Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.22
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Akwasi Afrifa
0
2170
41535
39684
2022-07-28T02:46:13Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Brigadier Akwasi Afrifa''' (1936–1979) nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti [[Ghana]].
== Shikuru baŋsim ==
== Siyaasa Tali ==
== Tuma ==
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Doo]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
1a5xtqm8x67anf761ocdm5k54t3uofy
Buruli kalinyaɣu
0
2180
41546
40615
2022-07-28T11:55:58Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Buruli kalinyaɣu ''' (Buruli ulcer, Bairnsdale ulcer, Searls ulcer, bei (Daintree ulcer) <ref name="Andrews">{{cite book |author=James, William D.; Berger, Timothy G.; et al. |title=Andrews' Diseases of the Skin: clinical Dermatology |publisher=Saunders Elsevier |location= |year=2006 |pages=340 |isbn=0-7216-2921-0 }}</ref><ref name="Bolognia">{{cite book |author=Rapini, Ronald P.; Bolognia, Jean L.; Jorizzo, Joseph L. |title=Dermatology: 2-Volume Set |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |at=Chapter 74 |isbn=1-4160-2999-0 }}</ref><ref>{{cite journal |author=Lavender CJ, Senanayake SN, Fyfe JA, ''et al.'' |title=First case of ''Mycobacterium ulcerans'' disease (Bairnsdale or Buruli ulcer) acquired in New South Wales |journal=Med. J. Aust. |volume=186 |issue=2 |pages=62–3 |date=January 2007 |pmid=17223764 |url=http://www.mja.com.au/public/issues/186_02_150107/lav10784_fm.html}}</ref>) nyԑla dɔri loorili shԑli ‘’[[Mycobacterium ulcerans]]’’ ni tahiri na.<ref name=WHO2013>{{cite web|title=Buruli ulcer (''Mycobacterium ulcerans'' infection) Fact sheet N°199|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs199/en/|work=World Health Organization|accessdate=23 February 2014|date=June 2013}}</ref> Doro ŋɔ piligu nahiŋgbaŋ kpani n nyԑ niŋgbiŋ zuɣu din ka biԑrim.<ref name=WHO2013/> chebli ŋɔ ni tooi lԑbi [[Ulcer (dermatology)|kalinyaɣu]].<ref name=WHO2013/> kalinyaɣu ŋɔ ni tooi galisi niŋgbiŋ puuni n gari dini wuhi dimaŋ shԑm sambani ni,<ref name=Nak2013/> ka sahashԑŋa kaliwaya tooi gili li.<ref name=Nak2013/> Doro ŋɔ yi ti tooni, din di n gbaai sal kɔbli.<ref name=WHO2013/> Buruli yuma ŋɔ ni gbaari luɣa shԑŋa pam n nyԑ baɣri ni gbaya; di bi tahiri ningbiŋ biisim na.<ref name=WHO2013/>
<!-- Cause -->==Din tahiri buruli kalinyari na==
''M. ulcerans'' bahiri la lɔɣu shԑli booni [[mycolactone]], din gbarigiri ninsala ka kuri o Ʒim.<ref name=WHO2013/> M. ulcerans ŋɔ lahingbani ŋmanila binniԑ bihi shԑŋa ba tahi ri kohindotontoŋ mini sinsiŋkoŋ na.<ref name=WHO2013/> Doro ŋɔ ni loori shԑm ti bi mi.<ref name=WHO2013/> Ti zilsilri kɔm bilisibu shԑhi.<ref name=Nak2013/> Din gbaai 2013 yuuni pulni, doro ŋɔ n aka tilaa.<ref name=WHO2013/><ref name=Ein2011/>
<!-- Treatment -->==Tibbu==
Bari yi daŋ nya tibbu, [[an-tibiotic]]s tim nyubu chira ayi niribu anii pii kam pubzuɣu nyԑri faako.<ref name=WHO2013/> Tilaa ŋɔ galsi sheŋa n nyԑ [[rifampicin]] mini [[streptomycin]].<ref name=WHO2013/> [[Clarithromycin]] bei [[moxifloxacin]] ni tooi zani streptomycin zaani.<ref name=WHO2013/> Saha shaŋa bieni doro ŋo tibbu ni ka alaafei baŋdiba yen ŋmaai Buruli kalinyari ŋo bahi.<ref name=WHO2013/><ref name=Siz2006>{{cite journal | author=Sizaire V, Nackers F, Comte E, Portaels F | title=''Mycobacterium ulcerans'' infection: control, diagnosis, and treatment | journal=Lancet Infect Dis |year=2006 | volume=6 | issue=5 | pages=288–296 | pmid=16631549 | doi=10.1016/S1473-3099(06)70464-9 | url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1473-3099(06)70464-9 }}</ref> Doro ŋɔ kalinsi nyaanga wulԑɣu bei wuleri ni yi palo.<ref name=Ein2011>{{cite journal |author=Einarsdottir T, Huygen K |title=Buruli ulcer |journal=Hum Vaccin |volume=7 |issue=11 |pages=1198–203 |date=November 2011 |pmid=22048117 |doi=10.4161/hv.7.11.17751 |url=http://www.landesbioscience.com/journals/hv/abstract.php?id=17751}}</ref>
<!-- Epidemiology -->==Taɣibu==
Buruli kalinyaɣu doro ŋɔ ni wuli luɣu shԑŋa n nyԑ [[sub-Saharan Africa]] balanteei [[Cote d'Ivoire]], amaa di bi ziԑm salinima ban be Asia, Western Pacific ni Americas tingbana ni.<ref name=WHO2013/> Andunia tinsi pihita ni ayi ka doro ŋɔ barinima be.<ref name=Nak2013>{{cite journal|last=Nakanaga|first=K|author2=Yotsu, RR |author3=Hoshino, Y |author4=Suzuki, K |author5=Makino, M |author6= Ishii, N |title=Buruli ulcer and mycolactone-producing mycobacteria.|journal=Japanese journal of infectious diseases|year=2013|volume=66|issue=2|pages=83–8|pmid=23514902}}</ref> Yuuni kam pulini doro ŋɔ gbaari niriba ban kalinli ni paagi 5000-6000. Doro ŋɔ ni tooi gbaai binkɔbgu gba.<ref name=WHO2013/> [[Albert Ruskin Cook]] n nyԑ ninvuɣuso ŋun daŋ vihi doro ŋɔ zuɣu yuuni 1897.<ref name=Nak2013/>
== Kundivihira ==
{{reflist}}
[[Pubu:Tima malibu baŋsim]]
[[Pubu:Binniɛma baŋsim]]
[[Pubu:Daadam biɛhagu]]
[[Pubu:Tabibi baŋsim]]
[[Pubu:WikiProject Medicine]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
2mfhmxvw5c632fx9mxxausa4pocm75z
John Evans Fiifi Atta Mills
0
6172
41512
41503
2022-07-27T19:14:25Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu */
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, a salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru nim’daa maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
r615vrb8j92izaxhqqw2ggwt0he37pj
41513
41512
2022-07-27T19:18:55Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu */ n nyehila bachi
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills' 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru nim’daa maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
mzpe155o4cqkyzi77g17njtzt0wy2ua
41514
41513
2022-07-27T19:20:57Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu */ n nyehila bachi
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Regionn nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru nim’daa maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
fpjj7mrrlub3dlw5cgvy8fpwco2t7px
41515
41514
2022-07-27T19:23:51Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu */
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Kaman la zaha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru nim’daa maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
8soawy52utvkvbi8j18k447s56wngrq
41516
41515
2022-07-27T19:31:00Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Tuma */ n pahila bachi
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di bahibamdi o ni daa wuhiri shikuru nim’daa maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
6mohkvyzxk52gpmn9n1wv5uxgd10p91
41517
41516
2022-07-27T19:34:31Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Tuma */ n malila sabbu n niŋ
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
b7pwwljwc2j6rf9ssy43lw6xwq2ti0z
41518
41517
2022-07-27T21:21:52Z
Basiru amina
465
O Teebu ni o ni che shali
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
cvg6qsrr1uoo8cex9kit4zjoq7jlcp6
41519
41518
2022-07-27T21:56:11Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n nya O ka O daa zoola tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
lu5uxand1pmuios43dubi3tbcqkczrd
41520
41519
2022-07-27T21:59:06Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. Pirinla shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru la Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tugi la bikura shikuru shɛli be ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimohi yo ka yoo maa n chaŋ ninkura shikuru sheli be ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor Law Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Din nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔkta Digrii, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dokta tali buku din daa jandi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dokta tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
bcq5rgxs03xdzubvaoezheutfeighvz
41521
41520
2022-07-27T22:15:47Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
3m56g2y9s9kpahde91ll3i9pxll9zcp
41522
41521
2022-07-27T22:17:07Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Prinla beni daa bɔri ni bi po' tingbaŋ' zuɣulana nim’ pɔri maa zuɣu yuuni 1992, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bi kpalanzuya na n-ti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambolo kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nim kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bi bo Nam maa. Be ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
327d8zxksqitkxqmcjcvad6c5aul2fz
41525
41522
2022-07-27T22:23:22Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa dila tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bi kpalanzuya na ti gbini New Patriotic Party ka be daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana nti [[John Agyekum Kufuor]] ni bi zaŋ bi nyɔri n kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi n bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bi di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo n zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
szps1rvipmqip7xn1jhrsy1vkljlmdv
41527
41525
2022-07-27T22:26:21Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lem Paati (NDC) ni bi bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kaman Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yipolo zaŋ chaŋ Nam maa bobu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zaniti Wabigi paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mori, la la maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, be yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yen mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli bɛɣikulo kam. Piibu-piibu bɛɣu maa ni daa ti neegi December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Din daa bi paai kobigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kobigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, be daa piila Kufuor ka po'O pori n kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lem Paati nima daa piila Mills ni O lԑbi bi paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di omi ni 52.45% kobigi puuni.
December 21, 2006, Lem Paati nim daa lahi piigi O mi be paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kobigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa dila o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
jp0i0kblxbtye45fzpzrn6dw7j6su86
41528
41527
2022-07-27T22:34:50Z
Yakubu Fadilatu
64
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
l8vop7l1y9zhf4a5u057n3q5x59vv1c
41541
41528
2022-07-28T05:47:05Z
Sir Amugi
124
Added a reference
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti o pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
7d8stle0y8t96nylmv70a4yu5j4r4hb
41542
41541
2022-07-28T08:32:05Z
Basiru amina
465
Change letters to capitals
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka o daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
hcczb4xiz8alvvscvp6hcsuucov04ri
41543
41542
2022-07-28T08:36:34Z
Basiru amina
465
Change letters to capitals
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Dina nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
pdeef4a3hyagsyzno64b1aiq9jod1u2
41544
41543
2022-07-28T08:43:37Z
Basiru amina
465
Change word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋa yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
m91nj9x61h2tozg0hzturqhvi3jo4nl
Buŋa
0
8622
41548
33715
2022-07-28T11:58:43Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
[[File:Donkey ride in Ghana.jpg|thumb]]
'''Buŋa'''<ref>Naden, Tony. 2020. [https://www.webonary.org/dagbani/pictures-and-words/ Pictures and words], ''Dagbani Dictionary''.</ref> nyɛla yiŋ [[Biŋkɔbigu|binkɔbigu]] ŋun be wahu zuliya puuni. O nyɛla bunkɔb' so ŋun zooi [[Africa|gbansabila tiŋgbani]] ni ka bɛ zaŋ o lee bunkɔb' so ŋun tumdi tuma pam kamani zuŋɔ yuun' tusa anu n kuli bala (5000 years). Bunsi ban be dunia yaangi zuɣu zuŋɔ gari tuhi-kɔbisinahi (400 thousand). Be tooi zooya ka bɛ bela [[tiŋgbani]] shɛŋa din na lebigira ni ka bɛ tooi kuli zaŋdi ba leeri bɛ tuuntumdi binkɔbiri. Tuuntumdi binkɔbiri tooi zooya ka bɛ nyɛla binkɔbiri ban bindira nyabu dii ka wahala. Bunsi biɛla n tooi be tiŋgbani shɛŋa din pun lɛbigi puuni ka bɛ zaŋ ba lee yiŋ' binkɔbiri bee binkɔb' diɛmda.Lala n lahi nyɛli, buŋ nyɛla alahaʒiba binkɔbga, buŋ yi niŋla yuunkɔbga gba o ka oyipa milya, sahakam shiɛ olana kuli taɣiro n kpehira, ka o teha nyɛmi ni olanŋɔ yiguho n je oni kari o laɣiri naba na. Yaha, di be buŋ behisi puuni, ka ban maliba kuri bukaata ka mali kpahima nyɛrili, kotɔmsi, soyikana nti suhi n buŋa ni o chanla saɣnarigu ka buŋ maa yi ʒaya n wumda o yi zaŋ buŋ maa yi chaŋ ka ti bɔri ni o zaŋ n gari kukuo buŋ maa pala ŋuni yɛn chaŋ, ni ka lala n nyɛ alkawuli maa. Hali ayi yɛlmi ni a yɛn zaŋɔ tiʒila kawana kpalaŋ piya ayi chaŋ nti pahi kawana tahili dizuɣu o pala ŋunni nichaŋ, naɣila kpalaŋ pia maa noli. Lala ka kpɛŋ lana naawuni nam lala binkɔbgiŋɔ "buŋa"'.
== Di daafaani nima ==
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:Biŋkɔbigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
{{stub}}
gpsxibqxef44wwrs9sxm540f3xwrdd8
Buku
0
9687
41538
41087
2022-07-28T02:50:03Z
Din-nani1
39
Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Buku''' nyɛla binshɛli din mali gbana ka sabbu be di ni ka ni nir'ni tooi karim li. Buku nyɛla karimbanima ni mali shɛli lɛri bihi baŋsim.Di lahi nyɛla bihi ni buhindi baŋsim sham.
== Piligu ==
= Balibu ==
== Di anfaani ==
== Kundivihira ==
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
hwqeoodbvhew3jlg0tm2jcajwyoewpv
Buipe
0
10894
41537
39122
2022-07-28T02:49:12Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Gbupe''' nyɛla tiŋ'titali m-be Dagbaŋ yaɣili. Gbupe nyɛla din be [[Kumahi]] (Kumasi) mini Aŋkara (Accra) soli zuɣu, a yi yi Tamali n-chani Aŋkara bee Kumahi.
[[Pubu:Savannah region]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
jtk4bfwmd7tf0g4z0kr1vkou3zn2cms
Butansi
0
11068
41547
39131
2022-07-28T11:57:51Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
Buntansi yɛla din bɛ Kumbungu District, Ghana tudu yaɣli.
[[Pubu:Kumbungu District]]
[[Pubu:Kumbungu District Tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
jwqg4kt5fl39v5ajdcofzl5g1l4zk01
Buntaansi
0
11079
41545
39127
2022-07-28T11:52:10Z
Din-nani1
39
Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Buntaansi''' nyɛla tikpansheli din be [[Ghana]] tingbanni, [[Kumbungu District|Kumbungu district]] [[Northern Region|Northern region]]
== Taarihi ==
== Tuma ==
== Kundivihira ==
{{Kumbungu tinsi}}
[[Pubu:Kumbungu District Tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
dhegj6dcvjk28lmftu0oaygbm79832w
Buli
0
11554
41539
39124
2022-07-28T02:51:55Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Buli''' nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni.
[[Pubu:Miɔŋ District tinsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
a88updo1w5ps8b0qamh3v9pfsya0n06
Bulinbugu
0
11604
41540
39125
2022-07-28T02:54:56Z
Din-nani1
39
/* top */Find and replace issues, replaced: nyela → nyɛla using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Bulinbuɣu''' nyɛla binwalli din yi bulinbu tia ni na. Walli maa n lahi nyɛ manzuuli.
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:E-Class]]
hu2qy4dbdxl0vvu6fejzg7xclus8pd0
Tuya
0
11607
41523
39721
2022-07-27T22:18:47Z
Abubakari Khadijah
116
added headings
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
== Tuya Bindira balibu ==
== Di daafaani ==
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
6tr8hjvb9d9f1l6s07sgtzdrjdwz6f3
41524
41523
2022-07-27T22:22:40Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
== Tuya Bindira balibu ==
# Waakye
# Chingai
# Tuubaani
# Gablee
# Tuya mini Gali
# Tuya mini Boraade
# Tuya kpam mini shinkaafa
== Di daafaani ==
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
fyt8z4b05eg7w72jw9wnz8yeb0uikno
41526
41524
2022-07-27T22:24:15Z
Abubakari Khadijah
116
added sub-headings
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye ===
=== Chingai ===
=== Tuubaani ===
=== Gablee ===
=== Tuya mini Gali ===
=== Tuya mini Boraade ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa ===
== Di daafaani ==
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
4zc7uzd6pc55jfr4n7rmnpif53sw611
41529
41526
2022-07-27T22:36:25Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
* Malimi buɣum n zaŋ duɣu n tam
* Niŋ mi kɔm n niŋ duɣu maa ni
* Ka yilimi tuya maa zaa yihi kɔɣa di ni
* kpaami tuya maa niŋ ko shɛli ni a ni tam maa
* Niŋ mi kanwa bela n bahi din yɛn sɔŋsi ka tuya maa bi yoma
* Zaŋ mi duɣu liŋa n kaɣili duɣu maa ka che ka di kpeegi hali n ti saɣi bibu
* Niŋ mi salim bahi ka di kpee n bi.
* Din bi, ka a sugi ka nyɛligi kpa'kɔm n cheri alibalisa n bahi dini ka che ka kpam maa kpeegi saɣi ani borili shem, ka a sugi.
* ŋmahi niŋ ŋmana ni ka niŋ gaali ni ayi bora, ka naayi niŋ kpa kom maa pa ka di niŋ dibu.
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye ===
=== Chingai ===
=== Tuubaani ===
=== Gablee ===
=== Tuya mini Gali ===
=== Tuya mini Boraade ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa ===
== Di daafaani ==
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
rbipvmvmyl7kef667z8ln7jr26tsek7
41530
41529
2022-07-27T22:49:35Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
* Malimi buɣum n zaŋ duɣu tam
* Niŋ mi kɔm n niŋ duɣu maa ni
* Ka yilimi tuya maa zaa yihi kɔɣa di ni
* kpaami tuya maa niŋ ko shɛli ni a ni tam maa
* Niŋ mi kanwa bela n bahi din yɛn sɔŋsi ka tuya maa bi yoma
* Zaŋ mi duɣu liŋa n kaɣili duɣu maa ka che ka di kpeegi hali n ti saɣi bibu
* Niŋ mi salim bahi ka di kpee n bi.
* Din bi, ka a sugi ka nyɛligi kpa'kɔm n cheri alibalisa n bahi dini ka che ka kpam maa kpeegi saɣi ani borili shem, ka a sugi.
* ŋmahi niŋ ŋmana ni ka niŋ gaali ni ayi bora, ka naayi niŋ kpa kom maa pa ka di niŋ dibu.
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye nyɛla bɛ yi duɣi shikaafa mini tuya n gab'tab'maa ===
=== Chingai nyɛla bɛ yi duɣi karwana mini tuya n gab'taba ===
=== Tuubaani nyɛla bɛ yi neim tuya zim n ŋme ka di ti du ka bɛ zaŋ n pobi vari ni maa ===
=== Gablee nyɛla bɛ yi neim tuya zim n zaŋ gari kunkunte zim ni, n ŋmeli hali ka di ti du ka be juhi juhi li zaɣ' kpula maa ===
=== Tuya mini Gali nyɛla bɛ yi duɣu tuya maa ka di bi zaa ka bɛ niŋ gaali ni kpa'kom pa maa ===
=== Tuya mini Boraade nyɛla bɛ yi duɣi tuya maa ka di bi zaa ka bɛ chim boraade moma n zaŋ pahi tuya maa zuɣu n di ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa nyɛla be yi chim kpam zaa, ka waagi/duɣi tuya n doogi di kom ka kpaagi tuya maa n gari kpam maa ni maa, ka naayi duɣi shinkaafa, n ŋmaagi shinkaafa maa ka niŋ kpam pa maa. ===
== Di daafaani ==
* Tuya soŋdi n tiriti yaa ninsali yi dili bindirigu
*
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
rxkvni3hps6ag21dnnyptqmkhi2rifn
41531
41530
2022-07-27T22:53:02Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
* Malimi buɣum n zaŋ duɣu tam
* Niŋ mi kɔm n niŋ duɣu maa ni
* Ka yilimi tuya maa zaa yihi kɔɣa di ni
* kpaami tuya maa niŋ ko shɛli ni a ni tam maa
* Niŋ mi kanwa bela n bahi din yɛn sɔŋsi ka tuya maa bi yoma
* Zaŋ mi duɣu liŋa n kaɣili duɣu maa ka che ka di kpeegi hali n ti saɣi bibu
* Niŋ mi salim bahi ka di kpee n bi.
* Din bi, ka a sugi ka nyɛligi kpa'kɔm n cheri alibalisa n bahi dini ka che ka kpam maa kpeegi saɣi ani borili shem, ka a sugi.
* ŋmahi niŋ ŋmana ni ka niŋ gaali ni ayi bora, ka naayi niŋ kpa kom maa pa ka di niŋ dibu.
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye nyɛla bɛ yi duɣi shikaafa mini tuya n gab'tab'maa ===
=== Chingai nyɛla bɛ yi duɣi karwana mini tuya n gab'taba ===
=== Tuubaani nyɛla bɛ yi neim tuya zim n ŋme ka di ti du ka bɛ zaŋ n pobi vari ni maa ===
=== Gablee nyɛla bɛ yi neim tuya zim n zaŋ gari kunkunte zim ni, n ŋmeli hali ka di ti du ka be juhi juhi li zaɣ' kpula maa ===
=== Tuya mini Gali nyɛla bɛ yi duɣu tuya maa ka di bi zaa ka bɛ niŋ gaali ni kpa'kom pa maa ===
=== Tuya mini Boraade nyɛla bɛ yi duɣi tuya maa ka di bi zaa ka bɛ chim boraade moma n zaŋ pahi tuya maa zuɣu n di ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa nyɛla be yi chim kpam zaa, ka waagi/duɣi tuya n doogi di kom ka kpaagi tuya maa n gari kpam maa ni maa, ka naayi duɣi shinkaafa, n ŋmaagi shinkaafa maa ka niŋ kpam pa maa. ===
== Di daafaani ==
* Tuya soŋdi n tiri yaa sali ningbunani
*Di tiriti alaafee
*Di kuri ti kum
*
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
7h44prqed9vh4cykegj217smld6pxpd
41532
41531
2022-07-27T22:54:02Z
Abubakari Khadijah
116
corrected error
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
* Malimi buɣum n zaŋ duɣu tam
* Niŋ mi kɔm n niŋ duɣu maa ni
* Ka yilimi tuya maa zaa yihi kɔɣa di ni
* kpaami tuya maa niŋ ko shɛli ni a ni tam maa
* Niŋ mi kanwa bela n bahi din yɛn sɔŋsi ka tuya maa bi yoma
* Zaŋ mi duɣu liŋa n kaɣili duɣu maa ka che ka di kpeegi hali n ti saɣi bibu
* Niŋ mi salim bahi ka di kpee n bi.
* Din bi, ka a sugi ka nyɛligi kpa'kɔm n cheri alibalisa n bahi dini ka che ka kpam maa kpeegi saɣi ani borili shem, ka a sugi.
* ŋmahi niŋ ŋmana ni ka niŋ gaali ni ayi bora, ka naayi niŋ kpa kom maa pa ka di niŋ dibu.
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye ===
=== Chingai nyɛla bɛ yi duɣi karwana mini tuya n gab'taba ===
=== Tuubaani nyɛla bɛ yi neim tuya zim n ŋme ka di ti du ka bɛ zaŋ n pobi vari ni maa ===
=== Gablee nyɛla bɛ yi neim tuya zim n zaŋ gari kunkunte zim ni, n ŋmeli hali ka di ti du ka be juhi juhi li zaɣ' kpula maa ===
=== Tuya mini Gali nyɛla bɛ yi duɣu tuya maa ka di bi zaa ka bɛ niŋ gaali ni kpa'kom pa maa ===
=== Tuya mini Boraade nyɛla bɛ yi duɣi tuya maa ka di bi zaa ka bɛ chim boraade moma n zaŋ pahi tuya maa zuɣu n di ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa nyɛla be yi chim kpam zaa, ka waagi/duɣi tuya n doogi di kom ka kpaagi tuya maa n gari kpam maa ni maa, ka naayi duɣi shinkaafa, n ŋmaagi shinkaafa maa ka niŋ kpam pa maa. ===
== Di daafaani ==
* Tuya soŋdi n tiri yaa sali ningbunani
*Di tiriti alaafee
*Di kuri ti kum
*
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
ttxg258cqonicx0ioiyzj8cdgxxc7wy
41533
41532
2022-07-27T22:54:56Z
Abubakari Khadijah
116
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
* Malimi buɣum n zaŋ duɣu tam
* Niŋ mi kɔm n niŋ duɣu maa ni
* Ka yilimi tuya maa zaa yihi kɔɣa di ni
* kpaami tuya maa niŋ ko shɛli ni a ni tam maa
* Niŋ mi kanwa bela n bahi din yɛn sɔŋsi ka tuya maa bi yoma
* Zaŋ mi duɣu liŋa n kaɣili duɣu maa ka che ka di kpeegi hali n ti saɣi bibu
* Niŋ mi salim bahi ka di kpee n bi.
* Din bi, ka a sugi ka nyɛligi kpa'kɔm n cheri alibalisa n bahi dini ka che ka kpam maa kpeegi saɣi ani borili shem, ka a sugi.
* ŋmahi niŋ ŋmana ni ka niŋ gaali ni ayi bora, ka naayi niŋ kpa kom maa pa ka di niŋ dibu.
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye nyɛla bɛ yi duɣi shikaafa mini tuya n gab'tab'maa ===
=== Chingai nyɛla bɛ yi duɣi karwana mini tuya n gab'taba ===
=== Tuubaani nyɛla bɛ yi neim tuya zim n ŋme ka di ti du ka bɛ zaŋ n pobi vari ni maa ===
=== Gablee nyɛla bɛ yi neim tuya zim n zaŋ gari kunkunte zim ni, n ŋmeli hali ka di ti du ka be juhi juhi li zaɣ' kpula maa ===
=== Tuya mini Gali nyɛla bɛ yi duɣu tuya maa ka di bi zaa ka bɛ niŋ gaali ni kpa'kom pa maa ===
=== Tuya mini Boraade nyɛla bɛ yi duɣi tuya maa ka di bi zaa ka bɛ chim boraade moma n zaŋ pahi tuya maa zuɣu n di ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa nyɛla be yi chim kpam zaa, ka waagi/duɣi tuya n doogi di kom ka kpaagi tuya maa n gari kpam maa ni maa, ka naayi duɣi shinkaafa, n ŋmaagi shinkaafa maa ka niŋ kpam pa maa. ===
== Di daafaani ==
* Tuya soŋdi n tiri yaa sali ningbunani
*Di tiriti alaafee
*Di kuri ti kum
*
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
7h44prqed9vh4cykegj217smld6pxpd
41534
41533
2022-07-27T22:56:21Z
Abubakari Khadijah
116
wikitext
text/x-wiki
'''Tuya''' nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. [[Dagbamba]] boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ [[Tuya]].
== Di balibu ==
== Tuya Duɣibu ==
* Malimi buɣum n zaŋ duɣu tam
* Niŋ mi kɔm n niŋ duɣu maa ni
* Ka yili tuya maa zaa yihi kɔɣa di ni
* kpaami tuya maa niŋ ko'shɛli ni a ni tam maa
* Niŋ mi kanwa bela n bahi din yɛn sɔŋsi ka tuya maa bi yoma
* Zaŋ mi duɣu liŋa n kaɣili duɣu maa ka che ka di kpeegi hali n ti saɣi bibu
* Niŋ mi salim bahi ka di kpee n bi.
* Din bi, ka a sugi ka nyɛligi kpa'kɔm n cheri alibalisa n bahi dini ka che ka kpam maa kpeegi saɣi ani borili shem, ka a sugi.
* ŋmahi niŋ ŋmana ni ka niŋ gaali ni ayi bora, ka naayi niŋ kpa kom maa pa ka di niŋ dibu.
== Tuya Bindira balibu ==
=== Waakye nyɛla bɛ yi duɣi shikaafa mini tuya n gab'tab'maa ===
=== Chingai nyɛla bɛ yi duɣi karwana mini tuya n gab'taba ===
=== Tuubaani nyɛla bɛ yi neim tuya zim n ŋme ka di ti du ka bɛ zaŋ n pobi vari ni maa ===
=== Gablee nyɛla bɛ yi neim tuya zim n zaŋ gari kunkunte zim ni, n ŋmeli hali ka di ti du ka be juhi juhi li zaɣ' kpula maa ===
=== Tuya mini Gali nyɛla bɛ yi duɣu tuya maa ka di bi zaa ka bɛ niŋ gaali ni kpa'kom pa maa ===
=== Tuya mini Boraade nyɛla bɛ yi duɣi tuya maa ka di bi zaa ka bɛ chim boraade moma n zaŋ pahi tuya maa zuɣu n di ===
=== Tuya kpam mini shinkaafa nyɛla be yi chim kpam zaa, ka waagi/duɣi tuya n doogi di kom ka kpaagi tuya maa n gari kpam maa ni maa, ka naayi duɣi shinkaafa, n ŋmaagi shinkaafa maa ka niŋ kpam pa maa. ===
== Di daafaani ==
* Tuya soŋdi n tiri yaa sali ningbunani
*Di tiriti alaafee
*Di kuri ti kum
*
== Di Kobu ==
== Kundivihira ==
{{pubu:lahabaya zaa}}
[[Pubu:Bindirigu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
dlfnmdypmbrgqkufvfi4mcrgflovijz
Brong-Ahafo Yaɣili Rediyo Adaka Nima
0
11642
41536
35064
2022-07-28T02:47:27Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{D-Class}}
{| class="wikitable sortable" style="width:80%;"
|-
! Di Yuli !! Frequency (MHz)!! Tiŋ Shεli Dini Be
|-
|RejoiceFm || 101.7 ||[[Mim, Ahafo|Mim]]
|-
|Asta FM || 103.9 ||TECHIMAN
|-
|Dero FM || 99.9 ||Nkoranza
|-
|RADIO LINK || 89.1 ||TECHIMAN
|-
|Anapua FM|| 105.1 ||Kenyasi
|-
|Star FM || 89.7 ||Atebubu
|-
|Ark FM || 107.1 ||[[Sunyani]]
|-
|Dormaa FM || 100.7 ||Dormaa
|-
|Space FM || 87.7 ||Sunyani
|-
|Agoro FM || 93.1 ||Berekum
|-
|Chris FM || 88.9 ||Berekum
|-
|Adepa FM || 107.3 ||Techiman
|-
|Dinpa FM || 91.3 ||Sunyani
|-
|Nkomode FM || 102.7 ||Kintampo
|-
|Omega Radio || 94.9 ||Drobo
|-
|Sky FM || 96.7 ||Sunyani
|-
|Kiss FM || 97.5 ||Drobo
|-
|Gifts FM || 105.5 ||Dormaa
|-
|Akyaa FM || 99.1 ||Nkoranza
|-
|Nananom FM || 92.5 ||Goaso
|-
|Success FM || 90.9 ||Goaso
|-
|Genesis FM || 88.5 ||Goaso
|-
|Adunu FM || 89.7 ||Sankore
|-
|Yankee FM || 95.9 ||Sampa
|-
|Shalom FM || 100.3 ||Berekum
|-
|Royals FM || 104.7 ||Wenchi
|-
|Classic FM || 91.9 ||Techiman
|-
|Asta FM || 103.9 ||Techiman
|-
|Metro FM || 90.5 ||Sunyani
|-
|Storm FM || 101.9 ||Sunyani
|-
|Tain FM || 90.9 ||Nsawkaw
|-
|JLife FM || 95.5 ||Odumase-Sunyani
|-
|Radio BAR (GBC) || 93.5 || Sunyani
|-
|Moonlite FM || 102.3 ||Sunyani
|-
|Suncity FM || 97.1 ||Sunyani
|-
|Agyenkwa FM || 105.9 ||Techiman
|-
|Gaskiya FM || 105.5 ||Techiman
|-
|Ahenfo FM || 98.1 ||Berekum
|-
|Anidaso) FM || 101.5 ||Japekrom-Drobo
|-
|Winners FM || 98.5 || [[Techiman]]
|-
|Rock FM || 106.7 || Techiman
|-
|Gye Nyame FM || 107.7 || [[Sampa, Ghana|Sampa]]
|-
|Free Fm
|97.5
|Techiman
|-
|Abapa FM
|90.1
|Sunyani
|-
|K FM
|103.5
|Techiman
|-
|Akomapa FM
|89.3
|Berekum
|-
|Voice FM
|94.3
|Dormaa Ahenkro
|-
|Greena FM
|95.9
|UENR, Sunyani
|-
|Adwumapa FM
|98.9
|Sunyani
|-
|After 2 Radio
|91.7
|Bechem
|-
|Sunyani FM
|88.1
|Sunyani
|-
|Cash FM
|93.9
|Sunyani
|-
|Akina Radio
|100.9
|Techiman
|-
|High FM
|103.1
|Bechem
|-
|Angel FM
|92.3
|Sunyani
|-
|West Africa Radio
|92.5
|Wenchi
|-
|Akonoba FM
|92.7
|Sunyani
|-
|Nsoroma FM
|92.1
|Nkrankwanta
|-
|Heaven FM
|97.7
|Sunyani
|-
|Parrot FM
|99.7
|STU, Sunyani
|-
|Cheers FM
|100.5
|Sunyani
|-
|Master FM
|104.3
|Berekum
|-
|Fabea FM
|94.7
|Nkoranza
|-
|Golden City Radio
|104.9
|Berekum
|-
|Zone FM
|101.3
|Kintampo
|-
|Adikanfo FM
|99.1
|Jinijini
|-
|Jaman Radio
|103.7
|Drobo
|-
|Nimdie FM
|95.1
|Sunyani
|-
|Kingdom FM
|99.3
|Sunyani
|-
|Osikani FM
|99.7
|Nkrankwanta
|-
|Ewiase FM
|95.7
|Wenchi
|-
|Adars FM
|107.7
|Kintampo
|-
|GBC Kintampo Radio
|96.3
|Kintampo
|-
|Charity FM
|99.9
|Duayaw Nkwanta
|-
|Jewel FM
|102.7
|Duayaw Nkwanta
|-
|
|
|}
== Lahi Nyama ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Rediyo Adaka Nima]]
3rdj0f7waye4efpf7tkz155d4qeclxl