioner|| [[Ayeebo Asumda]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|rowspan=3 | [[Volta Regional Minister|Volta Regional Commissioner]]|| [[Francis Yao Asare]]<ref name="GYBp17"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| Hans Kofi Boni<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
| Joseph Kodzo<ref>{{cite journal |last1=Okine |first1=D. A. |title=2 Former RC's Jailed |journal=Daily Graphic |date=29 July 1969 |issue=5855 |page=1 |url=https://books.google.com/books?id=EFXmNHx3nDgC&q=hans+kofi+boni&pg=PA1 |access-date=10 February 2020 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra}}</ref> || ||
|-
|Western Regional Commissioner|| [[John Arthur (Ghanaian politician)|John Arthur]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|}
== O nam kpaabahi ni ==
National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm.
== O zɔbu, kpibu ni kuyila ==
== O maŋmaŋa biɛhigu ==
=== Gold Coast ===
Dr Kwame Nkrumah daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira.
O mini o daa dɔɣi la bihi ata:
1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira.
2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira
3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira.
Nkrumah lan mali bi' so:
4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician).
Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ:
5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa.
6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth
=== United States ===
=== London ===
[[File:KWAME NKRUMAH - 60 Burghley Road Kentish Town London NW5 1UN.jpg|thumb|60 Burghley Road, Kentish Town, London, where Nkrumah lived when in London between 1945 and 1947]]
== O ta'ada ni sambanni nima ==
Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la.
Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini.
== O tumtumsa ==
== O kundinima ==
# "Negro History: European Government in Africa", ''The Lincolnian'', 12 April 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania) – see Special Collections and Archives, Lincoln University
# ''Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah'' (1957).<nowiki>ISBN 0-901787-60-4</nowiki>
# ''Africa Must Unite'' (1963).<nowiki>ISBN 0-901787-13-2</nowiki>
# ''African Personality'' (1963)
<blockquote>
# The essence of neo-colonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from outside. —
</blockquote>
# ''Neo-Colonialism, the Last Stage of Imperialism'' (1965)
# ''Axioms of Kwame Nkrumah'' (1967).<nowiki>ISBN 0-901787-54-X</nowiki>
# ''African Socialism Revisited'' (1967)
# ''Voice From Conakry'' (1967).<nowiki>ISBN 90-17-87027-3</nowiki>
# ''Dark Days in Ghana'' (1968).<nowiki>ISBN 0-7178-0046-6</nowiki>
# ''Handbook of Revolutionary Warfare'' (1968) – first introduction of Pan-African pellet compass.<nowiki>ISBN 0-7178-0226-4</nowiki>
# ''Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-11-6</nowiki>
# ''Class Struggle in Africa'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-12-4</nowiki>
# ''The Struggle Continues'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-41-8</nowiki>
# ''I Speak of Freedom'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-14-0</nowiki>
# ''Revolutionary Path'' (1973).<nowiki>ISBN 978-0-901787-22-4</nowiki>
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
p3gd114lsyuj6pzv28523es3gawlah4
41645
41644
2022-07-29T15:35:03Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim */ link
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
<!--{{Infobox ninsala|image=File:Kwame Nkrumah (JFKWHP-AR6409-A).jpg|name=Dr Kwame Nkrumah|nationality=Ghana|alma mater=Lincoln University, Pennsylvania
University of Pennsylvania
London School of Economics
University College London
Gray's Inn|known for=Independence of Ghana|citizenship=Ghanaian|image caption=Dr Kwame Nkrumah, Prime Minister and President of Ghana|awards=Lenin Peace Prize yuuni 1962.|birth_date=21 September 1909|birth_place=Nkroful, Ghana|death_date=27 April 1972 (62 years)|death_place=Bucharest, Romania|party=United Gold Coast Convention, UGCC(1947–1949)
Convention People's Party, CPP(1949–1966)|spouse=Fathia Rizk|children=Gamal
Samia
Francis
Sekou}}
-->
'''Kwame Nkrumah''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti [[Ghana]]. Dr. Kwame Nkrumah PC daa nyɛla [[Ghana]] siyasa nira.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Kwame-Nkrumah|title=Kwame Nkrumah president of Ghana|language=English|accessdate=23 April 2021|publisher=britannica.com|author=The Editors of Encyclopaedia Britannica}}</ref> Ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi [[Ghana]] zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. [[Ghana]] yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila.O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa [[Africa]] zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962.
O daa chaŋla Silimiintiŋa O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka [[Ghana]] gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni.
O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka [[Ghana]] daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti [[Ghana]] zalikpana kundi ka daa che Dr Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960.
== O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim ==
Bɛ dɔɣila [[Kwame Nkrumah]] silimiin-gɔli September bɛiɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 [[Nkroful]], [[Gold Coast]] pumpuŋɔ din nyɛ [[Ghana]] la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima.<ref>{{cite web|url=https://blogs.lse.ac.uk/lsehistory/2018/10/10/kwame-nkrumah-lse/|title=Kwame Nkrumah (1909-1972) – a term at LSE|language=English|accessdate=10 October 2018|author=Sue Donnelly|publisher=blogs.lse.ac.uk}}</ref> Nkroful daa nyɛla tiŋgbaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ [[Ivory Coast]]. O ba daa bɛ be daŋ maa sani dama o daa tumdi la [[Half Assini]] shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. [[Kwame Nkrumah]] ma mini daŋ din yɛligi nda wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bin mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be [[United States]] , di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam.
O ba , Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela [[Tarkwa-Nsueam]] n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927.
Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi elementary shikuru shɛli Catholic [[Mission]] din be Half Assini,
== O Gold Coast labbuna ==
== Ghana maŋsulinsi ==
== O Ghana toondaantali (1957-1966) ==
[[Lahabali kɔligu:Bundesarchiv B 145 Bild-F006420-0036, Bonn, Informationsminister aus Ghana.jpg|thumb|Kofi Baako (1956)]]
Dr. [[Kwame Nkrumah]] n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: [https://www.eaumf.org/ejm-blog/2018/2/15/february-13-1951-gov-sir-charles-arden-clarke-invites-nkrumah-to-form-a-government Charles Arden-Clarke] ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka [[Ghana]] ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, [[Ghana]] daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi [[Ghana]] tingbani zuɣulana tuuli.
[[Lahabali kɔligu:The National Archives UK - CO 1069-43-65.jpg|center|thumb|Nkrumah tuuli cabinet minister nima]]
Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala
Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye;
National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966.
=== O Tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti (1957-1960) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[Prime Minister of Ghana|Prime Minister]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1 July 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Kojo Botsio]] || 1958 – 1959 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 1959 – 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles Arden-Clarke]]<ref name="leaders">{{cite web |title=MINISTER FOR DEFENCE |url=http://mod.gov.gh/mod/index.php/minister-for-defence/ |website=www.mod.gov.gh |publisher=Government of Ghana |access-date=19 March 2020}}</ref> || 1957 – 1958 ||
|-
| [[Stephen Allen Dzirasa]]<ref name="leaders"/> || 1958 – 1959 ||
|-
| Kwame Nkrumah<ref name="leaders"/> || 1959 – 1960 ||
|-
| rowspan=4| [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_4qVQK9EzdgC&q=%22Kwaku+Boateng%22+1957&pg=PA91 |title=Guide to Government Ministers: The British Empire and Successor States, 1900-72 |access-date=2010-06-14 |date=1974-02-25 |editor=R.L. Bidwell |pages=168 |publisher=Routledge |isbn=978-0-7146-3017-5}}</ref> || [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Krobo Edusei]] || 1958 – 1958 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1958 – 1958 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1959 – 1960||
|-
| [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]] || 1954 – May 1961<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Attorney General of Ghana]] || G. M. Paterson<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=21 |quote=New job for Bing}}</ref> || March 1957 – August 1957||
|-
| [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing">{{cite web |last1=Newman |first1=Kate |title=Geoffrey Henry Cecil Bing (1909 - 1977): Lawyer And Politician |url=http://www.newulsterbiography.co.uk/index.php/home/printPerson/98 |website=Dictionary of Ulster Biography |publisher=Ulster History Circle |access-date=11 September 2018}}</ref> || 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags">{{cite web |title=PAST MINISTERS |url=http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |website=Official website of the government of Ghana |publisher=[[Government of Ghana]] |access-date=11 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190609101245/http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |archive-date=9 June 2019 |url-status=dead }}</ref> ||
|-
| [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]]|| [[J. H. Allassani]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister for Local Government || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education]] || [[John Bogolo Erzuah]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[C. T. Nylander]]<ref name="Jubilee Ghana 14">{{cite book |title=Jubilee Ghana - A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988809786 |page=14}}</ref> || 22 May 1957 – 1958<ref name="GhanaUNESCO">{{cite web |title=CHAIRPERSONS OF THE GHANA NATIONAL COMMISSION FOR UNESCO |url=http://unescoghana.org/wp-content/uploads/2018/01/CHAIRPERSONS-OF-THE-GHANA-NATIONAL-COMMISSION-FOR-UNESCO.pdf |website=unescoghana.org |publisher=Ghana National Commission for UNESCO |access-date=3 February 2020 |date=2018}}</ref> ||
|-
| [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Information]] || [[Kofi Baako]]<ref name="GhanaUNESCO"/> || August 1957<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=19 |quote=Baako To Head New Ministry}}</ref> – 1959 ||
|-
| [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]] || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name=mofa>{{cite web|title=Former Heads of MoFA|url=http://mofa.gov.gh/site/?page_id=6713|work=Official Website|publisher=Ministry of Food and Agriculture|access-date=7 August 2012}}</ref> || 6 March 1957 – 22 May 1957<br /> ||
|-
|[[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Housing]] || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
|[[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade and Labour]]<br>''(later Minister for Commerce and Industry)'' || [[Kojo Botsio]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
|[[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Communications]] || [[Archie Casely-Hayford]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| rowspan=2 | [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Labour, Co-operatives and Social Welfare<br>''(created in May 1957)'' || [[Francis Yao Asare]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| [[Volta Regional Minister]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]] || June 1959 – June 1960 ||
|-
|Minister without Portfolio || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Krobo Edusei]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Kofi Baako]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – 1958 ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[John Bogolo Erzuah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Archie Casely-Hayford]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|}
=== O Republican Gɔmnanti (1960-1966) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[President of Ghana|President]] || Kwame Nkrumah<ref name="statesman1962">{{cite book |editor1-last=Steinberg |editor1-first=S. H. |title=The Statesman's Year Book |date=1962 |publisher=Macmillan & Co Limited |page=512 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pNjMDQAAQBAJ&q=tawia+adamafio+ghana+year+book+mp&pg=PA512 |access-date=2 February 2020 |chapter=Ghana 1957|isbn=9780230270916 }}</ref> || 1 July 1960 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5| [[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]]<ref name=bidwell/> || [[Imoru Egala]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]]<ref name="statesman1962"/> || 1961 – 1962 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1962 – 1963 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref>{{cite journal |title=Ghana's Foreign Minister Speaks on Threat to International Peace and Harmony |journal=Ghana News |date=December 1964 |volume=2 |issue=11 |page=4 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=botsio&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[Alex Quaison-Sackey]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles de Graft Dickson]]<ref name="leaders"/><ref name="GYB1961">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=7qISAAAAIAAJ&q=Goka |access-date=2 February 2020}}</ref> || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kofi Baako]]<ref name="leaders"/><ref name="statesman1962"/><ref name="GhanaNewsv2i1p8">{{cite journal |title=Ghana May Supply Neighbouring Countries With Electricity |journal=Ghana News |date=6 January 1964 |volume=2 |issue=1 |page=8 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |publisher=Embassy of Ghaan |location=Washington |access-date=10 February 2020}}</ref> || September 1961 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell/> || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963">{{cite journal |title=Ghana Year Book|url=https://books.google.com/books?id=PCoUAAAAIAAJ&q=Goka |publisher=Graphic Corporation |page=17 |year=1963|access-date=2 February 2020}}</ref><br><small>(Interior and Local Government)</small> || 1961 – 1964<ref name=NYT>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1964/05/02/archives/article-1-no-title-106964670.html |title=Article Preview |work=New York Times Archives |access-date= 2010-06-14 |publisher= [[New York Times]] |date= May 2, 1964}}</ref> ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1964 – 1965 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1 February 1965 – 1965 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=4 | [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]]<ref name="GYBp11">{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1961 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=gbedemah |access-date=8 March 2020}}</ref> || 1954 – May 1961 ||
|-
| [[Ferdinand Koblavi Dra Goka]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/><br><small>(Minister for Finance and Trade)</small> || 8 May 1961<ref>{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1962 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=206 |url=https://books.google.com/books?id=-pEfAQAAMAAJ&q=Goka |access-date=8 March 2020}}</ref> – February 1964 ||
|-
| Kwame Nkrumah || February 1964 – ? ||
|-
| [[Kwesi Amoako-Atta|K. Amoako-Atta]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=3| [[Attorney General of Ghana|Attorney General and Minister for Justice]] || [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing"/><br>[[Kofi Asante Ofori-Atta|A. E. A. Ofori-Atta]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYBp11"/>|| 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags"/><br>{{circa|1962}} ||
|-
| [[George Commey Mills-Odoi]]<ref name="past_ags"/> || 30 September 1961 – 29 August 1962 ||
|-
| [[Bashiru Kwaw-Swanzy|B. E. Kwaw-Swanzy]] || 1962 – February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]] || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Komla Agbeli Gbedemah]] || June 1961 – ? ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref>{{cite journal |title=More Pay For Ghanaian Doctors |journal=Ghana News |date=March 1964 |volume=2 |issue=3 |page=10 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref>|| 1963 – 1964<ref name=NYT/> ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Local Government (Ghana)|Minister for Local Government]] || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ? ||
|-
| [[Mumuni Bawumia]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Social Welfare]] || [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/> || {{circa|1960-1964}}<ref name="GhanaUNESCO"/> ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="GhanaUNESCO"/><ref name="WAN8"/><br><small>(Science and Higher Education)</small> || 1964<ref name=NYT/> – February 1966||
|-
| rowspan=3 | Minister for Social Welfare || [[Patrick Kwame Kusi Quaidoo|P. K. K. Quaidoo]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="statesman1962"/><br><small>(Labour and Social Welfare)</small> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Susanna Al-Hassan]]<ref name="salome">{{cite web |last1=Donkor |first1=Salome |title=How Nkrumah Empowered Ghanaian Women |url=https://www.modernghana.com/news/239411/1/how-nkrumah-empowered-ghanaian-women.html |website=modernghana.com |publisher=Modern Ghana |access-date=2 February 2020 |date=18 September 2009}}</ref><br><small>(Social Welfare and Community Development)</small> || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Labour || [[Kwaku Amoa-Awuah|K. Amoa-Awuah]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]]<ref name=mofa/> || [[Francis Yao Asare]] || 1960 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref name="GYBp11"/> || 1960 – 1962 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref name="statesman1962"/> || 1962 ||
|-
| [[Krobo Edusei]]<ref>{{cite journal |title=Ghanaians Value Friendly Relations With The United States |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[F. A. Jantuah]]<ref name="WAN8"/> ||1965 – 1966 ||
|-
| [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works and Housing]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="GYB1961"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Works || [[Emmanuel Kobla Bensah]] || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Housing || [[Francis Edward Techie-Menson|F. E. Techie-Menson]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Construction and Communication]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]]<ref name="GYB1961"/> || 1 July 1960 – 8 May 1961 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || June 1961 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Overseas Trade || [[Osei Owusu Afriyie]] || 1965 ||
|-
| [[Kwesi Armah]]<ref name="WAN8"/> || 1965 – 24 February 1966 ||
|-
|rowspan=2| Minister for Industries || [[Krobo Edusei]]<ref name="KE-OA">{{cite book |last1=Asamoah |first1=Obed Yao |title=The Political History of Ghana (1950 - 2013). The Experience of a Non-Conformist |date=2014 |publisher=AuthorHouseUK Ltd |location=Bloomington, USA |isbn=978-1-4969-8563-7 |chapter=2: The Nkrumah Years - Reaping the Whirlwind |quote=.Krobo Edusei's appointment as Minister of Industries was revoked.}}</ref> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref name="GYB1966_20">{{cite book |title=Ghana Year Book 1966 |date=1966 |publisher=Daily Graphic |location=Accra |page=20 |url=https://books.google.com/books?id=8C8uAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 ||
|-
| rowspan=2| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Transport and Communications]] || [[Krobo Edusei]] || ? – ? ||
|-
| [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond|A. J. Dowuona-Hammond]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=3 | [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information]]|| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]] || ? – ? ||
|-
| [[Tawia Adamafio]]<ref name="statesman1962"/><ref>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940935,00.html |title=Ghana: Double & Deadly Jeopardy |access-date=2010-02-20 |date=1965-02-19 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref><br><small>(Information and Broadcasting)</small> || 1960– 1962 ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref>{{cite journal |title=Ghana Delegation Tours Kaiser Aluminum And Chemical Plants |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=egala&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1962 – 1965 ||
|-
| [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information and Party Propaganda]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="WAN8"/> || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Lands || [[Andrews Kwabla Puplampu|A. K. Puplampu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Mines and Mineral Resources || [[Lawrence Rosario Abavana]] || February 1965 – June 1965 ||
|-
| K. O. Thompson || June 1965 – February 1966 ||
|-
| Minister for Art and Culture || [[J. Benibengor Blay|J. Benibengor-Blay]]<ref>''Africa Who's Who'', London: Africa Journal for Africa Books Ltd, 1981, p. 230.</ref> || 1 February 1965 – 1966 ||
|-
| Minister for Co-operatives || [[Solomon Antwi Kwaku Bonsu|S. A. Kwaku Bonsu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Food and Nutrition || Joseph Kodzo || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Fuel and Power || [[Erasmus Isaac Preko|E. I. Preko]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Parks and Gardens || [[Edmund Nee Ocansey|E. Nee Ocansey]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Pensions and National Insurance || A. K. Onwona-Agyeman || 1 February 1965 – ? ||
|-
|Minister for Parliamentary Affairs || [[Kofi Baako]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
|Minister for Presidential Affairs || [[Tawia Adamafio]] || 1961 – ? ||
|-
|Minister resident in Guinea || [[Stephen Allen Dzirasa]]<br>Kweku Budu-Acquah<ref name="GYB1963"/> || ? – ?<br>{{circa|1963}} ||
|-
! colspan=4 |Regional Commissioners
|-
|rowspan=2 | [[Ashanti Regional Minister|Ashanti Regional Commissioner]]|| [[Osei Owusu Afriyie]] || ? – ? ||
|-
| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9">{{cite journal |title=Ghanaian Ministers Tour USA |journal=Ghana News: Dr Kwame Nkrumah Celebrates His 55th Birthday |date=21 September 1964 |volume=2 |issue=9 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020}}</ref> || {{circa|1964}} ||
|-
|rowspan=2|Brong Ahafo Regional Commissioner|| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963}} ||
|-
| R. O. Amoako-Atta<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Central Regional Commissioner|| [[Joseph Essilfie Hagan]]<ref name="GYB1963"/><ref name="GYBp17">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=17 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=Korboe |access-date=2 February 2020 |publisher=Graphic Corporation}}</ref> || {{circa|1961-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|Eastern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Humphrey Tettey Korboe]]<ref name="GYBp17"/> || ? – ? ||
|-
|[[Greater Accra Regional Minister|Greater Accra Regional Commissioner]] || [[Paul Tagoe|Paul Teiko Tagoe]] || ? – ? ||
|-
|Northern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Adama Mahama]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Upper Regional Commissioner|| [[Ayeebo Asumda]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|rowspan=3 | [[Volta Regional Minister|Volta Regional Commissioner]]|| [[Francis Yao Asare]]<ref name="GYBp17"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| Hans Kofi Boni<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
| Joseph Kodzo<ref>{{cite journal |last1=Okine |first1=D. A. |title=2 Former RC's Jailed |journal=Daily Graphic |date=29 July 1969 |issue=5855 |page=1 |url=https://books.google.com/books?id=EFXmNHx3nDgC&q=hans+kofi+boni&pg=PA1 |access-date=10 February 2020 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra}}</ref> || ||
|-
|Western Regional Commissioner|| [[John Arthur (Ghanaian politician)|John Arthur]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|}
== O nam kpaabahi ni ==
National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm.
== O zɔbu, kpibu ni kuyila ==
== O maŋmaŋa biɛhigu ==
=== Gold Coast ===
Dr [[Kwame Nkrumah]] daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira.
O mini o daa dɔɣi la bihi ata:
1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira.
2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira
3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira.
Nkrumah lan mali bi' so:
4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician).
Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ:
5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa.
6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth
=== United States ===
=== London ===
[[File:KWAME NKRUMAH - 60 Burghley Road Kentish Town London NW5 1UN.jpg|thumb|60 Burghley Road, Kentish Town, London, where Nkrumah lived when in London between 1945 and 1947]]
== O ta'ada ni sambanni nima ==
Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la.
Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini.
== O tumtumsa ==
== O kundinima ==
# "Negro History: European Government in Africa", ''The Lincolnian'', 12 April 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania) – see Special Collections and Archives, Lincoln University
# ''Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah'' (1957).<nowiki>ISBN 0-901787-60-4</nowiki>
# ''Africa Must Unite'' (1963).<nowiki>ISBN 0-901787-13-2</nowiki>
# ''African Personality'' (1963)
<blockquote>
# The essence of neo-colonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from outside. —
</blockquote>
# ''Neo-Colonialism, the Last Stage of Imperialism'' (1965)
# ''Axioms of Kwame Nkrumah'' (1967).<nowiki>ISBN 0-901787-54-X</nowiki>
# ''African Socialism Revisited'' (1967)
# ''Voice From Conakry'' (1967).<nowiki>ISBN 90-17-87027-3</nowiki>
# ''Dark Days in Ghana'' (1968).<nowiki>ISBN 0-7178-0046-6</nowiki>
# ''Handbook of Revolutionary Warfare'' (1968) – first introduction of Pan-African pellet compass.<nowiki>ISBN 0-7178-0226-4</nowiki>
# ''Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-11-6</nowiki>
# ''Class Struggle in Africa'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-12-4</nowiki>
# ''The Struggle Continues'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-41-8</nowiki>
# ''I Speak of Freedom'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-14-0</nowiki>
# ''Revolutionary Path'' (1973).<nowiki>ISBN 978-0-901787-22-4</nowiki>
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
jy7vv2j1sdib2ig41kferh6amdayxb8
41646
41645
2022-07-29T15:39:32Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim */ link
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
<!--{{Infobox ninsala|image=File:Kwame Nkrumah (JFKWHP-AR6409-A).jpg|name=Dr Kwame Nkrumah|nationality=Ghana|alma mater=Lincoln University, Pennsylvania
University of Pennsylvania
London School of Economics
University College London
Gray's Inn|known for=Independence of Ghana|citizenship=Ghanaian|image caption=Dr Kwame Nkrumah, Prime Minister and President of Ghana|awards=Lenin Peace Prize yuuni 1962.|birth_date=21 September 1909|birth_place=Nkroful, Ghana|death_date=27 April 1972 (62 years)|death_place=Bucharest, Romania|party=United Gold Coast Convention, UGCC(1947–1949)
Convention People's Party, CPP(1949–1966)|spouse=Fathia Rizk|children=Gamal
Samia
Francis
Sekou}}
-->
'''Kwame Nkrumah''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti [[Ghana]]. Dr. Kwame Nkrumah PC daa nyɛla [[Ghana]] siyasa nira.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Kwame-Nkrumah|title=Kwame Nkrumah president of Ghana|language=English|accessdate=23 April 2021|publisher=britannica.com|author=The Editors of Encyclopaedia Britannica}}</ref> Ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi [[Ghana]] zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. [[Ghana]] yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila.O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa [[Africa]] zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962.
O daa chaŋla Silimiintiŋa O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka [[Ghana]] gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni.
O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka [[Ghana]] daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti [[Ghana]] zalikpana kundi ka daa che Dr Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960.
== O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim ==
Bɛ dɔɣila [[Kwame Nkrumah]] silimiin-gɔli September bɛiɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 [[Nkroful]], [[Gold Coast]] pumpuŋɔ din nyɛ [[Ghana]] la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima.<ref>{{cite web|url=https://blogs.lse.ac.uk/lsehistory/2018/10/10/kwame-nkrumah-lse/|title=Kwame Nkrumah (1909-1972) – a term at LSE|language=English|accessdate=10 October 2018|author=Sue Donnelly|publisher=blogs.lse.ac.uk}}</ref> Nkroful daa nyɛla tiŋgbaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ [[Ivory Coast]]. O ba daa bɛ be daŋ maa sani dama o daa tumdi la [[Half Assini]] shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. [[Kwame Nkrumah]] ma mini daŋ din yɛligi nda wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bin mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be [[United States]] , di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam.
O ba , Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela [[Tarkwa-Nsueam]] n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927.
Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi elementary shikuru shɛli Catholic [[Mission]] din be Half Assini,
== O Gold Coast labbuna ==
== [[Ghana]] maŋsulinsi ==
== O Ghana toondaantali (1957-1966) ==
[[Lahabali kɔligu:Bundesarchiv B 145 Bild-F006420-0036, Bonn, Informationsminister aus Ghana.jpg|thumb|Kofi Baako (1956)]]
Dr. [[Kwame Nkrumah]] n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: [https://www.eaumf.org/ejm-blog/2018/2/15/february-13-1951-gov-sir-charles-arden-clarke-invites-nkrumah-to-form-a-government Charles Arden-Clarke] ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka [[Ghana]] ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, [[Ghana]] daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi [[Ghana]] tingbani zuɣulana tuuli.
[[Lahabali kɔligu:The National Archives UK - CO 1069-43-65.jpg|center|thumb|Nkrumah tuuli cabinet minister nima]]
Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala
Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye;
National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966.
=== O Tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti (1957-1960) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[Prime Minister of Ghana|Prime Minister]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1 July 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Kojo Botsio]] || 1958 – 1959 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 1959 – 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles Arden-Clarke]]<ref name="leaders">{{cite web |title=MINISTER FOR DEFENCE |url=http://mod.gov.gh/mod/index.php/minister-for-defence/ |website=www.mod.gov.gh |publisher=Government of Ghana |access-date=19 March 2020}}</ref> || 1957 – 1958 ||
|-
| [[Stephen Allen Dzirasa]]<ref name="leaders"/> || 1958 – 1959 ||
|-
| Kwame Nkrumah<ref name="leaders"/> || 1959 – 1960 ||
|-
| rowspan=4| [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_4qVQK9EzdgC&q=%22Kwaku+Boateng%22+1957&pg=PA91 |title=Guide to Government Ministers: The British Empire and Successor States, 1900-72 |access-date=2010-06-14 |date=1974-02-25 |editor=R.L. Bidwell |pages=168 |publisher=Routledge |isbn=978-0-7146-3017-5}}</ref> || [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Krobo Edusei]] || 1958 – 1958 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1958 – 1958 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1959 – 1960||
|-
| [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]] || 1954 – May 1961<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Attorney General of Ghana]] || G. M. Paterson<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=21 |quote=New job for Bing}}</ref> || March 1957 – August 1957||
|-
| [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing">{{cite web |last1=Newman |first1=Kate |title=Geoffrey Henry Cecil Bing (1909 - 1977): Lawyer And Politician |url=http://www.newulsterbiography.co.uk/index.php/home/printPerson/98 |website=Dictionary of Ulster Biography |publisher=Ulster History Circle |access-date=11 September 2018}}</ref> || 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags">{{cite web |title=PAST MINISTERS |url=http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |website=Official website of the government of Ghana |publisher=[[Government of Ghana]] |access-date=11 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190609101245/http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |archive-date=9 June 2019 |url-status=dead }}</ref> ||
|-
| [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]]|| [[J. H. Allassani]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister for Local Government || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education]] || [[John Bogolo Erzuah]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[C. T. Nylander]]<ref name="Jubilee Ghana 14">{{cite book |title=Jubilee Ghana - A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988809786 |page=14}}</ref> || 22 May 1957 – 1958<ref name="GhanaUNESCO">{{cite web |title=CHAIRPERSONS OF THE GHANA NATIONAL COMMISSION FOR UNESCO |url=http://unescoghana.org/wp-content/uploads/2018/01/CHAIRPERSONS-OF-THE-GHANA-NATIONAL-COMMISSION-FOR-UNESCO.pdf |website=unescoghana.org |publisher=Ghana National Commission for UNESCO |access-date=3 February 2020 |date=2018}}</ref> ||
|-
| [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Information]] || [[Kofi Baako]]<ref name="GhanaUNESCO"/> || August 1957<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=19 |quote=Baako To Head New Ministry}}</ref> – 1959 ||
|-
| [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]] || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name=mofa>{{cite web|title=Former Heads of MoFA|url=http://mofa.gov.gh/site/?page_id=6713|work=Official Website|publisher=Ministry of Food and Agriculture|access-date=7 August 2012}}</ref> || 6 March 1957 – 22 May 1957<br /> ||
|-
|[[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Housing]] || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
|[[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade and Labour]]<br>''(later Minister for Commerce and Industry)'' || [[Kojo Botsio]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
|[[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Communications]] || [[Archie Casely-Hayford]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| rowspan=2 | [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Labour, Co-operatives and Social Welfare<br>''(created in May 1957)'' || [[Francis Yao Asare]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| [[Volta Regional Minister]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]] || June 1959 – June 1960 ||
|-
|Minister without Portfolio || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Krobo Edusei]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Kofi Baako]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – 1958 ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[John Bogolo Erzuah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Archie Casely-Hayford]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|}
=== O Republican Gɔmnanti (1960-1966) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[President of Ghana|President]] || Kwame Nkrumah<ref name="statesman1962">{{cite book |editor1-last=Steinberg |editor1-first=S. H. |title=The Statesman's Year Book |date=1962 |publisher=Macmillan & Co Limited |page=512 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pNjMDQAAQBAJ&q=tawia+adamafio+ghana+year+book+mp&pg=PA512 |access-date=2 February 2020 |chapter=Ghana 1957|isbn=9780230270916 }}</ref> || 1 July 1960 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5| [[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]]<ref name=bidwell/> || [[Imoru Egala]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]]<ref name="statesman1962"/> || 1961 – 1962 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1962 – 1963 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref>{{cite journal |title=Ghana's Foreign Minister Speaks on Threat to International Peace and Harmony |journal=Ghana News |date=December 1964 |volume=2 |issue=11 |page=4 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=botsio&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[Alex Quaison-Sackey]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles de Graft Dickson]]<ref name="leaders"/><ref name="GYB1961">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=7qISAAAAIAAJ&q=Goka |access-date=2 February 2020}}</ref> || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kofi Baako]]<ref name="leaders"/><ref name="statesman1962"/><ref name="GhanaNewsv2i1p8">{{cite journal |title=Ghana May Supply Neighbouring Countries With Electricity |journal=Ghana News |date=6 January 1964 |volume=2 |issue=1 |page=8 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |publisher=Embassy of Ghaan |location=Washington |access-date=10 February 2020}}</ref> || September 1961 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell/> || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963">{{cite journal |title=Ghana Year Book|url=https://books.google.com/books?id=PCoUAAAAIAAJ&q=Goka |publisher=Graphic Corporation |page=17 |year=1963|access-date=2 February 2020}}</ref><br><small>(Interior and Local Government)</small> || 1961 – 1964<ref name=NYT>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1964/05/02/archives/article-1-no-title-106964670.html |title=Article Preview |work=New York Times Archives |access-date= 2010-06-14 |publisher= [[New York Times]] |date= May 2, 1964}}</ref> ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1964 – 1965 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1 February 1965 – 1965 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=4 | [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]]<ref name="GYBp11">{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1961 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=gbedemah |access-date=8 March 2020}}</ref> || 1954 – May 1961 ||
|-
| [[Ferdinand Koblavi Dra Goka]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/><br><small>(Minister for Finance and Trade)</small> || 8 May 1961<ref>{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1962 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=206 |url=https://books.google.com/books?id=-pEfAQAAMAAJ&q=Goka |access-date=8 March 2020}}</ref> – February 1964 ||
|-
| Kwame Nkrumah || February 1964 – ? ||
|-
| [[Kwesi Amoako-Atta|K. Amoako-Atta]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=3| [[Attorney General of Ghana|Attorney General and Minister for Justice]] || [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing"/><br>[[Kofi Asante Ofori-Atta|A. E. A. Ofori-Atta]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYBp11"/>|| 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags"/><br>{{circa|1962}} ||
|-
| [[George Commey Mills-Odoi]]<ref name="past_ags"/> || 30 September 1961 – 29 August 1962 ||
|-
| [[Bashiru Kwaw-Swanzy|B. E. Kwaw-Swanzy]] || 1962 – February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]] || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Komla Agbeli Gbedemah]] || June 1961 – ? ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref>{{cite journal |title=More Pay For Ghanaian Doctors |journal=Ghana News |date=March 1964 |volume=2 |issue=3 |page=10 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref>|| 1963 – 1964<ref name=NYT/> ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Local Government (Ghana)|Minister for Local Government]] || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ? ||
|-
| [[Mumuni Bawumia]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Social Welfare]] || [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/> || {{circa|1960-1964}}<ref name="GhanaUNESCO"/> ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="GhanaUNESCO"/><ref name="WAN8"/><br><small>(Science and Higher Education)</small> || 1964<ref name=NYT/> – February 1966||
|-
| rowspan=3 | Minister for Social Welfare || [[Patrick Kwame Kusi Quaidoo|P. K. K. Quaidoo]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="statesman1962"/><br><small>(Labour and Social Welfare)</small> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Susanna Al-Hassan]]<ref name="salome">{{cite web |last1=Donkor |first1=Salome |title=How Nkrumah Empowered Ghanaian Women |url=https://www.modernghana.com/news/239411/1/how-nkrumah-empowered-ghanaian-women.html |website=modernghana.com |publisher=Modern Ghana |access-date=2 February 2020 |date=18 September 2009}}</ref><br><small>(Social Welfare and Community Development)</small> || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Labour || [[Kwaku Amoa-Awuah|K. Amoa-Awuah]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]]<ref name=mofa/> || [[Francis Yao Asare]] || 1960 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref name="GYBp11"/> || 1960 – 1962 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref name="statesman1962"/> || 1962 ||
|-
| [[Krobo Edusei]]<ref>{{cite journal |title=Ghanaians Value Friendly Relations With The United States |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[F. A. Jantuah]]<ref name="WAN8"/> ||1965 – 1966 ||
|-
| [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works and Housing]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="GYB1961"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Works || [[Emmanuel Kobla Bensah]] || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Housing || [[Francis Edward Techie-Menson|F. E. Techie-Menson]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Construction and Communication]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]]<ref name="GYB1961"/> || 1 July 1960 – 8 May 1961 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || June 1961 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Overseas Trade || [[Osei Owusu Afriyie]] || 1965 ||
|-
| [[Kwesi Armah]]<ref name="WAN8"/> || 1965 – 24 February 1966 ||
|-
|rowspan=2| Minister for Industries || [[Krobo Edusei]]<ref name="KE-OA">{{cite book |last1=Asamoah |first1=Obed Yao |title=The Political History of Ghana (1950 - 2013). The Experience of a Non-Conformist |date=2014 |publisher=AuthorHouseUK Ltd |location=Bloomington, USA |isbn=978-1-4969-8563-7 |chapter=2: The Nkrumah Years - Reaping the Whirlwind |quote=.Krobo Edusei's appointment as Minister of Industries was revoked.}}</ref> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref name="GYB1966_20">{{cite book |title=Ghana Year Book 1966 |date=1966 |publisher=Daily Graphic |location=Accra |page=20 |url=https://books.google.com/books?id=8C8uAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 ||
|-
| rowspan=2| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Transport and Communications]] || [[Krobo Edusei]] || ? – ? ||
|-
| [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond|A. J. Dowuona-Hammond]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=3 | [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information]]|| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]] || ? – ? ||
|-
| [[Tawia Adamafio]]<ref name="statesman1962"/><ref>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940935,00.html |title=Ghana: Double & Deadly Jeopardy |access-date=2010-02-20 |date=1965-02-19 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref><br><small>(Information and Broadcasting)</small> || 1960– 1962 ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref>{{cite journal |title=Ghana Delegation Tours Kaiser Aluminum And Chemical Plants |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=egala&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1962 – 1965 ||
|-
| [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information and Party Propaganda]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="WAN8"/> || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Lands || [[Andrews Kwabla Puplampu|A. K. Puplampu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Mines and Mineral Resources || [[Lawrence Rosario Abavana]] || February 1965 – June 1965 ||
|-
| K. O. Thompson || June 1965 – February 1966 ||
|-
| Minister for Art and Culture || [[J. Benibengor Blay|J. Benibengor-Blay]]<ref>''Africa Who's Who'', London: Africa Journal for Africa Books Ltd, 1981, p. 230.</ref> || 1 February 1965 – 1966 ||
|-
| Minister for Co-operatives || [[Solomon Antwi Kwaku Bonsu|S. A. Kwaku Bonsu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Food and Nutrition || Joseph Kodzo || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Fuel and Power || [[Erasmus Isaac Preko|E. I. Preko]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Parks and Gardens || [[Edmund Nee Ocansey|E. Nee Ocansey]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Pensions and National Insurance || A. K. Onwona-Agyeman || 1 February 1965 – ? ||
|-
|Minister for Parliamentary Affairs || [[Kofi Baako]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
|Minister for Presidential Affairs || [[Tawia Adamafio]] || 1961 – ? ||
|-
|Minister resident in Guinea || [[Stephen Allen Dzirasa]]<br>Kweku Budu-Acquah<ref name="GYB1963"/> || ? – ?<br>{{circa|1963}} ||
|-
! colspan=4 |Regional Commissioners
|-
|rowspan=2 | [[Ashanti Regional Minister|Ashanti Regional Commissioner]]|| [[Osei Owusu Afriyie]] || ? – ? ||
|-
| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9">{{cite journal |title=Ghanaian Ministers Tour USA |journal=Ghana News: Dr Kwame Nkrumah Celebrates His 55th Birthday |date=21 September 1964 |volume=2 |issue=9 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020}}</ref> || {{circa|1964}} ||
|-
|rowspan=2|Brong Ahafo Regional Commissioner|| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963}} ||
|-
| R. O. Amoako-Atta<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Central Regional Commissioner|| [[Joseph Essilfie Hagan]]<ref name="GYB1963"/><ref name="GYBp17">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=17 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=Korboe |access-date=2 February 2020 |publisher=Graphic Corporation}}</ref> || {{circa|1961-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|Eastern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Humphrey Tettey Korboe]]<ref name="GYBp17"/> || ? – ? ||
|-
|[[Greater Accra Regional Minister|Greater Accra Regional Commissioner]] || [[Paul Tagoe|Paul Teiko Tagoe]] || ? – ? ||
|-
|Northern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Adama Mahama]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Upper Regional Commissioner|| [[Ayeebo Asumda]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|rowspan=3 | [[Volta Regional Minister|Volta Regional Commissioner]]|| [[Francis Yao Asare]]<ref name="GYBp17"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| Hans Kofi Boni<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
| Joseph Kodzo<ref>{{cite journal |last1=Okine |first1=D. A. |title=2 Former RC's Jailed |journal=Daily Graphic |date=29 July 1969 |issue=5855 |page=1 |url=https://books.google.com/books?id=EFXmNHx3nDgC&q=hans+kofi+boni&pg=PA1 |access-date=10 February 2020 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra}}</ref> || ||
|-
|Western Regional Commissioner|| [[John Arthur (Ghanaian politician)|John Arthur]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|}
== O nam kpaabahi ni ==
National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm.
== O zɔbu, kpibu ni kuyila ==
== O maŋmaŋa biɛhigu ==
=== Gold Coast ===
Dr [[Kwame Nkrumah]] daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira.
O mini o daa dɔɣi la bihi ata:
1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira.
2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira
3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira.
Nkrumah lan mali bi' so:
4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician).
Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ:
5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa.
6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth
=== United States ===
=== London ===
[[File:KWAME NKRUMAH - 60 Burghley Road Kentish Town London NW5 1UN.jpg|thumb|60 Burghley Road, Kentish Town, London, where Nkrumah lived when in London between 1945 and 1947]]
== O ta'ada ni sambanni nima ==
Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la.
Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini.
== O tumtumsa ==
== O kundinima ==
# "Negro History: European Government in Africa", ''The Lincolnian'', 12 April 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania) – see Special Collections and Archives, Lincoln University
# ''Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah'' (1957).<nowiki>ISBN 0-901787-60-4</nowiki>
# ''Africa Must Unite'' (1963).<nowiki>ISBN 0-901787-13-2</nowiki>
# ''African Personality'' (1963)
<blockquote>
# The essence of neo-colonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from outside. —
</blockquote>
# ''Neo-Colonialism, the Last Stage of Imperialism'' (1965)
# ''Axioms of Kwame Nkrumah'' (1967).<nowiki>ISBN 0-901787-54-X</nowiki>
# ''African Socialism Revisited'' (1967)
# ''Voice From Conakry'' (1967).<nowiki>ISBN 90-17-87027-3</nowiki>
# ''Dark Days in Ghana'' (1968).<nowiki>ISBN 0-7178-0046-6</nowiki>
# ''Handbook of Revolutionary Warfare'' (1968) – first introduction of Pan-African pellet compass.<nowiki>ISBN 0-7178-0226-4</nowiki>
# ''Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-11-6</nowiki>
# ''Class Struggle in Africa'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-12-4</nowiki>
# ''The Struggle Continues'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-41-8</nowiki>
# ''I Speak of Freedom'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-14-0</nowiki>
# ''Revolutionary Path'' (1973).<nowiki>ISBN 978-0-901787-22-4</nowiki>
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
b5m2rrqo9jy44z9h3e3fci252s26t3c
41647
41646
2022-07-29T15:44:49Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim */ link
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
<!--{{Infobox ninsala|image=File:Kwame Nkrumah (JFKWHP-AR6409-A).jpg|name=Dr Kwame Nkrumah|nationality=Ghana|alma mater=Lincoln University, Pennsylvania
University of Pennsylvania
London School of Economics
University College London
Gray's Inn|known for=Independence of Ghana|citizenship=Ghanaian|image caption=Dr Kwame Nkrumah, Prime Minister and President of Ghana|awards=Lenin Peace Prize yuuni 1962.|birth_date=21 September 1909|birth_place=Nkroful, Ghana|death_date=27 April 1972 (62 years)|death_place=Bucharest, Romania|party=United Gold Coast Convention, UGCC(1947–1949)
Convention People's Party, CPP(1949–1966)|spouse=Fathia Rizk|children=Gamal
Samia
Francis
Sekou}}
-->
'''Kwame Nkrumah''' nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti [[Ghana]]. Dr. [[Kwame Nkrumah]] PC daa nyɛla [[Ghana]] siyasa nira.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Kwame-Nkrumah|title=Kwame Nkrumah president of Ghana|language=English|accessdate=23 April 2021|publisher=britannica.com|author=The Editors of Encyclopaedia Britannica}}</ref> Ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi [[Ghana]] zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. [[Ghana]] yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila.O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa [[Africa]] zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962.
O daa chaŋla Silimiintiŋa O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka [[Ghana]] gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni.
O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka [[Ghana]] daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti [[Ghana]] zalikpana kundi ka daa che Dr Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960.
== O piligu ni o shikuru kariŋ baŋsim ==
Bɛ dɔɣila [[Kwame Nkrumah]] silimiin-gɔli September bɛiɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 [[Nkroful]], [[Gold Coast]] pumpuŋɔ din nyɛ [[Ghana]] la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima.<ref>{{cite web|url=https://blogs.lse.ac.uk/lsehistory/2018/10/10/kwame-nkrumah-lse/|title=Kwame Nkrumah (1909-1972) – a term at LSE|language=English|accessdate=10 October 2018|author=Sue Donnelly|publisher=blogs.lse.ac.uk}}</ref> Nkroful daa nyɛla tiŋgbaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ [[Ivory Coast]]. O ba daa bɛ be daŋ maa sani dama o daa tumdi la [[Half Assini]] shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. [[Kwame Nkrumah]] ma mini daŋ din yɛligi nda wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bin mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be [[United States]] , di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam.
O ba , Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela [[Tarkwa-Nsueam]] n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927.
Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi elementary shikuru shɛli Catholic [[Mission]] din be Half Assini,
== O Gold Coast labbuna ==
== [[Ghana]] maŋsulinsi ==
== O Ghana toondaantali (1957-1966) ==
[[Lahabali kɔligu:Bundesarchiv B 145 Bild-F006420-0036, Bonn, Informationsminister aus Ghana.jpg|thumb|Kofi Baako (1956)]]
Dr. [[Kwame Nkrumah]] n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: [https://www.eaumf.org/ejm-blog/2018/2/15/february-13-1951-gov-sir-charles-arden-clarke-invites-nkrumah-to-form-a-government Charles Arden-Clarke] ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka [[Ghana]] ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, [[Ghana]] daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi [[Ghana]] tingbani zuɣulana tuuli.
[[Lahabali kɔligu:The National Archives UK - CO 1069-43-65.jpg|center|thumb|Nkrumah tuuli cabinet minister nima]]
Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala
Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye;
National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966.
=== O Tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti (1957-1960) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[Prime Minister of Ghana|Prime Minister]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1 July 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]] || Kwame Nkrumah || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Kojo Botsio]] || 1958 – 1959 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 1959 – 1960 ||
|-
|rowspan=3|[[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles Arden-Clarke]]<ref name="leaders">{{cite web |title=MINISTER FOR DEFENCE |url=http://mod.gov.gh/mod/index.php/minister-for-defence/ |website=www.mod.gov.gh |publisher=Government of Ghana |access-date=19 March 2020}}</ref> || 1957 – 1958 ||
|-
| [[Stephen Allen Dzirasa]]<ref name="leaders"/> || 1958 – 1959 ||
|-
| Kwame Nkrumah<ref name="leaders"/> || 1959 – 1960 ||
|-
| rowspan=4| [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_4qVQK9EzdgC&q=%22Kwaku+Boateng%22+1957&pg=PA91 |title=Guide to Government Ministers: The British Empire and Successor States, 1900-72 |access-date=2010-06-14 |date=1974-02-25 |editor=R.L. Bidwell |pages=168 |publisher=Routledge |isbn=978-0-7146-3017-5}}</ref> || [[Ebenezer Ako-Adjei]] || 6 March 1957 – 1958 ||
|-
| [[Krobo Edusei]] || 1958 – 1958 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1958 – 1958 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1959 – 1960||
|-
| [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]] || 1954 – May 1961<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Attorney General of Ghana]] || G. M. Paterson<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=21 |quote=New job for Bing}}</ref> || March 1957 – August 1957||
|-
| [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing">{{cite web |last1=Newman |first1=Kate |title=Geoffrey Henry Cecil Bing (1909 - 1977): Lawyer And Politician |url=http://www.newulsterbiography.co.uk/index.php/home/printPerson/98 |website=Dictionary of Ulster Biography |publisher=Ulster History Circle |access-date=11 September 2018}}</ref> || 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags">{{cite web |title=PAST MINISTERS |url=http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |website=Official website of the government of Ghana |publisher=[[Government of Ghana]] |access-date=11 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190609101245/http://www.mojagd.gov.gh/past-ministers |archive-date=9 June 2019 |url-status=dead }}</ref> ||
|-
| [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]]|| [[J. H. Allassani]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister for Local Government || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education]] || [[John Bogolo Erzuah]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[C. T. Nylander]]<ref name="Jubilee Ghana 14">{{cite book |title=Jubilee Ghana - A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988809786 |page=14}}</ref> || 22 May 1957 – 1958<ref name="GhanaUNESCO">{{cite web |title=CHAIRPERSONS OF THE GHANA NATIONAL COMMISSION FOR UNESCO |url=http://unescoghana.org/wp-content/uploads/2018/01/CHAIRPERSONS-OF-THE-GHANA-NATIONAL-COMMISSION-FOR-UNESCO.pdf |website=unescoghana.org |publisher=Ghana National Commission for UNESCO |access-date=3 February 2020 |date=2018}}</ref> ||
|-
| [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Information]] || [[Kofi Baako]]<ref name="GhanaUNESCO"/> || August 1957<ref>{{cite book |title=Jubilee Ghana. A 50-year news journey thro' Graphic |date=2006 |publisher=Graphic Communications Group Ltd |location=Accra |isbn=9988-8097-8-6 |page=19 |quote=Baako To Head New Ministry}}</ref> – 1959 ||
|-
| [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]] || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name=mofa>{{cite web|title=Former Heads of MoFA|url=http://mofa.gov.gh/site/?page_id=6713|work=Official Website|publisher=Ministry of Food and Agriculture|access-date=7 August 2012}}</ref> || 6 March 1957 – 22 May 1957<br /> ||
|-
|[[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Housing]] || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
|[[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade and Labour]]<br>''(later Minister for Commerce and Industry)'' || [[Kojo Botsio]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
|[[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Communications]] || [[Archie Casely-Hayford]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| rowspan=2 | [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]] || 6 March 1957 – 22 May 1957 ||
|-
| [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Labour, Co-operatives and Social Welfare<br>''(created in May 1957)'' || [[Francis Yao Asare]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| [[Volta Regional Minister]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]] || June 1959 – June 1960 ||
|-
|Minister without Portfolio || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 6 March 1957 – ?<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Krobo Edusei]] || 6 March 1957 – 1958<br /> ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Kofi Baako]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/>|| 22 May 1957 – 1958 ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[John Bogolo Erzuah]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Archie Casely-Hayford]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|-
| Minister without Portfolio || [[Boahene Yeboah-Afari]]<ref name="Jubilee Ghana 14"/> || 22 May1957 – ? ||
|}
=== O Republican Gɔmnanti (1960-1966) ===
{| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center;"
|-
! width=250 | Nama
! width=200 | Gɔmnanti kpambala
! width=200 | Saha
! width=200 | Lahabali Ŋmahi
|-
|[[President of Ghana|President]] || Kwame Nkrumah<ref name="statesman1962">{{cite book |editor1-last=Steinberg |editor1-first=S. H. |title=The Statesman's Year Book |date=1962 |publisher=Macmillan & Co Limited |page=512 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pNjMDQAAQBAJ&q=tawia+adamafio+ghana+year+book+mp&pg=PA512 |access-date=2 February 2020 |chapter=Ghana 1957|isbn=9780230270916 }}</ref> || 1 July 1960 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5| [[Minister for Foreign Affairs (Ghana)|Minister for Foreign Affairs]]<ref name=bidwell/> || [[Imoru Egala]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Ebenezer Ako-Adjei]]<ref name="statesman1962"/> || 1961 – 1962 ||
|-
| Kwame Nkrumah || 1962 – 1963 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref>{{cite journal |title=Ghana's Foreign Minister Speaks on Threat to International Peace and Harmony |journal=Ghana News |date=December 1964 |volume=2 |issue=11 |page=4 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=botsio&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[Alex Quaison-Sackey]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Defence (Ghana)|Minister for Defence]] || [[Charles de Graft Dickson]]<ref name="leaders"/><ref name="GYB1961">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=7qISAAAAIAAJ&q=Goka |access-date=2 February 2020}}</ref> || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kofi Baako]]<ref name="leaders"/><ref name="statesman1962"/><ref name="GhanaNewsv2i1p8">{{cite journal |title=Ghana May Supply Neighbouring Countries With Electricity |journal=Ghana News |date=6 January 1964 |volume=2 |issue=1 |page=8 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |publisher=Embassy of Ghaan |location=Washington |access-date=10 February 2020}}</ref> || September 1961 – 24 February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for the Interior (Ghana)|Minister for Interior]]<ref name=bidwell/> || [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963">{{cite journal |title=Ghana Year Book|url=https://books.google.com/books?id=PCoUAAAAIAAJ&q=Goka |publisher=Graphic Corporation |page=17 |year=1963|access-date=2 February 2020}}</ref><br><small>(Interior and Local Government)</small> || 1961 – 1964<ref name=NYT>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1964/05/02/archives/article-1-no-title-106964670.html |title=Article Preview |work=New York Times Archives |access-date= 2010-06-14 |publisher= [[New York Times]] |date= May 2, 1964}}</ref> ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1964 – 1965 ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]] || 1 February 1965 – 1965 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=4 | [[Minister for Finance and Economic Planning|Minister for Finance]] || [[Komla Agbeli Gbedemah]]<ref name="GYBp11">{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1961 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=11 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=gbedemah |access-date=8 March 2020}}</ref> || 1954 – May 1961 ||
|-
| [[Ferdinand Koblavi Dra Goka]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/><br><small>(Minister for Finance and Trade)</small> || 8 May 1961<ref>{{cite book |title=Ghana Year Book |date=1962 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra |page=206 |url=https://books.google.com/books?id=-pEfAQAAMAAJ&q=Goka |access-date=8 March 2020}}</ref> – February 1964 ||
|-
| Kwame Nkrumah || February 1964 – ? ||
|-
| [[Kwesi Amoako-Atta|K. Amoako-Atta]]<ref name="WAN8">{{cite book |editor1-last=Jakande |editor1-first=L. K. |title=West Africa Annual 1966 |date=1965 |publisher=James Clarke |page=77 |edition=Issue 8 |url=https://books.google.com/books?id=nRBBAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 – 1966 ||
|-
| rowspan=3| [[Attorney General of Ghana|Attorney General and Minister for Justice]] || [[Geoffrey Bing]]<ref name="bing"/><br>[[Kofi Asante Ofori-Atta|A. E. A. Ofori-Atta]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYBp11"/>|| 7 August 1957 – 29 August 1961<ref name="past_ags"/><br>{{circa|1962}} ||
|-
| [[George Commey Mills-Odoi]]<ref name="past_ags"/> || 30 September 1961 – 29 August 1962 ||
|-
| [[Bashiru Kwaw-Swanzy|B. E. Kwaw-Swanzy]] || 1962 – February 1966 ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Health (Ghana)|Minister for Health]] || [[Lawrence Rosario Abavana]] || 1960 – 1961 ||
|-
| [[Komla Agbeli Gbedemah]] || June 1961 – ? ||
|-
| [[Ashford Emmanuel Inkumsah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref>{{cite journal |title=More Pay For Ghanaian Doctors |journal=Ghana News |date=March 1964 |volume=2 |issue=3 |page=10 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref>|| 1963 – 1964<ref name=NYT/> ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Local Government (Ghana)|Minister for Local Government]] || [[Kofi Asante Ofori-Atta|A.E.A. Ofori Atta]] || 6 March 1957 – ? ||
|-
| [[Mumuni Bawumia]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Education (Ghana)|Minister for Education and Social Welfare]] || [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond]]<ref name="statesman1962"/><ref name="GYB1963"/> || {{circa|1960-1964}}<ref name="GhanaUNESCO"/> ||
|-
| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]]<ref name="GhanaUNESCO"/><ref name="WAN8"/><br><small>(Science and Higher Education)</small> || 1964<ref name=NYT/> – February 1966||
|-
| rowspan=3 | Minister for Social Welfare || [[Patrick Kwame Kusi Quaidoo|P. K. K. Quaidoo]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| [[Osei Owusu Afriyie]]<ref name="statesman1962"/><br><small>(Labour and Social Welfare)</small> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Susanna Al-Hassan]]<ref name="salome">{{cite web |last1=Donkor |first1=Salome |title=How Nkrumah Empowered Ghanaian Women |url=https://www.modernghana.com/news/239411/1/how-nkrumah-empowered-ghanaian-women.html |website=modernghana.com |publisher=Modern Ghana |access-date=2 February 2020 |date=18 September 2009}}</ref><br><small>(Social Welfare and Community Development)</small> || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Labour || [[Kwaku Amoa-Awuah|K. Amoa-Awuah]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=5 | [[Minister for Food and Agriculture (Ghana)|Minister for Agriculture]]<ref name=mofa/> || [[Francis Yao Asare]] || 1960 ||
|-
| [[Kojo Botsio]]<ref name="GYBp11"/> || 1960 – 1962 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]]<ref name="statesman1962"/> || 1962 ||
|-
| [[Krobo Edusei]]<ref>{{cite journal |title=Ghanaians Value Friendly Relations With The United States |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1963 – 1965 ||
|-
| [[F. A. Jantuah]]<ref name="WAN8"/> ||1965 – 1966 ||
|-
| [[Ministry of Works and Housing (Ghana)|Minister for Works and Housing]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="GYB1961"/> || 22 May 1957 – ? ||
|-
| Minister for Works || [[Emmanuel Kobla Bensah]] || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Housing || [[Francis Edward Techie-Menson|F. E. Techie-Menson]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Construction and Communication]] || [[Emmanuel Kobla Bensah]]<ref name="statesman1962"/> || {{circa|1962}} ||
|-
| rowspan=2 | [[Minister for Trade and Industry (Ghana)|Minister for Trade]] || [[Ferdinand Koblavi Dra Goka|Ferdinand Goka]]<ref name="GYB1961"/> || 1 July 1960 – 8 May 1961 ||
|-
| [[Lawrence Rosario Abavana]] || June 1961 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Overseas Trade || [[Osei Owusu Afriyie]] || 1965 ||
|-
| [[Kwesi Armah]]<ref name="WAN8"/> || 1965 – 24 February 1966 ||
|-
|rowspan=2| Minister for Industries || [[Krobo Edusei]]<ref name="KE-OA">{{cite book |last1=Asamoah |first1=Obed Yao |title=The Political History of Ghana (1950 - 2013). The Experience of a Non-Conformist |date=2014 |publisher=AuthorHouseUK Ltd |location=Bloomington, USA |isbn=978-1-4969-8563-7 |chapter=2: The Nkrumah Years - Reaping the Whirlwind |quote=.Krobo Edusei's appointment as Minister of Industries was revoked.}}</ref> || {{circa|1962}} ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref name="GYB1966_20">{{cite book |title=Ghana Year Book 1966 |date=1966 |publisher=Daily Graphic |location=Accra |page=20 |url=https://books.google.com/books?id=8C8uAQAAIAAJ&q=AMOAKO+ATTA |access-date=11 March 2020}}</ref> || 1965 ||
|-
| rowspan=2| [[Minister for Communications (Ghana)|Minister for Transport and Communications]] || [[Krobo Edusei]] || ? – ? ||
|-
| [[Alfred Jonas Dowuona-Hammond|A. J. Dowuona-Hammond]]<ref name="GYB1966_20"/> || {{circa|1966}} ||
|-
| rowspan=3 | [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information]]|| [[Kwaku Boateng (politician)|Kwaku Boateng]] || ? – ? ||
|-
| [[Tawia Adamafio]]<ref name="statesman1962"/><ref>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940935,00.html |title=Ghana: Double & Deadly Jeopardy |access-date=2010-02-20 |date=1965-02-19 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref><br><small>(Information and Broadcasting)</small> || 1960– 1962 ||
|-
| [[Imoru Egala]]<ref>{{cite journal |title=Ghana Delegation Tours Kaiser Aluminum And Chemical Plants |journal=Ghana News |date=April 1964 |volume=2 |issue=4 |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=egala&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020 |publisher=Embassy of Ghana |location=Washington DC}}</ref> || 1962 – 1965 ||
|-
| [[Minister for Information (Ghana)|Minister for Information and Party Propaganda]] || [[Nathaniel Azarco Welbeck]]<ref name="WAN8"/> || 1 February 1965 –? ||
|-
| Minister for Lands || [[Andrews Kwabla Puplampu|A. K. Puplampu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| rowspan=2 | Minister for Mines and Mineral Resources || [[Lawrence Rosario Abavana]] || February 1965 – June 1965 ||
|-
| K. O. Thompson || June 1965 – February 1966 ||
|-
| Minister for Art and Culture || [[J. Benibengor Blay|J. Benibengor-Blay]]<ref>''Africa Who's Who'', London: Africa Journal for Africa Books Ltd, 1981, p. 230.</ref> || 1 February 1965 – 1966 ||
|-
| Minister for Co-operatives || [[Solomon Antwi Kwaku Bonsu|S. A. Kwaku Bonsu]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Food and Nutrition || Joseph Kodzo || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Fuel and Power || [[Erasmus Isaac Preko|E. I. Preko]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Parks and Gardens || [[Edmund Nee Ocansey|E. Nee Ocansey]] || 1 February 1965 – ? ||
|-
| Minister for Pensions and National Insurance || A. K. Onwona-Agyeman || 1 February 1965 – ? ||
|-
|Minister for Parliamentary Affairs || [[Kofi Baako]]<ref name="GYB1961"/> || {{circa|1961}} ||
|-
|Minister for Presidential Affairs || [[Tawia Adamafio]] || 1961 – ? ||
|-
|Minister resident in Guinea || [[Stephen Allen Dzirasa]]<br>Kweku Budu-Acquah<ref name="GYB1963"/> || ? – ?<br>{{circa|1963}} ||
|-
! colspan=4 |Regional Commissioners
|-
|rowspan=2 | [[Ashanti Regional Minister|Ashanti Regional Commissioner]]|| [[Osei Owusu Afriyie]] || ? – ? ||
|-
| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9">{{cite journal |title=Ghanaian Ministers Tour USA |journal=Ghana News: Dr Kwame Nkrumah Celebrates His 55th Birthday |date=21 September 1964 |volume=2 |issue=9 |page=9 |url=https://books.google.com/books?id=1OHiAAAAMAAJ&q=hans+kofi+boni&pg=RA11-PA9 |access-date=10 February 2020}}</ref> || {{circa|1964}} ||
|-
|rowspan=2|Brong Ahafo Regional Commissioner|| [[Stephen Willie Yeboah]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963}} ||
|-
| R. O. Amoako-Atta<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Central Regional Commissioner|| [[Joseph Essilfie Hagan]]<ref name="GYB1963"/><ref name="GYBp17">{{cite journal |title=Ghana Year Book |journal=Ghana Year Book |date=1961 |page=17 |url=https://books.google.com/books?id=FCsUAAAAIAAJ&q=Korboe |access-date=2 February 2020 |publisher=Graphic Corporation}}</ref> || {{circa|1961-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|Eastern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Humphrey Tettey Korboe]]<ref name="GYBp17"/> || ? – ? ||
|-
|[[Greater Accra Regional Minister|Greater Accra Regional Commissioner]] || [[Paul Tagoe|Paul Teiko Tagoe]] || ? – ? ||
|-
|Northern Regional Commissioner|| [[Emmanuel Adama Mahama]]<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
|Upper Regional Commissioner|| [[Ayeebo Asumda]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|-
|rowspan=3 | [[Volta Regional Minister|Volta Regional Commissioner]]|| [[Francis Yao Asare]]<ref name="GYBp17"/> || {{circa|1961}} ||
|-
| Hans Kofi Boni<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> || {{circa|1964}} ||
|-
| Joseph Kodzo<ref>{{cite journal |last1=Okine |first1=D. A. |title=2 Former RC's Jailed |journal=Daily Graphic |date=29 July 1969 |issue=5855 |page=1 |url=https://books.google.com/books?id=EFXmNHx3nDgC&q=hans+kofi+boni&pg=PA1 |access-date=10 February 2020 |publisher=Graphic Corporation |location=Accra}}</ref> || ||
|-
|Western Regional Commissioner|| [[John Arthur (Ghanaian politician)|John Arthur]]<ref name="GYB1963"/> || {{circa|1963-1964}}<ref name="GhanaNewsv2i9p9"/> ||
|}
== O nam kpaabahi ni ==
National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm.
== O zɔbu, kpibu ni kuyila ==
== O maŋmaŋa biɛhigu ==
=== Gold Coast ===
Dr [[Kwame Nkrumah]] daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira.
O mini o daa dɔɣi la bihi ata:
1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira.
2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira
3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira.
Nkrumah lan mali bi' so:
4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician).
Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ:
5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa.
6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth
=== United States ===
=== London ===
[[File:KWAME NKRUMAH - 60 Burghley Road Kentish Town London NW5 1UN.jpg|thumb|60 Burghley Road, Kentish Town, London, where Nkrumah lived when in London between 1945 and 1947]]
== O ta'ada ni sambanni nima ==
Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la.
Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini.
== O tumtumsa ==
== O kundinima ==
# "Negro History: European Government in Africa", ''The Lincolnian'', 12 April 1938, p. 2 (Lincoln University, Pennsylvania) – see Special Collections and Archives, Lincoln University
# ''Ghana: The Autobiography of Kwame Nkrumah'' (1957).<nowiki>ISBN 0-901787-60-4</nowiki>
# ''Africa Must Unite'' (1963).<nowiki>ISBN 0-901787-13-2</nowiki>
# ''African Personality'' (1963)
<blockquote>
# The essence of neo-colonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from outside. —
</blockquote>
# ''Neo-Colonialism, the Last Stage of Imperialism'' (1965)
# ''Axioms of Kwame Nkrumah'' (1967).<nowiki>ISBN 0-901787-54-X</nowiki>
# ''African Socialism Revisited'' (1967)
# ''Voice From Conakry'' (1967).<nowiki>ISBN 90-17-87027-3</nowiki>
# ''Dark Days in Ghana'' (1968).<nowiki>ISBN 0-7178-0046-6</nowiki>
# ''Handbook of Revolutionary Warfare'' (1968) – first introduction of Pan-African pellet compass.<nowiki>ISBN 0-7178-0226-4</nowiki>
# ''Consciencism: Philosophy and Ideology for De-Colonisation'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-11-6</nowiki>
# ''Class Struggle in Africa'' (1970).<nowiki>ISBN 0-901787-12-4</nowiki>
# ''The Struggle Continues'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-41-8</nowiki>
# ''I Speak of Freedom'' (1973).<nowiki>ISBN 0-901787-14-0</nowiki>
# ''Revolutionary Path'' (1973).<nowiki>ISBN 978-0-901787-22-4</nowiki>
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
qnhul7gpzrrhnxz6456u4xc7dm9x0dp
John Evans Fiifi Atta Mills
0
6172
41632
41609
2022-07-29T13:28:55Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Doro ni O Kpibu */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pɛrimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
4j8qvymwdhnhaanuuum52p8x11vjbkq
41633
41632
2022-07-29T13:45:30Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shɛli */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pɛrimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
kjwxj2oeb3cd9gaywe6iqftha7740ha
41636
41633
2022-07-29T14:01:59Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Shikuru Baŋsim */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
hdc208aq2hf8woszfnfj6dbqyme927f
41637
41636
2022-07-29T14:18:48Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Tuma */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
jklky67z9wjdw9fu0n04j6dj8rd0114
41649
41637
2022-07-29T17:32:33Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Ghana Zuɣulan' paa */Correct word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
fy2ahtdi8llllfnfxo5nj8onuq8ciew
41650
41649
2022-07-29T17:42:17Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Maŋmaŋa biɛhigu */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin n-ti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lɛbi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bɛ kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋme n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmɛri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan'kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
ct5bzo4nk3kkf9j20vokudewpi5qs5q
41664
41650
2022-07-30T10:14:11Z
Basiru amina
465
O Teebu ni o ni che shali
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin n-ti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lɛbi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bɛ kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋme n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmɛri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan'kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Osaberema Kwesi Arthur gun nye nazugu Cape Coast n-boli li ka leei zi Ogua yagili. O lahi mali nuu timbu ni tinkpansi zoobu ni di lebigibu. Suhum Municipal Assembly ni Ga wulinluhili yagili Daa zag O yuli boli zug’saa pala. Yaha Obuasi Municipal Assembly daa tibigi Mills ka zag palli din daa be Obuasi Salin’bogili tiga wulinluhili polo m-boli O yuli. Hali Nandom Assembili daa tibigi Mills ka zag O yuli boli be palli O ni daa bo District n-ti ba yuuni 2012 la zugu.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
7af99ldd66w22hedu09x2ya4sxk3psz
41665
41664
2022-07-30T10:15:52Z
J ansari
377
Reverted edits by [[Special:Contributions/Basiru amina|Basiru amina]] ([[User talk:Basiru amina|talk]]) to last revision by [[User:Adam Kamaldeen|Adam Kamaldeen]]
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin n-ti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lɛbi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bɛ kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋme n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmɛri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan'kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
ct5bzo4nk3kkf9j20vokudewpi5qs5q
41666
41665
2022-07-30T11:10:26Z
Basiru amina
465
O Teebu ni o ni che shali
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin n-ti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lɛbi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bɛ kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋme n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmɛri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan'kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Osaberema Kwesi Arthur gun nye nazugu Cape Coast m-boli li ka leei zi Ogua yagili. N lahi lahi O mali nuu timbu ni tigkpansi zoobu ni di lebigibu Suhum Municipal Assembili ni Ga wulinluhili yagili. Assembili daa zag O yuli m-boli zug’saa pala.Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
e8vflbzmvkaemz61euyhb1zy1a8j8bo
41667
41666
2022-07-30T11:51:35Z
Attah Mohammed
1126
+
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n-na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila John Evans Fiifi Atta Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]] m-bala. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ' yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu-piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shɛhara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmɔhi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shɛhara gbaŋ yuuni 1967.
John Evans Fiifi Atta Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambal'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi ti ba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambalo n-ti Police Council of Ghana ni daambalo zaŋ ti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, John Evans Fiifi Atta Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi, kamani tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
John Evans Fiifi Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisimi n-wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, John Evans Fiifi Atta Mills daa nyɛla 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n-di John Evans Fiifi Atta Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuun'pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibiti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin n-ti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lɛbi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bɛ kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋme n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmɛri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan'kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa liɣim ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubI li ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Osaberema Kwesi Arthur gun nye nazugu Cape Coast m-boli li ka leei zi Ogua yagili. N lahi lahi O mali nuu timbu ni tigkpansi zoobu ni di lebigibu Suhum Municipal Assembili ni Ga wulinluhili yagili. Assembili daa zag O yuli m-boli zug’saa pala.Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
fewxbq2e0666v2oo1rn5aqszwb1a4b6
Ghana Senior High School (Tamale)
0
9497
41659
33230
2022-07-29T23:20:25Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''[[Ghana]] Senior High School (GHANASCO)''' nyɛla bi’ kura karim zɔŋ shɛli din be [[Tamali|Tamale]] [[Northern Region]], [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=15 students of GHANASCO arrested for rioting|url=https://www.modernghana.com/news/277974/15-students-of-ghanasco-arrested-for-rioting.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Kambala|first=Dr Abdul-Fatahi Abdulai|title=GHANASCO Needs Attention To Escape Being Drowned In A Sea Of Filth|url=https://www.modernghana.com/news/949933/ghanasco-needs-attention-to-escape-being-drowned.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-05-11|title=Government rescues GHANASCO with GH¢410,389|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Government-rescues-GHANASCO-with-GH-410-389-650936|access-date=2021-11-28|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> tiŋgbani ni.
== Di taachi ==
[[Dani]] [[Suma]] ni [[Suglo]]<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-30|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>
== Di kpabu yuuni ==
Di daa [[kpala]] 1960 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-11-30|title=Ghanasco Marks 60th Anniversary|url=https://dailyguidenetwork.com/ghanasco-marks-60th-anniversary/|access-date=2021-12-01|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref>
== Pubu yaɣili ==
Di biɛla pubu yaɣili din nyɛ A<ref>{{Cite web|last=Editor|date=2020-09-20GMT+000008:38:09+00:00|title=Full List: Category A Schools In Ghana For 2021|url=https://www.successafrica.info/category-a-schools-in-ghana/|access-date=2021-12-01|language=en-US}}</ref>
== '''Tuma''' ==
[[Shikuru]] maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra<ref>{{Cite web|title=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|url=https://ghanascan.wordpress.com/|access-date=2021-11-30|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>.
[[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]] nianima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikurunima ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.
== Taarihi ==
GHANASCO daa pilimi ka di yuli booni '''[[Ghana College]]'''. Di daa pilila silimiingoli [[January]], 1960 yuuni<ref>{{Citation|title=GHANASCO @60 DOCUMENTARY|url=https://www.youtube.com/watch?v=kNfCAmJfKO8|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>, [[Kwame Nkrumah]] gɔmnanti ni. Lala [[shikuru]] ŋɔ nyɛla [[Ghana Education Trust]] nima shikuriti la ni yini, di nyɛla din be Kukuo, [[Tamali]] ka nyɛ shikuru shɛli din pahi ayi shikuru kara ni tudu yaɣili ŋɔ na. Shikuru ŋɔ ni daa pili, karimbihi pisopɔin (70) n-daa na be di puuni. Lala karimbihi ŋɔ zaa daa nyɛla bidibisi. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni ka di Ghana College yuli maa daa taɣi n-leei Ghana Secondary School. Shikuru maa tuuli karimbakpɛma daa yila [[Jamaica]] tingbani ni na <ref name=":0" /> ka o yuli daa booni Mr. [[Kenneth Luther Purser]].<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/history|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> [[Abu Kassim Tahidu]] ŋun daa yi Kwame Danso din be [[Brong]] [[Ahafo Region|Ahafo]] Region n-daa nyɛ tuuli shikurubihi toondana. [[Ghana]] shikuriti puuni, Ghana Secondary School nyɛla din pahi shikuru shɛŋa din zali yuli zuŋɔ. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni puuni, shikuru ŋɔ laasabu malibu yaɣili karimba, Mr. Lalaji daa nyɛla ŋun zaŋ o karimbihi ban daa bɔhindi tabibi yuma anu yaɣili m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ mali [[rocket]]. Silimiingoli June 22nd dabisili, 1970 yuuni ka bɛ daa niŋ lala rocket maa suuna ka daa zaŋ li wuhi salo. Lala dabisili maa, Ghana fukumsi kpambala ŋun daa su shikuru karim baŋsim bɔbu yaɣili, [[Mr. William Offori-Attah]] n-daa gari tooni n-zaŋ rocket maa wuhi Ghana mulichi. Tum ni zuŋɔ, shikuru maa nyɛla kpaŋmaŋa ni be shikuru shɛŋa puuni zaɣ' yini tingbani ŋɔ ni dibahibahindi Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. GHANASCO shikurubihi kalinli yiɣisi yaɣi pisopɔi (70) m-paai tusa ayi ni kobisinii (2,800). Amaa di yuun'pihiyɔbu (60th Anniversary) chuɣu puhibu dali silimiingoli November, biɛɣu pishi ni ayopɔin, yuuni 2021 dali. Karimbakpɛma zaŋ ti shikuru maa daa nyɛla ŋun yɛli ni shikuru maa shikurubihi kalinli pa yiɣisi tusa ata ni kɔbiga ni anii (3,108) di puuni ka shikurubihi ban nyɛ dabba yiɣisi tuhuli, kɔbisiyɔbu ni pihinii(1,680) ka shikurubihi ban nyɛ paɣiba yiɣisi tuhuli, kɔbisinahi ni pihinahi(1,440) ka ban nyɛ ban gbɛri shikuru maa ni yiɣisi tusaayi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni anu(2,655) ka ban mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru maa ni yiɣisi kɔbisinahi ni pihinu ni ata(453)<ref>{{Cite web|last=Wunizoya|first=Adam Abdul-Fatawu|date=2021-11-29|title=Tourism Minister announces scholarship package for best performing Ghanasco student|url=https://www.modernghana.com/news/1122201/tourism-minister-announces-scholarship-package.html|access-date=2021-12-01|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. Di yuuni yuuni kpaŋmaŋa dahimbu sabbu shɛhira gbana pa paai kobigi puuni vaabu pihiwɔi pirigili kani (89.5%). Dina n-nyɛ karinzɔŋ shɛli din pa [[Tamale Senior High School]] (Tamasco) zuɣu zaŋ jɛndi shikurubihi galisim [[Northern Region]] puuni. Saha ŋɔ, [[Kumbungu Senior High school]] shikurubihi kpalim gari Tamale Senior High School mini [[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]]. Yuuni tuma du zuɣu ban yuli booni "Research Institute daa yina n-ti yɛli ni bɛ vihigu wuhiya ni GHANASCO karimbihi baŋsim bɔbu kpaŋmaŋ yuma din garila yiɣisila 68.38% Ghana zaa shikuriti yi laɣim. Ghanasco m-mali karim bi’kura n-gari sokam Ghana jintɔri duu la ni. Ghanasco karim bi’kura biɛla Ghana yaɣili kam.
== Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira ==
Ghana Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ;
'''General Science'''
Elective Mathematics, Biology, Physics and Chemistry.
'''Home Economics'''
Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics.
'''General Arts'''
Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics.
'''General Agriculture'''
General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture
'''Business'''
Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics
== Di Karimba Kpeen Kura(yuuni 1960 hali ni zuŋɔ) ==
# 1960 - 1964 [[Mr. Kenneth L. Purser]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-11-29|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>
# 1964 - 30/8/1967 [[Mr. B. O. Ayettey]]
# 1967 - 08/1969 [[Mr. A. F. Clinton]]
#24/9/69- 30/6/73 [[Mr. W. A. Ofori]]
# 21/9/73 - 11/10/1973 Mr. Adu
#12/10/1973 - 12/12/1981 [[Alhajj B. A. Fuseini]]
#21/12/1981 - 19/11/1982 [[Mr. Adam Mahama (AG)]]
#19/11/1982- 16/7/1983 [[Mr. S. M. Amankwa]]
#17/7/1983 - 28/10/1986 [[Mr. Mahama Adam (AG)]]
#29/10/1986 - 5/10/1988 [[Mr. L. M. Awuni (AG)]]
#6/10/1988 - 13/8/1990 [[Mr. E. K. Kudiabor]]
#14/8/1990 - 12/9/1991 Mr. A. A. Daramanu
# 1991 - 1998 [[Mr. Bolina Saaka]]
#1998 - 2001 [[Alhaji Amadu Belko]]
#Feb 2001 - Oct 2001 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah (AG)]]<ref>{{Cite web|title=‘Pregnancy should not result in termination of education’|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/pregnancy-should-not-result-in-termination-of-education.html|access-date=2021-12-16|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
#Oct 2001 - 2004 [[Mr. Alhaji Mahamadu Saani Abdul - Rahaman]]
#2005 - 2005 Mr. J. B. Dakorah
#2005 - 2008 [[Alhaji T.A. Mahama]]
#2008 - 2016 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=GHANASCO launches 50th anniversary celebration|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=172570|access-date=2021-12-16|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#Oct 2001- 2004 Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref> (Man Saani)
#2016 - present [[Hajia Amina Musah]]<ref>{{Cite web|last=Amoh|first=Emmanuel Kwame|date=2020-07-26|title=GHANASCO headmistress worried over state of dormitories|url=https://3news.com/ghanasco-headmistress-worried-over-state-of-dormitories/|access-date=2021-11-29|website=3NEWS|language=en-US}}</ref>.
== Di Shikurubihi Toondaannima ban nyɛ dabba ==
{| class="wikitable"
|+Di Shikurubihi Toondaamba Ban nyɛ dabba
!Yuli
!Yuun shɛŋa o ni daa di
|-
|Kassim Tahiru
|1960 - 1964
|-
|Adimaʒoya George
|1964- 1965
|-
|Wusa Manga
|1965- 1966
|-
|Kadri Nashiru
|1966- 1967
|-
|Alhassan Goodman
|1967- 1968
|-
|Tingbani Mahama / Peter Tora
|1968- 1969
|-
|Yamyolia Ananga
|1969- 1970
|-
|A. M. Nashiru
|1970- 1971
|-
|Mohammed Adam
|1971- 1972
|-
|Abu Stephen
|1972- 1973
|-
|Banye Lawrence
|1973- 1974
|-
|Husein Mohammed
|1979- 1980
|-
|Baba Adam
|1980- 1981
|-
|Yakubu Abdul- Rashid
|1981- 1982
|-
|Zakaria A. Kadiri
|1982- 1983
|-
|Abdulai Salifu
|1983-1984
|-
|Mohammed Issahaku
|1984-1985
|-
|Tahiru Iddrissu Yahaya
|1985-1986
|-
|Mohammed Abdul Aziz
|1986- 1987
|-
|Inusah Seidu
|1987- 1988
|-
|Mohammed Saani
|1988- 1989
|-
|Mohammed Saani/ Mumuni M Bashiru
|1995- 1996
|-
|Bashiru Abdul- Majeed
|1996- 1997
|-
|Pumpuni Joseph Kweku
|1997-1998
|-
|Assibi Michael Nyaaba
|1998- 1999
|-
|Abudu Abdul- Ganiyu
|1999- 2000
|-
|Ismaila Hamza
|2000- 2001
|-
|Issah Abdul- Razak
|2001- 2002
|-
|Adam Y. Banbantaba
|2002- 2003
|-
|Kassim Sayibu Abubakari
|2003- 2004
|-
|Ahmed Zakiu I.
|2004- 2005
|-
|Abubakari Mohammed Habib
|2005- 2006
|-
|K. Sulemana
|2011- 2012
|-
|Abugri Akaamah Anthony
|2012- 2013
|-
|Imoro Baba Ali
|2013- 2014
|-
|Jamal Abdul Rashid
|2014- 2015
|-
|Zainudeen Abdullah
|2015- 2016
|-
|Osman Justice Fuseini
|2016- 2017
|-
|Suraju Inusah Iddrisu
|2017- 2018
|-
|Bukari Abdul- Washiru
|2018- 2019
|}
== Yaɣ'kpana ==
Shikuru ŋɔ mali yaɣa pam amaa di puuni yaɣ' kpana maa sheŋa n-nyɛ; [[Administration duu]], [[Jaara]] du kurili, Jaara du kari palli, waa duu, tuun'baŋsim/ karimbanima mini laamba duu, [[science]] tabibi duu, science tabibi zahimbu duu nti tabili Home economic duɣibu duu, Jiŋli, [[Nkurumah]] yili, [[Gbewaa]] yili, [[Dakpema]] yili, ni [[Purser]] yili. Bidibisi dugbɛra, bipuɣinsi dugbɛra m-pahi; Indice 1, Indice 2, Annex 1, Annex 2, ni [[Lordina Mahama|Lordina]] yili, karimbakpema bɔŋgili ni karimbanima bɔŋgili. Ghanasco lahi mali mɔɣili ka di nyɛla din mali bukaata n-ti tiŋ kɔɣila kamani Kukuo, vitiŋ ni Ghana Senior High School shikurubihi zaa<ref>{{Cite web|title=Ghana Secondary School(Ghanasco) - Tamale|url=http://wikimapia.org/2178586/Ghana-Secondary-School-Ghanasco|access-date=2021-11-30|website=wikimapia.org|language=en}}</ref>.
== Karimbihi Dugbɛra Yuya ==
Ghanasco karimbihi du' gbɛra pula buyi, din nyɛ dabba dini mini paɣaba dini.
== '''Awuraba Paɣaba''' ==
# [[Hajia Hafsah Sey Sumani]] (NORSAAC Programs, Policy and Campaign yaɣili kpɛma).
2.[[Lordina Mahama]] (Jilima John Dramani Mahama paɣa).
3.[[Dr. Nihad Salifu]] (paediatric oncologist).
4.[[Hajia Mariam Iddrisu]] (MCE kuro zaŋ ti Sagnarigu)
== '''Dabba dugbɛra''' ==
# Nkrumah yili
# Gbewaa yili
# Gbanzaba yili
# Dakpɛma yili
# Purser yili
== '''Paɣaba dugbɛra''' ==
# Indice 1 yili
2. Indice 2 yili
3. Annex 1 yili
4. Annex 2 yili
5. Lordina yili
== Karimbi' Kura ==
#John Dramani Mahama
#[[Professor Kofi Abagale]] (Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor Seidu (Former Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor [[Abdullai Salifu Asuro]] (Former Rector TaTU)
#Professor Pelga (Former Rector TaTU)
#Professor Akotoye (UCC)
#Professor Sule Displo (associate professor of physics)
#Professor Emetitus Yankah (UCC)
#Professor Seidu Abraham
#Professor Daniel Debaga
#Professor Habib Chester (Oregon University, USA)
#Professor Emile Abdulai (UG-Korlebu)
#[[Dr. Alidu Seidu]] (political science,UG)
#[[Imoro Andani|Prince Imoro Andani]] (late) (Former Northern Regional Minister)
#Mr. [[Shani Alhassan Shaibu]] (Current Northern Regional Minister)
#Dr Saani (MIT,USA)
#Dr. Iddi (Director of SARI, Upper West)
#Professor [[Baba Yidana]] (UCC)
#Dr. Fatahi (UDS)
#Dr. Mohammed Awal (UDS)
#Dr. Kadir (UDS)
#Dr. Elvis (UDS)
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mohammed Awal|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mohammed_Awal&oldid=1058047827|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (Minister of Tourism)
#His Excellency [[John Dramani Mahama]]<ref>{{Citation|title=John Mahama|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Mahama&oldid=1056716131|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref> (Former President of Ghana)
#Her Excellency [[Madam Lordina Mahama|Lordina Mahama]]<ref>{{Citation|title=Madam Lordina Mahama|date=2021-11-30|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Madam_Lordina_Mahama&oldid=28829|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Former First Lady of Ghana)
#Professor Felix Anibo (UG)
#Dr. [[Sule Gariba]]<ref>{{Citation|title=Sulley Gariba|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulley_Gariba&oldid=1057994243|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (late)
#Dr. [[Nihad Salifu]]<ref>{{Cite web|date=2021-05-24|title=Meet Paediatric Oncologist, Dr Nihad Salifu|url=https://worldchildcancer.org/dr-nihad/|access-date=2021-12-01|website=World Child Cancer|language=en}}</ref> (paediatric Oncologist)
#Dr. Haadi (Korlebu)
#Dr. Osei (KATH)
#Dr Mumin Tuuna
#Dr Majeed (Paedeatrician, TTH)
#[[Moses Aduku Asaga]] (Former Member of Parliament for Nabdam in the Upper East Region)<ref>{{Citation|title=Moses Asaga|date=2021-09-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Moses_Asaga&oldid=1047374982|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Edward Kojo Salia]] (Former Member of Parliament for Jirapa Constituency)<ref>{{Citation|title=Edward Salia|date=2021-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Salia&oldid=1022381214|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey]]<ref>{{Citation|title=Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ebenezer_Gilbert_Nii_Narh_Nartey&oldid=1050778981|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-02}}</ref> (Member of Parliament for Ablekuma Central Constituency)
#[[Alhassan Andani]] '''(Former CEO and executive director of Stanbic Bank Ghana)''' <ref>{{Citation|title=Alhassan Andani|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Andani&oldid=1050778770|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]] (Minister for Tourism, Arts and Cultu)<ref>{{Cite web|title=THE MINISTER OF TOURISM, ARTS AND CULTURE, HON. DR. MUHAMMMED IBRAHIM AWAL, ENGAGES MANAGEMENT BODY AND THE HEADS OF AGENCIES UNDER THE TOURISM MINISTRY - Ministry of Tourism, Arts & Culture|url=http://motac.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=150&catid=13&Itemid=163|access-date=2021-11-29|website=motac.gov.gh}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Issaka Abukari|Ibrahim Isaaka]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Issaka Abukari|date=2021-09-04|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Issaka_Abukari&oldid=16578|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Scientist)
#Hon. Alhaji [[Mohammed Hardi Tufeiru]] (Member of Parliament for Nanton constituency and a deputy minister)<ref>{{Cite web|title=Hon. Alhaji Hardi Tufeiru (Deputy Minister)|url=https://mofa.gov.gh/site/about-us/office-of-the-minister/deputy-ministers/361-hon-alhaji-hardi-tufeiru-deputy-minister|access-date=2021-11-29|website=mofa.gov.gh}}</ref>
#Professor Abdulai (Renoun Agric Economist)
# [[Ahmed Alhassan Yakubu]] (Former MP for Mion Constituency) <ref>{{Citation|title=Ahmed Alhassan Yakubu|date=2021-07-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahmed_Alhassan_Yakubu&oldid=1033304045|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
# [[Mr. John Abdulai Jinapor|John Abdulai Jinapor]] (Member of Parliament for Yapei-Kusawgu constituency) <ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Abdallah Mashud]] (Founding President of African centre for retirement research/ Formerly of SSNIT)
#Naa [[Bolinaa Saaka]] (currently Ghana's ambassador to Burkina Faso) <ref>{{Citation|title=Naa Bolinaa Saaka|date=2020-04-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Naa_Bolinaa_Saaka&oldid=950497157|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Alhaji Ahmed Rufai Yahaya Iddi]] (currently Ghana's ambassador to the state of Kuwait)
#[[Alhaji Sayuti Yahaya Iddi]] (Ambassador to Iran) <ref>{{Cite web|title=Ghana ambassador Alhaji Sayuti Yahaya Iddi Archives|url=https://avadiplomatic.com/en/archive/tag/ghana-ambassador-alhaji-sayuti-yahaya-iddi|access-date=2021-11-29|website=AVAdiplomatic|language=en-US}}</ref>
#[[Abedi Pele]]<ref>{{Citation|title=Abedi Pele|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abedi_Pele&oldid=1056766225|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Alhaji [[Mohammed Habib Tijaani|Mohammed Habib Tijani]]<ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1057993524|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (Currently Ambassador for Saudi Arabia) <ref>{{Cite web|title=Ambassador Alhaji Mohammed Habib Tijani pledges to enhance Ghana - Saudi Arabia relations - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/ambassador-alhaji-mohammed-habib-tijani-pledges-to-enhance-ghana-saudi-arabia-relations/|access-date=2021-11-29|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-07-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1035840337|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Joseph Bawa Akamba]] (Former justice of the Supreme Court of Ghana) <ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Major Gen Danku
#Col Patrick Atuiri
#Brigadier Gen Iddrisu
#Col Seth
#Major Fatawu
#Major Gen T Rtd Sakibu
#Engineer Moro Bernard
#Engineer Lawal
#Engineer Salim
#Dr. Awal (UK, Animal scientist)
#[[Joseph Bawa Akamba]]<ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>(Justice of the Supreme Court of Ghana from 2012 to 2016)<ref>{{Cite web|title=Joseph Akamba, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Joseph-Akamba-4007|access-date=2021-12-01|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
#[[Hassan Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Hassan Ayariga|date=2021-08-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hassan_Ayariga&oldid=1041013308|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (All People's Congress paati toondana).
#[[Mahama Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Mahama Ayariga|date=2021-08-14|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahama_Ayariga&oldid=1038776939|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (jintora zaŋti Bawku Central piibupiibu yaɣili)
#[[Abdul-Samed Muhamed Gunu]]<ref>{{Citation|title=Abdul-Samed Muhamed Gunu|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdul-Samed_Muhamed_Gunu&oldid=1058055887|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintori kuro zaŋ ti Savelugu piibupiibu yaɣili din Tudu ŋɔ na)
#[[Kwame Ayew]] (nyɛla Ghana bol'mɛri kuro zaŋ ti Ghana blackstars team la ka o beli nyɛ Abedi Pele)
#[[John Abdulai Jinapor]]<ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Yapei-Kusawgu piibupiibu yaɣili din be zabaɣa nuu)
#[[Ibrahim Murtala Mohammed]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Murtala Muhammed|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Murtala_Muhammed&oldid=1058052079|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-Central din be Tamale piibupiibu yaɣili)
#[[Alhassan Suhuyini]]<ref>{{Citation|title=Alhassan Suhuyini|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Suhuyini&oldid=1058052733|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-North piibupiibu yaɣili din bɛ tudu ŋɔ na)
#[[Ahmed Alhassan Yakubu]] (jintɔri kuro zaŋ ti Mion piibupiibu yaɣili mini minista kuro ŋun su pukparilim)
#[[Hamid Baba Braimah]](jintori kuro zaŋ ti Salaga din bɛ Savannah region la)
#[[Abdul Jalil Naabeli Musah]] Kumoo (ŋuna n-nyɛ "MY NORTHERN ACHIEVER " host, ŋun bɔhiri bɔhisi di dundɔŋ ni maa)
#Hajia [[Mariam Iddrisu|Mariam Iddrissu]]<ref>{{Citation|title=Mariam Iddrisu|date=2021-06-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariam_Iddrisu&oldid=1026665941|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (ŋuna n-daa nyɛ Sagnarigu MCE kuro).
#Hon [[Musah Amin]] (ŋuna n-nyɛ NPP bipola laɣingu Dana, bee bipola zonzon geli karachi)
#[[Alhaji Abu Abdallah]] (ŋuna n-nyɛ GHANASCO toondana zaŋ ti bihi shikuru kpaŋmaŋ polo).
# [[Mr. Mohammed Awal Mystic]] (Director of Youth Bridge foundation, Northern Ghana)
#Hajia [[Hafsah Sey Sumani]]<ref>{{Cite web|last=rajanthi|title=Profile: Hafsah Sey Sumani|url=https://rajanthimani.wordpress.com/2012/11/02/profile-hafsah-sey-sumani/|url-status=live|access-date=2021-12-02|website=Be the change|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=1996 old students of GHANASCO hand over streetlights project to alma mater|url=https://citinewsroom.com/2021/11/1996-old-students-of-ghanasco-hand-over-streetlights-project-to-alma-mater/|access-date=2021-12-02|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref>(head of programs, policy and campaign at NORSAAC)<ref>{{Cite web|last=I)|first=Electronic Technologies Consult (Eric Robertson Yaw|title=Staff|url=https://www.norsaac.org/staff/|access-date=2021-12-02|website=Norsaac|language=en}}</ref>
#
#
#
#
== Kpaŋmaŋa ==
Shikuru ŋɔ nyɛla shikuru sheli din kpaŋ di maŋ pam tum 1960 hali ni zuŋɔ, di sheŋa nyɛ;
# [[Mr. Lalaji]], laasabu (mathematics) karimba mini o science tabibi shikurubihi daa mali rocket silimiingoli [[June]] biɛɣu pishi ni ayi (22nd),1970 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-02-18|title=GREAT ACHIEVEMENT OF GHANASCO-TAMALE FROM 1960-2020|url=https://lumiertv.com/2021/02/18/great-achievement-of-ghanasco-tamale-from-1960-2020/|access-date=2021-12-01|website=Lumier Tv|language=en-US}}</ref>.
#Buyopɔi nasara diriba zaŋ kpa [[NCCE]] tudu yaɣili nangbankpeeni kompatiisa (debates).
#Ban nyɛ buyi di ti kana diɛma ni yiɣijam.
#Gaŋdu shikuru zaŋ chaŋ WASSCE kpaŋmaŋa n-gari [[Tamale Senior High School|Tamasco]] ni vaabu pihiyɔbu ni anu ni biɛla (65.58%) .
#[[Wikipidia]] ni baŋ shikuru shɛli ni anfooni .
6. 2019 yuuni la, shikuru maa daa nyɛŋ Armed Forces Senior High School mini Juaben Senior High School [[Ghana National Science and Maths Quiz]] la ni. Dina n-daa tiba nasara n-tahi kompatiisa maa pirigili zuɣu yuuni 2019<ref>{{Cite journal|last=Agyekum|first=Humphrey A.|date=2021-07-16|title=Complicating Entanglements: Societal Factors Intruding in the Ghana Armed Forces’ Civil–Military Relations|url=http://dx.doi.org/10.1177/0095327x211033010|journal=Armed Forces & Society|pages=0095327X2110330|doi=10.1177/0095327x211033010|issn=0095-327X}}</ref>.
7. Shikuru shɛli din yihi tiŋgbani zuɣulana mini tiŋgbani paɣ'tulli na, m-pahi tiŋgbani zuɣulaam paa mini tiŋgbani paɣ'so ŋun pahi ayi.
== Shikuru Antem ==
Rejoice my soul for being a
GHANASCAN
The home of learning.
" Patience and good intentions" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention,
We are proud to be GHANASCANS. 2X
Great GHANASCO
The home of learning
Great GHANASCO;
The route of success
We deserve glory;
We deserve the honour
That we adore thee our mother great GHANASCO;
Rejoice my soul for being a GHANASCAN.
The home of learning;
" Patience and good intention" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention;
We are proud to be GHANASCANS<ref name=":0">{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
<references />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Tamale]]
[[Pubu:Northern region]]
[[Pubu:Shikuriti]]
tq7zkmxkteycir4q42adxo9rrh7gg78
41660
41659
2022-07-29T23:21:51Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''[[Ghana]] Senior High School (GHANASCO)''' nyɛla bi’ kura karim zɔŋ shɛli din be [[Tamali|Tamale]] [[Northern Region]], [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=15 students of GHANASCO arrested for rioting|url=https://www.modernghana.com/news/277974/15-students-of-ghanasco-arrested-for-rioting.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Kambala|first=Dr Abdul-Fatahi Abdulai|title=GHANASCO Needs Attention To Escape Being Drowned In A Sea Of Filth|url=https://www.modernghana.com/news/949933/ghanasco-needs-attention-to-escape-being-drowned.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-05-11|title=Government rescues GHANASCO with GH¢410,389|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Government-rescues-GHANASCO-with-GH-410-389-650936|access-date=2021-11-28|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> tiŋgbani ni.
== Di taachi ==
[[Dani]] [[Suma]] ni [[Suglo]]<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-30|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>
== Di kpabu yuuni ==
Di daa [[kpala]] 1960 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-11-30|title=Ghanasco Marks 60th Anniversary|url=https://dailyguidenetwork.com/ghanasco-marks-60th-anniversary/|access-date=2021-12-01|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref>
== Pubu yaɣili ==
Di biɛla pubu yaɣili din nyɛ A<ref>{{Cite web|last=Editor|date=2020-09-20GMT+000008:38:09+00:00|title=Full List: Category A Schools In Ghana For 2021|url=https://www.successafrica.info/category-a-schools-in-ghana/|access-date=2021-12-01|language=en-US}}</ref>
== '''Tuma''' ==
[[Shikuru]] maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra<ref>{{Cite web|title=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|url=https://ghanascan.wordpress.com/|access-date=2021-11-30|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>.
[[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]] nianima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikurunima ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.
== Taarihi ==
GHANASCO daa pilimi ka di yuli booni '''[[Ghana College]]'''. Di daa pilila silimiingoli [[January]], 1960 yuuni<ref>{{Citation|title=GHANASCO @60 DOCUMENTARY|url=https://www.youtube.com/watch?v=kNfCAmJfKO8|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>, [[Kwame Nkrumah]] gɔmnanti ni. Lala [[shikuru]] ŋɔ nyɛla [[Ghana Education Trust]] nima shikuriti la ni yini, di nyɛla din be Kukuo, [[Tamali]] ka nyɛ shikuru shɛli din pahi ayi shikuru kara ni tudu yaɣili ŋɔ na. Shikuru ŋɔ ni daa pili, karimbihi pisopɔin (70) n-daa na be di puuni. Lala karimbihi ŋɔ zaa daa nyɛla bidibisi. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni ka di Ghana College yuli maa daa taɣi n-leei Ghana Secondary School. Shikuru maa tuuli karimbakpɛma daa yila [[Jamaica]] tingbani ni na <ref name=":0" /> ka o yuli daa booni Mr. [[Kenneth Luther Purser]].<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/history|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> [[Abu Kassim Tahidu]] ŋun daa yi Kwame Danso din be [[Brong]] [[Ahafo Region|Ahafo]] Region n-daa nyɛ tuuli shikurubihi toondana. [[Ghana]] shikuriti puuni, Ghana Secondary School nyɛla din pahi shikuru shɛŋa din zali yuli zuŋɔ. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni puuni, shikuru ŋɔ laasabu malibu yaɣili karimba, Mr. Lalaji daa nyɛla ŋun zaŋ o karimbihi ban daa bɔhindi tabibi yuma anu yaɣili m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ mali [[rocket]]. Silimiingoli June 22nd dabisili, 1970 yuuni ka bɛ daa niŋ lala rocket maa suuna ka daa zaŋ li wuhi salo. Lala dabisili maa, Ghana fukumsi kpambala ŋun daa su shikuru karim baŋsim bɔbu yaɣili, [[Mr. William Offori-Attah]] n-daa gari tooni n-zaŋ rocket maa wuhi [[Ghana]] mulichi. Tum ni zuŋɔ, shikuru maa nyɛla kpaŋmaŋa ni be shikuru shɛŋa puuni zaɣ' yini tingbani ŋɔ ni dibahibahindi Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. GHANASCO shikurubihi kalinli yiɣisi yaɣi pisopɔi (70) m-paai tusa ayi ni kobisinii (2,800). Amaa di yuun'pihiyɔbu (60th Anniversary) chuɣu puhibu dali silimiingoli November, biɛɣu pishi ni ayopɔin, yuuni 2021 dali. Karimbakpɛma zaŋ ti shikuru maa daa nyɛla ŋun yɛli ni shikuru maa shikurubihi kalinli pa yiɣisi tusa ata ni kɔbiga ni anii (3,108) di puuni ka shikurubihi ban nyɛ dabba yiɣisi tuhuli, kɔbisiyɔbu ni pihinii(1,680) ka shikurubihi ban nyɛ paɣiba yiɣisi tuhuli, kɔbisinahi ni pihinahi(1,440) ka ban nyɛ ban gbɛri shikuru maa ni yiɣisi tusaayi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni anu(2,655) ka ban mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru maa ni yiɣisi kɔbisinahi ni pihinu ni ata(453)<ref>{{Cite web|last=Wunizoya|first=Adam Abdul-Fatawu|date=2021-11-29|title=Tourism Minister announces scholarship package for best performing Ghanasco student|url=https://www.modernghana.com/news/1122201/tourism-minister-announces-scholarship-package.html|access-date=2021-12-01|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. Di yuuni yuuni kpaŋmaŋa dahimbu sabbu shɛhira gbana pa paai kobigi puuni vaabu pihiwɔi pirigili kani (89.5%). Dina n-nyɛ karinzɔŋ shɛli din pa [[Tamale Senior High School]] (Tamasco) zuɣu zaŋ jɛndi shikurubihi galisim [[Northern Region]] puuni. Saha ŋɔ, [[Kumbungu Senior High school]] shikurubihi kpalim gari Tamale Senior High School mini [[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]]. Yuuni tuma du zuɣu ban yuli booni "Research Institute daa yina n-ti yɛli ni bɛ vihigu wuhiya ni GHANASCO karimbihi baŋsim bɔbu kpaŋmaŋ yuma din garila yiɣisila 68.38% Ghana zaa shikuriti yi laɣim. Ghanasco m-mali karim bi’kura n-gari sokam Ghana jintɔri duu la ni. Ghanasco karim bi’kura biɛla Ghana yaɣili kam.
== Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira ==
Ghana Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ;
'''General Science'''
Elective Mathematics, Biology, Physics and Chemistry.
'''Home Economics'''
Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics.
'''General Arts'''
Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics.
'''General Agriculture'''
General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture
'''Business'''
Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics
== Di Karimba Kpeen Kura(yuuni 1960 hali ni zuŋɔ) ==
# 1960 - 1964 [[Mr. Kenneth L. Purser]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-11-29|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>
# 1964 - 30/8/1967 [[Mr. B. O. Ayettey]]
# 1967 - 08/1969 [[Mr. A. F. Clinton]]
#24/9/69- 30/6/73 [[Mr. W. A. Ofori]]
# 21/9/73 - 11/10/1973 Mr. Adu
#12/10/1973 - 12/12/1981 [[Alhajj B. A. Fuseini]]
#21/12/1981 - 19/11/1982 [[Mr. Adam Mahama (AG)]]
#19/11/1982- 16/7/1983 [[Mr. S. M. Amankwa]]
#17/7/1983 - 28/10/1986 [[Mr. Mahama Adam (AG)]]
#29/10/1986 - 5/10/1988 [[Mr. L. M. Awuni (AG)]]
#6/10/1988 - 13/8/1990 [[Mr. E. K. Kudiabor]]
#14/8/1990 - 12/9/1991 Mr. A. A. Daramanu
# 1991 - 1998 [[Mr. Bolina Saaka]]
#1998 - 2001 [[Alhaji Amadu Belko]]
#Feb 2001 - Oct 2001 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah (AG)]]<ref>{{Cite web|title=‘Pregnancy should not result in termination of education’|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/pregnancy-should-not-result-in-termination-of-education.html|access-date=2021-12-16|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
#Oct 2001 - 2004 [[Mr. Alhaji Mahamadu Saani Abdul - Rahaman]]
#2005 - 2005 Mr. J. B. Dakorah
#2005 - 2008 [[Alhaji T.A. Mahama]]
#2008 - 2016 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=GHANASCO launches 50th anniversary celebration|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=172570|access-date=2021-12-16|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#Oct 2001- 2004 Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref> (Man Saani)
#2016 - present [[Hajia Amina Musah]]<ref>{{Cite web|last=Amoh|first=Emmanuel Kwame|date=2020-07-26|title=GHANASCO headmistress worried over state of dormitories|url=https://3news.com/ghanasco-headmistress-worried-over-state-of-dormitories/|access-date=2021-11-29|website=3NEWS|language=en-US}}</ref>.
== Di Shikurubihi Toondaannima ban nyɛ dabba ==
{| class="wikitable"
|+Di Shikurubihi Toondaamba Ban nyɛ dabba
!Yuli
!Yuun shɛŋa o ni daa di
|-
|Kassim Tahiru
|1960 - 1964
|-
|Adimaʒoya George
|1964- 1965
|-
|Wusa Manga
|1965- 1966
|-
|Kadri Nashiru
|1966- 1967
|-
|Alhassan Goodman
|1967- 1968
|-
|Tingbani Mahama / Peter Tora
|1968- 1969
|-
|Yamyolia Ananga
|1969- 1970
|-
|A. M. Nashiru
|1970- 1971
|-
|Mohammed Adam
|1971- 1972
|-
|Abu Stephen
|1972- 1973
|-
|Banye Lawrence
|1973- 1974
|-
|Husein Mohammed
|1979- 1980
|-
|Baba Adam
|1980- 1981
|-
|Yakubu Abdul- Rashid
|1981- 1982
|-
|Zakaria A. Kadiri
|1982- 1983
|-
|Abdulai Salifu
|1983-1984
|-
|Mohammed Issahaku
|1984-1985
|-
|Tahiru Iddrissu Yahaya
|1985-1986
|-
|Mohammed Abdul Aziz
|1986- 1987
|-
|Inusah Seidu
|1987- 1988
|-
|Mohammed Saani
|1988- 1989
|-
|Mohammed Saani/ Mumuni M Bashiru
|1995- 1996
|-
|Bashiru Abdul- Majeed
|1996- 1997
|-
|Pumpuni Joseph Kweku
|1997-1998
|-
|Assibi Michael Nyaaba
|1998- 1999
|-
|Abudu Abdul- Ganiyu
|1999- 2000
|-
|Ismaila Hamza
|2000- 2001
|-
|Issah Abdul- Razak
|2001- 2002
|-
|Adam Y. Banbantaba
|2002- 2003
|-
|Kassim Sayibu Abubakari
|2003- 2004
|-
|Ahmed Zakiu I.
|2004- 2005
|-
|Abubakari Mohammed Habib
|2005- 2006
|-
|K. Sulemana
|2011- 2012
|-
|Abugri Akaamah Anthony
|2012- 2013
|-
|Imoro Baba Ali
|2013- 2014
|-
|Jamal Abdul Rashid
|2014- 2015
|-
|Zainudeen Abdullah
|2015- 2016
|-
|Osman Justice Fuseini
|2016- 2017
|-
|Suraju Inusah Iddrisu
|2017- 2018
|-
|Bukari Abdul- Washiru
|2018- 2019
|}
== Yaɣ'kpana ==
Shikuru ŋɔ mali yaɣa pam amaa di puuni yaɣ' kpana maa sheŋa n-nyɛ; [[Administration duu]], [[Jaara]] du kurili, Jaara du kari palli, waa duu, tuun'baŋsim/ karimbanima mini laamba duu, [[science]] tabibi duu, science tabibi zahimbu duu nti tabili Home economic duɣibu duu, Jiŋli, [[Nkurumah]] yili, [[Gbewaa]] yili, [[Dakpema]] yili, ni [[Purser]] yili. Bidibisi dugbɛra, bipuɣinsi dugbɛra m-pahi; Indice 1, Indice 2, Annex 1, Annex 2, ni [[Lordina Mahama|Lordina]] yili, karimbakpema bɔŋgili ni karimbanima bɔŋgili. Ghanasco lahi mali mɔɣili ka di nyɛla din mali bukaata n-ti tiŋ kɔɣila kamani Kukuo, vitiŋ ni Ghana Senior High School shikurubihi zaa<ref>{{Cite web|title=Ghana Secondary School(Ghanasco) - Tamale|url=http://wikimapia.org/2178586/Ghana-Secondary-School-Ghanasco|access-date=2021-11-30|website=wikimapia.org|language=en}}</ref>.
== Karimbihi Dugbɛra Yuya ==
Ghanasco karimbihi du' gbɛra pula buyi, din nyɛ dabba dini mini paɣaba dini.
== '''Awuraba Paɣaba''' ==
# [[Hajia Hafsah Sey Sumani]] (NORSAAC Programs, Policy and Campaign yaɣili kpɛma).
2.[[Lordina Mahama]] (Jilima John Dramani Mahama paɣa).
3.[[Dr. Nihad Salifu]] (paediatric oncologist).
4.[[Hajia Mariam Iddrisu]] (MCE kuro zaŋ ti Sagnarigu)
== '''Dabba dugbɛra''' ==
# Nkrumah yili
# Gbewaa yili
# Gbanzaba yili
# Dakpɛma yili
# Purser yili
== '''Paɣaba dugbɛra''' ==
# Indice 1 yili
2. Indice 2 yili
3. Annex 1 yili
4. Annex 2 yili
5. Lordina yili
== Karimbi' Kura ==
#John Dramani Mahama
#[[Professor Kofi Abagale]] (Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor Seidu (Former Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor [[Abdullai Salifu Asuro]] (Former Rector TaTU)
#Professor Pelga (Former Rector TaTU)
#Professor Akotoye (UCC)
#Professor Sule Displo (associate professor of physics)
#Professor Emetitus Yankah (UCC)
#Professor Seidu Abraham
#Professor Daniel Debaga
#Professor Habib Chester (Oregon University, USA)
#Professor Emile Abdulai (UG-Korlebu)
#[[Dr. Alidu Seidu]] (political science,UG)
#[[Imoro Andani|Prince Imoro Andani]] (late) (Former Northern Regional Minister)
#Mr. [[Shani Alhassan Shaibu]] (Current Northern Regional Minister)
#Dr Saani (MIT,USA)
#Dr. Iddi (Director of SARI, Upper West)
#Professor [[Baba Yidana]] (UCC)
#Dr. Fatahi (UDS)
#Dr. Mohammed Awal (UDS)
#Dr. Kadir (UDS)
#Dr. Elvis (UDS)
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mohammed Awal|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mohammed_Awal&oldid=1058047827|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (Minister of Tourism)
#His Excellency [[John Dramani Mahama]]<ref>{{Citation|title=John Mahama|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Mahama&oldid=1056716131|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref> (Former President of Ghana)
#Her Excellency [[Madam Lordina Mahama|Lordina Mahama]]<ref>{{Citation|title=Madam Lordina Mahama|date=2021-11-30|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Madam_Lordina_Mahama&oldid=28829|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Former First Lady of Ghana)
#Professor Felix Anibo (UG)
#Dr. [[Sule Gariba]]<ref>{{Citation|title=Sulley Gariba|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulley_Gariba&oldid=1057994243|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (late)
#Dr. [[Nihad Salifu]]<ref>{{Cite web|date=2021-05-24|title=Meet Paediatric Oncologist, Dr Nihad Salifu|url=https://worldchildcancer.org/dr-nihad/|access-date=2021-12-01|website=World Child Cancer|language=en}}</ref> (paediatric Oncologist)
#Dr. Haadi (Korlebu)
#Dr. Osei (KATH)
#Dr Mumin Tuuna
#Dr Majeed (Paedeatrician, TTH)
#[[Moses Aduku Asaga]] (Former Member of Parliament for Nabdam in the Upper East Region)<ref>{{Citation|title=Moses Asaga|date=2021-09-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Moses_Asaga&oldid=1047374982|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Edward Kojo Salia]] (Former Member of Parliament for Jirapa Constituency)<ref>{{Citation|title=Edward Salia|date=2021-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Salia&oldid=1022381214|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey]]<ref>{{Citation|title=Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ebenezer_Gilbert_Nii_Narh_Nartey&oldid=1050778981|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-02}}</ref> (Member of Parliament for Ablekuma Central Constituency)
#[[Alhassan Andani]] '''(Former CEO and executive director of Stanbic Bank Ghana)''' <ref>{{Citation|title=Alhassan Andani|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Andani&oldid=1050778770|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]] (Minister for Tourism, Arts and Cultu)<ref>{{Cite web|title=THE MINISTER OF TOURISM, ARTS AND CULTURE, HON. DR. MUHAMMMED IBRAHIM AWAL, ENGAGES MANAGEMENT BODY AND THE HEADS OF AGENCIES UNDER THE TOURISM MINISTRY - Ministry of Tourism, Arts & Culture|url=http://motac.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=150&catid=13&Itemid=163|access-date=2021-11-29|website=motac.gov.gh}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Issaka Abukari|Ibrahim Isaaka]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Issaka Abukari|date=2021-09-04|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Issaka_Abukari&oldid=16578|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Scientist)
#Hon. Alhaji [[Mohammed Hardi Tufeiru]] (Member of Parliament for Nanton constituency and a deputy minister)<ref>{{Cite web|title=Hon. Alhaji Hardi Tufeiru (Deputy Minister)|url=https://mofa.gov.gh/site/about-us/office-of-the-minister/deputy-ministers/361-hon-alhaji-hardi-tufeiru-deputy-minister|access-date=2021-11-29|website=mofa.gov.gh}}</ref>
#Professor Abdulai (Renoun Agric Economist)
# [[Ahmed Alhassan Yakubu]] (Former MP for Mion Constituency) <ref>{{Citation|title=Ahmed Alhassan Yakubu|date=2021-07-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahmed_Alhassan_Yakubu&oldid=1033304045|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
# [[Mr. John Abdulai Jinapor|John Abdulai Jinapor]] (Member of Parliament for Yapei-Kusawgu constituency) <ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Abdallah Mashud]] (Founding President of African centre for retirement research/ Formerly of SSNIT)
#Naa [[Bolinaa Saaka]] (currently Ghana's ambassador to Burkina Faso) <ref>{{Citation|title=Naa Bolinaa Saaka|date=2020-04-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Naa_Bolinaa_Saaka&oldid=950497157|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Alhaji Ahmed Rufai Yahaya Iddi]] (currently Ghana's ambassador to the state of Kuwait)
#[[Alhaji Sayuti Yahaya Iddi]] (Ambassador to Iran) <ref>{{Cite web|title=Ghana ambassador Alhaji Sayuti Yahaya Iddi Archives|url=https://avadiplomatic.com/en/archive/tag/ghana-ambassador-alhaji-sayuti-yahaya-iddi|access-date=2021-11-29|website=AVAdiplomatic|language=en-US}}</ref>
#[[Abedi Pele]]<ref>{{Citation|title=Abedi Pele|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abedi_Pele&oldid=1056766225|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Alhaji [[Mohammed Habib Tijaani|Mohammed Habib Tijani]]<ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1057993524|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (Currently Ambassador for Saudi Arabia) <ref>{{Cite web|title=Ambassador Alhaji Mohammed Habib Tijani pledges to enhance Ghana - Saudi Arabia relations - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/ambassador-alhaji-mohammed-habib-tijani-pledges-to-enhance-ghana-saudi-arabia-relations/|access-date=2021-11-29|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-07-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1035840337|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Joseph Bawa Akamba]] (Former justice of the Supreme Court of Ghana) <ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Major Gen Danku
#Col Patrick Atuiri
#Brigadier Gen Iddrisu
#Col Seth
#Major Fatawu
#Major Gen T Rtd Sakibu
#Engineer Moro Bernard
#Engineer Lawal
#Engineer Salim
#Dr. Awal (UK, Animal scientist)
#[[Joseph Bawa Akamba]]<ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>(Justice of the Supreme Court of Ghana from 2012 to 2016)<ref>{{Cite web|title=Joseph Akamba, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Joseph-Akamba-4007|access-date=2021-12-01|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
#[[Hassan Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Hassan Ayariga|date=2021-08-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hassan_Ayariga&oldid=1041013308|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (All People's Congress paati toondana).
#[[Mahama Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Mahama Ayariga|date=2021-08-14|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahama_Ayariga&oldid=1038776939|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (jintora zaŋti Bawku Central piibupiibu yaɣili)
#[[Abdul-Samed Muhamed Gunu]]<ref>{{Citation|title=Abdul-Samed Muhamed Gunu|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdul-Samed_Muhamed_Gunu&oldid=1058055887|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintori kuro zaŋ ti Savelugu piibupiibu yaɣili din Tudu ŋɔ na)
#[[Kwame Ayew]] (nyɛla Ghana bol'mɛri kuro zaŋ ti Ghana blackstars team la ka o beli nyɛ Abedi Pele)
#[[John Abdulai Jinapor]]<ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Yapei-Kusawgu piibupiibu yaɣili din be zabaɣa nuu)
#[[Ibrahim Murtala Mohammed]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Murtala Muhammed|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Murtala_Muhammed&oldid=1058052079|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-Central din be Tamale piibupiibu yaɣili)
#[[Alhassan Suhuyini]]<ref>{{Citation|title=Alhassan Suhuyini|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Suhuyini&oldid=1058052733|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-North piibupiibu yaɣili din bɛ tudu ŋɔ na)
#[[Ahmed Alhassan Yakubu]] (jintɔri kuro zaŋ ti Mion piibupiibu yaɣili mini minista kuro ŋun su pukparilim)
#[[Hamid Baba Braimah]](jintori kuro zaŋ ti Salaga din bɛ Savannah region la)
#[[Abdul Jalil Naabeli Musah]] Kumoo (ŋuna n-nyɛ "MY NORTHERN ACHIEVER " host, ŋun bɔhiri bɔhisi di dundɔŋ ni maa)
#Hajia [[Mariam Iddrisu|Mariam Iddrissu]]<ref>{{Citation|title=Mariam Iddrisu|date=2021-06-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariam_Iddrisu&oldid=1026665941|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (ŋuna n-daa nyɛ Sagnarigu MCE kuro).
#Hon [[Musah Amin]] (ŋuna n-nyɛ NPP bipola laɣingu Dana, bee bipola zonzon geli karachi)
#[[Alhaji Abu Abdallah]] (ŋuna n-nyɛ GHANASCO toondana zaŋ ti bihi shikuru kpaŋmaŋ polo).
# [[Mr. Mohammed Awal Mystic]] (Director of Youth Bridge foundation, Northern Ghana)
#Hajia [[Hafsah Sey Sumani]]<ref>{{Cite web|last=rajanthi|title=Profile: Hafsah Sey Sumani|url=https://rajanthimani.wordpress.com/2012/11/02/profile-hafsah-sey-sumani/|url-status=live|access-date=2021-12-02|website=Be the change|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=1996 old students of GHANASCO hand over streetlights project to alma mater|url=https://citinewsroom.com/2021/11/1996-old-students-of-ghanasco-hand-over-streetlights-project-to-alma-mater/|access-date=2021-12-02|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref>(head of programs, policy and campaign at NORSAAC)<ref>{{Cite web|last=I)|first=Electronic Technologies Consult (Eric Robertson Yaw|title=Staff|url=https://www.norsaac.org/staff/|access-date=2021-12-02|website=Norsaac|language=en}}</ref>
#
#
#
#
== Kpaŋmaŋa ==
Shikuru ŋɔ nyɛla shikuru sheli din kpaŋ di maŋ pam tum 1960 hali ni zuŋɔ, di sheŋa nyɛ;
# [[Mr. Lalaji]], laasabu (mathematics) karimba mini o science tabibi shikurubihi daa mali rocket silimiingoli [[June]] biɛɣu pishi ni ayi (22nd),1970 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-02-18|title=GREAT ACHIEVEMENT OF GHANASCO-TAMALE FROM 1960-2020|url=https://lumiertv.com/2021/02/18/great-achievement-of-ghanasco-tamale-from-1960-2020/|access-date=2021-12-01|website=Lumier Tv|language=en-US}}</ref>.
#Buyopɔi nasara diriba zaŋ kpa [[NCCE]] tudu yaɣili nangbankpeeni kompatiisa (debates).
#Ban nyɛ buyi di ti kana diɛma ni yiɣijam.
#Gaŋdu shikuru zaŋ chaŋ WASSCE kpaŋmaŋa n-gari [[Tamale Senior High School|Tamasco]] ni vaabu pihiyɔbu ni anu ni biɛla (65.58%) .
#[[Wikipidia]] ni baŋ shikuru shɛli ni anfooni .
6. 2019 yuuni la, shikuru maa daa nyɛŋ Armed Forces Senior High School mini Juaben Senior High School [[Ghana National Science and Maths Quiz]] la ni. Dina n-daa tiba nasara n-tahi kompatiisa maa pirigili zuɣu yuuni 2019<ref>{{Cite journal|last=Agyekum|first=Humphrey A.|date=2021-07-16|title=Complicating Entanglements: Societal Factors Intruding in the Ghana Armed Forces’ Civil–Military Relations|url=http://dx.doi.org/10.1177/0095327x211033010|journal=Armed Forces & Society|pages=0095327X2110330|doi=10.1177/0095327x211033010|issn=0095-327X}}</ref>.
7. Shikuru shɛli din yihi tiŋgbani zuɣulana mini tiŋgbani paɣ'tulli na, m-pahi tiŋgbani zuɣulaam paa mini tiŋgbani paɣ'so ŋun pahi ayi.
== Shikuru Antem ==
Rejoice my soul for being a
GHANASCAN
The home of learning.
" Patience and good intentions" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention,
We are proud to be GHANASCANS. 2X
Great GHANASCO
The home of learning
Great GHANASCO;
The route of success
We deserve glory;
We deserve the honour
That we adore thee our mother great GHANASCO;
Rejoice my soul for being a GHANASCAN.
The home of learning;
" Patience and good intention" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention;
We are proud to be GHANASCANS<ref name=":0">{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
<references />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Tamale]]
[[Pubu:Northern region]]
[[Pubu:Shikuriti]]
gxjvvg9a43w03kedf6ehpehyhjzt9oh
41661
41660
2022-07-29T23:23:23Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''[[Ghana]] Senior High School (GHANASCO)''' nyɛla bi’ kura karim zɔŋ shɛli din be [[Tamali|Tamale]] [[Northern Region]], [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=15 students of GHANASCO arrested for rioting|url=https://www.modernghana.com/news/277974/15-students-of-ghanasco-arrested-for-rioting.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Kambala|first=Dr Abdul-Fatahi Abdulai|title=GHANASCO Needs Attention To Escape Being Drowned In A Sea Of Filth|url=https://www.modernghana.com/news/949933/ghanasco-needs-attention-to-escape-being-drowned.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-05-11|title=Government rescues GHANASCO with GH¢410,389|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Government-rescues-GHANASCO-with-GH-410-389-650936|access-date=2021-11-28|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> tiŋgbani ni.
== Di taachi ==
[[Dani]] [[Suma]] ni [[Suglo]]<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-30|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>
== Di kpabu yuuni ==
Di daa [[kpala]] 1960 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-11-30|title=Ghanasco Marks 60th Anniversary|url=https://dailyguidenetwork.com/ghanasco-marks-60th-anniversary/|access-date=2021-12-01|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref>
== Pubu yaɣili ==
Di biɛla pubu yaɣili din nyɛ A<ref>{{Cite web|last=Editor|date=2020-09-20GMT+000008:38:09+00:00|title=Full List: Category A Schools In Ghana For 2021|url=https://www.successafrica.info/category-a-schools-in-ghana/|access-date=2021-12-01|language=en-US}}</ref>
== '''Tuma''' ==
[[Shikuru]] maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra<ref>{{Cite web|title=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|url=https://ghanascan.wordpress.com/|access-date=2021-11-30|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>.
[[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]] nianima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikurunima ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.
== Taarihi ==
GHANASCO daa pilimi ka di yuli booni '''[[Ghana College]]'''. Di daa pilila silimiingoli [[January]], 1960 yuuni<ref>{{Citation|title=GHANASCO @60 DOCUMENTARY|url=https://www.youtube.com/watch?v=kNfCAmJfKO8|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>, [[Kwame Nkrumah]] gɔmnanti ni. Lala [[shikuru]] ŋɔ nyɛla [[Ghana Education Trust]] nima shikuriti la ni yini, di nyɛla din be Kukuo, [[Tamali]] ka nyɛ shikuru shɛli din pahi ayi shikuru kara ni tudu yaɣili ŋɔ na. Shikuru ŋɔ ni daa pili, karimbihi pisopɔin (70) n-daa na be di puuni. Lala karimbihi ŋɔ zaa daa nyɛla bidibisi. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni ka di Ghana College yuli maa daa taɣi n-leei Ghana Secondary School. Shikuru maa tuuli karimbakpɛma daa yila [[Jamaica]] tingbani ni na <ref name=":0" /> ka o yuli daa booni Mr. [[Kenneth Luther Purser]].<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/history|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> [[Abu Kassim Tahidu]] ŋun daa yi Kwame Danso din be [[Brong]] [[Ahafo Region|Ahafo]] Region n-daa nyɛ tuuli shikurubihi toondana. [[Ghana]] shikuriti puuni, Ghana Secondary School nyɛla din pahi shikuru shɛŋa din zali yuli zuŋɔ. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni puuni, shikuru ŋɔ laasabu malibu yaɣili karimba, Mr. Lalaji daa nyɛla ŋun zaŋ o karimbihi ban daa bɔhindi tabibi yuma anu yaɣili m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ mali [[rocket]]. Silimiingoli June 22nd dabisili, 1970 yuuni ka bɛ daa niŋ lala rocket maa suuna ka daa zaŋ li wuhi salo. Lala dabisili maa, Ghana fukumsi kpambala ŋun daa su shikuru karim baŋsim bɔbu yaɣili, [[Mr. William Offori-Attah]] n-daa gari tooni n-zaŋ rocket maa wuhi [[Ghana]] mulichi. Tum ni zuŋɔ, shikuru maa nyɛla kpaŋmaŋa ni be shikuru shɛŋa puuni zaɣ' yini tingbani ŋɔ ni dibahibahindi Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. GHANASCO shikurubihi kalinli yiɣisi yaɣi pisopɔi (70) m-paai tusa ayi ni kobisinii (2,800). Amaa di yuun'pihiyɔbu (60th Anniversary) chuɣu puhibu dali silimiingoli November, biɛɣu pishi ni ayopɔin, yuuni 2021 dali. Karimbakpɛma zaŋ ti shikuru maa daa nyɛla ŋun yɛli ni shikuru maa shikurubihi kalinli pa yiɣisi tusa ata ni kɔbiga ni anii (3,108) di puuni ka shikurubihi ban nyɛ dabba yiɣisi tuhuli, kɔbisiyɔbu ni pihinii(1,680) ka shikurubihi ban nyɛ paɣiba yiɣisi tuhuli, kɔbisinahi ni pihinahi(1,440) ka ban nyɛ ban gbɛri shikuru maa ni yiɣisi tusaayi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni anu(2,655) ka ban mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru maa ni yiɣisi kɔbisinahi ni pihinu ni ata(453)<ref>{{Cite web|last=Wunizoya|first=Adam Abdul-Fatawu|date=2021-11-29|title=Tourism Minister announces scholarship package for best performing Ghanasco student|url=https://www.modernghana.com/news/1122201/tourism-minister-announces-scholarship-package.html|access-date=2021-12-01|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. Di yuuni yuuni kpaŋmaŋa dahimbu sabbu shɛhira gbana pa paai kobigi puuni vaabu pihiwɔi pirigili kani (89.5%). Dina n-nyɛ karinzɔŋ shɛli din pa [[Tamale Senior High School]] (Tamasco) zuɣu zaŋ jɛndi shikurubihi galisim [[Northern Region]] puuni. Saha ŋɔ, [[Kumbungu Senior High school]] shikurubihi kpalim gari Tamale Senior High School mini [[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]]. Yuuni tuma du zuɣu ban yuli booni "Research Institute daa yina n-ti yɛli ni bɛ vihigu wuhiya ni GHANASCO karimbihi baŋsim bɔbu kpaŋmaŋ yuma din garila yiɣisila 68.38% Ghana zaa shikuriti yi laɣim. Ghanasco m-mali karim bi’kura n-gari sokam Ghana jintɔri duu la ni. Ghanasco karim bi’kura biɛla [[Ghana]] yaɣili kam.
== Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira ==
Ghana Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ;
'''General Science'''
Elective Mathematics, Biology, Physics and Chemistry.
'''Home Economics'''
Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics.
'''General Arts'''
Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics.
'''General Agriculture'''
General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture
'''Business'''
Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics
== Di Karimba Kpeen Kura(yuuni 1960 hali ni zuŋɔ) ==
# 1960 - 1964 [[Mr. Kenneth L. Purser]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-11-29|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>
# 1964 - 30/8/1967 [[Mr. B. O. Ayettey]]
# 1967 - 08/1969 [[Mr. A. F. Clinton]]
#24/9/69- 30/6/73 [[Mr. W. A. Ofori]]
# 21/9/73 - 11/10/1973 Mr. Adu
#12/10/1973 - 12/12/1981 [[Alhajj B. A. Fuseini]]
#21/12/1981 - 19/11/1982 [[Mr. Adam Mahama (AG)]]
#19/11/1982- 16/7/1983 [[Mr. S. M. Amankwa]]
#17/7/1983 - 28/10/1986 [[Mr. Mahama Adam (AG)]]
#29/10/1986 - 5/10/1988 [[Mr. L. M. Awuni (AG)]]
#6/10/1988 - 13/8/1990 [[Mr. E. K. Kudiabor]]
#14/8/1990 - 12/9/1991 Mr. A. A. Daramanu
# 1991 - 1998 [[Mr. Bolina Saaka]]
#1998 - 2001 [[Alhaji Amadu Belko]]
#Feb 2001 - Oct 2001 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah (AG)]]<ref>{{Cite web|title=‘Pregnancy should not result in termination of education’|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/pregnancy-should-not-result-in-termination-of-education.html|access-date=2021-12-16|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
#Oct 2001 - 2004 [[Mr. Alhaji Mahamadu Saani Abdul - Rahaman]]
#2005 - 2005 Mr. J. B. Dakorah
#2005 - 2008 [[Alhaji T.A. Mahama]]
#2008 - 2016 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=GHANASCO launches 50th anniversary celebration|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=172570|access-date=2021-12-16|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#Oct 2001- 2004 Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref> (Man Saani)
#2016 - present [[Hajia Amina Musah]]<ref>{{Cite web|last=Amoh|first=Emmanuel Kwame|date=2020-07-26|title=GHANASCO headmistress worried over state of dormitories|url=https://3news.com/ghanasco-headmistress-worried-over-state-of-dormitories/|access-date=2021-11-29|website=3NEWS|language=en-US}}</ref>.
== Di Shikurubihi Toondaannima ban nyɛ dabba ==
{| class="wikitable"
|+Di Shikurubihi Toondaamba Ban nyɛ dabba
!Yuli
!Yuun shɛŋa o ni daa di
|-
|Kassim Tahiru
|1960 - 1964
|-
|Adimaʒoya George
|1964- 1965
|-
|Wusa Manga
|1965- 1966
|-
|Kadri Nashiru
|1966- 1967
|-
|Alhassan Goodman
|1967- 1968
|-
|Tingbani Mahama / Peter Tora
|1968- 1969
|-
|Yamyolia Ananga
|1969- 1970
|-
|A. M. Nashiru
|1970- 1971
|-
|Mohammed Adam
|1971- 1972
|-
|Abu Stephen
|1972- 1973
|-
|Banye Lawrence
|1973- 1974
|-
|Husein Mohammed
|1979- 1980
|-
|Baba Adam
|1980- 1981
|-
|Yakubu Abdul- Rashid
|1981- 1982
|-
|Zakaria A. Kadiri
|1982- 1983
|-
|Abdulai Salifu
|1983-1984
|-
|Mohammed Issahaku
|1984-1985
|-
|Tahiru Iddrissu Yahaya
|1985-1986
|-
|Mohammed Abdul Aziz
|1986- 1987
|-
|Inusah Seidu
|1987- 1988
|-
|Mohammed Saani
|1988- 1989
|-
|Mohammed Saani/ Mumuni M Bashiru
|1995- 1996
|-
|Bashiru Abdul- Majeed
|1996- 1997
|-
|Pumpuni Joseph Kweku
|1997-1998
|-
|Assibi Michael Nyaaba
|1998- 1999
|-
|Abudu Abdul- Ganiyu
|1999- 2000
|-
|Ismaila Hamza
|2000- 2001
|-
|Issah Abdul- Razak
|2001- 2002
|-
|Adam Y. Banbantaba
|2002- 2003
|-
|Kassim Sayibu Abubakari
|2003- 2004
|-
|Ahmed Zakiu I.
|2004- 2005
|-
|Abubakari Mohammed Habib
|2005- 2006
|-
|K. Sulemana
|2011- 2012
|-
|Abugri Akaamah Anthony
|2012- 2013
|-
|Imoro Baba Ali
|2013- 2014
|-
|Jamal Abdul Rashid
|2014- 2015
|-
|Zainudeen Abdullah
|2015- 2016
|-
|Osman Justice Fuseini
|2016- 2017
|-
|Suraju Inusah Iddrisu
|2017- 2018
|-
|Bukari Abdul- Washiru
|2018- 2019
|}
== Yaɣ'kpana ==
Shikuru ŋɔ mali yaɣa pam amaa di puuni yaɣ' kpana maa sheŋa n-nyɛ; [[Administration duu]], [[Jaara]] du kurili, Jaara du kari palli, waa duu, tuun'baŋsim/ karimbanima mini laamba duu, [[science]] tabibi duu, science tabibi zahimbu duu nti tabili Home economic duɣibu duu, Jiŋli, [[Nkurumah]] yili, [[Gbewaa]] yili, [[Dakpema]] yili, ni [[Purser]] yili. Bidibisi dugbɛra, bipuɣinsi dugbɛra m-pahi; Indice 1, Indice 2, Annex 1, Annex 2, ni [[Lordina Mahama|Lordina]] yili, karimbakpema bɔŋgili ni karimbanima bɔŋgili. Ghanasco lahi mali mɔɣili ka di nyɛla din mali bukaata n-ti tiŋ kɔɣila kamani Kukuo, vitiŋ ni Ghana Senior High School shikurubihi zaa<ref>{{Cite web|title=Ghana Secondary School(Ghanasco) - Tamale|url=http://wikimapia.org/2178586/Ghana-Secondary-School-Ghanasco|access-date=2021-11-30|website=wikimapia.org|language=en}}</ref>.
== Karimbihi Dugbɛra Yuya ==
Ghanasco karimbihi du' gbɛra pula buyi, din nyɛ dabba dini mini paɣaba dini.
== '''Awuraba Paɣaba''' ==
# [[Hajia Hafsah Sey Sumani]] (NORSAAC Programs, Policy and Campaign yaɣili kpɛma).
2.[[Lordina Mahama]] (Jilima John Dramani Mahama paɣa).
3.[[Dr. Nihad Salifu]] (paediatric oncologist).
4.[[Hajia Mariam Iddrisu]] (MCE kuro zaŋ ti Sagnarigu)
== '''Dabba dugbɛra''' ==
# Nkrumah yili
# Gbewaa yili
# Gbanzaba yili
# Dakpɛma yili
# Purser yili
== '''Paɣaba dugbɛra''' ==
# Indice 1 yili
2. Indice 2 yili
3. Annex 1 yili
4. Annex 2 yili
5. Lordina yili
== Karimbi' Kura ==
#John Dramani Mahama
#[[Professor Kofi Abagale]] (Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor Seidu (Former Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor [[Abdullai Salifu Asuro]] (Former Rector TaTU)
#Professor Pelga (Former Rector TaTU)
#Professor Akotoye (UCC)
#Professor Sule Displo (associate professor of physics)
#Professor Emetitus Yankah (UCC)
#Professor Seidu Abraham
#Professor Daniel Debaga
#Professor Habib Chester (Oregon University, USA)
#Professor Emile Abdulai (UG-Korlebu)
#[[Dr. Alidu Seidu]] (political science,UG)
#[[Imoro Andani|Prince Imoro Andani]] (late) (Former Northern Regional Minister)
#Mr. [[Shani Alhassan Shaibu]] (Current Northern Regional Minister)
#Dr Saani (MIT,USA)
#Dr. Iddi (Director of SARI, Upper West)
#Professor [[Baba Yidana]] (UCC)
#Dr. Fatahi (UDS)
#Dr. Mohammed Awal (UDS)
#Dr. Kadir (UDS)
#Dr. Elvis (UDS)
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mohammed Awal|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mohammed_Awal&oldid=1058047827|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (Minister of Tourism)
#His Excellency [[John Dramani Mahama]]<ref>{{Citation|title=John Mahama|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Mahama&oldid=1056716131|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref> (Former President of Ghana)
#Her Excellency [[Madam Lordina Mahama|Lordina Mahama]]<ref>{{Citation|title=Madam Lordina Mahama|date=2021-11-30|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Madam_Lordina_Mahama&oldid=28829|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Former First Lady of Ghana)
#Professor Felix Anibo (UG)
#Dr. [[Sule Gariba]]<ref>{{Citation|title=Sulley Gariba|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulley_Gariba&oldid=1057994243|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (late)
#Dr. [[Nihad Salifu]]<ref>{{Cite web|date=2021-05-24|title=Meet Paediatric Oncologist, Dr Nihad Salifu|url=https://worldchildcancer.org/dr-nihad/|access-date=2021-12-01|website=World Child Cancer|language=en}}</ref> (paediatric Oncologist)
#Dr. Haadi (Korlebu)
#Dr. Osei (KATH)
#Dr Mumin Tuuna
#Dr Majeed (Paedeatrician, TTH)
#[[Moses Aduku Asaga]] (Former Member of Parliament for Nabdam in the Upper East Region)<ref>{{Citation|title=Moses Asaga|date=2021-09-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Moses_Asaga&oldid=1047374982|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Edward Kojo Salia]] (Former Member of Parliament for Jirapa Constituency)<ref>{{Citation|title=Edward Salia|date=2021-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Salia&oldid=1022381214|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey]]<ref>{{Citation|title=Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ebenezer_Gilbert_Nii_Narh_Nartey&oldid=1050778981|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-02}}</ref> (Member of Parliament for Ablekuma Central Constituency)
#[[Alhassan Andani]] '''(Former CEO and executive director of Stanbic Bank Ghana)''' <ref>{{Citation|title=Alhassan Andani|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Andani&oldid=1050778770|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]] (Minister for Tourism, Arts and Cultu)<ref>{{Cite web|title=THE MINISTER OF TOURISM, ARTS AND CULTURE, HON. DR. MUHAMMMED IBRAHIM AWAL, ENGAGES MANAGEMENT BODY AND THE HEADS OF AGENCIES UNDER THE TOURISM MINISTRY - Ministry of Tourism, Arts & Culture|url=http://motac.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=150&catid=13&Itemid=163|access-date=2021-11-29|website=motac.gov.gh}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Issaka Abukari|Ibrahim Isaaka]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Issaka Abukari|date=2021-09-04|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Issaka_Abukari&oldid=16578|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Scientist)
#Hon. Alhaji [[Mohammed Hardi Tufeiru]] (Member of Parliament for Nanton constituency and a deputy minister)<ref>{{Cite web|title=Hon. Alhaji Hardi Tufeiru (Deputy Minister)|url=https://mofa.gov.gh/site/about-us/office-of-the-minister/deputy-ministers/361-hon-alhaji-hardi-tufeiru-deputy-minister|access-date=2021-11-29|website=mofa.gov.gh}}</ref>
#Professor Abdulai (Renoun Agric Economist)
# [[Ahmed Alhassan Yakubu]] (Former MP for Mion Constituency) <ref>{{Citation|title=Ahmed Alhassan Yakubu|date=2021-07-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahmed_Alhassan_Yakubu&oldid=1033304045|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
# [[Mr. John Abdulai Jinapor|John Abdulai Jinapor]] (Member of Parliament for Yapei-Kusawgu constituency) <ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Abdallah Mashud]] (Founding President of African centre for retirement research/ Formerly of SSNIT)
#Naa [[Bolinaa Saaka]] (currently Ghana's ambassador to Burkina Faso) <ref>{{Citation|title=Naa Bolinaa Saaka|date=2020-04-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Naa_Bolinaa_Saaka&oldid=950497157|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Alhaji Ahmed Rufai Yahaya Iddi]] (currently Ghana's ambassador to the state of Kuwait)
#[[Alhaji Sayuti Yahaya Iddi]] (Ambassador to Iran) <ref>{{Cite web|title=Ghana ambassador Alhaji Sayuti Yahaya Iddi Archives|url=https://avadiplomatic.com/en/archive/tag/ghana-ambassador-alhaji-sayuti-yahaya-iddi|access-date=2021-11-29|website=AVAdiplomatic|language=en-US}}</ref>
#[[Abedi Pele]]<ref>{{Citation|title=Abedi Pele|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abedi_Pele&oldid=1056766225|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Alhaji [[Mohammed Habib Tijaani|Mohammed Habib Tijani]]<ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1057993524|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (Currently Ambassador for Saudi Arabia) <ref>{{Cite web|title=Ambassador Alhaji Mohammed Habib Tijani pledges to enhance Ghana - Saudi Arabia relations - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/ambassador-alhaji-mohammed-habib-tijani-pledges-to-enhance-ghana-saudi-arabia-relations/|access-date=2021-11-29|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-07-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1035840337|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Joseph Bawa Akamba]] (Former justice of the Supreme Court of Ghana) <ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Major Gen Danku
#Col Patrick Atuiri
#Brigadier Gen Iddrisu
#Col Seth
#Major Fatawu
#Major Gen T Rtd Sakibu
#Engineer Moro Bernard
#Engineer Lawal
#Engineer Salim
#Dr. Awal (UK, Animal scientist)
#[[Joseph Bawa Akamba]]<ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>(Justice of the Supreme Court of Ghana from 2012 to 2016)<ref>{{Cite web|title=Joseph Akamba, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Joseph-Akamba-4007|access-date=2021-12-01|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
#[[Hassan Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Hassan Ayariga|date=2021-08-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hassan_Ayariga&oldid=1041013308|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (All People's Congress paati toondana).
#[[Mahama Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Mahama Ayariga|date=2021-08-14|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahama_Ayariga&oldid=1038776939|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (jintora zaŋti Bawku Central piibupiibu yaɣili)
#[[Abdul-Samed Muhamed Gunu]]<ref>{{Citation|title=Abdul-Samed Muhamed Gunu|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdul-Samed_Muhamed_Gunu&oldid=1058055887|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintori kuro zaŋ ti Savelugu piibupiibu yaɣili din Tudu ŋɔ na)
#[[Kwame Ayew]] (nyɛla Ghana bol'mɛri kuro zaŋ ti Ghana blackstars team la ka o beli nyɛ Abedi Pele)
#[[John Abdulai Jinapor]]<ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Yapei-Kusawgu piibupiibu yaɣili din be zabaɣa nuu)
#[[Ibrahim Murtala Mohammed]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Murtala Muhammed|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Murtala_Muhammed&oldid=1058052079|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-Central din be Tamale piibupiibu yaɣili)
#[[Alhassan Suhuyini]]<ref>{{Citation|title=Alhassan Suhuyini|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Suhuyini&oldid=1058052733|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-North piibupiibu yaɣili din bɛ tudu ŋɔ na)
#[[Ahmed Alhassan Yakubu]] (jintɔri kuro zaŋ ti Mion piibupiibu yaɣili mini minista kuro ŋun su pukparilim)
#[[Hamid Baba Braimah]](jintori kuro zaŋ ti Salaga din bɛ Savannah region la)
#[[Abdul Jalil Naabeli Musah]] Kumoo (ŋuna n-nyɛ "MY NORTHERN ACHIEVER " host, ŋun bɔhiri bɔhisi di dundɔŋ ni maa)
#Hajia [[Mariam Iddrisu|Mariam Iddrissu]]<ref>{{Citation|title=Mariam Iddrisu|date=2021-06-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariam_Iddrisu&oldid=1026665941|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (ŋuna n-daa nyɛ Sagnarigu MCE kuro).
#Hon [[Musah Amin]] (ŋuna n-nyɛ NPP bipola laɣingu Dana, bee bipola zonzon geli karachi)
#[[Alhaji Abu Abdallah]] (ŋuna n-nyɛ GHANASCO toondana zaŋ ti bihi shikuru kpaŋmaŋ polo).
# [[Mr. Mohammed Awal Mystic]] (Director of Youth Bridge foundation, Northern Ghana)
#Hajia [[Hafsah Sey Sumani]]<ref>{{Cite web|last=rajanthi|title=Profile: Hafsah Sey Sumani|url=https://rajanthimani.wordpress.com/2012/11/02/profile-hafsah-sey-sumani/|url-status=live|access-date=2021-12-02|website=Be the change|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=1996 old students of GHANASCO hand over streetlights project to alma mater|url=https://citinewsroom.com/2021/11/1996-old-students-of-ghanasco-hand-over-streetlights-project-to-alma-mater/|access-date=2021-12-02|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref>(head of programs, policy and campaign at NORSAAC)<ref>{{Cite web|last=I)|first=Electronic Technologies Consult (Eric Robertson Yaw|title=Staff|url=https://www.norsaac.org/staff/|access-date=2021-12-02|website=Norsaac|language=en}}</ref>
#
#
#
#
== Kpaŋmaŋa ==
Shikuru ŋɔ nyɛla shikuru sheli din kpaŋ di maŋ pam tum 1960 hali ni zuŋɔ, di sheŋa nyɛ;
# [[Mr. Lalaji]], laasabu (mathematics) karimba mini o science tabibi shikurubihi daa mali rocket silimiingoli [[June]] biɛɣu pishi ni ayi (22nd),1970 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-02-18|title=GREAT ACHIEVEMENT OF GHANASCO-TAMALE FROM 1960-2020|url=https://lumiertv.com/2021/02/18/great-achievement-of-ghanasco-tamale-from-1960-2020/|access-date=2021-12-01|website=Lumier Tv|language=en-US}}</ref>.
#Buyopɔi nasara diriba zaŋ kpa [[NCCE]] tudu yaɣili nangbankpeeni kompatiisa (debates).
#Ban nyɛ buyi di ti kana diɛma ni yiɣijam.
#Gaŋdu shikuru zaŋ chaŋ WASSCE kpaŋmaŋa n-gari [[Tamale Senior High School|Tamasco]] ni vaabu pihiyɔbu ni anu ni biɛla (65.58%) .
#[[Wikipidia]] ni baŋ shikuru shɛli ni anfooni .
6. 2019 yuuni la, shikuru maa daa nyɛŋ Armed Forces Senior High School mini Juaben Senior High School [[Ghana National Science and Maths Quiz]] la ni. Dina n-daa tiba nasara n-tahi kompatiisa maa pirigili zuɣu yuuni 2019<ref>{{Cite journal|last=Agyekum|first=Humphrey A.|date=2021-07-16|title=Complicating Entanglements: Societal Factors Intruding in the Ghana Armed Forces’ Civil–Military Relations|url=http://dx.doi.org/10.1177/0095327x211033010|journal=Armed Forces & Society|pages=0095327X2110330|doi=10.1177/0095327x211033010|issn=0095-327X}}</ref>.
7. Shikuru shɛli din yihi tiŋgbani zuɣulana mini tiŋgbani paɣ'tulli na, m-pahi tiŋgbani zuɣulaam paa mini tiŋgbani paɣ'so ŋun pahi ayi.
== Shikuru Antem ==
Rejoice my soul for being a
GHANASCAN
The home of learning.
" Patience and good intentions" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention,
We are proud to be GHANASCANS. 2X
Great GHANASCO
The home of learning
Great GHANASCO;
The route of success
We deserve glory;
We deserve the honour
That we adore thee our mother great GHANASCO;
Rejoice my soul for being a GHANASCAN.
The home of learning;
" Patience and good intention" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention;
We are proud to be GHANASCANS<ref name=":0">{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
<references />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Tamale]]
[[Pubu:Northern region]]
[[Pubu:Shikuriti]]
0ulssmkip71ugykaas4cwvzl6mh7r0d
41662
41661
2022-07-29T23:25:16Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''[[Ghana]] Senior High School (GHANASCO)''' nyɛla bi’ kura karim zɔŋ shɛli din be [[Tamali|Tamale]] [[Northern Region]], [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=15 students of GHANASCO arrested for rioting|url=https://www.modernghana.com/news/277974/15-students-of-ghanasco-arrested-for-rioting.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Kambala|first=Dr Abdul-Fatahi Abdulai|title=GHANASCO Needs Attention To Escape Being Drowned In A Sea Of Filth|url=https://www.modernghana.com/news/949933/ghanasco-needs-attention-to-escape-being-drowned.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-05-11|title=Government rescues GHANASCO with GH¢410,389|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Government-rescues-GHANASCO-with-GH-410-389-650936|access-date=2021-11-28|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> tiŋgbani ni.
== Di taachi ==
[[Dani]] [[Suma]] ni [[Suglo]]<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-30|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>
== Di kpabu yuuni ==
Di daa [[kpala]] 1960 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-11-30|title=Ghanasco Marks 60th Anniversary|url=https://dailyguidenetwork.com/ghanasco-marks-60th-anniversary/|access-date=2021-12-01|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref>
== Pubu yaɣili ==
Di biɛla pubu yaɣili din nyɛ A<ref>{{Cite web|last=Editor|date=2020-09-20GMT+000008:38:09+00:00|title=Full List: Category A Schools In Ghana For 2021|url=https://www.successafrica.info/category-a-schools-in-ghana/|access-date=2021-12-01|language=en-US}}</ref>
== '''Tuma''' ==
[[Shikuru]] maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra<ref>{{Cite web|title=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|url=https://ghanascan.wordpress.com/|access-date=2021-11-30|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>.
[[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]] nianima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikurunima ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.
== Taarihi ==
GHANASCO daa pilimi ka di yuli booni '''[[Ghana College]]'''. Di daa pilila silimiingoli [[January]], 1960 yuuni<ref>{{Citation|title=GHANASCO @60 DOCUMENTARY|url=https://www.youtube.com/watch?v=kNfCAmJfKO8|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>, [[Kwame Nkrumah]] gɔmnanti ni. Lala [[shikuru]] ŋɔ nyɛla [[Ghana Education Trust]] nima shikuriti la ni yini, di nyɛla din be Kukuo, [[Tamali]] ka nyɛ shikuru shɛli din pahi ayi shikuru kara ni tudu yaɣili ŋɔ na. Shikuru ŋɔ ni daa pili, karimbihi pisopɔin (70) n-daa na be di puuni. Lala karimbihi ŋɔ zaa daa nyɛla bidibisi. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni ka di Ghana College yuli maa daa taɣi n-leei Ghana Secondary School. Shikuru maa tuuli karimbakpɛma daa yila [[Jamaica]] tingbani ni na <ref name=":0" /> ka o yuli daa booni Mr. [[Kenneth Luther Purser]].<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/history|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> [[Abu Kassim Tahidu]] ŋun daa yi Kwame Danso din be [[Brong]] [[Ahafo Region|Ahafo]] Region n-daa nyɛ tuuli shikurubihi toondana. [[Ghana]] shikuriti puuni, Ghana Secondary School nyɛla din pahi shikuru shɛŋa din zali yuli zuŋɔ. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni puuni, shikuru ŋɔ laasabu malibu yaɣili karimba, Mr. Lalaji daa nyɛla ŋun zaŋ o karimbihi ban daa bɔhindi tabibi yuma anu yaɣili m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ mali [[rocket]]. Silimiingoli June 22nd dabisili, 1970 yuuni ka bɛ daa niŋ lala rocket maa suuna ka daa zaŋ li wuhi salo. Lala dabisili maa, Ghana fukumsi kpambala ŋun daa su shikuru karim baŋsim bɔbu yaɣili, [[Mr. William Offori-Attah]] n-daa gari tooni n-zaŋ rocket maa wuhi [[Ghana]] mulichi. Tum ni zuŋɔ, shikuru maa nyɛla kpaŋmaŋa ni be shikuru shɛŋa puuni zaɣ' yini tingbani ŋɔ ni dibahibahindi Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. GHANASCO shikurubihi kalinli yiɣisi yaɣi pisopɔi (70) m-paai tusa ayi ni kobisinii (2,800). Amaa di yuun'pihiyɔbu (60th Anniversary) chuɣu puhibu dali silimiingoli November, biɛɣu pishi ni ayopɔin, yuuni 2021 dali. Karimbakpɛma zaŋ ti shikuru maa daa nyɛla ŋun yɛli ni shikuru maa shikurubihi kalinli pa yiɣisi tusa ata ni kɔbiga ni anii (3,108) di puuni ka shikurubihi ban nyɛ dabba yiɣisi tuhuli, kɔbisiyɔbu ni pihinii(1,680) ka shikurubihi ban nyɛ paɣiba yiɣisi tuhuli, kɔbisinahi ni pihinahi(1,440) ka ban nyɛ ban gbɛri shikuru maa ni yiɣisi tusaayi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni anu(2,655) ka ban mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru maa ni yiɣisi kɔbisinahi ni pihinu ni ata(453)<ref>{{Cite web|last=Wunizoya|first=Adam Abdul-Fatawu|date=2021-11-29|title=Tourism Minister announces scholarship package for best performing Ghanasco student|url=https://www.modernghana.com/news/1122201/tourism-minister-announces-scholarship-package.html|access-date=2021-12-01|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. Di yuuni yuuni kpaŋmaŋa dahimbu sabbu shɛhira gbana pa paai kobigi puuni vaabu pihiwɔi pirigili kani (89.5%). Dina n-nyɛ karinzɔŋ shɛli din pa [[Tamale Senior High School]] (Tamasco) zuɣu zaŋ jɛndi shikurubihi galisim [[Northern Region]] puuni. Saha ŋɔ, [[Kumbungu Senior High school]] shikurubihi kpalim gari Tamale Senior High School mini [[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]]. Yuuni tuma du zuɣu ban yuli booni "Research Institute daa yina n-ti yɛli ni bɛ vihigu wuhiya ni GHANASCO karimbihi baŋsim bɔbu kpaŋmaŋ yuma din garila yiɣisila 68.38% Ghana zaa shikuriti yi laɣim. Ghanasco m-mali karim bi’kura n-gari sokam [[Ghana]] jintɔri duu la ni. Ghanasco karim bi’kura biɛla [[Ghana]] yaɣili kam.
== Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira ==
Ghana Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ;
'''General Science'''
Elective Mathematics, Biology, Physics and Chemistry.
'''Home Economics'''
Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics.
'''General Arts'''
Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics.
'''General Agriculture'''
General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture
'''Business'''
Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics
== Di Karimba Kpeen Kura(yuuni 1960 hali ni zuŋɔ) ==
# 1960 - 1964 [[Mr. Kenneth L. Purser]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-11-29|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>
# 1964 - 30/8/1967 [[Mr. B. O. Ayettey]]
# 1967 - 08/1969 [[Mr. A. F. Clinton]]
#24/9/69- 30/6/73 [[Mr. W. A. Ofori]]
# 21/9/73 - 11/10/1973 Mr. Adu
#12/10/1973 - 12/12/1981 [[Alhajj B. A. Fuseini]]
#21/12/1981 - 19/11/1982 [[Mr. Adam Mahama (AG)]]
#19/11/1982- 16/7/1983 [[Mr. S. M. Amankwa]]
#17/7/1983 - 28/10/1986 [[Mr. Mahama Adam (AG)]]
#29/10/1986 - 5/10/1988 [[Mr. L. M. Awuni (AG)]]
#6/10/1988 - 13/8/1990 [[Mr. E. K. Kudiabor]]
#14/8/1990 - 12/9/1991 Mr. A. A. Daramanu
# 1991 - 1998 [[Mr. Bolina Saaka]]
#1998 - 2001 [[Alhaji Amadu Belko]]
#Feb 2001 - Oct 2001 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah (AG)]]<ref>{{Cite web|title=‘Pregnancy should not result in termination of education’|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/pregnancy-should-not-result-in-termination-of-education.html|access-date=2021-12-16|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
#Oct 2001 - 2004 [[Mr. Alhaji Mahamadu Saani Abdul - Rahaman]]
#2005 - 2005 Mr. J. B. Dakorah
#2005 - 2008 [[Alhaji T.A. Mahama]]
#2008 - 2016 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=GHANASCO launches 50th anniversary celebration|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=172570|access-date=2021-12-16|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#Oct 2001- 2004 Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref> (Man Saani)
#2016 - present [[Hajia Amina Musah]]<ref>{{Cite web|last=Amoh|first=Emmanuel Kwame|date=2020-07-26|title=GHANASCO headmistress worried over state of dormitories|url=https://3news.com/ghanasco-headmistress-worried-over-state-of-dormitories/|access-date=2021-11-29|website=3NEWS|language=en-US}}</ref>.
== Di Shikurubihi Toondaannima ban nyɛ dabba ==
{| class="wikitable"
|+Di Shikurubihi Toondaamba Ban nyɛ dabba
!Yuli
!Yuun shɛŋa o ni daa di
|-
|Kassim Tahiru
|1960 - 1964
|-
|Adimaʒoya George
|1964- 1965
|-
|Wusa Manga
|1965- 1966
|-
|Kadri Nashiru
|1966- 1967
|-
|Alhassan Goodman
|1967- 1968
|-
|Tingbani Mahama / Peter Tora
|1968- 1969
|-
|Yamyolia Ananga
|1969- 1970
|-
|A. M. Nashiru
|1970- 1971
|-
|Mohammed Adam
|1971- 1972
|-
|Abu Stephen
|1972- 1973
|-
|Banye Lawrence
|1973- 1974
|-
|Husein Mohammed
|1979- 1980
|-
|Baba Adam
|1980- 1981
|-
|Yakubu Abdul- Rashid
|1981- 1982
|-
|Zakaria A. Kadiri
|1982- 1983
|-
|Abdulai Salifu
|1983-1984
|-
|Mohammed Issahaku
|1984-1985
|-
|Tahiru Iddrissu Yahaya
|1985-1986
|-
|Mohammed Abdul Aziz
|1986- 1987
|-
|Inusah Seidu
|1987- 1988
|-
|Mohammed Saani
|1988- 1989
|-
|Mohammed Saani/ Mumuni M Bashiru
|1995- 1996
|-
|Bashiru Abdul- Majeed
|1996- 1997
|-
|Pumpuni Joseph Kweku
|1997-1998
|-
|Assibi Michael Nyaaba
|1998- 1999
|-
|Abudu Abdul- Ganiyu
|1999- 2000
|-
|Ismaila Hamza
|2000- 2001
|-
|Issah Abdul- Razak
|2001- 2002
|-
|Adam Y. Banbantaba
|2002- 2003
|-
|Kassim Sayibu Abubakari
|2003- 2004
|-
|Ahmed Zakiu I.
|2004- 2005
|-
|Abubakari Mohammed Habib
|2005- 2006
|-
|K. Sulemana
|2011- 2012
|-
|Abugri Akaamah Anthony
|2012- 2013
|-
|Imoro Baba Ali
|2013- 2014
|-
|Jamal Abdul Rashid
|2014- 2015
|-
|Zainudeen Abdullah
|2015- 2016
|-
|Osman Justice Fuseini
|2016- 2017
|-
|Suraju Inusah Iddrisu
|2017- 2018
|-
|Bukari Abdul- Washiru
|2018- 2019
|}
== Yaɣ'kpana ==
Shikuru ŋɔ mali yaɣa pam amaa di puuni yaɣ' kpana maa sheŋa n-nyɛ; [[Administration duu]], [[Jaara]] du kurili, Jaara du kari palli, waa duu, tuun'baŋsim/ karimbanima mini laamba duu, [[science]] tabibi duu, science tabibi zahimbu duu nti tabili Home economic duɣibu duu, Jiŋli, [[Nkurumah]] yili, [[Gbewaa]] yili, [[Dakpema]] yili, ni [[Purser]] yili. Bidibisi dugbɛra, bipuɣinsi dugbɛra m-pahi; Indice 1, Indice 2, Annex 1, Annex 2, ni [[Lordina Mahama|Lordina]] yili, karimbakpema bɔŋgili ni karimbanima bɔŋgili. Ghanasco lahi mali mɔɣili ka di nyɛla din mali bukaata n-ti tiŋ kɔɣila kamani Kukuo, vitiŋ ni Ghana Senior High School shikurubihi zaa<ref>{{Cite web|title=Ghana Secondary School(Ghanasco) - Tamale|url=http://wikimapia.org/2178586/Ghana-Secondary-School-Ghanasco|access-date=2021-11-30|website=wikimapia.org|language=en}}</ref>.
== Karimbihi Dugbɛra Yuya ==
Ghanasco karimbihi du' gbɛra pula buyi, din nyɛ dabba dini mini paɣaba dini.
== '''Awuraba Paɣaba''' ==
# [[Hajia Hafsah Sey Sumani]] (NORSAAC Programs, Policy and Campaign yaɣili kpɛma).
2.[[Lordina Mahama]] (Jilima John Dramani Mahama paɣa).
3.[[Dr. Nihad Salifu]] (paediatric oncologist).
4.[[Hajia Mariam Iddrisu]] (MCE kuro zaŋ ti Sagnarigu)
== '''Dabba dugbɛra''' ==
# Nkrumah yili
# Gbewaa yili
# Gbanzaba yili
# Dakpɛma yili
# Purser yili
== '''Paɣaba dugbɛra''' ==
# Indice 1 yili
2. Indice 2 yili
3. Annex 1 yili
4. Annex 2 yili
5. Lordina yili
== Karimbi' Kura ==
#John Dramani Mahama
#[[Professor Kofi Abagale]] (Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor Seidu (Former Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor [[Abdullai Salifu Asuro]] (Former Rector TaTU)
#Professor Pelga (Former Rector TaTU)
#Professor Akotoye (UCC)
#Professor Sule Displo (associate professor of physics)
#Professor Emetitus Yankah (UCC)
#Professor Seidu Abraham
#Professor Daniel Debaga
#Professor Habib Chester (Oregon University, USA)
#Professor Emile Abdulai (UG-Korlebu)
#[[Dr. Alidu Seidu]] (political science,UG)
#[[Imoro Andani|Prince Imoro Andani]] (late) (Former Northern Regional Minister)
#Mr. [[Shani Alhassan Shaibu]] (Current Northern Regional Minister)
#Dr Saani (MIT,USA)
#Dr. Iddi (Director of SARI, Upper West)
#Professor [[Baba Yidana]] (UCC)
#Dr. Fatahi (UDS)
#Dr. Mohammed Awal (UDS)
#Dr. Kadir (UDS)
#Dr. Elvis (UDS)
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mohammed Awal|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mohammed_Awal&oldid=1058047827|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (Minister of Tourism)
#His Excellency [[John Dramani Mahama]]<ref>{{Citation|title=John Mahama|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Mahama&oldid=1056716131|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref> (Former President of Ghana)
#Her Excellency [[Madam Lordina Mahama|Lordina Mahama]]<ref>{{Citation|title=Madam Lordina Mahama|date=2021-11-30|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Madam_Lordina_Mahama&oldid=28829|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Former First Lady of Ghana)
#Professor Felix Anibo (UG)
#Dr. [[Sule Gariba]]<ref>{{Citation|title=Sulley Gariba|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulley_Gariba&oldid=1057994243|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (late)
#Dr. [[Nihad Salifu]]<ref>{{Cite web|date=2021-05-24|title=Meet Paediatric Oncologist, Dr Nihad Salifu|url=https://worldchildcancer.org/dr-nihad/|access-date=2021-12-01|website=World Child Cancer|language=en}}</ref> (paediatric Oncologist)
#Dr. Haadi (Korlebu)
#Dr. Osei (KATH)
#Dr Mumin Tuuna
#Dr Majeed (Paedeatrician, TTH)
#[[Moses Aduku Asaga]] (Former Member of Parliament for Nabdam in the Upper East Region)<ref>{{Citation|title=Moses Asaga|date=2021-09-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Moses_Asaga&oldid=1047374982|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Edward Kojo Salia]] (Former Member of Parliament for Jirapa Constituency)<ref>{{Citation|title=Edward Salia|date=2021-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Salia&oldid=1022381214|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey]]<ref>{{Citation|title=Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ebenezer_Gilbert_Nii_Narh_Nartey&oldid=1050778981|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-02}}</ref> (Member of Parliament for Ablekuma Central Constituency)
#[[Alhassan Andani]] '''(Former CEO and executive director of Stanbic Bank Ghana)''' <ref>{{Citation|title=Alhassan Andani|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Andani&oldid=1050778770|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]] (Minister for Tourism, Arts and Cultu)<ref>{{Cite web|title=THE MINISTER OF TOURISM, ARTS AND CULTURE, HON. DR. MUHAMMMED IBRAHIM AWAL, ENGAGES MANAGEMENT BODY AND THE HEADS OF AGENCIES UNDER THE TOURISM MINISTRY - Ministry of Tourism, Arts & Culture|url=http://motac.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=150&catid=13&Itemid=163|access-date=2021-11-29|website=motac.gov.gh}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Issaka Abukari|Ibrahim Isaaka]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Issaka Abukari|date=2021-09-04|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Issaka_Abukari&oldid=16578|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Scientist)
#Hon. Alhaji [[Mohammed Hardi Tufeiru]] (Member of Parliament for Nanton constituency and a deputy minister)<ref>{{Cite web|title=Hon. Alhaji Hardi Tufeiru (Deputy Minister)|url=https://mofa.gov.gh/site/about-us/office-of-the-minister/deputy-ministers/361-hon-alhaji-hardi-tufeiru-deputy-minister|access-date=2021-11-29|website=mofa.gov.gh}}</ref>
#Professor Abdulai (Renoun Agric Economist)
# [[Ahmed Alhassan Yakubu]] (Former MP for Mion Constituency) <ref>{{Citation|title=Ahmed Alhassan Yakubu|date=2021-07-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahmed_Alhassan_Yakubu&oldid=1033304045|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
# [[Mr. John Abdulai Jinapor|John Abdulai Jinapor]] (Member of Parliament for Yapei-Kusawgu constituency) <ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Abdallah Mashud]] (Founding President of African centre for retirement research/ Formerly of SSNIT)
#Naa [[Bolinaa Saaka]] (currently Ghana's ambassador to Burkina Faso) <ref>{{Citation|title=Naa Bolinaa Saaka|date=2020-04-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Naa_Bolinaa_Saaka&oldid=950497157|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Alhaji Ahmed Rufai Yahaya Iddi]] (currently Ghana's ambassador to the state of Kuwait)
#[[Alhaji Sayuti Yahaya Iddi]] (Ambassador to Iran) <ref>{{Cite web|title=Ghana ambassador Alhaji Sayuti Yahaya Iddi Archives|url=https://avadiplomatic.com/en/archive/tag/ghana-ambassador-alhaji-sayuti-yahaya-iddi|access-date=2021-11-29|website=AVAdiplomatic|language=en-US}}</ref>
#[[Abedi Pele]]<ref>{{Citation|title=Abedi Pele|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abedi_Pele&oldid=1056766225|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Alhaji [[Mohammed Habib Tijaani|Mohammed Habib Tijani]]<ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1057993524|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (Currently Ambassador for Saudi Arabia) <ref>{{Cite web|title=Ambassador Alhaji Mohammed Habib Tijani pledges to enhance Ghana - Saudi Arabia relations - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/ambassador-alhaji-mohammed-habib-tijani-pledges-to-enhance-ghana-saudi-arabia-relations/|access-date=2021-11-29|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-07-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1035840337|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Joseph Bawa Akamba]] (Former justice of the Supreme Court of Ghana) <ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Major Gen Danku
#Col Patrick Atuiri
#Brigadier Gen Iddrisu
#Col Seth
#Major Fatawu
#Major Gen T Rtd Sakibu
#Engineer Moro Bernard
#Engineer Lawal
#Engineer Salim
#Dr. Awal (UK, Animal scientist)
#[[Joseph Bawa Akamba]]<ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>(Justice of the Supreme Court of Ghana from 2012 to 2016)<ref>{{Cite web|title=Joseph Akamba, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Joseph-Akamba-4007|access-date=2021-12-01|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
#[[Hassan Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Hassan Ayariga|date=2021-08-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hassan_Ayariga&oldid=1041013308|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (All People's Congress paati toondana).
#[[Mahama Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Mahama Ayariga|date=2021-08-14|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahama_Ayariga&oldid=1038776939|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (jintora zaŋti Bawku Central piibupiibu yaɣili)
#[[Abdul-Samed Muhamed Gunu]]<ref>{{Citation|title=Abdul-Samed Muhamed Gunu|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdul-Samed_Muhamed_Gunu&oldid=1058055887|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintori kuro zaŋ ti Savelugu piibupiibu yaɣili din Tudu ŋɔ na)
#[[Kwame Ayew]] (nyɛla Ghana bol'mɛri kuro zaŋ ti Ghana blackstars team la ka o beli nyɛ Abedi Pele)
#[[John Abdulai Jinapor]]<ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Yapei-Kusawgu piibupiibu yaɣili din be zabaɣa nuu)
#[[Ibrahim Murtala Mohammed]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Murtala Muhammed|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Murtala_Muhammed&oldid=1058052079|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-Central din be Tamale piibupiibu yaɣili)
#[[Alhassan Suhuyini]]<ref>{{Citation|title=Alhassan Suhuyini|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Suhuyini&oldid=1058052733|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-North piibupiibu yaɣili din bɛ tudu ŋɔ na)
#[[Ahmed Alhassan Yakubu]] (jintɔri kuro zaŋ ti Mion piibupiibu yaɣili mini minista kuro ŋun su pukparilim)
#[[Hamid Baba Braimah]](jintori kuro zaŋ ti Salaga din bɛ Savannah region la)
#[[Abdul Jalil Naabeli Musah]] Kumoo (ŋuna n-nyɛ "MY NORTHERN ACHIEVER " host, ŋun bɔhiri bɔhisi di dundɔŋ ni maa)
#Hajia [[Mariam Iddrisu|Mariam Iddrissu]]<ref>{{Citation|title=Mariam Iddrisu|date=2021-06-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariam_Iddrisu&oldid=1026665941|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (ŋuna n-daa nyɛ Sagnarigu MCE kuro).
#Hon [[Musah Amin]] (ŋuna n-nyɛ NPP bipola laɣingu Dana, bee bipola zonzon geli karachi)
#[[Alhaji Abu Abdallah]] (ŋuna n-nyɛ GHANASCO toondana zaŋ ti bihi shikuru kpaŋmaŋ polo).
# [[Mr. Mohammed Awal Mystic]] (Director of Youth Bridge foundation, Northern Ghana)
#Hajia [[Hafsah Sey Sumani]]<ref>{{Cite web|last=rajanthi|title=Profile: Hafsah Sey Sumani|url=https://rajanthimani.wordpress.com/2012/11/02/profile-hafsah-sey-sumani/|url-status=live|access-date=2021-12-02|website=Be the change|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=1996 old students of GHANASCO hand over streetlights project to alma mater|url=https://citinewsroom.com/2021/11/1996-old-students-of-ghanasco-hand-over-streetlights-project-to-alma-mater/|access-date=2021-12-02|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref>(head of programs, policy and campaign at NORSAAC)<ref>{{Cite web|last=I)|first=Electronic Technologies Consult (Eric Robertson Yaw|title=Staff|url=https://www.norsaac.org/staff/|access-date=2021-12-02|website=Norsaac|language=en}}</ref>
#
#
#
#
== Kpaŋmaŋa ==
Shikuru ŋɔ nyɛla shikuru sheli din kpaŋ di maŋ pam tum 1960 hali ni zuŋɔ, di sheŋa nyɛ;
# [[Mr. Lalaji]], laasabu (mathematics) karimba mini o science tabibi shikurubihi daa mali rocket silimiingoli [[June]] biɛɣu pishi ni ayi (22nd),1970 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-02-18|title=GREAT ACHIEVEMENT OF GHANASCO-TAMALE FROM 1960-2020|url=https://lumiertv.com/2021/02/18/great-achievement-of-ghanasco-tamale-from-1960-2020/|access-date=2021-12-01|website=Lumier Tv|language=en-US}}</ref>.
#Buyopɔi nasara diriba zaŋ kpa [[NCCE]] tudu yaɣili nangbankpeeni kompatiisa (debates).
#Ban nyɛ buyi di ti kana diɛma ni yiɣijam.
#Gaŋdu shikuru zaŋ chaŋ WASSCE kpaŋmaŋa n-gari [[Tamale Senior High School|Tamasco]] ni vaabu pihiyɔbu ni anu ni biɛla (65.58%) .
#[[Wikipidia]] ni baŋ shikuru shɛli ni anfooni .
6. 2019 yuuni la, shikuru maa daa nyɛŋ Armed Forces Senior High School mini Juaben Senior High School [[Ghana National Science and Maths Quiz]] la ni. Dina n-daa tiba nasara n-tahi kompatiisa maa pirigili zuɣu yuuni 2019<ref>{{Cite journal|last=Agyekum|first=Humphrey A.|date=2021-07-16|title=Complicating Entanglements: Societal Factors Intruding in the Ghana Armed Forces’ Civil–Military Relations|url=http://dx.doi.org/10.1177/0095327x211033010|journal=Armed Forces & Society|pages=0095327X2110330|doi=10.1177/0095327x211033010|issn=0095-327X}}</ref>.
7. Shikuru shɛli din yihi tiŋgbani zuɣulana mini tiŋgbani paɣ'tulli na, m-pahi tiŋgbani zuɣulaam paa mini tiŋgbani paɣ'so ŋun pahi ayi.
== Shikuru Antem ==
Rejoice my soul for being a
GHANASCAN
The home of learning.
" Patience and good intentions" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention,
We are proud to be GHANASCANS. 2X
Great GHANASCO
The home of learning
Great GHANASCO;
The route of success
We deserve glory;
We deserve the honour
That we adore thee our mother great GHANASCO;
Rejoice my soul for being a GHANASCAN.
The home of learning;
" Patience and good intention" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention;
We are proud to be GHANASCANS<ref name=":0">{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
<references />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Tamale]]
[[Pubu:Northern region]]
[[Pubu:Shikuriti]]
iled8kne0inlwo4xlivaeifc3rqawzo
41663
41662
2022-07-29T23:26:33Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''[[Ghana]] Senior High School (GHANASCO)''' nyɛla bi’ kura karim zɔŋ shɛli din be [[Tamali|Tamale]] [[Northern Region]], [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=15 students of GHANASCO arrested for rioting|url=https://www.modernghana.com/news/277974/15-students-of-ghanasco-arrested-for-rioting.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Kambala|first=Dr Abdul-Fatahi Abdulai|title=GHANASCO Needs Attention To Escape Being Drowned In A Sea Of Filth|url=https://www.modernghana.com/news/949933/ghanasco-needs-attention-to-escape-being-drowned.html|access-date=2021-11-28|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2018-05-11|title=Government rescues GHANASCO with GH¢410,389|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Government-rescues-GHANASCO-with-GH-410-389-650936|access-date=2021-11-28|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> tiŋgbani ni.
== Di taachi ==
[[Dani]] [[Suma]] ni [[Suglo]]<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-30|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>
== Di kpabu yuuni ==
Di daa [[kpala]] 1960 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-11-30|title=Ghanasco Marks 60th Anniversary|url=https://dailyguidenetwork.com/ghanasco-marks-60th-anniversary/|access-date=2021-12-01|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref>
== Pubu yaɣili ==
Di biɛla pubu yaɣili din nyɛ A<ref>{{Cite web|last=Editor|date=2020-09-20GMT+000008:38:09+00:00|title=Full List: Category A Schools In Ghana For 2021|url=https://www.successafrica.info/category-a-schools-in-ghana/|access-date=2021-12-01|language=en-US}}</ref>
== '''Tuma''' ==
[[Shikuru]] maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra<ref>{{Cite web|title=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|url=https://ghanascan.wordpress.com/|access-date=2021-11-30|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>.
[[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]] nianima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikurunima ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.
== Taarihi ==
GHANASCO daa pilimi ka di yuli booni '''[[Ghana College]]'''. Di daa pilila silimiingoli [[January]], 1960 yuuni<ref>{{Citation|title=GHANASCO @60 DOCUMENTARY|url=https://www.youtube.com/watch?v=kNfCAmJfKO8|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>, [[Kwame Nkrumah]] gɔmnanti ni. Lala [[shikuru]] ŋɔ nyɛla [[Ghana Education Trust]] nima shikuriti la ni yini, di nyɛla din be Kukuo, [[Tamali]] ka nyɛ shikuru shɛli din pahi ayi shikuru kara ni tudu yaɣili ŋɔ na. Shikuru ŋɔ ni daa pili, karimbihi pisopɔin (70) n-daa na be di puuni. Lala karimbihi ŋɔ zaa daa nyɛla bidibisi. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni ka di Ghana College yuli maa daa taɣi n-leei [[Ghana]] Secondary School. Shikuru maa tuuli karimbakpɛma daa yila [[Jamaica]] tingbani ni na <ref name=":0" /> ka o yuli daa booni Mr. [[Kenneth Luther Purser]].<ref>{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/history|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> [[Abu Kassim Tahidu]] ŋun daa yi Kwame Danso din be [[Brong]] [[Ahafo Region|Ahafo]] Region n-daa nyɛ tuuli shikurubihi toondana. [[Ghana]] shikuriti puuni, Ghana Secondary School nyɛla din pahi shikuru shɛŋa din zali yuli zuŋɔ. Silimiingoli [[June]], 1970 yuuni puuni, shikuru ŋɔ laasabu malibu yaɣili karimba, Mr. Lalaji daa nyɛla ŋun zaŋ o karimbihi ban daa bɔhindi tabibi yuma anu yaɣili m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ mali [[rocket]]. Silimiingoli June 22nd dabisili, 1970 yuuni ka bɛ daa niŋ lala rocket maa suuna ka daa zaŋ li wuhi salo. Lala dabisili maa, Ghana fukumsi kpambala ŋun daa su shikuru karim baŋsim bɔbu yaɣili, [[Mr. William Offori-Attah]] n-daa gari tooni n-zaŋ rocket maa wuhi [[Ghana]] mulichi. Tum ni zuŋɔ, shikuru maa nyɛla kpaŋmaŋa ni be shikuru shɛŋa puuni zaɣ' yini tingbani ŋɔ ni dibahibahindi Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. GHANASCO shikurubihi kalinli yiɣisi yaɣi pisopɔi (70) m-paai tusa ayi ni kobisinii (2,800). Amaa di yuun'pihiyɔbu (60th Anniversary) chuɣu puhibu dali silimiingoli November, biɛɣu pishi ni ayopɔin, yuuni 2021 dali. Karimbakpɛma zaŋ ti shikuru maa daa nyɛla ŋun yɛli ni shikuru maa shikurubihi kalinli pa yiɣisi tusa ata ni kɔbiga ni anii (3,108) di puuni ka shikurubihi ban nyɛ dabba yiɣisi tuhuli, kɔbisiyɔbu ni pihinii(1,680) ka shikurubihi ban nyɛ paɣiba yiɣisi tuhuli, kɔbisinahi ni pihinahi(1,440) ka ban nyɛ ban gbɛri shikuru maa ni yiɣisi tusaayi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni anu(2,655) ka ban mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru maa ni yiɣisi kɔbisinahi ni pihinu ni ata(453)<ref>{{Cite web|last=Wunizoya|first=Adam Abdul-Fatawu|date=2021-11-29|title=Tourism Minister announces scholarship package for best performing Ghanasco student|url=https://www.modernghana.com/news/1122201/tourism-minister-announces-scholarship-package.html|access-date=2021-12-01|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. Di yuuni yuuni kpaŋmaŋa dahimbu sabbu shɛhira gbana pa paai kobigi puuni vaabu pihiwɔi pirigili kani (89.5%). Dina n-nyɛ karinzɔŋ shɛli din pa [[Tamale Senior High School]] (Tamasco) zuɣu zaŋ jɛndi shikurubihi galisim [[Northern Region]] puuni. Saha ŋɔ, [[Kumbungu Senior High school]] shikurubihi kpalim gari Tamale Senior High School mini [[Ghana Senior High School (Tamale|Ghana Senior High School]]. Yuuni tuma du zuɣu ban yuli booni "Research Institute daa yina n-ti yɛli ni bɛ vihigu wuhiya ni GHANASCO karimbihi baŋsim bɔbu kpaŋmaŋ yuma din garila yiɣisila 68.38% Ghana zaa shikuriti yi laɣim. Ghanasco m-mali karim bi’kura n-gari sokam [[Ghana]] jintɔri duu la ni. Ghanasco karim bi’kura biɛla [[Ghana]] yaɣili kam.
== Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira ==
Ghana Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ;
'''General Science'''
Elective Mathematics, Biology, Physics and Chemistry.
'''Home Economics'''
Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics.
'''General Arts'''
Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics.
'''General Agriculture'''
General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture
'''Business'''
Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics
== Di Karimba Kpeen Kura(yuuni 1960 hali ni zuŋɔ) ==
# 1960 - 1964 [[Mr. Kenneth L. Purser]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-11-29|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref>
# 1964 - 30/8/1967 [[Mr. B. O. Ayettey]]
# 1967 - 08/1969 [[Mr. A. F. Clinton]]
#24/9/69- 30/6/73 [[Mr. W. A. Ofori]]
# 21/9/73 - 11/10/1973 Mr. Adu
#12/10/1973 - 12/12/1981 [[Alhajj B. A. Fuseini]]
#21/12/1981 - 19/11/1982 [[Mr. Adam Mahama (AG)]]
#19/11/1982- 16/7/1983 [[Mr. S. M. Amankwa]]
#17/7/1983 - 28/10/1986 [[Mr. Mahama Adam (AG)]]
#29/10/1986 - 5/10/1988 [[Mr. L. M. Awuni (AG)]]
#6/10/1988 - 13/8/1990 [[Mr. E. K. Kudiabor]]
#14/8/1990 - 12/9/1991 Mr. A. A. Daramanu
# 1991 - 1998 [[Mr. Bolina Saaka]]
#1998 - 2001 [[Alhaji Amadu Belko]]
#Feb 2001 - Oct 2001 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah (AG)]]<ref>{{Cite web|title=‘Pregnancy should not result in termination of education’|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/pregnancy-should-not-result-in-termination-of-education.html|access-date=2021-12-16|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
#Oct 2001 - 2004 [[Mr. Alhaji Mahamadu Saani Abdul - Rahaman]]
#2005 - 2005 Mr. J. B. Dakorah
#2005 - 2008 [[Alhaji T.A. Mahama]]
#2008 - 2016 [[Mrs. Mary Asobayire Dan. Braimah]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=GHANASCO launches 50th anniversary celebration|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=172570|access-date=2021-12-16|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#Oct 2001- 2004 Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]]<ref>{{Cite web|date=2011-02-05|title=HISTORY|url=https://ghanascan.wordpress.com/about/|access-date=2021-12-16|website=GHANA SENIOR HIGH SCHOOOL, TAMALE|language=en}}</ref> (Man Saani)
#2016 - present [[Hajia Amina Musah]]<ref>{{Cite web|last=Amoh|first=Emmanuel Kwame|date=2020-07-26|title=GHANASCO headmistress worried over state of dormitories|url=https://3news.com/ghanasco-headmistress-worried-over-state-of-dormitories/|access-date=2021-11-29|website=3NEWS|language=en-US}}</ref>.
== Di Shikurubihi Toondaannima ban nyɛ dabba ==
{| class="wikitable"
|+Di Shikurubihi Toondaamba Ban nyɛ dabba
!Yuli
!Yuun shɛŋa o ni daa di
|-
|Kassim Tahiru
|1960 - 1964
|-
|Adimaʒoya George
|1964- 1965
|-
|Wusa Manga
|1965- 1966
|-
|Kadri Nashiru
|1966- 1967
|-
|Alhassan Goodman
|1967- 1968
|-
|Tingbani Mahama / Peter Tora
|1968- 1969
|-
|Yamyolia Ananga
|1969- 1970
|-
|A. M. Nashiru
|1970- 1971
|-
|Mohammed Adam
|1971- 1972
|-
|Abu Stephen
|1972- 1973
|-
|Banye Lawrence
|1973- 1974
|-
|Husein Mohammed
|1979- 1980
|-
|Baba Adam
|1980- 1981
|-
|Yakubu Abdul- Rashid
|1981- 1982
|-
|Zakaria A. Kadiri
|1982- 1983
|-
|Abdulai Salifu
|1983-1984
|-
|Mohammed Issahaku
|1984-1985
|-
|Tahiru Iddrissu Yahaya
|1985-1986
|-
|Mohammed Abdul Aziz
|1986- 1987
|-
|Inusah Seidu
|1987- 1988
|-
|Mohammed Saani
|1988- 1989
|-
|Mohammed Saani/ Mumuni M Bashiru
|1995- 1996
|-
|Bashiru Abdul- Majeed
|1996- 1997
|-
|Pumpuni Joseph Kweku
|1997-1998
|-
|Assibi Michael Nyaaba
|1998- 1999
|-
|Abudu Abdul- Ganiyu
|1999- 2000
|-
|Ismaila Hamza
|2000- 2001
|-
|Issah Abdul- Razak
|2001- 2002
|-
|Adam Y. Banbantaba
|2002- 2003
|-
|Kassim Sayibu Abubakari
|2003- 2004
|-
|Ahmed Zakiu I.
|2004- 2005
|-
|Abubakari Mohammed Habib
|2005- 2006
|-
|K. Sulemana
|2011- 2012
|-
|Abugri Akaamah Anthony
|2012- 2013
|-
|Imoro Baba Ali
|2013- 2014
|-
|Jamal Abdul Rashid
|2014- 2015
|-
|Zainudeen Abdullah
|2015- 2016
|-
|Osman Justice Fuseini
|2016- 2017
|-
|Suraju Inusah Iddrisu
|2017- 2018
|-
|Bukari Abdul- Washiru
|2018- 2019
|}
== Yaɣ'kpana ==
Shikuru ŋɔ mali yaɣa pam amaa di puuni yaɣ' kpana maa sheŋa n-nyɛ; [[Administration duu]], [[Jaara]] du kurili, Jaara du kari palli, waa duu, tuun'baŋsim/ karimbanima mini laamba duu, [[science]] tabibi duu, science tabibi zahimbu duu nti tabili Home economic duɣibu duu, Jiŋli, [[Nkurumah]] yili, [[Gbewaa]] yili, [[Dakpema]] yili, ni [[Purser]] yili. Bidibisi dugbɛra, bipuɣinsi dugbɛra m-pahi; Indice 1, Indice 2, Annex 1, Annex 2, ni [[Lordina Mahama|Lordina]] yili, karimbakpema bɔŋgili ni karimbanima bɔŋgili. Ghanasco lahi mali mɔɣili ka di nyɛla din mali bukaata n-ti tiŋ kɔɣila kamani Kukuo, vitiŋ ni Ghana Senior High School shikurubihi zaa<ref>{{Cite web|title=Ghana Secondary School(Ghanasco) - Tamale|url=http://wikimapia.org/2178586/Ghana-Secondary-School-Ghanasco|access-date=2021-11-30|website=wikimapia.org|language=en}}</ref>.
== Karimbihi Dugbɛra Yuya ==
Ghanasco karimbihi du' gbɛra pula buyi, din nyɛ dabba dini mini paɣaba dini.
== '''Awuraba Paɣaba''' ==
# [[Hajia Hafsah Sey Sumani]] (NORSAAC Programs, Policy and Campaign yaɣili kpɛma).
2.[[Lordina Mahama]] (Jilima John Dramani Mahama paɣa).
3.[[Dr. Nihad Salifu]] (paediatric oncologist).
4.[[Hajia Mariam Iddrisu]] (MCE kuro zaŋ ti Sagnarigu)
== '''Dabba dugbɛra''' ==
# Nkrumah yili
# Gbewaa yili
# Gbanzaba yili
# Dakpɛma yili
# Purser yili
== '''Paɣaba dugbɛra''' ==
# Indice 1 yili
2. Indice 2 yili
3. Annex 1 yili
4. Annex 2 yili
5. Lordina yili
== Karimbi' Kura ==
#John Dramani Mahama
#[[Professor Kofi Abagale]] (Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor Seidu (Former Pro Vice Chancellor UDS)
#Professor [[Abdullai Salifu Asuro]] (Former Rector TaTU)
#Professor Pelga (Former Rector TaTU)
#Professor Akotoye (UCC)
#Professor Sule Displo (associate professor of physics)
#Professor Emetitus Yankah (UCC)
#Professor Seidu Abraham
#Professor Daniel Debaga
#Professor Habib Chester (Oregon University, USA)
#Professor Emile Abdulai (UG-Korlebu)
#[[Dr. Alidu Seidu]] (political science,UG)
#[[Imoro Andani|Prince Imoro Andani]] (late) (Former Northern Regional Minister)
#Mr. [[Shani Alhassan Shaibu]] (Current Northern Regional Minister)
#Dr Saani (MIT,USA)
#Dr. Iddi (Director of SARI, Upper West)
#Professor [[Baba Yidana]] (UCC)
#Dr. Fatahi (UDS)
#Dr. Mohammed Awal (UDS)
#Dr. Kadir (UDS)
#Dr. Elvis (UDS)
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mohammed Awal|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mohammed_Awal&oldid=1058047827|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (Minister of Tourism)
#His Excellency [[John Dramani Mahama]]<ref>{{Citation|title=John Mahama|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Mahama&oldid=1056716131|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref> (Former President of Ghana)
#Her Excellency [[Madam Lordina Mahama|Lordina Mahama]]<ref>{{Citation|title=Madam Lordina Mahama|date=2021-11-30|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Madam_Lordina_Mahama&oldid=28829|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Former First Lady of Ghana)
#Professor Felix Anibo (UG)
#Dr. [[Sule Gariba]]<ref>{{Citation|title=Sulley Gariba|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulley_Gariba&oldid=1057994243|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (late)
#Dr. [[Nihad Salifu]]<ref>{{Cite web|date=2021-05-24|title=Meet Paediatric Oncologist, Dr Nihad Salifu|url=https://worldchildcancer.org/dr-nihad/|access-date=2021-12-01|website=World Child Cancer|language=en}}</ref> (paediatric Oncologist)
#Dr. Haadi (Korlebu)
#Dr. Osei (KATH)
#Dr Mumin Tuuna
#Dr Majeed (Paedeatrician, TTH)
#[[Moses Aduku Asaga]] (Former Member of Parliament for Nabdam in the Upper East Region)<ref>{{Citation|title=Moses Asaga|date=2021-09-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Moses_Asaga&oldid=1047374982|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Edward Kojo Salia]] (Former Member of Parliament for Jirapa Constituency)<ref>{{Citation|title=Edward Salia|date=2021-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Salia&oldid=1022381214|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey]]<ref>{{Citation|title=Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ebenezer_Gilbert_Nii_Narh_Nartey&oldid=1050778981|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-02}}</ref> (Member of Parliament for Ablekuma Central Constituency)
#[[Alhassan Andani]] '''(Former CEO and executive director of Stanbic Bank Ghana)''' <ref>{{Citation|title=Alhassan Andani|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Andani&oldid=1050778770|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Mohammed Awal]] (Minister for Tourism, Arts and Cultu)<ref>{{Cite web|title=THE MINISTER OF TOURISM, ARTS AND CULTURE, HON. DR. MUHAMMMED IBRAHIM AWAL, ENGAGES MANAGEMENT BODY AND THE HEADS OF AGENCIES UNDER THE TOURISM MINISTRY - Ministry of Tourism, Arts & Culture|url=http://motac.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=150&catid=13&Itemid=163|access-date=2021-11-29|website=motac.gov.gh}}</ref>
#Dr. [[Ibrahim Issaka Abukari|Ibrahim Isaaka]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Issaka Abukari|date=2021-09-04|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Issaka_Abukari&oldid=16578|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2021-11-30}}</ref> (Scientist)
#Hon. Alhaji [[Mohammed Hardi Tufeiru]] (Member of Parliament for Nanton constituency and a deputy minister)<ref>{{Cite web|title=Hon. Alhaji Hardi Tufeiru (Deputy Minister)|url=https://mofa.gov.gh/site/about-us/office-of-the-minister/deputy-ministers/361-hon-alhaji-hardi-tufeiru-deputy-minister|access-date=2021-11-29|website=mofa.gov.gh}}</ref>
#Professor Abdulai (Renoun Agric Economist)
# [[Ahmed Alhassan Yakubu]] (Former MP for Mion Constituency) <ref>{{Citation|title=Ahmed Alhassan Yakubu|date=2021-07-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahmed_Alhassan_Yakubu&oldid=1033304045|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
# [[Mr. John Abdulai Jinapor|John Abdulai Jinapor]] (Member of Parliament for Yapei-Kusawgu constituency) <ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Abdallah Mashud]] (Founding President of African centre for retirement research/ Formerly of SSNIT)
#Naa [[Bolinaa Saaka]] (currently Ghana's ambassador to Burkina Faso) <ref>{{Citation|title=Naa Bolinaa Saaka|date=2020-04-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Naa_Bolinaa_Saaka&oldid=950497157|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Alhaji Ahmed Rufai Yahaya Iddi]] (currently Ghana's ambassador to the state of Kuwait)
#[[Alhaji Sayuti Yahaya Iddi]] (Ambassador to Iran) <ref>{{Cite web|title=Ghana ambassador Alhaji Sayuti Yahaya Iddi Archives|url=https://avadiplomatic.com/en/archive/tag/ghana-ambassador-alhaji-sayuti-yahaya-iddi|access-date=2021-11-29|website=AVAdiplomatic|language=en-US}}</ref>
#[[Abedi Pele]]<ref>{{Citation|title=Abedi Pele|date=2021-11-23|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abedi_Pele&oldid=1056766225|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Alhaji [[Mohammed Habib Tijaani|Mohammed Habib Tijani]]<ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-11-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1057993524|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (Currently Ambassador for Saudi Arabia) <ref>{{Cite web|title=Ambassador Alhaji Mohammed Habib Tijani pledges to enhance Ghana - Saudi Arabia relations - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/ambassador-alhaji-mohammed-habib-tijani-pledges-to-enhance-ghana-saudi-arabia-relations/|access-date=2021-11-29|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Citation|title=Mohammad Habibu Tijani|date=2021-07-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Habibu_Tijani&oldid=1035840337|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#[[Mr. Joseph Bawa Akamba]] (Former justice of the Supreme Court of Ghana) <ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-29}}</ref>
#Major Gen Danku
#Col Patrick Atuiri
#Brigadier Gen Iddrisu
#Col Seth
#Major Fatawu
#Major Gen T Rtd Sakibu
#Engineer Moro Bernard
#Engineer Lawal
#Engineer Salim
#Dr. Awal (UK, Animal scientist)
#[[Joseph Bawa Akamba]]<ref>{{Citation|title=Joseph Bawa Akamba|date=2021-11-05|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Bawa_Akamba&oldid=1053632501|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref>(Justice of the Supreme Court of Ghana from 2012 to 2016)<ref>{{Cite web|title=Joseph Akamba, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Joseph-Akamba-4007|access-date=2021-12-01|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
#[[Hassan Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Hassan Ayariga|date=2021-08-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hassan_Ayariga&oldid=1041013308|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (All People's Congress paati toondana).
#[[Mahama Ayariga]]<ref>{{Citation|title=Mahama Ayariga|date=2021-08-14|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahama_Ayariga&oldid=1038776939|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (jintora zaŋti Bawku Central piibupiibu yaɣili)
#[[Abdul-Samed Muhamed Gunu]]<ref>{{Citation|title=Abdul-Samed Muhamed Gunu|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdul-Samed_Muhamed_Gunu&oldid=1058055887|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintori kuro zaŋ ti Savelugu piibupiibu yaɣili din Tudu ŋɔ na)
#[[Kwame Ayew]] (nyɛla Ghana bol'mɛri kuro zaŋ ti Ghana blackstars team la ka o beli nyɛ Abedi Pele)
#[[John Abdulai Jinapor]]<ref>{{Citation|title=John Abdulai Jinapor|date=2021-07-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Abdulai_Jinapor&oldid=1034212104|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Yapei-Kusawgu piibupiibu yaɣili din be zabaɣa nuu)
#[[Ibrahim Murtala Mohammed]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Murtala Muhammed|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Murtala_Muhammed&oldid=1058052079|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-Central din be Tamale piibupiibu yaɣili)
#[[Alhassan Suhuyini]]<ref>{{Citation|title=Alhassan Suhuyini|date=2021-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alhassan_Suhuyini&oldid=1058052733|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-01}}</ref> (jintɔra zaŋ ti Tamale-North piibupiibu yaɣili din bɛ tudu ŋɔ na)
#[[Ahmed Alhassan Yakubu]] (jintɔri kuro zaŋ ti Mion piibupiibu yaɣili mini minista kuro ŋun su pukparilim)
#[[Hamid Baba Braimah]](jintori kuro zaŋ ti Salaga din bɛ Savannah region la)
#[[Abdul Jalil Naabeli Musah]] Kumoo (ŋuna n-nyɛ "MY NORTHERN ACHIEVER " host, ŋun bɔhiri bɔhisi di dundɔŋ ni maa)
#Hajia [[Mariam Iddrisu|Mariam Iddrissu]]<ref>{{Citation|title=Mariam Iddrisu|date=2021-06-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariam_Iddrisu&oldid=1026665941|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-30}}</ref> (ŋuna n-daa nyɛ Sagnarigu MCE kuro).
#Hon [[Musah Amin]] (ŋuna n-nyɛ NPP bipola laɣingu Dana, bee bipola zonzon geli karachi)
#[[Alhaji Abu Abdallah]] (ŋuna n-nyɛ GHANASCO toondana zaŋ ti bihi shikuru kpaŋmaŋ polo).
# [[Mr. Mohammed Awal Mystic]] (Director of Youth Bridge foundation, Northern Ghana)
#Hajia [[Hafsah Sey Sumani]]<ref>{{Cite web|last=rajanthi|title=Profile: Hafsah Sey Sumani|url=https://rajanthimani.wordpress.com/2012/11/02/profile-hafsah-sey-sumani/|url-status=live|access-date=2021-12-02|website=Be the change|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=1996 old students of GHANASCO hand over streetlights project to alma mater|url=https://citinewsroom.com/2021/11/1996-old-students-of-ghanasco-hand-over-streetlights-project-to-alma-mater/|access-date=2021-12-02|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref>(head of programs, policy and campaign at NORSAAC)<ref>{{Cite web|last=I)|first=Electronic Technologies Consult (Eric Robertson Yaw|title=Staff|url=https://www.norsaac.org/staff/|access-date=2021-12-02|website=Norsaac|language=en}}</ref>
#
#
#
#
== Kpaŋmaŋa ==
Shikuru ŋɔ nyɛla shikuru sheli din kpaŋ di maŋ pam tum 1960 hali ni zuŋɔ, di sheŋa nyɛ;
# [[Mr. Lalaji]], laasabu (mathematics) karimba mini o science tabibi shikurubihi daa mali rocket silimiingoli [[June]] biɛɣu pishi ni ayi (22nd),1970 yuuni<ref>{{Cite web|date=2021-02-18|title=GREAT ACHIEVEMENT OF GHANASCO-TAMALE FROM 1960-2020|url=https://lumiertv.com/2021/02/18/great-achievement-of-ghanasco-tamale-from-1960-2020/|access-date=2021-12-01|website=Lumier Tv|language=en-US}}</ref>.
#Buyopɔi nasara diriba zaŋ kpa [[NCCE]] tudu yaɣili nangbankpeeni kompatiisa (debates).
#Ban nyɛ buyi di ti kana diɛma ni yiɣijam.
#Gaŋdu shikuru zaŋ chaŋ WASSCE kpaŋmaŋa n-gari [[Tamale Senior High School|Tamasco]] ni vaabu pihiyɔbu ni anu ni biɛla (65.58%) .
#[[Wikipidia]] ni baŋ shikuru shɛli ni anfooni .
6. 2019 yuuni la, shikuru maa daa nyɛŋ Armed Forces Senior High School mini Juaben Senior High School [[Ghana National Science and Maths Quiz]] la ni. Dina n-daa tiba nasara n-tahi kompatiisa maa pirigili zuɣu yuuni 2019<ref>{{Cite journal|last=Agyekum|first=Humphrey A.|date=2021-07-16|title=Complicating Entanglements: Societal Factors Intruding in the Ghana Armed Forces’ Civil–Military Relations|url=http://dx.doi.org/10.1177/0095327x211033010|journal=Armed Forces & Society|pages=0095327X2110330|doi=10.1177/0095327x211033010|issn=0095-327X}}</ref>.
7. Shikuru shɛli din yihi tiŋgbani zuɣulana mini tiŋgbani paɣ'tulli na, m-pahi tiŋgbani zuɣulaam paa mini tiŋgbani paɣ'so ŋun pahi ayi.
== Shikuru Antem ==
Rejoice my soul for being a
GHANASCAN
The home of learning.
" Patience and good intentions" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention,
We are proud to be GHANASCANS. 2X
Great GHANASCO
The home of learning
Great GHANASCO;
The route of success
We deserve glory;
We deserve the honour
That we adore thee our mother great GHANASCO;
Rejoice my soul for being a GHANASCAN.
The home of learning;
" Patience and good intention" is our motto.
We Shall work for our mother school with good intention;
We are proud to be GHANASCANS<ref name=":0">{{Cite web|title=Ghana Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/ghana-senior-high-tamale/about|access-date=2021-11-29|website=schoolsInGh|language=en}}</ref>.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
<references />
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Tamale]]
[[Pubu:Northern region]]
[[Pubu:Shikuriti]]
98i5t7wfo0t8bpsutw4t7d1o252267t
Tamale Senior High School
0
10756
41638
41627
2022-07-29T15:09:55Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* DI NIYA: */ heading
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== TUMA: ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ [[Tamali|Tamale]] puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
8qkltmgy5lwq7jys441bmsuyh9dsekl
41639
41638
2022-07-29T15:12:37Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== TUMA: ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ [[Tamali|Tamale]] puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
[[Tamale Senior High School]] (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
edwk645wu8706krmggvvu66ms606rny
41640
41639
2022-07-29T15:15:08Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== TUMA: ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ [[Tamali|Tamale]] puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, [[Tamale College of Education]] ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
[[Tamale Senior High School]] (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
t3b17ctty9cuj2slhe3zenoc9m03uzu
41641
41640
2022-07-29T15:17:21Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== TUMA: ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ [[Tamali|Tamale]] puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, [[Tamale College of Education]] ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
[[Tamale Senior High School]] (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. [[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
genp2p09sp3y1iujmh1n323tqi5trie
41652
41641
2022-07-29T20:42:45Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== TUMA: ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli [[Ghana]] tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ [[Tamali|Tamale]] puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, [[Tamale College of Education]] ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
[[Tamale Senior High School]] (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. [[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
h78mkttlzxdg2y61qss6w6lccyx4coq
Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale
0
12269
41634
41629
2022-07-29T13:47:34Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Sessions
wikitext
text/x-wiki
== DI TAARIHI: ==
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
Shikuru lahi nyɛla din mali karimba kpamba pihita ni anu (35 teaching staff) zaŋ gbaagi m-ma yaankalɛihi (kindergarten) maa sani hali ti gbaai shikuru bihi kura (Junior High School) maa sani. Kaito, shikuru ŋɔ nyɛla binshɛɣu dinka duri din niŋ kamaata, dibahibahindila "lower primary ".<ref>{{Citation|title=Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale|date=2022-07-29|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Koblimahagu_Sobriya_Islamic_School,_Tamale&oldid=41628|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2022-07-29}}</ref>
== KARIMBA KPAMBA: ==
== KARIMBI KPAMBA: ==
== KUNDU VIHIRA: ==
omeo1tlo29l3q8gldzypzs6dbmxazu0
41635
41634
2022-07-29T13:50:24Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Category
wikitext
text/x-wiki
== DI TAARIHI: ==
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
Shikuru lahi nyɛla din mali karimba kpamba pihita ni anu (35 teaching staff) zaŋ gbaagi m-ma yaankalɛihi (kindergarten) maa sani hali ti gbaai shikuru bihi kura (Junior High School) maa sani. Kaito, shikuru ŋɔ nyɛla binshɛɣu dinka duri din niŋ kamaata, dibahibahindila "lower primary ".<ref>{{Citation|title=Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale|date=2022-07-29|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Koblimahagu_Sobriya_Islamic_School,_Tamale&oldid=41628|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2022-07-29}}</ref>
== KARIMBA KPAMBA: ==
== KARIMBI KPAMBA: ==
== KUNDU VIHIRA: ==
<references />
[[Pubu:Ghana Shikutti Yɛltɔɣa]]
[[Pubu:Tamale shikuruti]]
lbj3ne5pfm246i1czeyh06a3xnycx5a
John Evans Fiifi Atta Mills.
0
12270
41653
41615
2022-07-29T21:39:45Z
Abubakari Khadijah
116
added heading
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
== O Piligu ==
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
== Kunduvihira ==
amhmgbg7wuwhscgxpb8a783r137n5e0
41654
41653
2022-07-29T21:45:16Z
Abubakari Khadijah
116
added
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
== O Piligu ==
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
== Kunduvihira ==
oxru4vh5y7ydwa0fav4xcqfy9y3j7o3
41655
41654
2022-07-29T21:57:58Z
Abubakari Khadijah
116
Added content, link, reference
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ka Naawuni daa bohi o zuɣu July biɛɣu pishi ni anahi 2012. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
== O Piligu ==
Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la,
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
== Kunduvihira ==
sqblvmrf987l6p3ymjxqak11p408nok
41656
41655
2022-07-29T22:07:03Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ka Naawuni daa bohi o zuɣu July biɛɣu pishi ni anahi 2012. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001. Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la. O ni daa labi kuna Ghana, o daa labi University of Ghana n ti lɛbi Law karimba ka daa wuhi hali ni yuun'pishi ni anu. niriba pam daa tooi mi o mi Professor Mills. O daa che wuhibu ni bohimbu yaɣili ka chaŋ n ti lɛbi acting commissioner of Ghana’s Internal Revenue Service la ni yuuni1988, o ni daa tum di dabsa, bɛ daa dii zaŋ o mi ka o nyɛ commissioner yuuni (1993).
== O Piligu ==
Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la.
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
== Kunduvihira ==
ibmkampgss3r5d9irmfbav8x2j90v1i
41657
41656
2022-07-29T22:08:05Z
Abubakari Khadijah
116
Added reference
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ka Naawuni daa bohi o zuɣu July biɛɣu pishi ni anahi 2012. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001. Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la. O ni daa labi kuna Ghana, o daa labi University of Ghana n ti lɛbi Law karimba ka daa wuhi hali ni yuun'pishi ni anu. niriba pam daa tooi mi o mi Professor Mills. O daa che wuhibu ni bohimbu yaɣili ka chaŋ n ti lɛbi acting commissioner of Ghana’s Internal Revenue Service la ni yuuni1988, o ni daa tum di dabsa, bɛ daa dii zaŋ o mi ka o nyɛ commissioner yuuni (1993).<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>
== O Piligu ==
Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la.
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
== Kunduvihira ==
dct7hb2yot3qhcidzwjtka71npxo0vo
41658
41657
2022-07-29T22:29:29Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ka Naawuni daa bohi o zuɣu July biɛɣu pishi ni anahi 2012. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la. O ni daa labi kuna Ghana, o daa labi University of Ghana n ti lɛbi Law karimba ka daa wuhi hali ni yuun'pishi ni anu. niriba pam daa tooi mi o mi Professor Mills.
O daa che wuhibu ni bohimbu yaɣili ka chaŋ n ti lɛbi acting commissioner of Ghana’s Internal Revenue Service la ni yuuni1988, o ni daa tum di dabsa, bɛ daa dii zaŋ o mi ka o nyɛ commissioner yuuni (1993).<ref>{{Cite web|title=John Evans Atta Mills {{!}} president of Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/John-Evans-Atta-Mills|access-date=2022-07-29|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ŋuni n daa nyɛ kpambali kpɛma zaŋ ti jilimalana Jerry John Rawlings, ŋun daa nyɛ tingbani zuɣulana zaŋ ti Ghana lala saha maa. O daa nyɛla lɛm siyaasa yaɣili.
== O Piligu ==
Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law [[University Of Ghana]] (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la.
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
== Kunduvihira ==
6lwbxucoktkigq4kbn670cvb9ysbuoh